Maak een gelijkwaardige toegang mogelijk tot het kunstonderwijs en de openbare markt van kunst en cultuur voor mensen met een verstandelijke of psychische handicap
VIJF INNOVATIEVE METHODEN VAN KUNSTBEMIDDELING Kunst en Handicap
Dit project werd gefinancierd met de steun van de Europese Commissie. De verantwoordelijkheid voor deze publicatie ligt uitsluitend bij de auteur; de Commissie kan niet aansprakelijk worden gesteld voor het gebruik van de informatie die erin is vervat.
DEC EMBER 2 014
VIJF INNOVATIEVE METHODEN VAN KUNSTBEMIDDELING ART FOR ALL
December 2014
Pagina 1 van 63
INDEX
INLEIDENDE OPMERKINGEN ............................................................................................. 3
INLEIDING DOOR FREDERIK POPPE - UNIVERSITEIT VAN LEIPZIG............................... 5
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°1: LEBENSHILFE SALZBURG, OOSTENRIJK .............................................................................................................................................. 8
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°2: STICHTING CULTURELE RAAD WILLEMSTAD, NEDERLAND ..............................................................................................23
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°3: CENTRE DE LA GABRIELLE – DAGCENTRUM “COULEURS ET CRÉATION”, FRANKRIJK ..............................................32
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°4: EIT TUGILIISU, ESTLAND ......................49
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°5: ASSOCIAZIONE SCUOLA VIVA ONLUS, ITALIË, DOOR FABRIZIO FEA EN SILVIA FINI ...................................................................56
Pagina 2 van 63
INLEIDENDE OPMERKINGEN
Om een gebrek aan toegang tot het kunstonderwijs en de kunstmarkt voor mensen met een verstandelijke en/of mentale handicap in Europa aan te pakken, evenals een gebrek aan methodologische instrumenten en specifieke opleiding voor dienstverleners op het gebied van kunst, is het Europees project Art for All (www.art-for-all.eu) erop gericht de kansen voor deze mensen te vergroten om te leren over kunst, vaardigheden en trainingen te verkrijgen over kunst, om te creëren, om hun kunstwerken te promoten en om deel te nemen in de kunstwereld, in al zijn aspecten. Om dit doel te bereiken zijn de algemene doelstellingen van het project –
Ontwikkelen van een Europese gemeenschappelijke cultuur en waarden op het gebied van toegang tot kunst en cultuur en kunstonderwijs voor personen met een handicap
–
Faciliteren en bevorderen van de ontwikkeling van op maat gemaakte programma's voor mensen met een verstandelijke en/of mentale handicap door aanbieders van volwassenen educatie
–
Bevorderen van aandacht voor de behoeften van personen met een verstandelijke en/of mentale handicap door besluitvormers op het gebied van kunsteducatie voor volwassenen bij de implementatie van programma's.
De doelgroepen van het project zijn: –
Volwassenen met een verstandelijke en/of mentale handicap
–
Dienstverleners op het gebied van kunst (kunstenaars, therapeuten, opvoeders, trainers, assistenten)
–
Culturele en kunstorganisaties, aanbieders van kunsteducatie voor volwassenen, dienstverleners voor personen met een verstandelijke en/of mentale handicap, beleidsmakers op het gebied van kunst en cultuur en van inclusie van personen met een verstandelijke en/of mentale handicap.
Het project wordt gecoördineerd door: - Centre de la Gabrielle MFPass - Frankrijk (www.centredelagabrielle.fr)
Pagina 3 van 63
De andere projectpartners zijn: - Europese Denk & Doe Tank Pour la Solidarité - België (www.pourlasolidarite.eu) - Associazione Onlus Scuola Viva - Italië (www.scuolaviva.org) - Stichting Raad Culturele Willemstad - Nederland (www.kunstpodiumwillemstad.nl) - Gemeinnützige Lebenshilfe Salzburg - Oostenrijk (www.lebenshilfe-salzburg.at) - EIT Tugiliisu - Estland (www.vaimukad.ee/tugiliit) - Charles Cros Institute - Frankrijk (www.institut-charles-cros.eu) - Universiteit Leipzig - Duitsland (www.erzwiss.uni-leipzig.de) In dit verband hebben de partners vijf innovatieve methoden van kunstbemiddeling getest. Elk van deze methoden behoort specifiek bij één van de dienstverlenende organisaties van het samenwerkingsverband. De vijf methoden zijn door de partner van het project getest tijdens de twee zomerscholen. Deze samenvatting van innovatieve methoden is bedoeld als een hulpmiddel voor dienstverleners op het gebied van kunst die werken met volwassenen met een mentale en/of verstandelijke handicap. Deze samenvatting omvat: –
Een algemene inleiding van de universiteit van Leipzig, Duitsland
–
Algemene overwegingen en een stop-motion animatie foto workshop van Lebenshilfe Salzburg, Duitsland
–
Een kunst creatieve methodiek van een 6-fasen model van kunstonderwijs van de Stichting Culturele Raad Willemstad, Nederland
–
Een digitale kunstworkshop van Centre de la Gebrielle - Dagcentrum "Couleurs et Création", Frankrijk
–
Een workshop die is uitgevoerd in nauwe samenwerking met musea, van EIT Tugiliisu, Estland
–
Een collectieve schilderworkshop van Associatione Scuola Viva Onlus, Italië.
Pagina 4 van 63
INLEIDING DOOR FREDERIK POPPE - UNIVERSITEIT VAN LEIPZIG De discussie over mensen met een handicap met betrekking tot kunst, creativiteit en behoeften aan hulp in verschillende gebieden van hun praktisch werk, wordt sinds 1970 gevoerd. In wezen kunnen de interactiegebieden tussen deze individuen en dienstverleners op het gebied van kunst in vier categorieën worden samengevat:
1.
Inhoudelijke interacties
ideeën en onderwerp identificatie
oprichting van een creatieve werkomgeving/ sfeer
inhoudelijke controle en beoordeling van de kwaliteit van het productieproces
evaluatie en reflectie van het eindproduct.
De rol van de dienstverlener is hier als die van een muze of een "klankbord". 2.
Technische interacties
tijdmanagement/ werktijden
bepalen van gereedschappen, modificatie enz.
technische controle voor de werkzaamheid van het productieproces
technische beoordeling van het eindproduct.
De rol van de dienstverlener is hier als die van een aanbieder van technische ondersteuning en expertise. 3.
Voorbereiding van de kunstmarktV
er
voor
zorgen
dat
werken
duurzaam
zijn
voor
tentoonstellingen
transportplanning tentoonstellingen publicaties
selectie van werken en kunstenaars deelname binnen de instelling
selectie van werken en kunstenaars deelname in publieke tentoonstellingen
documentatie (dat is: fotograferen, correcte eigendomsrechten)
plaatsen van werken (korte en lange termijn)
De rol van de dienstverlener kan hierin die zijn van adviseur, producer, curator, intermediair, promotor.
Pagina 5 van 63
4.
Interacties die niet worden geassocieerd met artistiek werk
rust
voeding
fysiotherapie of ondersteuning
aankomst en vertrek/ transport van de kunstwerkplek
De rol van de dienstverlener hier is die van aanbieder van therapie, revalidatie en andere vormen van ondersteuning, verbonden met de behoeften vanuit de handicap.
OPMERKINGEN Er zijn weinig of geen programma's in de psychotherapie of maatschappelijk werk die cursussen of specialisaties aanbieden aan degenen die werken met mensen met een verstandelijke en/of mentale handicap. Richtlijnen, standaarden, of een bepaald patroon van hulp bij het creatieve proces, zijn nog niet vastgesteld. De invloed van deze dienstverleners voor personen met een mentale handicap met betrekking tot hun artistieke productie en processen, en het kunsthistorische debat dat resulteert in de publicatie en verkoop van kunstwerken door personen met een handicap is problematisch. Dit is vooral merkbaar bij bepaalde snijpunten op de gebieden (hieronder schematisch weergegeven), die rolconflicten kunnen opleveren.
Training
Artistieke productie
Knustmarkt
In de praktijk is het gebruikelijk dat dienstverleners niet alleen verantwoordelijk zijn voor artistieke en technische opleidingen training van een kunstenaar met een handicap, maar
Pagina 6 van 63
ook voor hun artistieke productie. Bovendien fungeren dienstverleners vaak als een intermediair met het publiek en de kunstmarkt. Manipulatieve interacties komen vaak voor, zowel met betrekking tot productie en esthetiek als gevolg van omstandigheden waarbinnen:
de middelen beperkt zijn
werk in tijd beperkt is en/of vooraf bepaald
dienstverleners verantwoordelijk zijn voor een al te brede verscheidenheid aan taken
aan kunstenaars met een handicap de discretie van het auteurschap van het werk niet wordt toegekend, waarin zij alle beslissingen met betrekking tot esthetiek en productie nemen.
Als een metafoor voor het ondersteunende werk van dienstverleners kunnen we gebruik maken van het concept van "de vroedvrouw" (maieutiek: verloskunde). De interpretatie van Socrates' maieutiek is gebaseerd op de veronderstelling dat de waarheid in de rede van een mens bij de geboorte latent aanwezig is en dat deze moet worden vrijgegeven. In een educatieve context opent de maieutiek-leraar de dialoog, waarvan de resultaten niet voorspelbaar zijn. Met verwijzing naar de interacties tussen kunstenaars met een handicap en hun dienstverlener impliceert dit model dialogische acties. In dit model staan beide partijen min of meer op gelijke voet tot elkaar. De dienstverleners ondersteuning, zoals bij die van de "vroedvrouw" is geen zuivere "bevalling" en de kunstenaar is niet geheel verantwoordelijk voor de esthetische en productiebeslissingen of acties. Het resultaat van het kunstproduct is niet voorzienbaar: echter, de uitvoering van ideeën en thema's kunnen het ontwerp van de kunstenaar volgen (cf Poppe 2007, Poppe 2012). In het kader van het Art for All project is de houding van maieutieke bijstand bedoeld als een richtlijn voor praktische werk. De volgende methoden zijn voorgesteld om de weg verder te effenen in de richting van de invoering van deze leidende gedachte.
Pagina 7 van 63
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°1: LEBENSHILFE SALZBURG, OOSTENRIJK Algemene overwegingen en een stop - motion animatie fotoworkshop illustratie
Lebenshilfe Salzburg Lebenshilfe Salzburg is een dienstverlener voor mensen met een verstandelijke handicap in de regio Salzburg met kleinschalige lokale diensten. Het heeft ongeveer 700 medewerkers. De meeste diensten worden aangeboden op het gebied van werk/ arbeid (voor 700 mensen met een verstandelijke handicap) en huisvesting (voor 370 mensen). Er zijn ook andere diensten (bijv. vroege interventie, therapieën....). Lebenshilfe Salzburg is lid van de overkoepelende organisatie van dienstverleners voor mensen met een verstandelijke handicap, die werkzaam is in Oostenrijk Lebenshilfe Oostenrijk). Het is de grootste dienstverlener voor mensen met een verstandelijke handicap in Oostenrijk. De Lebenhilfe organisaties hebben zich ontwikkeld vanuit zelfhulpgroepen van ouders en hebben nog steeds besturen van vrijwilligers die toezicht houden op de ontwikkeling en kwaliteit van de professionele dienstverleners. De Lebenshilfe organisaties zijn voortdurende aangepast, gemoderniseerd en creëerden diensten overeenkomstig de behoeften van hun klanten. Vandaag bestrijken ze een breed scala aan diensten voor mensen van all leeftijden van steun vanaf de vroege kindertijd tot gespecialiseerde diensten voor ouderen (ongeveer 25 verschillende soorten diensten). De focus ligt op diensten op het gebied van huisvesting en werk. Mensen met een verstandelijke handicap worden aangemoedigd in het bouwen van groepen voor eigen pleitbezorging (self-advoate) en worden gesteund in hun activiteiten. De Lebenshilfe organisaties ondersteunen ook mensen met een verstandelijke handicap en hun families bij hun belangenbehartiging in de samenleving. De overkoepelende organisatie doet dit
op
nationaal
niveau
met
de
nadruk
op
politieke
en
juridische
aspecten,
kwaliteitsontwikkeling en public relations. Lebenshilfe Salzburg heeft een groot netwerkend
Pagina 8 van 63
vermogen als lid van een aantal regionale, nationale en internationale netwerken, hetzij rechtstreeks, hetzij via de overkoepelende organisatie. Informatie wordt verspreid via websites, nieuwsbrieven, conferenties, publicaties en voortdurend contact met de media.
Kunst en Lebenshilfe Salzburg Lebenshilfe Salzburg runt op dit moment geen kunstatelier, het faciliteren van kunst vindt plaats in kunstworkshops. Verschillende dienstverleners op het gebied van kunst hebben periodiek voor een aantal jarenworkshops aangeboden. Deze richtlijn (deel 1) werd geschreven in samenwerking met twee van hen (Sylvia Moser en Michael Russ). Tegelijkertijd, toen de zomerschool in Estland werd voorbereid, bood Michael Russ een stopmotion animatie workshop aan voor personen met een verstandelijke handicap. De feedback van de gebruikers was zo positief dat we besloten om deze workshop aan te bieden voor de zomerschool. mr Russ vatte de methodiek samen en we voegden deze toe aan dit document (deel 2).
1. Belangrijke aspecten van den dienstverlening op het gebied van kunst De dienstverleners op het gebied van kunst hebben een aantal belangrijke aspecten geïdentificeerd die tijdens de dienstverlening op het gebied van kunst moeten worden gerespecteerd: Bij het organiseren van artistieke workshops worden we geleid door de volgende waarden: –
elk kunstwerk van ieder mens is uniek en is de moeite waard om hier respectvol mee om te gaan
–
elke kunstenaar maakt gebruik van unieke beeldtaal (het niet begrijpen van deze taal betekent niet dat deze niet bestaat)
–
het creatieve proces dient zonder enige druk plaats te vinden.
Pagina 9 van 63
Daarom zijn de belangrijkste verantwoordelijkheden van de dienstverlener op het gebied van kunst: –
de individuele schat aan creativiteit van de kunstenaar te ontdekken
–
om deze waarde en creativiteit te begeleiden.
1.1. Verstrekken van de infrastructuur De dienstverlener op het gebied van kunst is verantwoordelijk voor het verstrekken van een ruimte, apparatuur en een omgeving die creativiteit ondersteunt. En hij/ zij moet een gedetailleerd plan hebben op het gebied van technieken en onderwerpen die de workshop moet bieden aan de deelnemers. Dit betekent dat hij/ zij er voor moet zorgen dat de kunstenaars die deelnemen aan de workshop ideale omstandigheden vinden om creatief te kunnen zijn (genoeg ruimte, toiletten die toegankelijk zijn voor kunstenaars met een rolstoel, stromend water, gemakkelijk schoon te maken ruimten, voldoende materialen). Na het vinden van de ruimte neemt de dienstverlener op het gebied van kunst een besluit over het aantal deelnemers. Het hangt af van het aantal stoelen/ aantal deelnemers die een rolstoel gebruiken, het aantal benodigde ezels, en het aantal kunstenaar met en zonder handicap. Op basis van onze ervaringen vormen we meestal groepen die niet groter zijn dan acht deelnemers. Het is de moeite waar om hoogwaardig materiaal te gebruiken (niet perse duur!) omdat het betere resultaten oplevert en het is veel leuker om mee te werken.
1.2. Promotie van de workshop Workshops moeten goed worden gepland; maar het is ook belangrijk dat met het adverteren zoveel mogelijk geïnteresseerde deelnemers worden bereikt. Daarom hebben we professionele reclame nodig. Het begint tenminste enkele weken voor de aanvang van de workshop teneinde alle kunstenaars van de organisatie te bereiken. Elke kunstenaar moet de mogelijkheid hebben om het onderwerp te begrijpen (gemakkelijk te lezen), zijn potentiële voordelen bij deelname, en de voorwaarden voor deelname. Wie leidt de workshops? Pagina 10 van 63
Wanneer en waar vindt het plaats? Hoe lang duurt het? Welke hulp is beschikbaar? Welke maaltijden worden verstrekt? Wordt er vervoer beschikbaar gesteld? Wat zijn de kosten? Welk materiaal is verstrekt? In dit stadium moet als worden beslist wat er zal gebeuren met de kunstwerken die tijdens de workshops worden gemaakt. Worden zij tentoongesteld/ verkocht? Wanneer en waar zal de tentoonstelling plaatsvinden? Een tentoonstelling kan ook worden aangekondigd in de advertentie (vergroot de motivatie om te werken). Het doel van een goede promotie van de workshops is om de deelnemers voor te bereiden op de onderwerpen van de workshop en dat zij weten wat de verwachten en om het hen mogelijk te maken om te beslissen of ze wel of niet willen deelnemen.
1.3. Om elkaar te leren kennen Zelfs als een bepaald onderwerp is gedefinieerd voor de workshop, het starten van een kunstwerk is er een drukpunt van het creëren van kunst. Als de deelnemers elkaar niet kennen is het erg belangrijk om de mogelijkheid te bieden dat zij zichzelf kunnen voortellen. In een aantal workshops hebben we ervaren dat het een goed idee is als de deelnemers een aantal dingen voor de eerste sessie voorbereiden. Ze brengen een aantal gemaakte kunstwerken mee, sommige dingen die zij leuk vinden en die ze gebruiken om zich voor te stellen. Het helpt mensen om hun remmingen kwijt te raken en om niet al te opgewonden te worden. Een dienstverlener op het gebied van kunst vraagt daarom aan de kunstenaars om gegevens voor het verzamelen van informatie over de deelnemers voorafgaande aan de workshop. De dienstverlener op het gebied van kunst moet niet vergeten zichzelf te introduceren. Het is nuttig om de stoelen in een kring te plaatsen voor de introductie. Het doel is om elkaar te leren kennen en om een sfeer van vertrouwen te creëren Eenvoudige spellen kunnen ook in deze fase worden gebruikt. De introductie maakt de dienstverlener op het gebied van kunst mogelijk om een gevoel te krijgen met betrekking tot de benaderingswijze van de verschillende persoonlijkheden van de kunstenaars.
Pagina 11 van 63
1.4. Presentatie van organisatorische feiten Na de introductie is het erg belangrijk om de deelnemers al de informatie te geven die zij nodig hebben. Wanneer zijn de bijeenkomsten van de workshops? Wanneer zijn de werkperioden? Wanneer zijn de pauzes gepland? Wanneer, waar en hoe gebruikt de groep de maaltijd? Wat gaan de deelnemers leren? Wat is het doel van de workshop? Wat wordt er gedaan met de kunstwerken? Is er aan het einde een tentoonstelling? Zijn er excursies gepland? Wanneer?
1.5. Creatieve proces a) Theoretische introductie Een theoretische introductie aan het begin van de workshop is zeer nuttig. Bijv. in een beeldhouwworkshop presenteert de dienstverlener in het begin verschillende materialen en toont video's over hoe te werken met keramiek, gips, hout en papier-maché. Ze legde de belangrijkste eigenschappen van deze materialen uit en hoe hiermee te werken. b) Voorbereiden van de plek voor het creatieve proces Voordat het creatieve proces begint moet de dienstverlener op het gebied van kunst er voor zorgen dat de werkplekken zijn voorbereid. Heeft elke deelnemer een werkplek, voelt hij/ zij zich hier prettig bij? (sommige mensen willen graag een eigen tafel in een hoek, en anderen willen op de vloer werken). Zijn de instrumenten klaar voor gebruik? Is er voldoende materiaal voor elke deelnemer? (Onze ervaring toont aan dat de kunstenaars verschillende benaderingen hebben: sommigen hebben veel materiaal nodig, omdat zij snel werken; anderen hebben weinig nodig als ze denken alvorens te handelen). Is de omgeving beschermd (bedekt met plastic of papier)? Is er een mogelijkheid om materiaal of handen te wassen (water en doek)?
c) Het creatieve proces Het werk van de dienstverlener is NIET om kunst te maken, maar om mensen te begeleiden die kunst maken. Het idee voor het kunstwerk komt van de kunstenaar! Maar soms, kan het nuttig en inspirerend zijn als de dienstverlener alleen deelneemt in het creëren van kunst als deel van de groep.
Pagina 12 van 63
Maar er is een ongeschreven wet: nooit interfereren met het werk van een kunstenaar houdt altijd je afstand tot kunstwerken van andere kunstenaars! Dienstverlening op het gebied van kunst heeft ook betrekking op het tonen van verschillende mogelijkheden voor het benutten van individuele vaardigheden, introductie van nieuwe materialen om te experimenteren met het oogmerk om meer bevredigende resultaten te bereiken en te ontdekken. Een persoon met een meervoudige handicap is een uitstekend schilder, maar heeft moeilijkheden met het vormen van keramisch materiaal met zijn/ haar handen. Ik was erg onder de indruk van de creativiteit van een dienstverlener op het gebied van kunst, die deze kunstenaar leerde om op keramische platen te tekenen. Daarna werden de gravures gevuld met gips, met als resultaat prachtige reliëfs. Het is handig als de dienstverlener op het gebied van kunst veel weet van technieken die kunstenaars helpen bij het vinden van een techniek die hun voorkeur heeft. Het kan zeer nuttig zijn als de dienstverlener vragen stelt ter ondersteuning van de kunstenaar bij het ontdekken van mogelijkheden voor zijn/ haar werk. Het is erg belangrijk dat de dienstverlener druk vermijdt. Als een kunstenaar - om welke reden dan ook - op dat moment niet wil deelnemen aan het artistieke werk, moet de dienstverlener proberen andere mogelijkheden voor hem/ haar te vinden om deel te nemen. Muziek, foto's, literatuur, excursies en informatie kan creativiteit stimuleren. Het helpt altijd als er een hoekje met boeken is waar de deelnemers aan de workshop naar afbeeldingen kunnen kijken, naar muziek kunnen luisteren, met elkaar kunnen spreken of vragen kunnen stellen aan de dienstverlener. Dit klimaat beïnvloedt creativiteit. De dienstverlener moet een balans houden tussen het motiveren tot artistieke activiteiten en het mogelijk maken voor de deelnemer om alleen maar aanwezig te zijn. Eén van de dienstverleners leidt de workshop tekenfilms. Hij benadrukt het voordeel van het gezamenlijk ontwikkelen van kunstwerken: het leveren van verschillende taken op verschillende niveaus van complexiteit. Dus, deelnemers met verschillende handicaps kunnen samenwerken naar gelang hun speciale vaardigheden.
Pagina 13 van 63
1.6. Debriefing De dienstverlener op het gebied van kunst moet reflecteren op zijn/ haar werk. Om die reden is het belangrijk om feedback te krijgen van de vergezelde kunstenaars. Het is waardevol de deelnemers feedback te vragen over alle fasen van de dienstverlening op het gebied van kunst. De mogelijkheid van een permanente uitwisseling tussen de kunstenaar en de dienstverlener is wenselijk en leidt tot een vertrouwensrelatie. Vragen die kunnen worden gesteld: - Wat werk goed, wat werkt niet? - Wat kan worden verbeterd? - Houdt de dienstverlener een respectvolle afstand? - Was de kunstenaar de belangrijkste speler? - Kon de kunstenaar uitvoeren wat hij van plan was? - Moeten de workshops worden voortgezet? Zo ja, wanneer? Speciale dank aan Sylvia Moser en Michael Russ (Beiden zijn dienstverlener op het gebied van kunst bij Lebenshilfe Salzburg).
1.7. Conclusie Het is niet strikt noodzakelijk om een expositie te organiseren, maar het is een perfecte afsluiting van een werkperiode. Daarom stellen we voor de kunstwerken ergens te presenteren. Als een echter tentoonstelling niet mogelijk is wegens het ontbreken van voldoende ruimte en/of middelen, dan hebben we een goede ervaring met een soort van "open atelier", waarvoor de kunstenaars vrienden, ouders en collega's uitnodigen om hun kunstwerken te tonen en uit te leggen. Dit vergroot de waarde van wat is gecreëerd.
2. Stop motion animatie workshop - door Michael Russ 2.1. Introductie Als mensen met een handicap in uw omgeving geïnteresseerd zijn in stop - motion animatie en u heeft met dit onderwerp geen ervaring, dan adviseren wij u de boeken te lezen die op de literatuurlijst staan vermeld. Hier leert u over verschillende animatietechnieken en de Pagina 14 van 63
benodigde apparatuur en materialen. Na lezing van één of twee van deze, moet u in staat zijn om uw eerste eenvoudige stop - motion film te maken. Nadere informatie is te vinden op You Tube of Vimeo, die talrijke zelfstudies bevatten van stop - motion animatiefilms. Afhankelijk van uw budget is er een scala aan mogelijkheden die u kunt kiezen aks het gaat om technische apparatuur. U kunt of een dure studio voor uw animatiefilm opzetten of, indien uw organisatie met een laag budget werkt, u kunt ook mooie animatiefilms maken met een eenvoudige digitale camera of webcam, twee bureaulampen en een laptop. De noodzakelijke software kan gratis worden gedownload van het internet (bijv. Monkey-Jam of Animator DV simple+) of u kunt het al geïntegreerd vinden in uw computerbesturingssysteem (bijv. Movie Maker of Apple iMovie).
2.2. Teamwerk Een stop - motion animatie workshop is vooral geschikt voor teamwerk. Een team kan maximaal vier deelnemers omvatten. Als er meerdere teams deelnemen aan de workshop moet er naast de leider van de workshop voor elk team een begeleider zijn. De begeleiders behoeven geen kennis van animatietechnieken te hebben. De ideale situatie voor de leden zou zijn als zij zelf groepen samenstellen omdat zij elkaar bijvoorbeeld kennen en het leuk vinden om samen te werken. In dat geval mag een team ook uit 5 mensen bestaan. Als de deelnemers niet zelf een team kunnen vormen, kan de workshopleider teams samenstellen van mensen met dezelfde of verschillende vaardigheden. Beide methoden hebben hun voor- en nadelen afhankelijk van de mensen die betrokken zijn. De taak van de workshopleiders en de begeleiders is ervoor te zorgen dat alle teamleden voor hen passende taken hebben gekregen en dat niemand zich buitengesloten voelt.
2.3. Tijdmanagement De volgende tijdruimten zijn gebaseerd op een workshop van drie uur, die de minimum tijdlengte voor een animatie workshop moet zijn: 1. Het kiezen van materialen: 15 minuten
Pagina 15 van 63
2. Het uitvinden van een verhaal: 30 minuten 3. Het ontwerpen van figuren en achtergrond: 80 minuten 4. Foto's maken: 40 minuten 5. Afwerken van de film: 15 minuten Als u werkt met een aantal van 10 foto's per seconde is het mogelijk om binnen een tijd van 3 uur een film van 10 seconden te maken (zonder opening en sluiting). Het zijn natuurlijk aangegeven tijden die kunnen variëren naar aanleiding van de verschillende vaardigheden van de deelnemers aan de workshops.
2.4. Het kiezen van materialen Aan het begin zullen korte animatiefilms van enkele seconden aan de deelnemers worden getoond. De korte clips geven hen de mogelijkheden om te zien hoe de verschillende materialen in verschillende films kunnen worden gebruikt. Deze clips kunnen zelf gemaakt zijn of op internet worden gevonden (u kunt bijvoorbeeld animatiefilms vinden op youtube of op www.paun.ee). Eigengemaakte films hebben het voordeel dat u de gebruikte figuren kunt tonen. Veel verschillende materialen kunnen worden geanimeerd, maar om de deelnemers niet te overweldigen met een grote selectie moet de workshopleider de keuze beperken tot maximaal drie mogelijkheden: - Boetseerfiguren: driedimensionaal - Uitgeknipte papierfiguren (stop - motion) - tweedimensionaal - Alledaagse voorwerpen: munten, bestek, gereedschap enz. Het idee achter het gebruik van verschillende materialen is dat
2.5. Uitvinden van het verhaal Voor het uitvinden van een verhaal is het van cruciaal belang om ermee rekening te houden dat het binnen het gegeven tijdsbestek feitelijk kan worden gerealiseerd. Zoals hierboven vermeld, een film van ongeveer 10 seconden lang kan in een workshop van 3 uur Pagina 16 van 63
geproduceerd zijn. Het verhaal moet precies binnen deze tijdsperiode op film gerealiseerd kunnen worden. Bij het werken met zeer fantasierijke deelnemers zult u ten opzichte van hen een aantal beperkingen moeten opleggen: een verandering van een scene of verhalen met meer dan drie karakters kan alleen maar, in zo'n korte tijd als drie uur, worden gerealiseerd met zeer ervaren filmmakers. Om er verzekerd van te zijn dat het filmproject in de gegeven tijd kan worden afgewerkt zullen de verhalen in workshops voor beginners zo eenvoudig mogelijk moeten worden gehouden. Een onvoltooide film zal zeer frustrerend zijn voor de deelnemers. Verder kunt u het storyboard (verzameling uitgetekende shots van scènes uit een filmscript) bij erg korte films weglaten. Echter als een team een groter project wil realiseren is het aan te bevelen een verhaal en storyboard workshop vooraf te houden. Als een team niet in staat is om een verhaal uit te vinden kan de film ook beperkt worden tot bewegingen, bijvoorbeeld kleurrijke papieren vlinders die fladderen overeen bloemenweide, of figuren die zich van het ene punt naar het andere punt verplaatsen.
2.6. Het ontwerpen van achtergronden en figuren a) Achtergrond Het is belangrijk dat de camera en de plaats waar de achtergrond bevestigd worden, worden opgezet voor de workshop begint. In een 3D scenario (camera aan de voorkant), gebruik twee lege vellen A2 tekenpapier in liggend formaat, één vormt de achterwand, terwijl de andere het basisgebied vormt. Verzeker de vellen met tape of punaises. Het vel dat de achterwand vormt moet de basis met een paar centimeter overlappen in de vorm van een curve (niet een hoek). Dit creëert een meer natuurlijke overgang, speciaal voor scenario's die buiten spelen. Plaats de camera in een positie die het alleen mogelijk maakt het scenario op te nemen en alles uit de omgeving wat storend is weglaat. Bevestig het statief met tape op de grond. Afhankelijk van het opname formaat van de gebruikte camera zult u in staat zijn om ofwel de volledige hoogte of volledige breedte van het papier vast te leggen.
Pagina 17 van 63
Markeer het gebied dat is vastgelegd door de camera en plaats de markeringen op de vellen die de deelnemers dan zullen gebruiken. Dit help om te voorkomen dat belangrijke gebieden van de achtergrond buiten het opname gebied blijven en dus niet verschijnen in de film. Een soortgelijke procedure kan worden toegepast bij een 2D scenario. De foto's zijn van bovenaf genomen en een vel, dat plat op tafel ligt, vormt de achtergrond. Nogmaals, het gebied dat is vastgelegd door de camera moet worden gemarkeerd en worden overgebracht naar de vellen van de deelnemers. Om te voorkomen dat per ongeluk het opnamegebied verandert, beweeg de vellen niet die u gebruikt om de camera op zijn plaats te zetten. De geschilderde achtergrond moet hierop worden vastgezet. Onthoud dat de camera niet mag bewegen. Het artistieke ontwerp van de achtergrond kan aan de deelnemers worden overgelaten. Ondersteuning kan nodig zijn bij de coördinatie van de verhoudingen tussen de beschilderde voorwerpen op de achtergrond en de figuren van de achtergrond. Kleurpotloden of waskrijtjes hebben bewezen goede resultaten te leveren, speciaal voor deelnemers die weinig artistieke ervaring hebben. Als aquarellen worden gebruikt zorg er dan voor alvorens foto's te maken dat het materiaal volledig droog is. Anders worden de tekeningen besmeurd bij het verplaatsen van de figuren.
b) Figuren
Vaak willen deelnemers kiezen uit boetseerfiguren. Echter de vorming van realistische menselijke figuren en de animatie daarvan is zeer tijdrovend. Voor deze optie heb je zeer Pagina 18 van 63
getalenteerde deelnemers nodig en tenminste een workshop van een volle dag. Daarom is het raadzaam om dierfiguren of fantasiefiguren te beginnen met bijvoorbeeld een slang, waar bijna elke deelnemer mee om kan gaan. (Als deelnemers de stop - motion animatie zo prettig vinden dat zij meer uitgebreide films willen produceren, dan is een aparte extra workshop voor het ontwerpen van karakters en natuurlijk volgende bewegingen aan te bevelen). Tweedimensionale figuren gemaakt van papier zijn gemakkelijker te maken dan boetseerfiguren. Deelnemers die goed kunnen tekenen kunnen hun personages zelf ontwerpen. Het is mogelijk de figuren in afzonderlijke delen te tekenen en ze na het snijden in elkaar te zetten als een trekpop, zodat de ledematen individueel kunnen worden bewogen voor de opname. Deelnemers die minder vaardigheden hebben in tekenen kunnen eenvoudige figuren maken, zoals vlinders of vissen. Natuurlijk zijn allerlei fantasiefiguren ook toegestaan. Deelnemers die niet kunnen tekenen moeten de mogelijkheid hebben om personages uit kleurboeken, kranten of strips te snijden en ze te gebruiken voor hun film. (Echter, deze methode kan inbreuk maken op auteursrechten, en mag daarom niet openbaar worden gemaakt.) Deelnemers kunnen ook een hoofdrol spelen in hun eigen film. Ten eerste moeten ze worden gefotografeerd tegen een witte muur. Dan worden de foto's afgedrukt en uitgeknipt. Als de deelnemers zijn gefotografeerd in verschillende posities - staan, lopen, enz. heb je meer mogelijkheden door het vervangen van de beelden, als nodig, in de film. Voor leden die niet tevreden zijn met één van bovenstaande opties is er de mogelijkheid om alledaagse voorwerpen te animeren. Als bij toverslag kan men borden en kopjes maken die over de tafel dwalen en alledaagse instrumenten kunnen een eigen leven ontwikkelen. Voorwerpen met mobiele delen, zoals scharen of tangen zijn bijzonder geschikt voor dit doel ( u kunt veel goede voorbeelden vinden op www.paun.ee). Als alledaagse voorwerpen zijn geanimeerd kan de volgorde van de workshop, beschreven in het hoofdstuk tijdmanagement worden genegeerd: Het beste is om eenvoudige capture software te gebruiken zoals Animator DV Simple+ of Monkey-Jam en een webcam. De deelnemers zullen erg snel leren het programma te bedienen zodra de workshopleider de basisinstellingen van de camera heeft toegepast. Deze methode zorgt voor een voortdurende ontwikkeling van nieuwe ideeën en kleine verhalen of scenario's. Daarom
Pagina 19 van 63
zullen de deelnemers een aantal films maken tijdens de workshops (vergeet niet om de oude films op te slaan alvorens een nieuwe te maken).
2.7. Foto's maken
Het is belangrijk om alle deelnemers te vertellen dat de camera en de scenario's niet mogen worden verplaats. De figuren moeten zorgvuldig worden verplaatst. Niemand moet op de tafel leunen waarop het scenario is geconstrueerd dit, om niets te verdringen. Voordat de deelnemer op de sluiterknop van de camera drukt, zorg er voor dat er geen handen of vingers op de foto kunnen worden gezien. De gemakkelijkste manier is om foto's te maken met een digitale camera en deze vervolgens over te brengen naar Windows Movie Maker of Apple iMovie, die de foto's samen in een film zet. Het is echter aan te raden om capture software te gebruiken, wat betekent dat de camera is verbonden met de computer en de foto's direct worden overgebracht naar het capture programma. Dit biedt een aantal voorbeelden: 1. Veel capture programma's hebben een uien-schillen functie, dat is een techniek die gebruikt wordt bij het creëren van geanimeerde cartoons en bewerking van films om meerdere frames in één keer te zien. Op deze manier kunt u nog de laatste genomen foto's zien onder de laag van de nieuwe. Deze functie helpt ook om de juiste mate van beweging van personages te bereiken en maakt het mogelijk om de figuren om de exacte positie te zetten, als ze per ongeluk omver worden geslagen.
Pagina 20 van 63
2. De sluiter op de computer worden vrijgegeven en het gevaar van het per ongeluk bewegen van de camera bij het indrukken van de sluiter kan gemakkelijk worden vermeden. 3. Het programma organiseert automatisch de beelden in een video en u kunt op elk moment een preview video zien van het gefotografeerde materiaal. 4. Zodra de instellingen zijn vastgesteld kunnen zelfs mensen met een handicap de meeste van deze programma's gebruiken. Dit leidt tot een erg intensieve en plezierige ervaring voor de deelnemers. 5. Enkele van deze programma's zijn beschikbaar als freeware, bijvoorbeeld B.Animator DV Simple+ of MonkeyJam. Echter deze freeware programma's werken alleen
in
combinatie met een webcam. Capture programma's die werken met verschillende camera's kunnen worden gevonden voor minder dan € 100. Controleer, alvorens
te
kopen, of het programma werkt met uw camera. Deelnemers hebben de neiging om figuren te ver te verplaatsen tijdens de opnames. Met een snelheid van 10 frames per seconde, moet een beweging die één seconde duurt worden verdeeld in 10 secties, Op dit punt moeten de workshopleiders en de begeleiders ervoor zorgen dat iedereen nauwkeurig werkt. (Met zeer fantastische karakters en verhalen is de bewegingsnelheid minder belangrijk). Als de beweging nog te snel of the langzaam is kunnen de bewegingen vervolgens worden genormaliseerd door het veranderen van de frame instellingen per seconde. Net als in de andere fasen van de workshop moeten de workshopleiders en de ondersteuners ervoor zorgen dat geen teamlid wordt uitgesloten van het evenement. Natuurlijk kunnen sommige deelnemers alleen maar tevreden zijn door naar het proces te kijken, maar men moet altijd proberen iedereen erbij te betrekken. Vooral in de fotografiefase hebben meer dominante deelnemers de neiging anderen uit te sluiten door alle activiteiten over te nemen. Om trekken en duwen tijdens de workshop te voorkomen is het, het beste om de taken te verdelen onder verschillende mensen, bijvoorbeeld één deelnemer bedient de camera en de computer, een ander lid beweegt de figuren, enz. Na een vooraf bepaald aantal beelden wordt de opdracht veranderd en ieder lid heeft de mogelijkheid om te werken aan elk van de verschillende stappen van de stop - motion animatiefilm.
Pagina 21 van 63
2.8. Afwerken van de film Na het nemen van alle foto's, uploaden van de foto's uit de camera of video van het capture programma in een video-editing programma, zoals Windows Movie Maker of Apple iMovie. Het programma combineert de foto's in een video. Dan kan de lengte van de film en trailer, met inbegrip van titel, namen van de makers enz. worden geproduceerd. Deelnemers die kunnen schrijven zullen graag deze taak op zich nemen. In de video-editing applicatie kunt u ook een soundtrack toevoegen aan de stop - motion film. Filmmuziek en geluiden die gratis en vrij van royalty's kunnen worden gebruikt kunnen online worden
gevonden,
bijvoorbeeld
onder
http://freemusicarchive.org/curator/Video/
of
http://www.jamendo.com/de. Omdat je in de workshop niet genoeg tijd zult hebben om in deze archieven naar de juiste muziek te zoeken is het raadzaam om verschillende soorten muziek op uw computer op te slaan. Vervolgens kunnen de deelnemers kiezen uit een vaste set van twee of drie stukken die het beste passen bij de sfeer van de film. Tenslotte kan de film worden opgeslagen in een gemeenschappelijk formaat en is klaar om te worden gepresenteerd.
Literatuurlijst Melvyn Teman: Stop Motion Animation. Beschikbaar in Engels, Frans, Italiaans en Spaans op Amazon (Eeen aanrader! verwijst naar verdere literatuurlijsten en interessante links). Rao Heidmets: ANIMAÖPIK, Kirjastus Koolibri, Tallin 2013. Christina ||Otto: Trickfilm mit der Digitalkamera, BVK Buch, Buch Verlag Kempen GmbH, Kempen 2010. Daniel Amman, Arnold Fröhlich (Hrsg): Trickfilm entdecken. Animationstechnieken in Unterricht. Verlag pestallozianum an der Hochschule Zürich, 2008.
Pagina 22 van 63
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°2: STICHTING CULTURELE RAAD WILLEMSTAD, NEDERLAND Een creatieve kunstmethodiek aangepast vanuit een 6 fasen model van kunstonderwijs
1. Stichting Culturele Raad Willemstad 1.1. De organisatie Stichting Culturele raad Willemstad is in 1994 opgericht in Willemstad, gelegen in het zuidwesten van Nederland. Stichting Culturele Raad organiseert culturele evenementen in de vestingstad Willemstad. Een belangrijk evenement is de organisatie van een tentoonstelling van kunst gemaakt door mensen met een verstandelijke handicap in de maand oktober in het Arsenaal. Door middel van deze activiteit kan het grote publiek kennis maken met kunst gemaakt door personen met een verstandelijke handicap, en kunnen zo ervaren dat veel kunstenaars zijn getalenteerd. Het belangrijkste doel voor Stichting Culturele Raad van deze activiteit is om opties en mogelijkheden te vergroten voor personen met een verstandelijke handicap om kunst te beoefenen en kunst tentoon te stellen die gemaakt is door mensen met een verstandelijke handicap in een geïntegreerde omgeving. Een belangrijk aspect is het stimuleren van samenwerking tussen professionele kunstenaars en kunstenaars met een verstandelijke handicap in het maken van kunst. Stichting Culturele Raad Willemstad bevordert dit door de promotie van "Art Buddies"". Art Buddies is een één op één samenwerkingsverband tussen een niet-gehandicapte (professionele) kunstenaar en een kunstenaar met een verstandelijke handicap in het beoefenen van kunst, bij voorkeur in het atelier van de (professionele) kunstenaar.
Pagina 23 van 63
Stichting Culturele Raad is een organisatie van vrijwilligers en organiseert in samenwerking met verschillende zorginstellingen, die een kunstproject hebben voor mensen met een verstandelijke handicap, tentoonstellingen. Stichting Culturele Raad Willemstad runt geen atelier. De faciliteiten met betrekking tot kunst bestaan uit het organiseren van kunsttentoonstellingen. De hier verstrekte informatie is gebaseerd op de ervaringen die de Stichting Culturele Raad heeft opgedaan met zorginstellingen en van informatie van deze organisaties.
1.2. De gebruikers Er bestaat niet zoiets als specifieke kunst van personen met een verstandelijke handicap. Echter in de praktijk wordt de meeste kunst die gemaakt is door mensen met een verstandelijke handicap aangeduid als "outsider kunst". Alleen wat telt, en dat is hetzelfde als bij niet-gehandicapten, is het talent van de persoon. Veel werk dat gemaakt is door personen met een verstandelijke handicap wordt beoordeeld op basis van sentimenten en niet op basis van artistieke kwaliteiten. Veel personen met een verstandelijke handicap die geïnteresseerd zijn in het maken van kunst zijn afhankelijk van dagopvangactiviteiten waarin wordt voorzien door zorginstellingen. Om te kunnen deelnemen aan dagactiviteiten moet elke individuele persoon met een verstandelijke handicap beschikken over een indicatie voor dagactiviteiten. De indicatie geeft de intensiteit en de aard van de benodigde ondersteuning aan voor de betrokken persoon. Dit kan variëren van persoon tot persoon. Het is mogelijk dat iemand een indicatie heeft voor vier dagen per week, en een ander een indicatie voor enkele uren per week. Met een indicatie voor dagactiviteiten kan de persoon met een verstandelijke handicap, die geïnteresseerd is in kunst, kiezen voor deze activiteit. Wanneer de activiteit wordt verzorgd door een zorgorganisatie waarvan de persoon regelmatig zorg ontvangt kan hij/ zij deelnemen aan deze activiteit. Als de zorgorganisatie deze kunstactiviteiten niet verzorgt dan kan de betrokken persoon - indien beschikbaar - een andere zorgaanbieder kiezen die deze activiteit verzorgt.
Pagina 24 van 63
Het hebben van interesse in kunst wil nog niet zegen dat de persoon kunstenaar is geworden. In Nederland is er een breed scala aan activiteiten die verbonden zijn met kunst. Gedurende de laatste decennia is er meer aandacht gegeven om kunst dat gemaakt is door mensen met een verstandelijke handicap op een hoger kwaliteitsniveau te brengen. In Nederland zijn er ongeveer 150 ateliers voor mensen met een handicap. Het aantal deelnemers is ongeveer 1600, de meesten van hen zijn personen met een verstandelijke handicap. Concreet, de groeiende aandacht voor kwaliteitsontwikkeling betekent kijken naar opties en mogelijkheden voor de personen met een verstandelijke handicap, zodat zij zichzelf kunnen ontwikkelen om kunstenaar te worden. Dit impliceert een meer professionele aanpak en ondersteuning voor personen met een verstandelijke handicap die geïnteresseerd zijn in het beoefenen
van
kunst.
Een
groeiend
aantal
zorgorganisaties
hebben
specifieke
kwaliteitsprogramma's ontwikkeld voor getalenteerde kunstenaars met een verstandelijke handicap. Een belangrijke stap in dit proces is het besluit om atelier te realiseren in de samenleving, buiten de residentiële setting van een zorgorganisatie (bijvoorbeeld in een winkelcentrum). In de meeste gevallen heeft het atelier ook een kunstgalerie die open is voor het publiek.
2. En zes fasen methodiek workshop - door Jan Roedoe 2.1. Omschrijving van de kunstworkshop Het aantal medewerkers met een kunstachtergrond in kunstateliers voor personen met een verstandelijke handicap neemt toe. In het begin hadden de medewerkers een achtergrond in de zorg. In die tijd lag de focus niet op kunst, maar op activiteiten in het algemeen. Er waren in die tijd geen speciale ateliers. De ontwikkeling van de dagactiviteiten verplaatste zich in de richting van de interesse van de deelnemers. Met betrekking tot kunst werden ateliers opgericht. De ontwikkeling in de ateliers en de ervaringen met kunstbeoefening heeft geleid tot de conclusie dat met ondersteuning van professionele kunstenaars de kwaliteit van kunst gemaakt door personen met een verstandelijke handicap kan groeien.
Pagina 25 van 63
Stichting Culturele Raad Willemstad heet ervaren dat, wanneer een atelier het besluit heeft genomen om professionele kunstenaars erbij te betrekken de kwaliteit van de kunstwerken aanzienlijk is gegroeid. De positieve interactie tussen de professionele kunstenaar en de kunstenaar met een verstandelijke handicap, de leerervaring en de verbetering van de kwaliteit van de kunstwerken heeft geleid tot besluiten van een groeiend aantal ateliers om zich meer te richten op de ontwikkeling van kwaliteit. Een professionele niet-gehandicapte kunstenaar verklaarde dat het werken met een kunstenaar met een verstandelijke handicap niet alleen een ontdekking en leerproces voor de kunstenaar met een verstandelijke handicap is, maar ook voor hem. Voor zijn professioneel werk als kunstenaar was dit een verrijking vanwege het feit dat er geen grenzen waren waar rekening mee moest worden gehouden. De positieve ervaring met de begeleiding door een professionele kunstenaar en de positieve ervaring voor de kunstenaars met een verstandelijke handicap was de reden om een pilot project te starten. Het doel van dit project, genaamd "Art Buddies" was om de samenwerking bij het maken van kunst tussen een niet-gehandicapte kunstenaar en een kunstenaar met een verstandelijke handicap te vergroten.
2.2. De dienstverlener op het gebied van kunst De methodiek hieronder vermeld is gepresenteerd door Jan Roedoe. Jan Roedoe is sinds 1971 een professionele kunstenaar en hij werkt sinds 1992 als leraar op het gebied van kunst. Sinds 2002 heeft hij als vrijwilliger cursussen verzorgd voor verschillende groepen van mensen met een lichamelijke of mentale handicap. Hij is de auteur van een methodiek op het onderwerp training van vrijwilligers voor het leren van kunst aan mensen met een fysieke of mentale handicap. De methodiek is gebaseerd op het algemene 6-fasen model dat wordt geleerd op academisch niveau van kunstopleidingen en specifiek voor de didactische opleidingen van leraren in artistieke creatie.
Pagina 26 van 63
2.3. Voorbereidend proces - Methode van de workshop Elk proces in de beeldende kunst moet zes fasen passeren; er is geen reden dit proces te negeren in de situatie van mentale andere handicaps van de kunstenaar. Echter, de wijze waarop de afzonderlijke fasen worden verwerkt door de docent/ dienstverlener in samenwerking met de student/ gebruiker kan verschillen naar gelang de mogelijkheden van de student/ gebruiker. Deze fasen zijn: Fase 1: Waarneming en perceptie van een idee Fase 2: Onderzoek en ontwerp Fase 3: Detaillering op kenmerken en materialen Fase 4: Vertalen naar fysieke realisatie Fase 5: Kritische observatie en verfijning Fase 6: Het afwerken van de realisatie
Fase 1: Waarneming en perceptie van een idee Het basisidee moet van de kunstenaar komen; uiteindelijk na suggesties van andere personen, gebeurtenissen of beelden. De student/ gebruiker moet duidelijk zijn of haar idee begrijpen. Dit kan worden vergemakkelijkt door een gesprek tussen de docent/ dienstverlener en de student/ gebruiker In het geval van een mentale handicap kan er sprake zijn van een langer interactief proces.
Pagina 27 van 63
Fase 2: Onderzoek en ontwerp Dit begint met het schetsen en/of modelleren met behulp van beelden of levende modellen. In het geval van een mentale handicap helpt de docent/ dienstverlener de student/ gebruiker meer intensief in dit proces door voorbeelden objecten en/of composities te tekenen. Het is essentieel in deze fase dat het uiteindelijk model wordt getekend door de student/ gebruiker zelfs als meer probeersels nodig zijn.
Fase 3: Detaillering op kenmerken en materialen Op basis van de output van fase 2 kan de kunstenaar een selectie maken van de materialen die worden gebruikt, de fysieke dimensies en de geschikte stijl van werken. Mentale handicaps kunnen resulteren in het gebruik van een beperkt aantal materialen, niet alle mogelijkheden van de huidige materialen kunnen worden gebruikt zonder risico afhankelijk van de mogelijkheden van de student/ gebruiker.
Fase 4: Vertalen naar fysieke realisatie Dit is de werkelijke productiefase die begint met een hoog abstractie niveau en wordt omgezet naar de details. De mogelijkheden, wensen en persoonlijkheid van de student/ gebruiker zijn in hoge mate verantwoordelijk voor de stijl van werken en de originaliteit van het werk in deze fase. De
Pagina 28 van 63
docent/ dienstverlener moet alleen tussenbeide komen als de student/ gebruiker is geblokkeerd.
Fase 5: Kritische observatie en verfijning en Fase 6: Het afwerken van de realisatie Fase 5 en 6 zijn in de praktijk een lus die eindigt wanneer de kunstenaar besluit dat zijn idee is gerealiseerd. In het geval van mentale handicaps kan het voor de student/ gebruiker moeilijk zijn deze beslissing te nemen. De docent/ dienstverleners kan een besluit nemen in een interactief gesprek. Echter de student/ gebruiker is leidend in dit gesprek.
Conclusie Het essentiële verschil van het zes fasen proces in het omgaan met mensen met een handicap betreft de wijze waarop de docent/ dienstverlener de student/ gebruiker begeleidt. In de praktijk moet de docent/ dienstverlener de gevoelens en mogelijkheden van zijn studenten/ gebruiker begrijpen na een analyse van mogelijkheden en onmogelijkheden van de student/ gebruiker en zijn/ haar creatieve geest en inspiratie. De persoonlijkheid van de student/ gebruiker moet altijd leidend zijn in dit proces.
Pagina 29 van 63
De kunstdocent/ dienstverlener moet de studenten/ gebruikers helpen de zes fasen van de kunstcreatie in de juiste volgorde te passeren. Voor de eerste drie fasen is de interactie tussen de docent/ dienstverlener en de student/ gebruiker essentieel voor de kwaliteit van het resultaat; de student/ gebruiker moet in het onderwerp en concept van zijn toekomstige creatie geloven. Aangezien het niet verschilt voor mentale of fysieke handicaps van de student/ gebruiker is er geen reden het proces op een andere wijze te doen. In verschillende kunstacademies worden op dit moment proeven gedaan met de integratie van studenten/ gebruikers in gewone klassen waar de selectie wordt gemaakt op basis van artistieke kwaliteiten van de studenten/ gebruikers en niet op basis van mentale of fysieke handicaps. Deze proeven blijken succesvol te zijn. De discussie op het gebied van de kwaliteit van kunst heeft niets te maken met de mentale of fysieke mogelijkheden, maar alleen met de artistieke kwaliteiten van de kunstenaar. De selectieprocedure van kunstacademies moet veranderd worden in de situatie van persoonlijke beperkingen van de toekomstige student/ gebruiker. Het is de kunstenaar die kunst maakt en niet zijn of haar beperkingen. Het professionalisme van de docent/ dienstverlener is de basis van succes in het proces van kunsteducatie, echter in veel van de huidige situaties werken instituten met nietprofessionele docenten/ dienstverleners.
3. Conclusie Kunst heeft een positieve impact op personen met verschillende handicaps. Veel personen met een verstandelijke handicap die kunst maken hebben een positieve persoonlijke ontwikkeling, groei en verbetering van kwaliteit van leven ervaren. De ondersteuning van een professionele kunstenaar heeft bijgedragen aan een verdere kwaliteitsontwikkeling van het kunstwerk van een kunstenaar met een verstandelijke handicap. Op persoonlijk niveau hebben individuele voorbeelden aangetoond dat kunst een belangrijk instrument is voor communicatie, expressie en integratie. Pagina 30 van 63
Het nieuwe financiële systeem van zorg in Nederland, dat geld toewijst aan gemeenten voor dagactiviteiten is een risico voor het bestaan en voortzetten van de activiteiten van ateliers. In enkele gevallen kan het alternatief zijn dat kunstenaars met een verstandelijke handicap kunnen participeren in het atelier van de professionele kunstenaar. Dit kan een optie zijn in situaties waar er geen atelier aanwezig is in de gemeente.
Pagina 31 van 63
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°3: CENTRE DE LA GABRIELLE – DAGCENTRUM “COULEURS ET CRÉATION”, FRANKRIJK Een digitale kunstworkshop
1. Dagcentrum “COULEURS et Création” 1.1. De organisatie Couleurs et Création is een nieuwe dienst van Centre de la Gabrielle die zijn deuren opende in 2011. Centre de la Gabrielle - MFPas is een platform van 12 diensten die ondersteuning bieden aan 500 kinderen, teenagers en volwassenen met een mentale en/of een verstandelijke handicap. Het is opgericht in 1972 en is altijd een pionier geweest in de manier waarop diensten werden verstrekt aan de personen, geeft een belangrijke plaats voor innovatie, onderzoek, uitwisseling van praktijken en belangenbehartiging. Het centrum heeft meer dan 20 jaar ervaring met de uitvoering van kunstworkshops met traditionele middelen. Het dagcentrum "Couleurs et Création" is gespecialiseerd in het begeleiden van oudere personen met een verstandelijke handicap. Wij ondersteunen gedurende de dag mensen die tenminste 45 jaar oud zijn en die problemen hebben en vermoeid zijn, die hen verhinderen om fulltime te werken. De originaliteit van "Couleurs et Création" is gebaseerd op de manier waarop gezocht wordt naar het behouden en ontwikkelen van de menselijke vaardigheden door middel van het artistieke creatieproces.
Pagina 32 van 63
1.2. Beschrijving Onze originaliteit staat voor de manier waarop wij kunst plaatsen in het centrum van onze activiteiten. 5 workshops die welbevinden en artistieke creatie mengen zijn opgericht met een multidisciplinair team. De innovatieve methode van kunstbemiddeling hier is één van de 5 hieronder vermelde workshops: - Digitale en beeldende kunstworkshop onder leiding van een professionele kunstenaar. Deze workshop is onze specificiteit - Een choreografische en lichamelijk expressie workshop - Een workshop over schrijven en media - Lichamelijke activiteiten en sport - Een tot slot, een workshop gewijd aan het geheugen onder leiding van een psycholoog. In aanvulling op deze workshop maken wij een schema van culturele bezoeken in de omgeving van Ile de France, dat een aanvulling is op en een verrijking van de verschillende workshops. In werkelijkheid is "Couleurs et Création" een ruimte van het delen, naar buiten gericht. Inderdaad, de gebruikers hebben toegang tot de grote tentoonstellingen van Parijs, dans en theater optredens. In overeenstemming met deze openheid ontwikkelen wij ook vele samenwerkingsverbanden met culturele en kunstinstellingen. Bovendien ontvangen wij professionele kunstenaars die gedurende een lange periode in-residence (in het gastatelier) werken.
1.3. De gebruiker Couleurs et Création is een dagcentrum gewijd aan mensen die tenminste 45 jaar oud zijn met een mentale handicap. Inderdaad, 45 jaar is een drempel omdat mensen met een verstandelijke handicap:
Steeds minder in staat zijn om fulltime te werken in een beschutte werkvoorziening
Niet in het vereiste profiel passen om toegang te krijgen tot hoofdstroom van het bejaardentehuis
Pagina 33 van 63
Tijdens het keerpunt van hun leven is de sociale band steeds dunner geworden en worden ze met meervoudige risico's geconfronteerd:
Een chaotische periode na hun professionele arbeidsperiode
Isolatie
Uitsluiting
Een geleidelijk verlies van autonomie
Een versnelde veroudering
Wij stellen een ander alternatief voor werk voor, waar mensen de mogelijkheid hebben om erkend actief te zijn. Er zijn drie doelen: 1. Behoud van hun gelijke rechten, kansen en burgerschap 2. Gunstige levensvervulling 3. Om aandoeningen als gevolg van veroudering te voorkomen door fysieke, psychische en relationele activiteiten.
2. Digitale beeldende kunst workshop door Gaël Lecerf 2.1. Omschrijving van de kunstworkshop De digitale kunstworkshop in Couleurs et Création vindt plaats gedurende een week. Het volgt een proces dat hieronder is weergegeven, inbegrepen verschillende wisselende handmatige en digitale praktijken: Materialen verzamelen en het opzetten van een virtuele # materialen bibliotheek #. Visuele ervaring, werken met afbeeldingen en scannen. Computer modelleringen en grafisch werk. Afdrukken op groot formaat. Wederom, visueel en digitaal werk. Om de beeldende kunstworkshop te completeren biedt Couleurs et Création de gebruikers een rijke artistieke en culturele omgeving aan door: - het verwelkomen van gastkunstenaars op het gebied van beeldende en digitale kunst,
Pagina 34 van 63
- het ontwikkelen van originele kunstprojecten in samenwerking met culturele en artistieke instellingen, - het plannen van diverse culturele activiteiten in en rond Parijs (musea, tentoonstellingen, theater. enz.
2.2. De dienstverlener op het gebied van kunst De digitale kunstworkshop wordt geleid door Gaël Lecerf - Beeldend kunstenaar en dienstverlener op het gebied van kunst. De kunstenaar is afgestudeerd aan de Ecole Nationale Superieure des Beaux-Arts van Parijs. Sinds 2011 heeft hij een 3D computer ontwerp en modellering ontwikkeld, het maken van een overgang van handmatige naar digitale hulpmiddelen. Hij ging in 2011 naar Centre de la Gabrielle. Zijn achtergrond en het gebied van zijn vaardigheden hebben de vorm van de workshop bepaald.
2.3. Voorbereidingsproces - methode van de workshop De workshop wordt uitgevoerd gedurende een week en omvat de volgende stappen a) Ontvangst (dag 1 en het begin van elke dag) b) Het thema en handmatige creatie (dag 1 en 2) c) Digitaal werk (dag 3) d) 3D modelleringen (dag 3) e) Het ontdekken van een kunstenaar (dag 4) f) Laatste stap (dag 5)
a) Ontvangst (dag 1) De ontvangst is zeer belangrijk om de gebruikers uit te nodigen voor een duidelijke scheiding van hun dagelijks leven en de creatieve activiteit die zij gaan doen. Dit open de weg voor gebruikers om een nieuwe ervaringswereld te creëren, toe-eigenen van de verbeelding. Pagina 35 van 63
De eenvoudige handeling van het plaatsen van stoelen in een kring verwijdert alle notie van hiërarchie en creëert een informele omgeving waarin echte uitwisseling mogelijk wordt; ideeën kunnen springen van de een naar de ander. Wij maken gebruik van de ruimte van het gebouw als de week zich ontwikkelt. Wij maken vooruitgang in het gebouw om een positie in te nemen, om het op nieuwe manieren te laten behoren tot de deelnemers. Op dit punt staan de deelnemers en het ondersteuningsteam al klaar om te luisteren naar het onderwerp dat de dienstverlener voor de week heeft voorbereid.
b) Het thema en handmatige creatie (dag 1 en 2) Gedurende een half uur toont de dienstverlener een mix/ selectie van 20 - 25 beelden/ foto's van het werk van kunstenaars, toelichtende diagrammen en architectuur foto's, eenvoudige foto's of voorwerpen, natuurverschijnselen en wetenschappelijke bevindingen/ data experimenten. Dit op zijn beurt leidt er toe om beelden te vinden die te verbinden zijn met het onderwerp. De dienstverlener op het gebied van kunst bouwt een kader dat de rode draad vormt van het thema waar we tijdens de week aan werken. Dit vereist voorbereidingstijd voor de dienstverlener op het gebied van kunst om een thema te kiezen, verzamelen en bijeenbrengen van de beelden die de virtuele bibliotheek van de week vormen.
Pagina 36 van 63
SCHEMA 1: DE VIRTUELE # MATERIAAL BIBLIOTHEEK OPGEZET DOOR DE DIENSTVERLENER OP HET GEBIED VAN KUNST MET MATERIALEN DIE HIJ VERZAMELDE OM HET THEMA "THE CITRIC EYE" TE INTRODUCEREN
SCHEMA 2: DE VIRTUELE # MATERIALEN BIBLIOTHEEK OPGEZET DOOR DE DIENSTVERLENER OP HET GEBIED VAN KUNST MET DE MATERIALEN DIE HIJ VERZAMELDE OM HET THEMA "ERASING THE WAVES" TE INTRODUCEREN.
Pagina 37 van 63
De schema's hierboven illustreren 2 voorbeelden van thema's en het beeldmateriaal dat werd gepresenteerd en waaruit de titels zijn ontstaan. De buitenste kring vertegenwoordigt de gebruikers, de dienstverlener op het gebied van kunst zit in de cirkel. De beelden in de cirkel zijn de beelden die door de dienstverlener op het gebied van kunst zijn verzameld en gescreend op dag 1. Citric Eye (schema 1) is een voorstellen die vorig jaar werd opgevoerd. Dit gemeenschappelijk project met de gastkunstenaars belicht vele aspecten van het idee achter de gastworkshop. Deze voorstelling toont het proces van de kunstenaar en weerspiegelt de identiteit van het centrum door het individuele universum van elke deelnemer. Een ander voorbeeld van een thema betreft Erasing the Waves (schema 2) Het een voor een uitzenden in een gegeven specifieke volgorde van deze beelden is een ruimte waarbij de keuze van de volgorde gemaakt door de dienstverlener op het gebied van kunst aansluit op de intuïtieve reacties van de gebruikers. Dit is waarom wanneer zij reageren, de dienstverlener op het gebied van kunst kan hun reacties meenemen en hun respons integreren in het onderwerp en, indien mogelijk, neemt de dienstverlener op het gebied van kunst de volgende dag deze nieuwe Visual erin op. Het centrum is ook een plaats van artistiek onderzoek. In het voorbereidingsproces van het wekelijks onderwerp gebruikt de dienstverlener op het gebied van kunst woorden van gedichten waar hij door geïnspireerd is en ook esthetische en technische terminologie. Op deze manier van het verbinden van woorden en termen door geluiden en betekenis van woorden die van nature bij elkaar komen, vindt de dienstverlener op het gebied van kunst de titel of het thema dat hij alleen aan de gebruikers openbaart aan het einde van de presentatie van dag (dag 1). Het onderwerp wordt twee keer gepresenteerd op maandag (dag 1) en op de dinsdag (dag 2). Op de tweede dag is vooruitgang geboekt en is het onderwerp vastgesteld en de dienstverlener op het gebied van kunst is aangemoedigd en heeft zijn beeldvolgorde aangepast. Hij is geïnspireerd door de ideeën die de dag ervoor naar boven zijn gekomen nieuwe foto's erin opgenomen. Hij probeert de gebruikers te laten zien dat het proces van kunstcreatie aarzeling, transformatie en vooruitgang bevat. Met andere woorden dat een kunstwerk een proces is in een constantie evolutie.
Pagina 38 van 63
Het doel met het bepalen van het thema is om mogelijkheden te bieden en het verlangen te inspireren om te creëren. Het thema dat voor de week is vastgesteld maakt het mogelijk de werken te ontwikkelen die in Couleurs et Création zijn gemaakt met andere workshops (choreografie en lichamelijke expressieworkshop, schrijfworkshop enz.) en de samenwerking met externe partners. Dit geeft afwisselend vakmanschap aan de route die door de gebruikers wordt gevolgd. Het geeft richting aan wat zij doen. Tijdens de eerste twee dagen beginnen de gebruikers aan hun creatie te werken en tekenen de eerste schetsen met behulp van traditionele handgereedschappen.
MARIE-LOUISE RIFFAUD TEKENT IN DE KUNSTWORKSHOP, CENTRE DE LA GABRIELLE – MFPASS, 2014
c) Digitaal werk (dag 3) Op de derde dag, dit is het midden van de week, zullen we de creaties van de gebruikers door foto of scan overzetten naar de computer. Dit markeert een nieuwe fase in hun werk. Zo kunnen gebruikers hun concrete realisatie gemaakt in de eerste twee dagen overzetten. Deze actie voegt een nieuwe dimensie toe aan het werk. Het computer proces is een natuurlijke voortzetting voor hen van de eerdere activiteiten waar wordt gewerkt met de muis en lichtpen en stelt hen in staat transformaties van hun werk te creëren met behulp van kleur, snijden, contrast, en oneindige gereedschappen, zoals zij die nu hebben geïntegreerd
Pagina 39 van 63
en de relaties hebben begrepen tussen de concrete handeling van het maken van abstracte ideeën.
PHILIPPE LE TAILLANTER BEGINT ZIJN DIGITAAL WERK, CENTRE DE LA GABRIELLE – MFPASS, 2014
d) 3Dmodellering (dag 3) Nadat deze digitale transformaties zijn verwerkt in grafisch ontwerp software is het mogelijk om het werk verder te ontwikkelen in 3D modellering. Alle deelnemers brengen een foto, een tekening, een fysiek voorwerp., zelfs een idee mee om met deze nieuwe fase te beginnen. In dit stadium speelt de dienstverlener op het gebied van kunst de rol van technisch assistent. Elke persoon wordt één voor één uitgenodigd om met woorden de verschillende delen te beschrijven van wat zij hebben meegebracht. Van hun individuele beschrijvingen maakt de dienstverlener op het gebied van kunst voor hen een 3D model van hun object, maakt virtuele ruimte met basis volumes op het computerscherm. Deelnemers volgen deze hulp op het scherm die de dienstverlener op het gebied van kunst heet gegeven en vertellen hem wat de corrigeren of aan te passen. In die zin zijn ze de meesters van hun individuele projecten. Ook hun ideeën krijgen een nieuwe dimensie in een
Pagina 40 van 63
virtuele ruimte of als een architectonische tekening. Het project wordt een perfecte wiskundige structuur.
FABIENNE BALAY OVERGANG VAN HANDWERK NAAR 3D MODELLERING CENTRE DE LA GABRIELLE – MFPASS, 2014
Dan maken we een afdruk van deze 3D- modellering op groot formaat papier waar gebruikers verder op kunnen werken om dit stadium te voltooien.
e) Het ontdekken van de kunstenaar (dag 4) Het ontdekken van de kunstenaar elke week via tekening
Pagina 41 van 63
Elke week ontdekken we een nieuwe kunstenaar door het tekenen van hun werk. Dit is een technische activiteit om ze leren hoe een perspectief te creëren, hen te laten maken met de anatomie en contrasten van licht en schaduw. Deze activiteit is een tussenruimte in de workshop. De dienstverlener op het gebied van kunst selecteert tien werken van een bepaalde kunstenaar en de deelnemers moeten stemmen voor drie of vier van de tekeningen waarmee we gedurende een periode van twee uur zullen werken. De dienstverlener op het gebied van kunst verklaart de foto strook bij strook, hetzij door woorden of door zelf te tekenen en ook door het tekenen van de lijnen over het werk van de kunstenaar. De gebruikers creëren dan hun eigen tekeningen met behulp van welke hulpmiddelen dan ook die zij willen gebruiken. De tekeningen kunnen worden gereduceerd tot eenvoudige geometrische vormen: een cirkel, een vierkant, een rechthoek of een driehoek. Dit proces maakt voor de gebruikers de aansluiting met de 3D modellering activiteit die zij die ochtend hebben gedaan.
f) Laatste stap (dag 5) Op de laatste dag van de week kunnen de gebruikers de werken die in uitvoering zijn, die zij in de verschillende fasen hebben gemaakt, afmaken. Als een groepsactiviteit maakt iedereen zijn eigen persoonlijk bronnen dossier. Ook hun grote kunstmap en hun digitale kunstarchief. Dit hoofdstuk van het werk is voorbij en we kunnen nu rust nemen, kijken naar wat er is bereikt, reflecteren en in het weekend energie bijvullen om klaar te zijn om een nieuwe richting te beginnen op een nieuw thema de volgende week. Bezoeken aan tentoonstellingen worden ook georganiseerd om de werken van de kunstenaars te zien. Deze uitstapjes worden voorbereid met de gebruikers en geïntegreerd in de workshop week.
2.4. Om verder te gaan: Gebruik van nieuwe technieken Met de ontwikkeling van technieken heeft de 3D modellering nieuwe fasen bereikt met behulp van nieuwe middelen: 3D printer en 3D potloten.
Pagina 42 van 63
3D printen is een proces om driedimensionaal al vaste voorwerpen uit een digitaal model te maken. Het voorwerp wordt gemaakt door het vastleggen van opeenvolgende lagen van materialen.
Modelleren en 3D printen
ALAIN BÉZARD, MODELLEREN EN 3D PRINTEN, COULEURS ET CRÉATION CENTRE DE LA GABRIELLE – MFPASS, 2014 3D tekenen. Het handmatige deel met een 3D potlood biedt je de mogelijkheid om in de ruimte te tekenen, het haalt verwarmd plastic eruit, dat snel afkoelt en stolt tot een sterke en stabiele structuur. Deelnemers kunnen een concreet begrip van de geometrie en constructie van een 3D model hebben.
Solide tekening met de 3D pen
MARIE-LOUISE RIFFAUD, TEKENEN MET DE 3D PEN, COULEURS ET CRÉATION CENTRE DE LA GABRIELLE – MFPASS, 2014
Pagina 43 van 63
2.5 Een overdraagbare benadering naar een niet-digitale workshop Waar het bij deze methode om gaat is het proces van de schepping. De digitale stappen met computer grafiek en 3D modellering van de workshop "Couleurs et Création" zijn technische hulpmiddelen die het mogelijk maken om uiteindelijke te komen tot creaties die de vorm nemen van foto's, video's. voorstellingen, installaties. Maar het proces kan ook gevolgd worden door niet-digitale kunstworkshops. Naast deze technische bijzonderheden, stelt de methodiek van deze workshops voor om van gedachten te wisselen over hetzelfde artistieke voorwerp om deel te nemen aan een creatief proces (stap 1). Het in elkaar overgaan van werken van kunstfoto's, van architecturale processen door middel van een visueel thema dat elke week foto bronnen genereert die deel uitmaken van een databank waarin de gebruiker zijn/ haar eigen aanpak kan ontwikkelen. De eerste creatieve daad wordt daarom geproduceerd voor aanvang van de workshops. De ontleding van stappen, de rationalisatie en de herhaling van de workshop week na week brengt rituelen en gewoonten die bijzonder geschikt zijn voor mensen met een verstandelijke en/of een mentale handicap, die worden geconfronteerd met conceptualisering en geheugen problemen. Het gebruik van digitale instrumenten is gekozen vanwege hun ergonomische vermogen en het doel van de vernauwing van de digitale kloof door het geven van toegang tot innovatieve instrumenten aan personen met een handicap. Niettemin kan de benadering worden aangepast met andere geschikte instrumenten.
3. Conclusie Deze workshop gebruikt een directe benadering waar de dienstverlener op het gebied van kunst het creatieve proces, waar hij een belangrijke rol in heeft, verdeelt in meerdere stappen. In dit model is de dienstverlener op het gebied van kunst erg betrokken bij het gehele proces en begeleidt het werk van de gebruikers. Daarom moet hij bewijzen zijn eigen creatieve proces te hebben. Hij moet zowel in staat zijn om een stapje terug te zetten om de gebruikers in staat te stellen om zich te uiten en om hun eigen creatieve proces te initiëren. Deze workshop is de laatste drie jaar wekelijks uitgevoerd. Het kostte tijd voor de gebruikers om eigenaar van het proces te worden. Het moet worden beschouwd als een creatief proces op lange termijn.
Pagina 44 van 63
Deze methode blijkt zeer succesvol te zijn als met de ervaring en het vertrouwen de gebruikers een beter niveau van concentratie ontwikkelen dat groter wordt naarmate de tijd voortschrijdt en zij vertrouwd raken met deze werkmethoden. Elk van hen heeft zijn eigen universum ontwikkeld en een reeks van referenties die in hun kunstwerken kunnen worden gevonden. Met dit soort publiek moet je een dienstverlener op het gebied van kunst laten zien wat je probeert te communiceren. Je moet het demonstreren. Dit is erg belangrijk. Gebruikers moeten bewijs zien dat de dienstverlener op het gebied van kunst, als hun workshopleider werkelijk kan doen wat hij hen vraagt te doen. Vanwege hun beperkingen zijn zij zelden gesensibiliseerd voor kunst of technologie. Daarom hebben gebruikers, als zij de workshop binnenkomen, veel tijd nodig om vertrouwen te krijgen, om om te gaan met digitale middelen, om te beginnen met het doen van voorstellen door henzelf. Daarom wordt een groot deel van de tijd besteed aan het verkrijgen van hun vertrouwen, tot het leggen van een authentieke relatie met hen op een dynamische levendige manier. Tegelijkertijd neemt elke gebruiker zijn/ haar ruimte binnen het gebouw en dit deel van het proces biedt een gevoel van veiligheid. Dit alles kan niet met woorden worden gecommuniceerd, het moet direct door de gebruikers worden ervaren.
Pagina 45 van 63
ANNEX 1: ENKELE REALISATIES VAN DE DIGITALE KUNSTWORKSHOP
LE CIRQUE DU CINÉMA, CHARLES CATTIAUX, 2014
TREMPOLINE 3D, PHILIPPE LE TAILLANTER, 2013.
Pagina 46 van 63
ENKELE REALISATIES VAN DE DIGITALE KUNSTWORKSHOP: GEBRUIK VAN 3D PRINTER
PHILIPPE LETAILANTER, L’OPÉRA EN FÊTE
PATRICK MILLION, L’ODYSSÉE DE L’ESPACE
IMPRESSION 3D, 2014
PLATEFORME N°1
ENKELE REALISATIES VAN DE DIGITALE KUNSTWORKSHOP: GEBRUIK VAN DE 3D PEN
MARIE-LOUISE RIFFAUD, CRAYON 3D ABS
MARIE-LOUISE RIFFAUD, CRAYON 3D ABS
PLASTIQUE, 2014
PLASTIQUE, 2014
Pagina 47 van 63
ANNEX 2: EEN WORKSHOP GEÏNTEGREERD IN DE INSTELLING
Méthode de travail artistique
.Ontvangst .Het thema
.Digitaal werk .3D modelleringen
.Het ontdekken van een kunstenaar .Persoonlijke resources
CIRKELVORM VAN HET GEBOUW EN DE STAPPEN VAN DE ARTISTIEKE WORKSHOP
Pagina 48 van 63
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°4: EIT TUGILIISU, ESTLAND Workshop met een nauwe band met musea
1. EIT Tugiliisu 1.1. De organisatie De ondersteuningsorganisatie voor mensen met speciale behoeften "Tugiliisu" is gericht op het beschermen van de belangen van mensen met speciale behoeften, met name mensen met een verstandelijke handicap, en via haar activiteiten het faciliteren van het creëren van gelijke mogelijkheden voor deze mensen in de samenleving en om hun zelfstandigheid te vergroten. De belangrijkste activiteit van EIT Tugiliisu is om projecten te organiseren die de onafhankelijkheid faciliteren van mensen met een mentale handicap en hun participatie in de samenleving, het betrekken van hen in de samenleving via het verlenen van diensten en het optreden als een partner van de overheid in het ontwikkelen van diensten. EIT Tugiliisu telt 55 medewerkers en een aantal vrijwilligers, is lid van de Estse Ondersteuningsorganisatie voor mensen met een mentale handicap (EVPIT). Via EVPIT ook lid van Inclusie Europa en de organisatie Independent Living. EIT Tugiliisu is voornemens om nieuwe diensten en proefprojecten te ontwikkelen voor mensen met een mentale handicap. Ze leiden en zorgen voor gemakkelijk te lezen projecten (op vrijwillige basis) in Estland met belangenbehartiging groepen uit de doelgroep. Zij organiseren jaarlijks een landelijk zomerkamp voor 100 mensen met een mentale handicap. EIT heeft een centrum dat diensten biedt aan 70 personen met een mentale handicap en runt wekelijks kunstkringen voor 20 van hen, verbonden met musea en culturele plaatsen rondom. Pagina 49 van 63
1.2. Beschrijving van het werk Onze methodiek voor artistieke creatie is een beetje verschillend van wat gewoonlijk het geval is. Het belangrijkste doel van onze organisatie is om mensen met een handicap te ondersteunen om in een open samenleving te leven en om samen met andere mensen deel te nemen aan verschillende soorten activiteiten. Ons belangrijkste doel is integratie, geen speciale workshops. Wij gaan dikwijls het gebouw uit en gebruiken veel programma's die verschillende instellingen en musea bieden. Anderzijds proberen we al onze gebruikers geïnteresseerd te maken in deelname in cultuur en kunst. Wij bieden in ons ondersteuningscentrum speciale programma's en trainingen aan waar iedereen aan deel kan nemen, kunstenaar of niet erg goed in kunst.
2. De kunstworkshop 2.1. Fase 1: Brainstormen Het programma is op een coöperatieve manier opgezet, waar zowel personeel en gebruikers worden betrokken bij de keuze van de programma's. Daarom beginnen we met brainstormen, waar al onze medewerkers en gebruikers ideeën en interessante mogelijkheden kunnen aanreiken, waar we naar toe kunnen gaan met onze gebruikers om hen te inspireren kunst te maken of waar zij kunst tegelijk met andere burgers kunnen maken. Wij betrekken eigen pleitbezorgers (self-advocates) in het selectieproces van onze volgende kunstactiviteiten.. De programmering wordt gemaakt voor een maand, en de activiteiten vinden een keer per week plaats. Deelname is op vrijwillige basis voor de gebruikers. Meestal kiezen we plaatsen waar onze gebruikers kunnen deelnemen aan interactieve lezingen mof activiteiten. In onze ondersteuningscentrum doen we een dag per week kunstactiviteiten die erg populair zijn bij de gebruikers.
Pagina 50 van 63
2.2. Fase 2: Onderzoek Het personeel geeft antwoord op belangrijke praktische vragen zoals: - Wanneer kunnen we het museum of leercentrum bezoeken? - Hoeveel kosten het? - Hoe groot kan onze groep zijn? - Wie van onze gebruikers willen aan deze activiteit deelnemen? - Kunnen zij daar als onderdeel van onze bezoek kunstwerken creëren of moeten we dit als een aparte activiteit voorbereiden in ons ondersteuningscentrum? - Welke middelen hebben we voor onze workshop nodig en waar ze te krijgen? - Hoe kunnen de medewerkers deze workshop het beste uitvoeren? De dienstverleners van EIT maken niet alleen een verbinding tussen de gebruikers die bereid zijn om in te schrijven voor de kunstproductie en de kunst en culturele activiteiten, maar zij vergezellen de gebruikers ook naar de plaats en blijven daar gedurende de sessies.
Pagina 51 van 63
2.3. Fase 3: Bezoek Zodra alles is geregeld kan de groep de plaats bezoeken die gekozen is. Onze gebruikers en medewerkers nemen deel aan het programma dat plaats biedt. De "ontdekkingssessie" vindt niet altijd in musea plaats. Soms is er een externe ontmoeting met de natuur.
2.4 Fase 4: Inspiratie Na de sessie kunnen de gebruikers terugkomen naar het centrum en produceren wat ze op basis van het bezoek hebben geleerd, gevoeld en waardoor ze beïnvloed zijn. Wanneer het mogelijk is, is EIT voornemens om de kunstproductieworkshops ook in de ruimte van het museum uit te voeren (A) A. Deelnemen in het maken van kunst in museum of leercentrum met hun begeleider en kunstleermeester.
Pagina 52 van 63
B. Terug gaan naar ons centrum en kunstwerken maken op basis van deze indrukken, ervaringen en kennis die onze gebruikers tijdens het bezoek opgedaan hebben.
2.5 Fase 5: Het afronden van de realisatie
A. Als de workshop een deel is van het bezoek (bijvoorbeeld in het museum) brengen we alle kunstwerken naar ons centrum en maken daar een kleine tentoonstelling waar alle gebruikers ze kunnen zien.
Pagina 53 van 63
B. Als onze gebruikers kunstwerken in ons centrum maken kunnen ze hulp hierbij gebruiken van onze kunstbegeleider. Zij kiezen hun idee, selecteren materialen en maken hun kunstwerken.
C. Alle kunstwerken behoren toe aan de kunstenaar, onze cliënt. Aangezien we geen financiering hebben voor onze kunstopleiding gebruiken we hulp van sponsors voor materialen of zeer eenvoudige materialen.
Fase 5 kan worden gebruikt door de kunstbegeleider om bij onze gebruikers een aantal nieuwe materialen, nieuwe technieken of nieuwe stijl te introduceren. In dit geval werken alle gebruikers met dezelfde middelen of dezelfde stijl.
Pagina 54 van 63
3. Conclusie Voor de gebruiker om vanuit het centrum naar buiten te gaan, ontdekken van andere plaatsen en het ontmoeten van andere mensen, zijn dit manieren om te worden opgenomen in de samenleving, waarbij geprofiteerd wordt van de externe deskundigheid van de kunst en cultuur professionals. Dit is een wederkerige ervaring. De gebruikers met een verstandelijke handicap profiteren van toegang tot cultuur en kunstonderwijs, terwijl medewerkers van het museum gevoel krijgen over hoe hun artistiek en cultureel aanbod aan te passen aan het publiek met een verstandelijke handicap. Het personeel van het museum is getuige van de werkelijke uitdagingen en barrières waar iemand met een verstandelijke handicap mee te maken krijgt wanneer die naar hun gebouw gaat. Zij zijn in staat om overeenkomstig de wijze waarop de informatie is gepresenteerd de route aan te passen. Deze methode is afhankelijk van de beschikbare externe middelen. Dit is tegelijkertijd een strategie om inclusie te bevorderen en een strategie om externe middelen te gebruiken. Daarom kan deze worden gebruikt dienstverlenende organisaties die niet beschikken over veel financiële middelen.
Pagina 55 van 63
Innovatieve Methode van Kunstbemiddeling n°5: ASSOCIAZIONE SCUOLA VIVA ONLUS, ITALIË, DOOR FABRIZIO FEA EN SILVIA FINI Een collectieve schilderworkshop
1. De organisatie Scuola Viva Onlus 1.1. De organisatie Scuola Viva Onlus is een non-profit niet- overheid revalidatiecentrum voor mensen met een handicap met twee hoofdafdelingen: een semiresidentieel dagcentrum en een afdeling voor externe patiënten. In het dagcentrum ontvangen wij na de verplichte schoolperiode jongeren met een verstandelijke handicap en/of met bijkomende mentale problemen. Sinds de oprichting heeft Scuola Viva veel aandacht en zorg gegeven aan kunstactiviteiten voor de gebruikers. Binnen Scuola Viva is er een volledig geïntegreerd kunstatelier waar de gebruikers hun ideeën en capaciteiten kunnen uiten op het gebied van kunst, hetzij door middel van schilderen op papier en/of canvas en/of doek, schilderen op glas, muurschilderingen of verschillend handwerk.
1.2. De gebruikers De gebruikers van het atelier zijn jongeren met een verstandelijke handicap en/of bijkomende mentale problemen, wier leeftijd gemiddeld tussen de 25 - 30 jaar ligt. Kunstactiviteiten worden in de regel uitgevoerd afhankelijk van de individuele capaciteiten van de gebruiker.
Pagina 56 van 63
1.3. Beschrijving van ons werk Er is een hoofd kunstatelier dat dagelijks geopend is en waar de gebruikers bijna al hun tijd gebruiken met schilderen en het maken van beelden. Gebruikers worden vaak uitgenodigd om deel te nemen aan kunstexposities, zowel op lokaal als nationaal niveau. Gebruikers met een ernstige verstandelijke handicap kunnen ook binnen hun project kunstactiviteiten hebben. In dit laatste geval genieten zij van het schilderen in hun groep, niet in het hoofd kunstatelier. In ons atelier zijn er twee dienstverleners op het gebied van kunst, één van hen is de coördinator, beiden zijn deskundigen in het ondersteunen van de gebruikers. Bovendien werken beiden dagelijks in het hoofd kunstatelier met de gebruikers die kunst als hun belangrijkste activiteit hebben. De culturele achtergrond van de dienstverlener op het gebied van kunst betreft een uitgebreide kwalificatie op kunst en grafiek en van diverse gespecialiseerde cursussen op keramiek, toegepaste grafiek en meer. De activiteit die in het kunstatelier van Scuola Viva wordt uitgevoerd is een creatieve ervaring die de gebruikers in staat stelt om zichzelf te uiten en te herkennen in hun eigen realisaties. Het wordt als een eenvoudige benadering van kunst aangeboden, geschikt voor een groep met verschillende niveaus van vaardigheden en behoeften. De belangrijkste missie van Scuola Viva is om de kwaliteit van leven van personen met een handicap te verbeteren, om hun gevoel van eigenwaarde te vergroten en om hun zelfstandig leven te bevorderen. Toen we begonnen met kunstactiviteiten werd gedacht aan kunsttherapie. Nog steeds heeft dit hetzelfde doel voor gebruikers met een ernstige diagnose. Voor sommigen andere gebruikers is er het plan om een programma uit te voeren gebaseerd op mogelijkheden om als een kunstenaar te worden beschouwd, geïnspireerd op hun werk. Bovendien is het doel van de interventie om de gebruikers tevreden te stellen en aan te moedigen in het uitvoeren van de taken die moeten worden verricht.
2. Het kunstatelier De doelen van de kunstatelier workshop zijn om meesterwerken voor te bereiden met verschillende doeleinden: een schilderij voor één van de grote werkruimten van het centrum (d.w.z. een fitnessruimte, kantoren, tuin enz.) of een beeld/ muurschildering/ handwerk in opdracht van een externe opdrachtgever enz. Alle materialen die nodig zijn worden verstrekt Pagina 57 van 63
door het centrum: potloden, carbon poloden, aquarellen, oliekleuren, acryl, canvas, papier, Bristol bord, penselen enz. De gebruikers die bereid zijn om deel van een groep uit te maken voor het maken van een van de meesterwerken geven zichzelf op bij de dienstverlener op het gebied van kunst, gezamenlijk beslissen zij over de verschillende taken. Soms zal de dienstverlener op het gebied van kunst meer ervaren kunstenaars aanwerven voor het maken van bijzondere gevraagde kunstwerken. Omdat er altijd veel te doen is zal niemand van de gebruikers stil behoeven te zitten. Socialisatie wordt bevorderd door middel van het stimuleren van de individuele capaciteiten en mogelijkheden binnen de groep, met een warme, rustige en positieve ontvangst, met tegelijkertijd hen te stimuleren. Een belangrijk kernpunt is de emotionele relatie om in contact te komen met het empathie niveau, het maken van een betrouwbare verbinding. Na een periode van observatie van de persoonlijke grafische, expressie productie en een eerste graad leren van de technieken en middelen identificeert de dienstverlener op het gebied van kunst de persoonlijke stijl en gedragingen van de cliënt. Later stelt de dienstverlener op het gebied van kunst geschikte technieken voor en probeert hij deze samen met de cliënten uit om de persoonlijke of groepsstijl te laten ontstaan, zoals voor de collectieve werken als muurschilderingen. Omdat kunst een gemeenschappelijke wereldwijde taal heeft die voor een ieder geschikt is, kan ieder zijn/ haar creatieve expressie tonen wanneer dit is aangemoedigd en correct ondersteund.
2.1. Planningsfase De productie van gedecoreerde voorwerpen en schilderijen wordt steeds voorafgegaan door een fundamentele planningsfase dat de kwaliteit van het product en de stilistische kenmerken van het persoonlijke en collectieve pad definiëren. De planningsfase is van absoluut belang bij de opbouw van de beelden, zowel nuttig voor de decoratie van het kleine of grote object als om kleine of grote schilderijen en muurschilderingen te realiseren.
Pagina 58 van 63
2.2. Het thema De theoretische fase, en de algemene bespreking van een bepaald door hen op basis van hun individuele kennis gekozen onderwerp of een vrij thema, is een belangrijk gedeelde fase voor de cliënten. Tijdens deze creatieve fase wordt zintuigenprikkelende ondersteuning geboden, zoals kunsttijdschriften, kunsttentoonstellingen, ware observatie of door middel van technologische hulpmiddelen.
2.3. Werkfase De werkfase bestaat uit de grafische expressieve productie van tekeningen verbonden aan een thema of beelden uit de eigen werkelijkheid of fantasie, volledig onafhankelijk voorbereid. De technische interventie is beperkt tot het bieden van prikkels door middel van beelden of tot communicatie sleutelwoorden verbonden met het thema, dit in geval van een grafische beperking of obstakel veroorzaakt door een individuele remming of moeilijkheid. Tijdens de werkfase van een collectief project introduceert elke cliënt aan de groep zijn/ haar deel van het werk. Gezamenlijk selecteren zij de belangrijkste tekeningen. Dan worden er fotokopieën gemaakt en degenen die goed met een schaar overweg kunnen zullen de gekozen tekeningen uitknippen. De synthetische studie omvat de hele groep, die door spel en collagetechnieken een verhaal hebben gecreëerd, opgemaakt uit beelden en het plaatsen van hun tekeningen. Kenmerk van de montage is om geen zorg te hebben over technische of conventionele parameters van kunstonderwijs, maar, indien nodig, het te draaien en verpersoonlijken, nog steeds gericht op het bereiken van uitstekende esthetische resultaten.
2.4. Schetsen en kleur keuze Dan volgt de fase van het grondplan waar de cliënten, begeleid door de dienstverlener op het gebied van kunst of door henzelf het meesterwerk markeren op glanspapier, reduceren
Pagina 59 van 63
van een paar lijnen. Dan de keuze van de kleuren en de voorbereiding van een voorbeeld dat wordt voorgelegd. De keuze van de kleuren wordt voorgesteld vanuit het thema zelf of vanuit een aantal kunst of meubelboeken om de juiste kleuren te matchen. Last but not least, afhankelijk van hun persoonlijke smaak, door de cliënten. De voorbereiding van de kleuren wordt samen gedaan met de dienstverlener op het gebied van kunst die de mengsels samenstelt om de juiste kleuren te verkrijgen. De cliënt verdeelt de kleuren vrij op het ontwerp. Tijdens de voorbereiding van de definitieve schetsen is de tussenkomst van de dienstverlener op het gebied van kunst beperkt tot het voorstellen van enkele passende kleuren.
2.5. Eindfase Om het definitieve project te realiseren wordt de laatste fase gegeven door een doorlichting op de muur of op een bord in zijn concrete omvang met behulp van een projector. De gescreende lijnen worden vervolgens geraakt door acrylkleur. De fase van het inkleuren begint met het uiteindelijke voorbeeld als referentiepunt.
Recapitulatie van de collectieve muurschildering workshop, stap voor stap Ook al worden in het kunstatelier van Scuola Viva veel werken uitgevoerd, hierbij de methodiek van collectief schilderen stap voor stap samengevat. 1. Zoals hiervoor genoemd is de eerste stap het werven van de gebruikers die zullen werken aan het collectieve schilderij. 2. Eenmaal vastgesteld, de groep gebruikers moet een schets op papier voorbereiden. Samen het onderwerp vaststellen, afhankelijk van en/of eisen van de klanten. 3. Elke gebruiker van de groep zal zijn/ haar tekening in potlood maken, als voorkeur, tenzij zoals gevraagd. 4. Later zal elke tekening worden uitgeknipt en alles bij elkaar, eenmaal op de juiste positie van hun voorkeur geplaatst op een Bristol bord, zal de definitieve schets Pagina 60 van 63
vormen. 5. De schets moet worden gefotografeerd om er gemakkelijk op te werken en dan verdeeld
in
fotokopieën
voor
een
gemakkelijke
en
comfortabele
potloodoverschrijving op een groter canvasdoek, afhankelijk van de maten. 6. In dit stadium zal de dienstverlener op het gebied van kunst de taken toewijzen aan de groep, volgens de vaardigheden van elke gebruiker; om nauwkeurig de contouren met een dun zwart penceel te retoucheren (één of maximaal twee gebruikers); omranden van de schets (één cliënt), de verschillende onderwerpen te kleuren (bijna allen). Deze laatste versie van de schets zal worden geproduceerd op het doek waar eerder de potlood overdracht plaats vond, zoals hiervoor genoemd. 7. De gebruikers hebben dezelfde taak op het collectieve schilderij als toebedeeld voor de schets om het uit te voeren en om het werk te voltooien.
De gebruikers van het kunstatelier zijn erg vertrouwd gemaakt met de verschillende kunstinstrumenten en hulpmiddelen terwijl zij een zeer hoge kwaliteit op het kunstwerk ontwikkelen. Tegenwoordig zijn zij in staat om meesterwerken op te zetten die op een expositie kunnen worden getoond. Hopelijk zal het binnenkort ook mogelijk zijn om hun werken te vermarkten. Deze capaciteit is een hoogtepunt voor hun gevoel van eigenwaarde geweest en verhoogde het gevoel van hun eigen onafhankelijkheid. Werken aan een collectief schilderij versterkte de relatie met de mensen waar mee men optrekt, kwalificeerde hun "sociale grenzen" als elk ander persoon, leerden het respecteren van hun rechten en plichten. Tijdens de stage en het specialisatie pad van de decoratietechnieken voor het schilderen op glas, keramiek, canvas, borden enz., zijn prototypes van artistieke en ambachtelijke voorwerpen gerealiseerd. De planningsfase omvat de studie van een sierelement, door het traceren van de tekening op het voorwerp en het realiseren van de laatste fase door te kleuren. De tussenkomst van de dienstverlener op het gebied van kunst is een basisondersteuning om nauwkeurige resultaten te verkrijgen, het bieden van een nauwgezette begeleiding voor het gebruiken van werkende hulpmiddelen, het in de praktijk brengen van regels, geleerd tijdens de trainingsfasen.
Pagina 61 van 63
Soms is het ook handig om de hand van de cliënt vast te houden om een meer lichtere handvaardigheid te vergemakkelijken en een betere controle met behulp van en penceel. Onder dit gezichtspunt zal de cliënt zich comfortabeler en veiliger op het werk voelen. De kunstenaars zijn dol op de projectfase en houden ervan om samen te werken aan een collectief
meesterwerk.
Zij
genieten
van
elke
toepassing:
glas,
canvas,
papier,
muurschildering en keramiek. Op een aantal van deze technieken zijn de cliënten nauwkeuriger, maar over het algemeen spenderen zij hun activiteiten als een erg belangrijke tijd van hun leven. Het is absoluut van belang dat de cliënt de concrete mogelijkheid heeft om het volledige proces te doorlopen om zijn/ haar project als een tastbare activiteit stap voor stap af te ronden, met de juiste vrijheid van kunstuiting. De dienstverlener op het gebied van kunst moet nooit zijn/ haar beperkingen vergeten, maar is tezelfdertijd altijd prompt om te beantwoorden aan behoeften van de cliënt en te helpen om, wanneer veelbelovend en indien nodig, de ader van een kunstenaar te vinden.
3. Conclusie Concluderen zijn er enkele stappen die goed moeten worden gevolgd om het juiste arrangement tijdens het pad van de kunstzinnige therapie en/of het maatschappelijk werk te geven. Beide moeten de motivatie en de geschiktheid van de persoon respecteren, de artistieke aanleg tactvol ondersteunen, zelfs bij het bereiken van de kunstmarkt. Er is geen handicap in de kunst en een kunstenaar kan niet worden beschouwd als een persoon met een handicap, maar een maken van schoonheid en prikkels voor allen.
Pagina 62 van 63
FIGUUR 1: HET SNIJDEN KLAAR VOOR HET COLLECTIEF SCHILDEREN
FIGUUR 2: GIUNGLA (JUNGLE) – COLLECTIEF ACRYL SCHILDEREN (200X100)
Pagina 63 van 63
Uitgevoerd van januari 2013 tot december 2014, Het Europese project Art for All heeft tot doel de toegang te bevorderen tot kunsteducatie en de publieke markt van kunst en cultuur voor personen met een verstandelijke en/of mentale handicap. In dit kader, hebben de partners vijf innovatieve methoden van kunstbemiddeling getest. Elk van deze methoden behoort specifiek bij één van de dienstverlenende organisaties van het samenwerkingsverband. Deze samenvatting van innovatieve methoden is bedoeld als een hulpmiddel voor dienstverleners op het gebied van kunst die werken met volwassenen met een mentale en/of verstandelijke handicap. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de Art for All partners: • Centre de la Gabrielle MFPass - Frankrijk (project leider) (www.centredelagabrielle.fr) • Europese Denk en Doe Tank Pour la Solidarité - België (www.pourlasolidarite.eu) • Association Scuola Viva Onlus - Italië (www.scuolaviva.org) • Stichting Culturele Raad Willemstad - Nederland (www.kunstpodiumwillemstad.nl) • Lebenshilfe Salzburg gemeinnützige - Oostenrijk (www.lebenshilfe-salzburg.at) • Erivajaduste Inimeste Toetusühing Tugiliisu - Estland (www.vaimukad.ee/tugiliit) • Instituut Charles Cros - Frankrijk (www.institut-charles-cros.eu) • Universiteit Leipzig - Duitsland (www.erzwiss.uni-leipzig.de)
MEER INFORMATIE:
w w w.ar t-f o r -a ll. e u
