ZWEMVIJVERS VERSUS ZWEMBADEN
VIJVERS OM IN TE ZWEMMEN DOOR : RONALD VAN IMMERSEEL & MICHIEL DOUDE VAN TROOSTWIJK
Zwemmen is van alle tijden en dat zijn zwembaden en badhuizen ook. De Romeinen kennen de thermen, maar ook in de middeleeuwen wordt volop gezwommen en gebaad. Voor edellieden behoort zwemmen tot dezelfde deugden als jagen, schermen en paardrijden. Onder kerkelijk druk wordt het zwemmen na de middeleeuwen praktisch in de ban gedaan. Pas rond 1800, onder invloed van de verlichting, komt zwemmen weer in zwang en verschijnen de eerste publicaties met zweminstructies.
Herleving
De herleving van het zwemmen vindt eind achttiende eeuw zijn weg naar de buitenplaats en het buitenleven. De eerste vermeldingen in Nederland vinden we in het eerste kwart van de negentiende eeuw. Tussen 1816 en 1821 maakt Leonard Albrecht Carel baron van Delen een ontwerp voor een parkaanleg in landschapsstijl, genaamd het ‘Engels werk’, op de buitenplaats De Nijenburg bij Heiloo. Deze buitenplaats is eigendom van Cornelis van Foreest en diens echtgenote Jeannette Agnes van Delen. Zij is nicht en schoonzuster van Leonard. In de begeleidende brief bij het ontwerp schrijft hij: ‘in een Priél G waarbij de verlangde Bad-kom is aangebracht is met treurwilgen (…) omplant, in het Priél kan met zich ontkleden (…)’. Een duidelijk teken van de groeiende populariteit van het zwemmen aan het 6
arcadië
begin van de negentiende eeuw, biedt het Magazijn van Tuinsieraden van Gijsbert van Laar dat tussen 1802 en 1809 in delen verschijnt. In dit beroemde voorbeeldenboek komen al diverse badhuisjes voor. Een hiervan is een gebouwtje aan de rand
van een vijver dat volgens de auteur ‘ook tot eene Badkamer zou kunnen dienen’ mits, tegen inkijk en koude, de open kozijnen ‘met mat geslepen glazen’ gevuld worden. Bijzonder is dat Van Laar zelfs een ontwerp voor een heus overdekt bad met badhuisje afbeeldt. Zwemvijvers op landgoederen en buitenplaatsen
Een vroeg voorbeeld van zwemvijvers vinden we op de buitenplaats Berkenrode bij Heemstede. Hier wordt kort na 1797 een ovale zwemkom gegraven met bijbehorend, nog bestaand, badhuisje. Tijdens baggerwerkzaamheden van de huidige vijver in het voorjaar van 1991 zijn de gemetselde resten van deze oorspronkelijke zwemkom teruggevonden. In de loop van de negentiende eeuw verandert de vorm van een kleine kom onder invloed van de landschapsstijl in grotere natuurlijk vormgegeven zwemvijvers.
Het badhuisje in de Grote vijver bij kasteel Vliek voor de restauratie, Ansichtkaart collectie Kluwer, Stichting In Arcadië.
Zo worden in 1818 in het park van paleis Het Loo zes opeenvolgende rechthoekige visvijvers vergraven tot twee grote vijverpartijen in landschapsstijl, de ‘Veldvijvers’ genaamd. Van koning Willem III is bekend dat hij hier graag zwemt. Daartoe laat hij in 1874 een tot badtent verbouwde schiettent naar de Veldvijvers verplaatsen. Een voormalige fortbrug wordt herbestemd tot over het water hangende berceau met een heuse badtrap die het water inleidt. Zowel de badtent als de berceau zijn nog aanwezig. De zwemvaardigheden van Willem III ontlokte overigens een adjudant de opmerking Majesteit, Uw vader was de Held van Waterloo. U bent de Waterheld van het Loo”, waarna zijn ontslag volgde. In het park van kasteel Vliek wordt in 1907 aan de Grote vijver, prominent nabij het kasteel, een rustiek ornamenteel huisje gebouwd. Het recent gerestaureerde
Het gerestaureerde badhuisje in de Grote vijver bij kasteel Vliek, Foto Marion Hoefkens.
arcadië
7
¥8µ
Meestal worden ze genoemd als ‘van ondergeschikt belang’ in de monumenten omschrijving ¥8µ
Plaat XXXVIII Badhuis met bad uit Gijsbert van Laar, Magazijn van Tuinsieraaden (1802-1809)
Natuurlijk ingepaste zwemvijver op een landgoed, Biotop Benelux B.V.
huisje diende als verkleedhuisje voor de zwemmers in de Grote vijver. In Hengelo wordt in 1920 op Tuindorp ‘t Lansink het Tuindorpbad aangelegd. De vormgeving van de vijver sluit volgens de regels van de landschapsstijl aan op het aanwezige landschapspatroon. Het zwembad is ingericht als een grote vijver in een park waar men kan wandelen, zwemmen en schaatsen. Onder invloed van de architectonische stijl en de gemengde tuinstijl verandert in de jaren dertig van de twintigste eeuw de vorm van zwemvijvers. De nieuwe vijvers hebben een geometrische vorm met een zonneterras van flagstones en worden omgeven door afschermende hagen. Een fraai voorbeeld hiervan is te vinden bij kasteel De Wildenborch in Vorden. 8
arcadië
Hier wordt in de jaren dertig door Adolph Staring het petit canal aangelegd, een als Romeins bad vormgegeven langgerekte geometrische zwemvijver met aan het ene einde een prieel annex badhuisje en aan het andere een tuinbeeld van Diana. De zwemvijver en het badhuisje zijn in 2009 gerestaureerd. Zwembaden
Vanaf het begin van de twintigste eeuw zien we ook voor het eerst echte zwembaden verschijnen. De opkomst van deze buitenbaden is het gevolg van nieuwe bouwmaterialen, zoals beton. Hoewel zwembaden veelvuldig op buitenplaatsen voorkomen, zijn ze zelden rijksmonument. Meestal worden ze genoemd als ‘van ondergeschikt belang’ in de monumentenomschrijving. Uitzondering vor-
men de enkele bewaard gebleven vroege voorbeelden, zoals het betonnen zwembassin uit 1924 met bijbehorend badhuisje op betonnen fundament en opgebouwd uit geteerde stammetjes met rieten tentdak bij Huis Maarsbergen. Het zwembad en het badhuisje zijn als rijksmonument beschermd en omschreven als ‘bijzonder en door de toepassing van beton kenmerkend twintigste-eeuws onderdeel van de buitenplaats’. Vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw komen er door een combinatie van stijgende welvaart en efficiëntere productietechnieken steeds meer en betere zwembaden op de markt. Er zijn tegen-
woordig zelfs complete hard plastic en prefab betonnen zwembaden. De nieuwe technieken zijn sterk kostprijs verlagend, waardoor de baden binnen bereik van een groter publiek komen.
‘microbiologisch’ onder controle te houden, lees: zo dood mogelijk, gebruiken de traditionele zwembaden vaak producten gebaseerd op chloor. Zwemvijvers
Zwembaden zijn lastig onopvallend in een natuurlijke omgeving in te passen en door bijvoorbeeld het gebruik van chloor weinig milieuvriendelijk. De vaak helblauwe zwembaden blijven immers niet vanzelf helder. In een paar dagen kunnen ze compleet groen worden door algengroei. Om dat te voorkomen is ‘waterbehandeling’ nodig. Filters, skimmers en stofzuigers verwijderen drijvende, zwevende en bezonken deeltjes. Om het zwemwater
De laatste jaren wordt de zwemvijver steeds populairder. Het concept is simpel: de natuurlijke zuivering van meren en plassen, toegepast in een zwembad vermomd als vijver. De moderne zwemvijver bestaat uit het zwemdeel (dit kan een betonnen bak zijn, maar ook een vijver met rubberfolie), een filter/bezinkbak waarin de zwevende stof wordt verwijderd en het zuiveringsdeel (een grindbed waarop planten groeien). Een pomp
arcadië
9
Het petit canal in het park van kasteel de Wildenborch bij Vorden, Foto huisarchief De Wildenborch.
¥8µ
Zwembaden zijn lastig onopvallend in een natuurlijke omgeving in te passen ¥8µ
10
arcadië
pompt het water 24 uur per dag rond. Het overgebleven heldere water stroomt uit de bezinkbak langs de wortels van de planten. Daar vinden tal van zuiveringsprocessen plaats. Het gereinigde water stroomt vervolgens terug het zwemdeel in, vaak door een ondiep deel. Dit ondiepe deel bevat donkere stenen, die voor een versnelde opwarming van het water door de zon zorgen. Een zwemvijver kan ook met externe zonnecollectoren of een verwarming worden uitgerust. Door een natuurlijke overgang tussen zwemdeel en de filterende beplanting lijkt het net of men in de natuur zwemt. De verhouding zwemdeel/zuivering wordt door de leve-
rancier bepaald en is onder andere afhankelijk van de te verwachten belasting met voedingstoffen, hoeveelheid invallend licht, gekozen filtratietechniek etcetera. Omdat het water na zuivering nauwelijks nog voedingsstoffen bevat, zal de algengroei laag zijn. De algen die dan groeien, worden weer deels verwijderd in de zuivering. Op deze wijze wordt de natuurlijke zuivering uit de natuur nagebootst. Een belangrijk verschil met open wateren is dat zwemvijvers over het algemeen minder zwevende stof en geen waterplanten in het zwemgedeelte bevatten.
¥8µ
De laatste jaren wordt de zwemvijver steeds populairder ¥8µ
Een Zwitsers en een Oostenrijks bedrijf leggen al sinds de jaren tachtig zwemvijvers aan. In Nederland zijn er tegenwoordig diverse partijen actief. Door het toevoegen van een natuurlijke zuivering, kan een klassiek chloorzwembad tot een zwemvijver worden omgebouwd. Er zijn zelfs kant en klaar installaties met pomp, zandfilter en plantendeel beschikbaar. Deze installatie kan elders worden opgesteld, maar ook tegen het zwembad. Daar moet natuurlijk wel de ruimte voor zijn. Voor- en nadelen van een zwemvijver
Ook een zwemvijver vraagt onderhoud. Aandachtspunt is het voor het voorjaar verwijderen van het afgestorven blad van de planten en het jaar rond verwijderen van in de vijver gewaaid blad. Een zwemvijver ziet er natuurlijker uit, waardoor hij beter in menig omgeving is in te passen wat zeker op een buitenplaats of landgoed een belangrijke overweging is. In diverse gemeenten is voor de aanleg van een zwemvijver geen vergunning nodig en voor een zwembad wel. Een zwemvijver bootst natuurlijk zwemwater na, velen vinden dat prettiger dan een gechloreerd zwembad. Echte onoverkomelijke nadelen lijken er niet te zijn. Omdat de zuivering volgens biologische processen verloopt, vraagt hij iets meer oplettendheid van de eigenaar. Een ‘chloor’ zwembad kan na de winterslaap met een hoge dosis chloor, het goed borstelen van de wanden en stevig filteren, snel weer helder zijn. Bij een zwemvijver komt de bacteriologie in het voorjaar geleidelijk op gang. Een ander nadeel kan zijn dat het water het hele jaar door met een pomp in beweging moet worden gehouden. In de winter kan soms met een kleinere en dus energiezuinigere pomp worden volstaan, soms ook in combinatie met beluchting.
Het petit canal in het park van kasteel de Wildenborch, Foto Alma van der Schoot
ing. Michiel A. Doude van Troostwijk Opgeleid als chemisch technoloog en gespecialiseerd in waterbehandeling. Realiseerde in het helder krijgen van een donkere, troebele vijver op de buitenplaats www.hofstedesterreschans.nl www.waterdokter.nl
arcadië
11
