veries and journeys through the area of Rimini

Ariminum Archaeological discoveries and journeys through the area of Rimini

Plaatsen en tochten

Waar vindt u ons

Trento

Bellaria Igea Marina

Torino

Helsinki

Oslo

Stoccolma

Dublino

Santarcangelo di Romagna

Torriana Montebello

Verucchio Riccione

Talamello Novafeltria Sant’Agata Feltria

Casteldelci

San Leo Maiolo

Pennabilli AR

Coriano

Repubblica di San Marino Montescudo Gemmano fiume Conca

Varsavia Amsterdam Bruxelles Berlino Praga Vienna Parigi Monaco Budapest Milano Bucarest Rimini Madrid Roma Londra

Rimini

Poggio Berni

Milano

Misano Adriatico

Algeri

Tunisi

Genova

Mosca

Montefiore Conca

Firenze Perugia

Kijev

Roma

Riccione - Museo del Territorio - Brug over de Melo - Opgraving delle farmacie comunali -

Rimini Museo della Città Opgraving Domus van de Chirurg Triomfboog van Augustus Piazza Tre Martiri Brug van Tiberius Amfitheater Porta Montanara Opgraving ex Consorzio agrario Opgraving van Palazzo Massani Opgraving Kamer van Koophandel

Bari

Napoli

Cagliari

Catanzaro

Ankara Palermo

Atene

Montegridolfo Ferrara

Parma

Novafeltria - Museo Storico Minerario Sulphur (Perticara)

Rimini Ancona

Piacenza

Saludecio

fiume Marecchia

Cattolica - Museo della Regina - Opgraving ex mercato ortofrutticolo

Ravenna

Cattolica Montecolombo San Clemente San Giovanni Morciano in Marignano di Romagna

Mondaino

Casteldelci - Casa Museo S. Colarieti

Venezia

Bologna

Reggio Emilia

Modena

San Leo - Kerk - Dom

Bologna Ravenna

Santarcangelo di Romagna - MUSAS Museo Storico Archeologico - Ponte di San Vito

Forlì Cesena Rimini

Verucchio - Museo Civico Archeologico

San Marino

Afstanden Amsterdam 1.405 km

München 680 km

Bologna 121 km

Berlijn 1.535 km

Parijs 1.226 km

Florence 165 km

Brussel 1.262 km

Praag 1.089 km

Milaan 330 km

Boedapest 1.065 km

Stockholm 2.303 km

Napels 586 km

Kopenhagen 1.770 km

Warschau 1.533 km

Rome 325 km

Frankfurt 1.043 km

Wenen 887 km

Turijn 447 km

Londen 1.684 km

Zürich 645 km

Venetië 270 km

Riviera di Rimini Travel Notes

Provincia di Rimini Assessorato al Turismo Assessorato alla Cultura

Ariminum en archeologische tochten in de provincie van Rimini

Riviera di Rimini Travel Notes reeks toeristische publicaties verzorgd door Provincie Rimini Afdeling Toerisme Directie Symon Buda In samenwerking met: Afdeling Cultuur van de Provincie Rimini Teksten Angela Fontemaggi Orietta Piolanti Redactie Grazia Barberini Cora Balestrieri Annarita Biondi Marino Campana Foto’s afkomstig uit het Fotoarchief van de Provincie Rimini Met dank aan de fotografen L. Bottaro, P. Bove, S. Di Bartolo, L. Fabbrini, R. Gallini, D. Gasperoni, L. Liuzzi, M. Lorenzi, Martinini, R. Masi, G. Mazzanti, M. Migliorini, T. Mosconi, PH Paritani, D. Piras, V. Raggi, E. Salvatori, R. Urbinati Grafisch ontwerp Relè - Tassinari/Vetta (Leonardo Sonnoli, Igor Bevilacqua) coördinatie Michela Fabbri

Foto voorpagina detail van een mozaïek met Orfeo in het archeologische complex Domus van de Chirurg, Rimini fotografia di Emilio Salvatori Dankbetuigingen Ministero per i Beni e le Attività culturali Soprintendenza per i Beni Archeologici dell’Emilia Romagna Vertaling Professional Language Services, Rimini Opmaak Litoincisa87, Rimini (Licia Romani) Drukwerk La Pieve Poligrafica Editore Villa Verucchio (RN) Eerste uitgane 2011 Ariminum is een gratis toeristisch-culturele uitgave Met de medewerking van

Alle rechten voorbehouden aan de Provincie Rimini Afdeling Toerisme



Ariminum en archeologische tochten in de provincie van Rimini

5



Presentatie Angela Fontemaggi, Orietta Piolanti

6



Tekens van de geschiedenis Angela Fontemaggi

7 10 14 17 19 23 27



In het spoor van de primitieve mens Etruskische prinsen in de Marecchia Vallei Ariminum: de stichting Caput viarum De streek De stad Ariminum De domus van Ariminum

30



De tochten Orietta Piolanti

32 37

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

In het spoor van de primitieve mens Tekens van macht: de Etruskische prinsen in de Marecchia vallei Tekens van macht: aanvoerders en Romeinse keizers in de geschiedenis van Ariminum Caput viarum De archeologische opgraving in piazza Ferrari: een kleine Pompeii in het hart van Rimini Van domus naar domus De Marecchia vallei en heilige plaatsen De natuurlijke omgeving en het werk van de mens: traditie en actualiteiten in de economie tussen land en zee De natuurlijke omgeving en het werk van de mens: traditie en actualiteiten in de economie van de Marecchia vallei



Bezoek de website alvorens u vertrekt www.riviera.rimini.it

41 46 53 57 63 69 75 79

Musea en archeologische opgravingen in de Provincie van Rimini langs de tochten

ARIMINUM EN ARCHEOLOGISCHE TOCHTEN IN DE PROVINCIE VAN RIMINI

Presentatie Angela Fontemaggi, Orietta Piolanti De tochten voeren door de geschiedenis en de geografie van de provincie van Rimini die sinds een aantal jaar met de volgende gemeentes van Montefeltro in het hoger geleden deel van de Marecchia vallei uitgebreid is: Talamello, San Leo, Maiolo, Novafeltria, Sant’Agata Feltria, Pennabilli en Casteldelci. Dit deel van het binnenland bevat een unieke monumentale schat bestaande uit sterke forten, burchtstadjes met hoge torens en oude kerkjes, herinneringen van een gebied dat met name bekend staat om de twist tussen de Montefeltro en de Malatesta families. Maar dit gebied bewaart ook herinneringen van een antiekere geschiedenis die van de prehistorie tot aan de late oudheid loopt. De archeologische wegen kruisen enogastronomische en natuurtochten, ontmoeten producties die uit een ver verleden afkomstig zijn en ontsluieren de identiteit van bekende toeristische plekken. Het voetspoor van de mens volgende, ontdekken we de aard van een gebied dat sinds heugenis bekend staat om zijn gastvrijheid, de contacten tussen verschillende culturen, een open deur voor de Povlakte en de handel, een kruispunt tussen noord en zuid en tussen Rome en Europa! U aanschouwt monumenten die in architectuur studieboeken opgenomen zijn, u reist over wegen die door consuls en keizers aangelegd zijn, u ontdekt kleine en grote schatten die van elk Museum in de provincie een getuige van een pagina van onze geschiedenis maken, u loopt over heilige paden en u leert de geheimen van de domus kennen! Van het binnenland tot aan de kust benadrukken de tochten de natuurlijke en menselijke bronnen, de actualiteit van de oudheid en bieden de rondleidingen in de Musea ruimte aan kennis. Ervaringen die door families, van het jongste tot het oudste publiek en fietstoerisme liefhebbers gedeeld worden, zonder dat, waar mogelijk, slecht of niet zienden vergeten worden. De beschrijving doet geen poging om alle archeologische schatten van de provincie te beschrijven (wat trouwens onmogelijk is), maar biedt u de mogelijkheid om aan de hand van een “vergrootglas” de levendige en originele werkelijkheid te kunnen aanschouwen en stelt u tochten voor die een ontdekkingsreis naar de oorsprong van dit deel van Romagna zullen zijn. De nieuwe editie is een eerbetoon aan de nieuwe gemeenten van Montefeltro en combineert de tochten met de schatten die in de nieuwe vleugel van het Stadsmuseum van Rimini, ingewijd in juni 2010, tentoongesteld zijn. 5

TEKENS VAN DE GESCHIEDENIS Angela Fontemaggi

In het spoor van de primitieve mens De geschiedenis van Rimini begint aan het strand! We proberen ons door de geschiedenis op te laten nemen door onze ogen te sluiten en... een miljoen laar geleden weer te openen: we bevinden ons op een zandstrand met duinen die door de stenen bedding van beken en riviertjes onderbroken worden. Achter ons worden coniferen bosjes onderbroken door grasland, eiken, populieren, berken en vlaktes. We bevinden ons dus in de vochtig en gematigd klimaat waar grote zoogdieren (olifanten, neushoorns, bizons) goed vertoeven en door een groep “jagers” achternagezeten worden. De ontdekkingsreis op zoek naar de oudste bevolking voert ons naar de heuvel van Covignano waar ongeveer een miljoen jaar geleden de kustlijn lag. De zee bedekte hier de vlakte waar vervolgens Rimini op gebouwd zal worden. De morfologie en de geologie van de plaats worden gekenmerkt door de voortdurende voortgang en het terugtrekken van de zee en toont lagen zand en kiezelstenen. In dit scenario vinden we de sporen van de mens die in het laat-Paleolithicum in deze streek woonde: de verzameling kiezelsteenwerktuigen die Stefano Sabattini in 1968 ontdekt en die door beroemde geleerden bestudeerd zijn. Deze vondst kan in een lijn met de vondsten op andere plekken in de regio, zoals Monte Poggiolo in de provincie Forlì, geplaatst worden. De kiezelsteenwerktuigen (choppers en chopper-tools) werden geproduceerd en gebruikt door de homo erectus, die de kiezelstenen in de rivieren en beken verzamelde en vervolgens bewerkte. Dit wordt mede aangetoond door de vondst van talloze scherven die door ervaren handen voor de productie van doeltreffende hulpmiddelen voor de jacht en werktuigen van de kiezelstenen geslagen werden. Deze tekens geven aan dat de mens al in het stenen tijdperk, gekenmerkt door diverse veranderingen in het klimaat en het milieu, in deze streek aanwezig was. De resten die in de omgeving van Riccione en de Conca vallei gevonden zijn stammen uit het late Paleolithicum (200.000-150.000 jaar geleden) en getuigen van een ontwikkeling van de techniek voor het maken van verschillende kiezelsteenwerktuigen voor het dagelijkse gebruik: van de jacht tot het snijden van vlees, van het breken van botten tot de bewerking van huiden en van het oogsten van fruit en wortels tot de bouw van omheiningen... Gedurende het vijfde millennium voor Christus bereikt de nieuwe steentijd (Neolithicum) vanuit het zuiden de streek en zorgt voor een culturele revolutie die leidt tot nieuwe manieren van voedselvoorzie7

Afgeschilferde kiezelstenen Riccione, Museo del Territorio.

ning, geavanceerdere technieken voor de bewerking van steen, nu gladder en scherper, en de invoering van keramiek. De ervaring van het leven als jager en rover heeft de mens met de regels en tijden van de natuur veeteelt en de landbouw aangeleerd: door het nomadisme af te wisselen met periodes waarin de mens op een plaats verbleef en zich aan veeteelt en de landbouw wijdde, ontstonden kleine gemeenschappen bestaande uit hutten en kleine stallen. In het hart van de nederzettingen in de buurt van rivieren en beken, begint men kaas te produceren, werkt men in de velden en ontwikkelt men steeds gespecialiseerdere werktuigen van steen en keramiek voor de opslag en het transport van melk, kaas en zaad... We hebben slechts fragmenten die ons over het leven van deze neolithische mens vertellen: keramiek met opdruk en snijwerk, klei die voor de bekleding van houten hutten gebruikt werd, kiezelsteenwerktuigen, sieraden van schelpen... De aanwezigheid van de mens aan de kust (en met name boven de antieke kustlijn) bevestigt met behulp van archeologische vondsten uit het neolithicum dat het gebied ten zuiden van Rimini een grensgebied was waar de cultuur uit de Povlakte en de cultuur van het schiereiland elkaar ontmoetten: een levendige realiteit waarin volkeren met verschillende tradities elkaar ontmoeten. Halverwege het vierde millennium voor Christus, gedurende de kopertijd en de eerste bewerkingen van metaal, blijft het gebied in contact staan met de Adriatische cultuur en de cultuur van het schiereiland, hetgeen door de keramiek met “schubbendecoratie” aangetoond wordt. Het interculturele karakter van de streek versterkt zich tijdens de bronstijd (derde millennium - negende eeuw voor Chr.) aan de hand van de technologie voor de bewerking van metalen en een economie die door de handel in koper en tin en de landbouw en veeteelt een impuls ontvangt. De bevolking leeft voornamelijk aan de kust en in de heuvels. Langs de antieke “paden” nemen de contacten met het zuidelijker gelegen kustgebied en de cultuur in de Apennijnen toe. Vaak is de kennis van deze ruime culturele horizon te wijten aan vondsten zoals fragmenten van aardewerk, voorwerpen van stenen, bot en metaal en af en toe resten van nederzettingen: resten van hutten, vierkante verblijven met gaten voor palen die de structuur ondersteunden zijn gevonden in Covignano, Misano en in Riccione langs de via Flaminia. 9

Boven keramieken beker uit de bronstijd. Riccione, Museo del Territorio.

Onder spelden en een paar oorbellen van goud en barnsteen. Verucchio, Museo Civico Archeologico

Het belang en het niveau dat aan het einde van de bronstijd door de metallurgie bereikt werd, wordt aangetoond door de opslagruimtes van Camerano di Poggio Berni en Casalecchio di Verucchio vol bronzen voorwerpen die waarschijnlijk omgesmolten moesten worden. Deze vondsten tonen aan dat de heuvels achter Rimini in de tiende eeuw voor Chr. doorkruist werden door handelsroutes naar het noorden, de Egeïsche en de Tyrreense zee. Etruskische prinsen in de Marecchia Vallei De Etruskische aanwezigheid is zeer waarschijnlijk de reden voor de grootste metallurgische ontwikkeling die de streek doorging en die tot de ontwikkeling van de Villanova cultuur geleid zou hebben. Het hooggelegen punt op een strategische plek langs de route die via de Viamaggio pas Romagna met Etrurië verbindt, werd tussen de negende en de zesde eeuw voor Chr. de pool voor de nieuwe cultuur uit de ijzertijd. Het centrum van Verucchio, gelegen in het binnenland aan het begin van de Marecchia vallei, is op de monding van de rivier aan zee gericht en was het middelpunt van een grote invloedssfeer. De Villanova cultuur van Verucchio penetreert de parallelle valleien en strekt in het noorden tot de Rubicon en in het zuiden tot de Marano uit. In het zuiden vermengd deze Villanova cultuur zich met de Villanova cultuur van Fermo en de Piceno cultuur. De inwoners van Villanova di Verucchio waren het middelpunt van een nieuwe beschaving die gebaseerd was op de landbouw. Ze pasten stoppelbrand toe om de grond te bemesten met as en voerden vervolgens de rotatie van beplanting en de rust van landbouwgrond in. Dankzij de verspreiding van het ijzer en de voortgang van de metallurgie ontwikkelt men nieuwe landbouwwerktuigen, zoals de sikkel. Bovendien maakt men waarschijnlijk steeds meer gebruik van dieren voor het bewerken van de grond en voor het transport. De resten die ons over dit volk vertellen zijn voornamelijk afkomstig uit de necropolissen die op de hellingen van de rots ontstaan. Deze rotsachtige velden waren minder geschikt om bebouwd of bewoond te worden en transformeerden zich al snel in begraafplaatsen. Archeologische opgravingen, de studie van de materialen en de aanwezigheid van het museum dat een van de belangrijkste op zijn gebied in Europa is, geven ons een 10

11

12

Boven houten troon afkomstig uit de Lippi necropolis. Verucchio, Museo Civico Archeologico.

Links onderaan handvat van een waaier van hout afkomstig uit de Lippi necropolis. Verucchio, Museo Civico Archeologico.

Rechts onderaan dubbelconisch ossarium met handvat. Verucchio, Museo Civico Archeologico.

schitterend beeld van de Villanova gemeenschap: zo ontstaan groepen die zich met krijgerschap, het bestuur en de controle van de streek, maar ook de best renderende handel, zoals in barnsteen, bezighouden. De rijke versieringen - gevonden tussen het as van de overledenen in de typische dubbelconische ossiaria of in de grote graftombes - geven nuttige informatie waarmee we een kaart van deze figuur kunnen samenstellen: de wapens horen bij de krijger; de juwelen, de kleding, de voorwerpen voor de lichaamsverzorging en werktuigen horen bij een vrouw (halskettingen, oorbellen, arm- en enkelbanden, spelden, riemen, spinstokken...) of een man (gespen, scheermessen, wapens, het tuig van een paard en wagen...), terwijl waardevol serviesgoed van brons en rijkelijk versierde houten meubels naar de rang verwijzen. De rijkdom en de positie van de graftombes vertellen ons over de rol en de functies die de personen, af en toe net prinsen, op de sociale ladder hadden. De tombes van mannen die zich op bestuurlijk, religieus en militair gebied onderscheiden hadden, bevatten de meest waardevolle en geraffineerde eigendommen: sieraden gemaakt met geëvolueerde technieken (van brons, zilver, goud en barnsteen), kleine kunstwerken gemaakt door ambachtslieden die aan de smaak en ambitie van de plaatselijke aristocratie beantwoorden. Maar ook helmen en wapens, gevechtswagens en voorwerpen die het symbool van hun macht en de meest geliefde activiteiten waren. Bronzen serviesgoed en elegante meubels van hout, een duidelijke verwijzing naar het banket, het moment waarop de excellentie van de persoon in de samenleving getoond wordt. Prestigieuze functies die zowel tijdens het leven als na de dood ook aan de vrouwen, en niet alleen binnen de muren van de woning, toegekend worden. De archeologische gegevens tonen een beschaving die zich aan de hand van de controle van land, handelsverkeer en de verhandeling van producten, onder meer het waardevolle barnsteen afkomstig uit de landen rondom de Baltische zee en uit bepaalde gebieden van de Middellandse zee ontwikkelt en verrijkt. Gedurende de zesde eeuw voor Chr. moet Villanova wijken voor de haven aan de Ariminus, de Marecchia rivier, die door de nieuwe politiek van de Etrusken in het Adriatische kustgebied een nieuw leven ingeblazen werd. Tijdens de verplaatsing van het zwaartepunt van de vallei naar de 13

De plattegrond A. Triomfboog van Augustus B. Porta Montanara C. Forum D. Theater E. Brug van Tiberius F. Haven G. Amfitheater

De domus die tijdens de tochten bezocht worden: 1. Palazzo Massani, Prefectuur 2. Palazzo Arpesella 3. Kamer van Koophandel 4. Domus van de chirurg

5. Palazzo Diotallevi 6. Domus aan de bergzijde van de Triomfboog 7. Domus aan de zeezijde van de Triomfboog

Onder resten van de muren uit de tijd van de Republiek, naast de Triomfboog van Augustus.

kust ontmoeten de Etrusken een etnische structuur die volgens de geleerden gebaseerd zou zijn op de Umbro-piceense of de hellenistische cultuur. In dit “Rimini voor Rimini” wordt, net als langs de rest van de kust van de Marche tot aan de Po, tussen de zesde en vierde eeuw voor Chr. druk gehandeld met de Griekse steden, waaronder Athene. De vondst van Attisch keramiek is hier een getuige van. Een embleem van het multiculturele panorama tussen de vijfde eeuw voor Chr. en de Romeinse tijd is de verzameling van Villa Ruffi, een verzameling offers die in de negentiende eeuw op de heuvel van Covignano gevonden werd. In een soort van pantheon van de cultus van de oorlogs- en watergoden treffen we Etruskische, Umbro-Italiaanse en Hellenistische elementen. Ariminum (het gebied dat nu min of meer de provincie van Rimini vormt) krijgt in de vierde eeuw voor Chr. te maken met de Galliërs die de Povlakte intrekken en een einde aan de Etruskische overheersing brengen. Het zijn dan ook de Galliërs die de Romeinen tijdens hun verovering van de gebieden ten noorden van de Apennijnen tegenkomen. Ariminum: de stichting 268 voor Chr. trekt een leger bestaande uit 6.000 boerensoldaten met hun familie de Apennijnen over en bereikt de vallei aan de monding van de Ariminus. Op zoek naar land hebben ze Latium en Campania achter zich gelaten om het noordelijke deel van de Ager Picenis et Gallicus, het gebied tussen Romagna en Marche verzekerd van de Romeinse uitbreiding na de veldslag van Sentino (295 v Chr.) en de nederlaag van de Galliërs Senoni, te bereiken. Hier moeten ze de missie volbrengen die het Senaat van Rome hun opgedragen heeft: de Latijnse kolonie met de naam Ariminum stichten. De kolonie zal een zelfstandige staat binnen de grenzen van de rivieren Conca en Rubicon zijn die met het moederland geallieerd is. Binnen iets meer dan een eeuw transformeren deze pionieren en hun nakomelingen de “natuurlijke” omgeving in een bevolkt gebied met kenmerken die we nog altijd zien: de geordende geometrie van de landbouwgrond met hier en daar kleine nederzettingen en een netwerk van wegen rondom de stad die door de blauwe zee, de rivieren en de grijze muren omringd wordt. Tijdens de strategische bezetting van het gebied door deze 14

E

F 4 G

5 1

D 3

C 2

B

15

7 6

A

16

De Triomfboog van Augustus en de brug van Tiberius. Rimini.

kolonisten maakt men dezelfde keuzes als de vorige volkeren. De stad wordt dus gesticht aan de monding van de Marecchia daar waar eerder de Etrusken, Grieken e Umbri hun nederzettingen hadden. Caput viarum Het gebied van de haven is het eindpunt van de Marecchia vallei (via Arretina), de route aan de voet van de bergen dat naar het noorden voert en de kustwegen. Een gunstige ligging die de Romeinen weten te valoriseren door van Ariminum een belangrijke commerciële en militaire haven, een strategisch knooppunt tussen het noorden en het centrum van het schiereiland en een vertrekpunt voor Midden- en Oost-Europa te maken. De oude wegen, met uitzondering van de via Arretina, worden omgedoopt tot consulaire wegen, de snelwegen uit de Romeinse tijd die de veroveringen en de economische belangen van de Romeinse staat bevorderen: de via Flaminia (220-219 v.Chr.) die van de Milvio brug in Rome tot aan de Porta Romana, de zuiderpoort van Ariminum voert en die in 27 v.C. met de Triomfboog van Augustus versierd werd; de via Aemilia (187 v.C.) die in de noorden de stad verlaat, over de Ariminus voert en in noord-westelijke richting door de Povlakte naar Milaan voert; de via Popillia (132 v.C.), de natuurlijke verlenging naar het noorden van de via Flaminia en die langs de kust naar Aquileia voert. Consul Caius Flaminius, de eerste leider van de populares, de tegenstanders van de hegemonie van het Senaat net als Marius en Caesar, ontwikkelde dit netwerk van wegen dat ervoor zorgde dat Ariminum een hoofdrol in de geschiedenis van de Romeinse Republiek kreeg: de kolonie werd dankzij de via Flaminia de springplank voor de verovering van Gallia Cisalpina. De consulaire wegen weken weinig af van de huidige wegen en bestonden uit lagen kiezelstenen en stevige structuren, zoals de bruggen. De reis is veilig en aangenaam dankzij infrastructuren die identiek zijn aan degene die we tegenwoordig tegenkomen: mijlpalen, wegwijzers in de vorm van stenen paaltjes langs de route waarop de afstanden aangegeven werden, mutationes, stations waar paarden gewisseld werden en mansiones, plaatsen waar men kon overnachten. Het wegennet werd uitgebreid met het lokale wegennet en 17

Links bovenaan amfora met platte bodem. Rimini, Museo della Città.

Rechts bovenaan model van een oven. Santarcangelo di Romagna, MUSAS.

Onder camee met het profiel van Dionysos, de god van de wijn en corneool met Ceres, de godin van de bodes. Rimini, Museo della Città.

werd als snel een aantrekkingspool voor kleinere nederzettingen voor de handel of productie van goederen. Maar ook de necropolissen lagen net buiten de nederzettingen langs de belangrijkste wegen waar de grafmonumenten het blik van de reizigers trokken zodat de herinnering aan de overledenen bleef doorleven. De streek De consulaire wegen vormen de ruggengraat van de organisatie van het land aan de hand van centurie, drooglegging en de rationalisering van landbouwgrond bestaande uit regelmatige stukken grond met zijden van 710 m en rechte zijden en hoeken. Het raster gevormd door geulen, kanalen, heggen, muurtjes en paden wordt gebruikt voor de intense bebouwing van de rijke grond, ook daar waar de centurie niet toegepast werd: de bergen leveren stenen, hout en veeteelt producten, de eikenbossen in de valleien worden benut voor het hoeden van varkens en de verwerking van varkensvlees. Het rijke binnenland en de visrijke zee (wie herinnert zich nou niet de heerlijke vis uit de Adriatische zee!) maken de stad welvarend dankzij producties die de interne markt verzadigen en tevens voor de handel gebruikt kunnen worden. In de vlakte verbouwt men voornamelijk graan, groente en fruitbomen, terwijl de heuvels ideaal zijn voor olijfbomen en wijngaarden met lange ranken die ondersteund worden op de Etruskische wijze die waarschijnlijk van de Galliers overgenomen is. Antieke bronnen verhalen over de exceptionele wijnbouw ten zuiden van Ariminum: 10 cullei per iugero, of te wel 210 hectoliter per hectare! Een hoeveelheid die de export van wijn - van een niet al te beste kwaliteit - mogelijk maakt aan de hand van een commercieel netwerk dat met name gericht is op de markt van de hoofdstad. De intensieve landbouw bereikt zijn hoogtepunt tussen de tweede en derde eeuw na Chr. en leidt tot de productie van speciale houders, de typische kleine amfora’s met een platte bodem die uitstekend op wagens over land vervoerd konden worden. De ovens waar de amfora’s geproduceerd werden, lagen in deze streek in het gebied van Riccione en in Santarcangelo, het industriële centrum van de streek tijdens de keizertijd dat gespecialiseerd was in de productie van keramiek (amfora’s, serviesgoed, lantaarns en bakstenen). 19

De rots van San Leo en de Burcht.

De organisatie van het platteland in kleine tot middelgrote bedrijven - een systeem dat voortduurt en geen ruimte aan grootgrondbezit biedt - bevordert een gestage bevolkingsgroei die tijdens de eerst en de tweede eeuw na Chr. het hoogtepunt bereikt. De bevolking woont in boerderijen die gebouwd zijn met grote bakstenen en arme materialen en opslagruimtes, stallen en structuren voor de verwerking van de producten of kleine ambachtelijke laboratoria bevatten. Ten zuiden van de Rimini treft men ook villa’s, buitenverblijven waar zowel de eigenaren als de bedienden in wonen en die wegens de geraffineerde materialen meer op stadswoningen leken. De rest van de bevolking wordt gevormd door de bewoners van nederzettingen (paci en vici) die leven van de landbouw en het wegennet. In de Marecchia vallei zou San Leo, wellicht het antieke Forum Druentinorum dat door Plinius de Oude beschreven wordt, in de eerste eeuw een zelfstandig municipium zijn geworden, terwijl archeologische bronnen aangeven dat in de buurt van Secchiano een vicus lag, hetgeen nog altijd aan de naam Vico te zien is. De archeologische getuigenissen gevonden in de vlakte van San Pietro in Cotto in de Conca vallei tussen Gemmano en Montefiore herinneren aan een dorp of een grote villa met een gunstige ligging in de buurt van de vele wegen van Romagna en de Marche: de materialen duiden op de aanwezigheid van een nederzetting waar men zich met de landbouw bezig hield (keizerlijk grootgrondbezit?) en die uitgerust was met woningen van een hoog niveau en een tempeltje. Talloze plaatsen in de provincie van Rimini droegen wegens hun conformatie en natuurlijke omgeving bij aan het idee van goddelijkheid: de heuvel van Covignano net buiten de stand, de Monte Titano en de rots van San Leo zijn een aantal emblematische voorbeelden van een heilige roeping die vanuit de oudheid ons bereikt. Een roeping die sinds de protohistorie gewijd is aan de cultus van het water op de heuvel van Covignano en op de rots van San Marino. In San Leo - volgens het Monteferetron beschreven in de zesde eeuw door de historicus Procopius gewijd aan Jupiter Feretrius (de bliksemwerper) - vertelt de epigrafie over een tempel die aan de godin Fonta gewijd was. Deze tempel wordt samen met het theater en de thermen genoemd. Maar de epigrafie vertelt ons ook over de verering van de Dei publici, die in de tweede eeuw na Chr. gekozen worden als een 20

21

Boven het antieke forum, voorheen piazza Giulio Cesare, tegenwoordig piazza Tre Martiri. Rimini.

Onder de gedenksteen uit de zestiende eeuw ter herinnering aan Julius Caesar en de plaats waar hij op het forum

van Rimini zijn leger toesprak en het bronzen beeld van de aanvoerder (kopie uit de twintigste eeuw). Rimini, piazza Tre Martiri.

“wapen” tegen de dreigende nieuwe oosterse geloven. Aan de hand van een assimilatieproces sluit het Christelijke geloof aan op de heidense verering. De legende van Marino en Leo, de steenhouwers die vanuit Dalmatië naar Rimini kwamen en die de streek geëvangeliseerd zouden hebben, toont hoe het nieuwe geloof zich van de Adriatische kust tot aan de Marecchia vallei verspreidde. Een traditie die tegelijkertijd het fortuin interpreteert die de hooggelegen delen van San Leo en San Marino, natuurlijke rotsburchten die de verbindingen tussen Ravenna, Rimini en Valtiberina controleren, vanaf de late oudheid hadden en tijdens de gotisch-byzantijnse oorlog een belangrijke rol in de militarisering van de streek speelden. De stad Ariminum Ariminum, het knooppunt van wegen en een referentiepunt voor de levendige handel van de streek, heeft van het begin af aan een fysionomie die nog altijd duidelijk in het centrum terug te vinden is: een raster van rechte wegen (cardines en decumani) vormt rechthoekige blokken (insulae) waar de gebouwen in geplaatst zijn. De hoofdassen van het stadsplan zijn de cardo maximus (Via Garibaldi - via IV Novembre) die de via Arretina met de brug aan de monding van de rivier (in de buurt van piazzale Clementini) verbindt, en de decumanus maximus (corso d’Augusto), de verbinding tussen de via Flaminia en de via Emilia. Op het punt waar deze twee hoofdassen elkaar kruisen, het huidige plein piazza Tre Martiri, ligt het forum, het hart van het bestuur en de economie. De archeologische vondsten maken het mogelijk om een beeld van het plein, dat toentertijd naar de zee liep en dat nu tot aan via San Michelino in foro loopt, te vormen. Aan dit plein lagen alle belangrijke gebouwen: de basilica, die voor de handel en rechtspraak gebruikt werd, en het theater dat tijdens de periode van Augustus in het eerste blok ten noorden van het plein gebouwd werd. Een beeld dat verrijkt wordt met monumenten, beelden en opschriften die keizers en weldoeners herinneren. Hier op het forum van Ariminum zou Caesar volgens de traditie zijn beroemde betoog gehouden hebben nadat hij de grens van de Romeinse staat, de Rubicon rivier, overgetrokken was en vervolgens zijn leger naar Rome gevoerd hebben. De kolonie, aan drie zijden omringd door het water van de 23

Porta Montanara. Rimini.

Marecchia, de Ausa (een beek die nu omgelegd is en die we ter hoogte van het park Cervi moeten plaatsen) en de zee (die in het verleden tot aan het spoor reikte), neemt al snel de vormen aan die de stadsgrens tot aan het begin van de twintigste eeuw zullen vormen. De rol van militaire voorpost zorgt ervoor dat binnen korte tijd het zuidelijke deel, dat het minst verdedigd was, met een stevige ringmuur met vierkante torens gemaakt van de plaatselijke zandsteen beschermd werd. De ringmuur is nog altijd in stand als tijdens de eerste eeuw voor Chr.tijdens de burgeroorlogen Rimini de zijde van Marius kiest en het slachtoffer is van de wraakacties van Silla. De oude muur verliest zijn functie zodra de rust met Augustus terugkeert en uitsluitend tijdens de derde eeuw na Chr. als de eerste barbaarse volkeren Italië binnenvallen, wordt een nieuwe stenen ringmuur om de stad gebouwd. De muren worden ter hoogte van de belangrijkste interne wegen met poorten onderbroken: Porta Montanara, aan het einde van de cardo maximus waar de via Arretina op uitkomt en Porta Romana op het punt waar de via Flaminia in de decumanus maximus overgaat. Deze poort wordt in 27 v.Chr. afgebroken en vervangen met de Triomfboog van Augustus die het Romeinse Senaat ter ere van Octavianus en het herstel van de belangrijkste wegen laat oprichten. Tijdens Augustus wordt Arimimum, een Romeinse municipium sinds het begin van de eerste eeuw voor Chr., een schitterende stad van het rijk: naast de bouw van de Triomfboog van Augustus en de Brug over de Marecchia, die vervolgens door Tiberius voltooid zal worden, laat Octavianus ook de wegen van de stad plaveien, het aquaduct en het riool verbeteren, een hele wijk in het zuiden van de stad droogleggen, de via Emilia restaureren, privé-woningbouw renoveren... De stichting van de Augustijnse kolonie en de komst van veteranen die de Princeps getrouw waren en een nieuwe klasse vormen, geeft de stad en de streek een nieuwe impuls en transformeert ze in een open bouwput. Het stadsplan van Augustus concentreert zich echter op het forum: met monumentale vormen wil hij de cultuur, de macht en de orde van het rijk uitdrukken. Als men vanuit Rome de stad bereikt, komt men onder een grote boog door die een “voetgangersgebied” vormt waar het zware verkeer van wagens geen toegang tot heeft. Aan de andere kant van het plein laat hij vervolgens het theater bouwen. 24

25

Boven het Romeinse Amfitheater Rimini.

Onder boten die de haven binnenvaren (detail van het mozaïek uit het palazzo Diotallevi). Rimini, Museo della Città.

Toen Adrianus in de tweede eeuw het amfitheater liet bouwen, was er echter sprake van een ander klimaat en andere intenties. De stad beleefde zijn laatste grote moment als keizerstad. Het amfitheater werd aan de oosterse stadsgrens van Ariminum gebouwd voor de gevechten tussen gladiatoren die een groot publiek trokken. Het gebouw werd gezien als een instrument voor het samenbrengen van de inwoners van de stad en de bewoners van het platteland, maar ook mensen die uit de verschillende delen van het rijk afkomstig waren. Nog geen honderd jaar later komt er met de crisis van de staat en de angst voor de binnenvallende barbaarse volkeren een einde aan de spelen. Het amfitheater wordt in de stadsmuur opgenomen en tot een militair fort omgebouwd. De domus van Ariminum Als de monumenten het openbare aanzicht van de stad vormen, dan beschrijven de woningen het privé leven van een samenleving die gedurende de acht eeuwen geschiedenis van de Romeinse tijd continu wijzigde. Tijdens de Republiek worden eenvoudige en functionele woningen gebouwd die een uitdrukking van een sober leven zijn. In de eerste eeuw van de keizertijd ontstaan de domus (woningen voor een familie met een of twee verdiepingen) die gevormd worden door de as atrium - peristylium (de ingang met open dak voor het opvangen van regenwater en de tuin met zuilengalerij) die de aanraking met de Griekse cultuur en de verspreiding van het genot van de otium (vermaak) weerspiegelen. Halverwege de keizertijd veranderen de domus en creëert men ruimte voor de triclinia, de banketzalen die samen met de tuinen vol baden en meubels de rijkdom van de heer des huizes in een multi-etnische en multiculturele stad uitdrukken. En uiteindelijk in de vijfde en zesde eeuw bouwt men de luxe verblijven van de functionarissen die aan het hof van Ravenna verblijven. De laatste domus waren hier en daar voor de stad verspreid en zijn geïnspireerd aan het model van het keizerlijke paleis: een ingewikkeld ontwerp van binnenhoven met fonteinen en ontmoetingsruimtes die afhankelijk van de ceremonie via een speciaal uitgedachte route door de woning bereikt konden worden. Laten we ons nu indenken dat we een woning uit de keizertijd in Rimini binnenkomen: onze blik wordt onmiddellijk getrokken door de 27

Lijst van het mozaïek “van Anubis” (detail) en het mozaïek met de processie in het palazzo Gioia. Rimini, Museo della Città.

kleuren van de fresco’s aan de muren en het plafond, ruime monochromatische vlakken die vaak opgedeeld zijn in vakken met elementen of samenstellingen die aan behang doen denken. Maar ook de vloer trekt onze aandacht. De vloeren duiden de functies van de ruimtes en de interne verdeling aan: ruimtes zonder dak of dienstruimtes hebben functionele en resistentie vloeren van cotto of battuto - een mengsel van bakstenen en mortel en eventueel versierd met mozaïektegels - terwijl de vertrekken van de dominus en zijn familie versierd zijn met zwart-witte of veelkleurige mozaïekvloeren of waardevolle marmeren vloeren. Op de archeologische opgravingen en in het Stadsmuseum kunt u meer dan honderd voorbeelden van geometrische motieven of figuren zijn. De levensstijl, de smaak en de cultuur en het geloof van de bewoners van een woning kunnen we echter afleiden uit de meubels, beelden, huisraad, voorwerpen voor de zorg en versiering van de persoon. Een uniek voorbeeld is de opgraving in piazza Ferrari die het verhaal van dit deel in het noorden van de stad van de eerste eeuw voor Chr. tot aan de middeleeuwen vertelt. De meest opzienbarende ontdekking is een domus uit de keizertijd waarin een taberna medica gevestigd was, zoals we uit de vondst van meer dan 150 chirurgische instrumenten kunnen afleiden. De domus van de “chirurg” wordt plotseling achtergelaten, misschien vanwege een brand of de inval van de barbaarse volkeren halverwege de derde eeuw waardoor hele wijken in de steden van de Romagna vernietigd worden. Ariminum leidt onder de instabiliteit en de onrust: dit toont de domus die onder de resten verborgen is gebleven. Maar ook de bouw van de stadsmuren is hier en duidelijk teken van. In de schaduw van Ravenna - sinds 402 de hoofdstad van het West-Romeinse Rijk - leeft Rimini tussen de vijfde en de zesde eeuw weer op. Dit is te zien aan het weelderige paleis met grote verwarmde ruimtes en mozaïekvloeren dat aan de voorkant van het blok waar de “domus van de chirurg” gelegen was gebouwd werd. De ruïnes van de domus zijn ondertussen onder lagen grond verborgen en worden min of meer onaangetast gelaten. Maar ook dit gebouw overleeft het midden van de zesde eeuw niet: de gebouwen raken in een snel verval en worden tijdens de verschrikkelijke oorlog tussen de Goten en de Byzantijnen, die het einde van de Romeinse tijd aanduidt, verlaten. De middeleeuwen staan voor de deur. 28

29

DE TOCHTEN Orietta Piolanti

De tochten zijn bestemd voor volwassenen (route ✽), ze zijn echter, waar aangegeven, met methodologieën en laboratoria voor kinderen (routes ✪) en in een geval voor niet zienden (route ●) in een soort van “tastmuseum” aangepast. Bovendien heeft men drie speciale tochten voor fietstoeristen uitgestippeld die de fietspaden in de provincie van Rimini benutten. Info: www.piste-ciclabili.com/provincia-rimini (route ✺).

✽ ✪ ● ✺

/ route voor volwassenen



/ route voor kinderen / route voor niet zienden / route voor fietstoeristen

31

1. In het spoor van de primitieve mens

1 of 2 dagen

itinerario 1

Santarcangelo di Romagna Covignano

Poggio Berni Torriana Montebello

Rimini

Verucchio Riccione

Talamello Novafeltria Sant’Agata Feltria

San Leo Maiolo

Pennabilli

Casteldelci

Coriano Repubblica Misano Adriatico di San Marino Montescudo Cattolica Montecolombo San Clemente fiume Conca San Giovanni Morciano Gemmano in Marignano di Romagna Montefiore Conca

AR

Saludecio

De tocht: Rimini Museo della Città - Afdeling archeologie Riccione Museo del Territorio - Afdeling prehistorie

✽✪

Het bezoek kunt u uitbreiden met een laboratorium voor kinderen: Museo della Città (Stadsmuseum): Atelier itinerario 6 stenen afsplinteren/Klei vormgeven, net als in een neolithische nederzetting Museo del Territorio (Streekmuseum): Botten, tanden en schelpen: amuletten en sieraden uit de prehistorie Palazzo Arengo Museo della Città

Palazzo del Podestà

via Sigism

ondo

Castel in Sismondo De tocht begint het Stadsmuseum waar het historische, artistieke XXIII en archeologische erfgoed van Rimini in bewaard is en dat inCorshet o Giovanni achttiende eeuwse college van de Jezuïeten gevestigd is.del In chirurgo de Afdeling Domus archeologie (ongeveer 40 zalen, waarvan circa 30 zalen in juni 2010 Camera di Commercio ingewijd zijn) ontmoeten we onze oudste voorouders. De aanwezigheid Biblioteca Gambalunga Vecchia Pescheria Piazza Tre Martiri

32

Palazzo Massani

van de homo erectus die een miljoen jaar geleden aan het strand van Covignano - tegenwoordig achter Rimini, maar ooit de kustlijn leefden, wordt aangetoond door de gevonden kiezelsteenwerktuigen. De bewerkte kiezelstenen kunnen ons veel vertellen over het leven van onze voorouders. Volgens het ritme en de wetten van de natuur leert de mens langs de riviertjes en op de kiezelstranden kiezelstenen (het meest gebruikte materiaal in het Paleolithicum, samen met andere eenvoudig verkrijgbare materialen zoals hout, huid, bot...) in telkens scherpere werktuigen om te toveren door de stenen af te splinteren, bij te werken en te slijpen. De handen van de mens vormen steeds ingewikkeldere wapens en werktuigen die ook aan houten stokken of bot bevestigd kunnen worden en die ideaal blijken te zijn voor het jagen, snijden van vlees, het breken van botten zodat het mergbeen eruit verwijderd kan worden, maar ook voor het zagen van bomen, het uitgraven van wortels en het bewerken van de grond. We vervolgen onze reis en zien dat wijzigingen in het milieu en de cultuur met drastische technologische transformaties samengaan. Zo is een van de factoren die aan de basis van het innovatieve proces met de naam “neolithische revolutie” staat de invoer van keramiek voor de productie van houders. Keramiek is een nieuw element in een samenleving die dankzij de teelt van planten en vee wijzigt en steeds langer op een plaats blijft, tot gemeenschappen gevormd worden. In deze context speelt de bewerking van klei een belangrijke rol en wordt een functioneel element van de nieuwe economie die op de eerste vorm van landbouw en de productie van melkproducten gebaseerd is. Keramiek wordt met de hand (de draaitafel wordt pas in de ijzertijd in Italië gevonden) met plaatselijke grondstoffen gevormd: klei, water en hout voor de eenvoudige ovens waar de houders in gebakken worden. Met blokken klei die eerst in water gelegen hebben om de onzuiverheden eruit te verwijderen maakt men aardewerk door de klei met de hand te kneden of door kleirolletjes uit te rollen en vervolgens in de vorm van een spiraal op elkaar te plaatsen en aan een platte bodem te bevestigen. Eenvoudige methodes waarmee men eenvoudige vormen (bekers en kommen) door de productie van bijvoorbeeld melkproducten produceert. Zodra de vorm gegeven is kan de klei versierd worden met nagel- of vingerafdrukken of met behulp van scherpe voorwerpen, zoals het geval is in het gebied van de Adriatische zee of het schiereiland, of op de westerse manier met “vierkante opening”. De overgang naar de kopertijd gaat gepaard met keramiek met 33

Boven bronzen sikkek, afkomstig uit de “opslag” van Poggio Berni. Rimini, Museo della Città.

Onder Attische vaas met rode figuren met een afbeelding van een uil. Riccione, Museo del Territorio.

schubbendecoratie, een andere invloed van de culturen uit de Adriatische kuststreek en het schiereiland, en werktuigen van geslepen steen, zoals bijlen, bijlhamers en pijlpunten. De tentoonstelling voert ons nu naar de bronstijd, een lange periode vanaf 2300 circa waarin het technologische proces zich verder ontwikkelt en aanzienlijke wijzigingen in de economie en de samenleving plaatsvinden: de resten van open hutten in Covignano hebben een grote hoeveelheid keramiek serviesgoed opgeleverd en getuigen van een nederzetting met woningen ondersteund door een systeem van houten palen en wanden van klei. Het interessantst zijn echter de twee “opslagruimtes” in Camerano di Poggio Berni, in de Uso vallei, en in Casalecchio di Verucchio, in de Marecchia vallei: dit zijn twee opslagruimtes vol bronzen voorwerpen die op geïsoleerde plekken opgeslagen werden. Dit fenomeen deed zich in heel Europa aan het einde van de bronstijd en het begin van de ijzertijd voor. In de “opslagruimtes” hebben we een schitterende gietvorm voor bijlen en een grote hoeveelheid voorwerpen zoals wapens, sieraden en middelen voor de persoonlijke verzorging, werktuigen, stukken brons en bewerkingsresten gevonden. Een heterogene verzameling die waarschijnlijk gebruikt werd voor het omsmelten van metaal door de ambachtslieden die werkten langs de handelsroute tussen Etrurië en het noordelijke deel van de Adriatische zee, een lange route die gekenmerkt werd door technologische veroveringen, culturele en handelscontacten in een gebied dat dun bevolkt was, maar waar desondanks binnen afzienbare tijd de Villanova beschaving zich zou ontwikkelen. Verschillende zalen van het Museum van Riccione, sinds 1990 gevestigd in het Culturele Centrum van de Waag, zijn gewijd aan de geologische evolutie en de oudste bevolking van het gebied ten zuiden van Rimini: een verhaal dat miljoenen jaren lang tot aan de Romeinse tijd duurt. De route toont de transformatie van de kuststreek en de Conca vallei, reconstrueert paleologische milieus en vertelt ons over de aanwezigheid van de mens in de Prehistorie. Stenen die met een geëvolueerde techniek afgeschilferd zijn, voeren ons terug naar het einde van het late Paleolithicum, de tijd waarin met name schrapers gebruikt 35

werden. Resten van nederzettingen bestaande uit hutten (zoals de nederzetting die tijdens de aanleg van het racecircuit van Santa Monica in Misano Adriatico gevonden werd) vormen een interessant beeld het Neolithicum, de eerste stabiele nederzettingen en de nieuwe economie gebaseerd op de landbouw en de veeteelt: ook in dit geval “vertellen” kiezelsteenwerktuigen, aardewerk serviesgoed en voorwerpen gemaakt van bot ons over het dagelijkse leven, terwijl de archaïsche vormen van spiritualiteit en schoonheid terug te vinden zijn in sieraden gemaakt van schelpen, klei, bot en hout... Sieraden die een magische kracht hadden en bescherming boden tegen de kwade geesten en ons vertellen van de “religieuze band” die de mens met de natuur had. Naast deze getuigenissen uit het Neolithicum - de periode waarin de metallurgie ingevoerd wordt, de handel groeit en het werk telkens duidelijkere vormen aanneemt - treffen we keramiek en metalen voorwerpen uit de brons- en de ijzertijd. De materialen tonen een cultuur met duidelijke invloeden van de cultuur uit de Apennijnen (en dus een economie gebaseerd op de veeteelt en zomernomadisme) maar die ook beïnvloed werd door de cultuur van de nederzettingen uit de grote vlakte in het noorden waar de landbouw zich ontwikkelde). De band met deze twee culturen uit zich in keramiek en werktuigen voor de bewerking van grond, zoals kleine zeisen en sikkels, van bot en metaal. Tijdens de ijzertijd speelde de streek rondom Riccione in vergelijking met de Valmarecchia en het epicentrum van de Villanova cultuur een bijrol. In de vijfde eeuw voor Chr. vinden we in deze streek echter duidelijke tekens van de Griekse aanwezigheid die te danken is aan de levendige zeehandel met de Griekse stadstaten. Desondanks waren er ook tekens van de Keltische cultuur, zoals de Gallische graftombe uit de derde eeuw voor Chr. in Misano aantoont.

36

Montegridolfo

Mondaino fiume Marecchia

2. Tekens van macht: Etruskische prinsen in de Marecchia vallei

1 dag

itinerario 2

Santarcangelo di Romagna Rimini

Poggio Berni Torriana Montebello

Verucchio Riccione

Talamello Novafeltria Sant’Agata Feltria

San Leo Maiolo

Pennabilli

Casteldelci

Coriano Repubblica Misano Adriatico di San Marino Montescudo Cattolica Montecolombo San Clemente fiume Conca San Giovanni Morciano Gemmano in Marignano di Romagna Montefiore Conca

AR

Saludecio

De tocht: Verucchio Museo Civico Archeologico (Archeologisch Museum)

✽✪ Tijdens de rondleiding wordt een video getoond met de begrafenisceremonie van de “heer” van de tombe Lippi 89. De resten afkomstig uit deze tombe zijn in de troonzaal tentoongesteld. itinerario 7 Voor de kinderen raden we de volgende route aan: Communiceren met afbeeldingen: de troon van Verucchio Op ongeveer 18 km buiten Rimini aan de Marecchia ligt Verucchio, Santarcangelo Romagna een rots die de vallei overheerst.diVerucchio ligt op op een strategisch Rimini Covignano Poggio Berni punt op de grens tussen Montefeltro en de Republiek van San Marino en controleert de route die naar de Tiber vallei en de Tyrreense zee voert. Torriana Verucchio In Verucchio zijn de tekens van de geschiedenis duidelijk zichtbaar: Montebello het stadje speelde een belangrijke rol tijdens het begin vanRiccione de ijzertijd, Talamello Novafeltria Sant’Agata Feltria

37

San Leo Maiolo

Coriano Repubblica Misano Adriatico di San Marino Montescudo Cattolica Montecolombo San Clemente fiume Conca San Giovanni Morciano Gemmano in Marignano

Boven Verucchio in de Marecchia vallei.

Onder terracotta helm met helmbos en bronzen speld versierd met

barnsteen, afkomstig uit podere Lavatoio. Verucchio Museo Civico Archeologico.

de bloeiperiode van de Villanova cultuur, en de middeleeuwen ten tijde van de Malatesta heerschappij. De macht van de Malatesta familie is terug te vinden in de indrukwekkende burcht. De langdurige aanwezigheid van de Villanova cultuur wordt kunt u echter terugvinden in het plaatselijke Archeologische Museum dat gevestigd is in het oude klooster van Sant’Agostino dat in de twaalfde eeuw gebouwd en in de zeventiende eeuw met een kerk en spinnerijen uitgebreid werd. In het museum treft u een uitgebreide tentoonstelling met voorwerpen afkomstig uit de rijke graftombes die de suprematie van de prinsenkrijgers elite toont. In iedere zaal verhalen de vondsten afkomstig uit de necropolissen op de hellingen van de rots over deze beschaving. De bezoeker die de vondsten aanschouwt “ontmoet” de Etruskische prinsen die hier tussen de achtste en zevende eeuw voor Chr. leefden. De didactische informatie geeft een idee van deze edele personen die onder andere op militair gebied actief waren, hetgeen door de vele wapens en sierwapens aangetoond wordt. De tombes 85 en 89 van de Lippi necropolis (de grootste necropolis van Verucchio) bevatten een grote hoeveelheid voorwerpen die bij de rang van prinsen en prinsessen. De graftombes bevatten grote hoeveelheden informatie over de “identiteit” van de overledene. In dit geval tonen de waardevolle en prestigieuze voorwerpen een grote rijkdom. Zoals bijvoorbeeld de houten tronen (uitsluitend bewaard gebleven dankzij de chemische samenstelling van de bodem) en met name de troon die in de tombe 89 gevonden is. Deze troon is versierd met scènes die de bewerking van wol, het spinnen en het weven uitbeelden. De status van de heren van Verucchio wordt ook benadrukt door de kleding en de persoonlijke voorwerpen, de elementen van de wagens, het tuig van de paarden en de bronzen vazen. Deze voorwerpen vertonen duidelijke tekens die verbonden zijn met de Etruskische wereld en die, gezien de opstelling van de graftombes, de belangrijke rol en de hoge economische en culturele positie van deze personen in de samenleving benadrukken. Dit is het geval van de dubbele “bekleding” van de urn en de tombe 26 in de Moroni-Semprini necropolis die samen met de waardevolle voorwerpen het sociale niveau van de persoon uitdrukken. De producten van goudsmeden zijn echte tekens van de macht en de rijkdom van de 38

39

“prinsen” van Verucchio: ambachtelijke sieraden die tussen de achtste en de zevende eeuw voor Chr. hun hoogtepunt bereiken. Goud, bewerkt met de meest geavanceerde technieken van die periode, schittert in de prachtige spelden en oorbellen.! Maar ook de warme uitstraling van barnsteen, het geschenk van de goden na de dood van Phaeton, de zoon van Helios, dat samen met glas in halskettingen en hangers gebruikt werd. De handel in barnsteen bracht rijkdom naar Verucchio, de stad die aan een van de handelswegen lag waar barnsteen verhandeld en bewerkt werd. Het materiaal was wegens de helderheid, de intense kleur en de therapeutische eigenschappen voor de plaatselijke heren bestemd.

40

3. Tekens van macht: 1 dag aanvoerders en Romeinse keizers in de geschiedenis van Ariminum itinerario 3 Ponte di Tiberio

Palazzo Arengo Castel Sismondo

Museo della Città Lapidario Romano

Grand Hotel

Palazzo del Podestà ni XXIII

Corso Giovan

via Sigism

Camera di Commercio

ondo

Domus del chirurgo

Biblioteca Gambalunga Vecchia Pescheria Piazza Tre Martiri

Porta Montanara ex Consorzio Agrario

Palazzo Massani Prefettura

Tempio Malatestiano

Arco d’Augusto

Anfiteatro Romano

De tocht: Rimini Museo della Città - Afdeling archeologie - Romeins lapidarium (route die ook door niet zienden afgelegd kan worden)/ Triomfboog van Augustus/piazza Tre Martiri/Ponte di Tiberio/ Amfitheater

✽● Deze tocht volgt het spoor van de hoofdrolspelers itinerario 8 die tijdens de Romeinse tijd hun naam met Ariminum verbonden. De tocht begint in de Archeologische vleugel van het Stadsmuseum. Hier ziet u de Santarcangelo glorie van de epische ondernemingen die in de periode van de derde tot de di Romagna eerste eeuw voor Chr. verricht werden toen de grensstad een belangrijke Rimini Poggio Berni rol in de Romeinse politiek ging spelen. Deze rol wordt gedeeltelijk verheeld door een reeks beroemde gebeurtenissen: de veroveringen van Torriana Verucchio de consul Flaminio enMontebello zijn acties die tegen het Senaat gericht waren, de Riccione overwinning van Marius tijdens de inval van de Cimbri, de overtocht over Coriano de Rubicon door het leger onder leidingRepubblica van Julius Caesar… Talamello Novafeltria

Sant’Agata Feltria

41 Casteldelci

San Leo Maiolo

Pennabilli AR

Misano Adriatico di San Marino Montescudo Cattolica Montecolombo San Clemente fiume Conca San Giovanni Morciano Gemmano in Marignano di Romagna Montefiore Conca

Saludecio

Boven portret van Augustus en inscriptie afkomstig van de bestrating. Rimini, Museo della Città.

Onder “schilden” mozaïek uit de domus aan de bergzijde van de Triomfboog. Rimini, Museo della Città.

Op de achtergrond van deze gebeurtenissen leveren de archeologische getuigenissen het aanzicht van Ariminum ten tijde van de Republiek: het institutionele profiel van de stad wijzigde van Latijnse kolonie naar municipium, de komst van nieuwe gentes wijzigde er de sociale samenstelling van, de zeehandel werd uitgebreid tot aan de Egeïsche zee en de stad kreeg een nieuw aanzicht met monumentale gebouwen. Ottavianus Augustus, waar een hoofd-portret van marmer van bewaard is, leidt de keizertijd in. De getuigenissen in het museum en de stad vormen een beeld van de politieke figuur van Augustus en zijn inspanningen op het gebied van stadsplanning en wegen. Het schaalmodel van de Triomfboog toont het originele ontwerp van het eerste grote werk dat Augustus aan Ariminum schonk. De afgietsels van de clypeus tonen de zorg voor details en de grootste afbeeldingen van de goden. Van het theater, waar tegenwoordig bijna niets van overgebleven is, worden de resten van een grote marmeren kolom en een grote aardewerken recipiënt tentoongesteld. Propagandistische “borden” van de verbetering van het wegennet zijn de mijlpalen die op de zevende mijl buiten de stad geplaatst zijn ter herinnering aan de verbetering van de via Emilia die Augustus in het jaar 2 voor Chr. liet verrichten en de gedenksteen die de bestrating van de wegen in de stad door de kleinzoon Caius Caesar herinnert. De vernieuwing van Octavianus raakt ook de privésfeer: in de buurt van de Triomfboog van Augustus worden geraffineerde gebouwen met verwarming, sierfonteinen en ruimtes met mozaïekvloeren en marmer gebouwd. De oudste domus die in de buurt van de Triomfboog gevonden is, stamt uit de tijd van Augustus. De mozaïekvloeren, met voornamelijk een zwarte ondergrond, vertonen uitsluitend ingewikkelde geometrische vormen op de drempels. Een van de hoofdvertrekken is echter versierd met zeshoekige schilden. Misschien is dit een verwijzing naar de militaire inspanningen van de dominus. Uit het gebouw aan de zeekant van de Triomfboog is het geraffineerde mozaïek met zeemonsters in een centraal medaillon afkomstig. Baden bekleed met steen en mozaïeken die de wand van een fontein bekleedde, geven aan dat in dit gebouw de thermen gevestigd waren. 42

43

De route voert ons nu door de stad met een bezoek aan de Triomfboog aan het einde van de via Flaminia en de burg over de Marecchia, de twee monumenten-symbolen van Rimini die Octavianus Augustus liet bouwen. De Triomfboog van Augustus werd in 27 v. Chr. als stadspoort opgericht en eert de figuur en de politiek van Octavianus, te beginnen met het opschrift waarin hij voor het restaureren van de via Flaminia geëerd wordt. De structuur is bekleed met steen uit Istrië en heeft een duidelijk religieus en propagandistisch karakter: de architectuur doet aan een tempel denken, terwijl de opening van de poort, zo groot dat deze nooit met deuren gesloten kon worden, een verwijzing naar de vrede is die in 31 v. Chr. met de nederlaag van Antonius in de slag bij Actium gesloten werd. De decoraties zijn rijk aan symbolen, net als de panelen van de timpaan. De goden op de clypeus (Jupiter en Apollo aan de buitenkant, Neptunus en Rome aan de binnenkant naar de stad gericht), verheerlijken de macht van Rome en de grootheid van Augustus. De Triomfboog was oorspronkelijk een deel van de stenen ringmuur waar we nog altijd de resten van kunnen zien. Bovenop de boog was een standbeeld van de keizer op een paard of een wagen plaatst en in de middeleeuwen werd de triomfboog versierd met kantelen. Op het forum, het huidige piazza Tre Martiri, herinneren de opgravingen aan de tijd van Augustus waarin het bestraat was met kalksteen. Het forum werd aan het noorden afgesloten door het theater en aan de kant die naar zee gericht was, daar waar tegenwoordig de via San Michelino in foro loopt, lag de basilica. Op het plein leeft ook de herinnering aan Julius Caesar voort aan de hand van twee moderne gedenktekens: een bronzen standbeeld en een gedenksteen aan het begin van via IV Novembre. Volgens de traditie zou hij hier de dag na de oversteek van de Rubicon op het forum van Ariminum zijn leger toegesproken hebben (de geschriften van Caesar bevestigen dit echter niet). Dit zou de reden zijn dat de legende van de grote steen, waarop hij al staande zijn leger zou hebben toegesproken, ontstond. Deze steen zou op de plaats gelegen hebben waar vervolgens in 1555 de gedenksteen geplaatst werd. We hervatten onze reis in de voetsporen van Octavianus bij de brug die Augustus in 14 na Chr. liet bouwen en die uiteindelijk onder zijn opvolger Tiberius in 21 na Chr. voltooid werd, zoals door het opschrift op de balustrades herinnerd wordt. De brug is gemaakt van steen uit Istrië en is meer dan 70 m lang, heeft 5 bogen die op een stevige pilaren met stroombrekers, die haaks op de as van de weg geplaatst zijn, steunen. De brug is het beginpunt van de via Aemilia en de via Popillia en is een 44

prachtig exemplaar van een ingenieus project en een architectonisch ontwerp waarin de functie, harmonieuze vormen en de verheerlijking van de keizers in gecombineerd worden. De verheerlijking bestaat uit het opschrift en de sobere decoraties die de bestuurlijke (lauwerkrans en schild) en religieuze (de staf, de kan en de offerschaal) macht uitbeelden. De ingrepen van Augustus maken deel uit van een politiek en cultureel ontwerp dat gebaseerd is op de Romeinse traditie. De bouw in de tweede eeuw na Chr. van het Amfitheater door de keizer Adrianus, echter, weerspiegelt de strategie van panem et circenses (brood en spelen) en was gericht op de beperking van de interne sociale spanningen aan de hand van collectief vermaak. De sporen van het enorme gebouw waar de ludi gladiatori gehouden werden, zijn de belangrijkste uit de hele regio. Het monument ligt aan de rand van de stad in buurt van de haven en is goed bereikbaar, ook voor de mensen die van buiten de stad kwamen. Het gebouw was gemaakt van cement en met stenen bekleed en werd gevormd door twee rijen op elkaar van 60 bogen. In totaal was het meer dan 15 m hoog en bood ruimte aan meer dan 10.000 toeschouwers. De ellipsvormige arena was gemaakt van aangestampte grond en was net iets kleiner dan het Colosseum in Rome. De structuur, waar nu slechts het noord-oostelijke deel van overblijft, werd tot ongeveer een eeuw na de inwijding gebruikt en werd vervolgens in de stadsmuren ter bescherming van de stad tegen de binnenvallende barbaren opgenomen.

45

4. Caput viarum

1 of 2 dagen

itinerario 4 Bellaria Igea Marina

Santarcangelo di Romagna

San Vito Rimini

Poggio Berni Torriana Montebello

Verucchio Riccione

Talamello Novafeltria Sant’Agata Feltria

San Leo Maiolo

Pennabilli

Coriano Repubblica Misano Adriatico di San Marino Montescudo Cattolica Montecolombo San Clemente fiume Conca San Giovanni Morciano Gemmano in Marignano di Romagna

De tocht: Cattolica Opgraving ex Mercato Ortofrutticolo/Museo della Regina Riccione Brug over de Melo/Opgraving Farmacie Comunali/ Museo del Territorio Rimini Triomfboog van Augustus/Porta Montanara/Stadsmuseum/ Brug van Tiberius San Vito

itinerario 9

✽✪ Z

Rimini

Poggio Berni

Voor families met kinderen raden we de volgende rondleiding aan: Torriana Verucchio Museo della Regina di Cattolica, Montebello De reis Riccione Perticara het zuiden over de via Flaminia reisde, bereikte de Iedereen die vanuit Coriano Talamello Repubblica Misano Adriatico Novafeltria eerste nederzetting van de streek in de buurt van Cattolica. Hier ontstaat di San Marino San Leo Montescudo Sant’Agata Feltria aan het einde van de eerste Maiolo eeuw voor Chr., gedurende de jaren dat Cattolica Montecolombo fiume Conca Pennabilli

Casteldelci AR

Gemmano

San Clemente

Morciano di Romagna

Montefiore Conca Mondaino

46

San Giovanni in Marignano

Saludecio Montegridolfo

Augustus het wegennet laat verbeteren, een mansio, een station voor reizigers en hun paarden. In de zone van het plein waar voorheen de Groenteveiling gevestigd was zijn de resten van opgravingen uit de 60-er jaren zichtbaar: baden met cotto bodem, kanalen voor de afvoer van water en een put die tot in derde eeuw na Chr. gebruikt werden tot een brand tijdens de eerste invallen van de barbaren het verval van de nederzetting bepaalde. De materialen die tijdens deze en andere opgravingen gevonden werden, zijn samengebracht in het Museo della Regina dat twee afdelingen bevat: archeologie en zeevaart. Met een bezoek aan de archeologische afdeling maakt u kennis met het leven in deze nederzetting: de houders voor dranken herinneren de taberna in de mansio, een rustiek mozaïek herinneren de ambachtelijke aard van de installatie, de materialen afkomstig uit de put brengen de handelingen voor het halen van water naar boven, terwijl beschilderd pleister, bewerkt marmer, werktuigen en persoonlijke voorwerpen de nederzetting rondom de mansio een gezicht geven. Op weg naar Rimini, na Misano en Fontanelle - waar afkomstig vanuit Rome de mijlpaal met het opschrift mijl 211 en het opschrift ter ere van de werken van Domitianus in 93 na Chr. vandaan komen - ziet u steeds meer opgravingen die de weg, grotendeels daar gelegen waar nu de openbare weg loopt, volgen. Onmiddellijk na de begraafplaats van Riccione, onder het viaduct over de Melo, kunt u de boog van de stenen brug zien die tijdens de Romeinse tijd over de rivier liep. De tocht gaat verder tot aan San Lorenzo in Strada waar hij vervolgens met een scherpe bocht weer naar de zee keert. In de buurt van de bocht bevestigen de archeologische opgravingen het bestaan van een stadje - volgens de traditie Vicus Popilius - dat gespecialiseerd was in de productie van architectonische terracotta voor de versiering van openbare of religieuze gebouwen. We raden u aan om een bezoek te brengen aan de opgravingen van de Farmacie Comunali: reconstructieve tekeningen brengen de verschillende fases van de opgraving, van de ijzertijd tot het gebruik van kalksteen in de late oudheid tot leven. De vondsten uit San Lorenzo in Strada en de necropolis langs de via Flaminia worden geconserveerd in het Museo del Territorio van Riccione (het streekmuseum). De meest interessante vondsten zijn een grote gemetselde kist waarin gecremeerd werd, as en voorwerpen, maar ook de verbrande resten van een grafbed van bot gedecoreerd met engelen, figuren en een paard. 47

48

Boven mozaïek gemaakt met onregelmatige stukjes en een fragment van pleister met voet. Cattolica, Museo della Regina.

Links in het midden terracotta met Satyr en Menas afkomstig uit San Lorenzo in Strada. Rimini, Museo della Città.

Rechts in het midden graftombe in de vorm van een put, uit de necropolis aan de via Flaminia. Riccione, Museo del Territorio.

Onder de Romeinse brug over de Melo. Riccione.

De reis gaat voort in de richting van Rimini en loopt van derde tot aan de eerste mijl, aangeduid met mijlpalen zonder tekst (de plaatsnamen verwijzen naar de deze “paaltjes”: al Terzo (de derde) en Colonnella (paaltje)): een is zichtbaar in Miramare en de ander staat in de buurt van de kerk della Colonnella. We zien echter geen tekens van de oudste en monumentale necropolissen van Ariminum, die op meer dan een mijl buiten de stadsmuren langs de consulaire weg gelegen waren. Uiteindelijk bereiken we het einde van de via Flaminia: de Triomfboog die Augustus meer dan tweeduizend jaar geleden liet bouwen (zie tocht nr. 3). De grote boog onthaalt ons en nodigt ons uit om ons naar het beginpunt van de cardo maximus (via Garibaldi), Porta Montanara te begeven. De resten van deze poort zijn een tiental meter voor de plaats waar de poort oorspronkelijk gebouwd was in de bestrating opgenomen. De poort was gemaakt van zandsteen en werd aan het einde van de eerste eeuw voor Chr. aan het begin van de via Arretina opgericht. De poort had een dubbele boog en een interne ruimte voor de wachters. In de tweede eeuw na Chr. werd de poort verkleind tot een enkele boog. We hervatten onze reis in het Romeinse lapidarium in het Stadsmuseum, voor de oudste grafmonumenten afkomstig uit de necropolissen langs de via Flaminia, met de typische vorm van een “dobbelsteen”: de graftombes van de Ovii en de Maecii hebben ontzettend veel informatie over Ariminum na het begin van de eerste eeuw voor Chr., een bloeiende en multi-etnische stad, geleverd. In de keizertijd nemen de vorm en pracht van de grafmonumenten af en zien we grafzuilen, gedenkstenen, altaren, urnen en sarcofagen. De begrafenisceremonie wordt met de verspreiding van de oosterse geloven intiemer en persoonlijker. In het Lapidarium worden onder andere de marmeren tabel uit Fontanelle di Riccione, waar de naam van de keizer Domitianus wegens een damnatio memoriae (postume veroordeling) uit geschrapt werd en een verzameling beschreven mijlpalen, propagandistische elementen uit de keizertijd tentoongesteld. In de Afdeling archeologie ontmoet u eerst de verzameling architectonische terracotta elementen die de houten structuren 49

Boven grafmonument in de vorm van een dobbelsteen en voorwerpen afkomstig

uit een graf van de necropolis aan de via Flaminia. Rimini, Museo della Città.

Onder resten van de brug over de Urso bij San Vito.

van de daken van voornamelijk religieuze gebouwen afdekten. Een van de voorbeelden van deze industrie is het voorwerp dat in 1866 in San Lorenzo in Strada gevonden werd en dat een waardevol product van de plaatselijke ambacht uit de tweede en eerste eeuw voor Chr. is. In het Lapidarium vertellen de opschriften ons over het leven van de overledenen en het lijden van de nabestaanden. De route langs de voorwerpen die uit de graftombes afkomstig zijn, ontsluieren echter hoe men zich met de dood bezighield. In het gebied van het ex Consorzio Agrario, op een tiental meter afstand van de Romeinse muren tussen Porta Montanara en de Triomfboog van Augustus is een nucleus van 11 antieke graftombes uit de derde en de eerste eeuw voor Chr. ontdekt. Het standbeeld van een man in toga, een typisch voorbeeld van aedicula monumenten, een vorm die veel in Sarsina gevonden wordt, is afkomstig uit een tombe met architectonische vormen die in de eerste eeuw voor Chr. in Ariminum een statussymbool voor de belangrijke personen werd. De necropolis langs de via Flaminia heeft tijdens de opgravingen in de 90-er jaren van de afgelopen eeuw meer dan 300 tombes opgeleverd. De archeologische vondsten geven een uitstekend idee van de rites en ceremonies die tussen de eerste en derde eeuw na Chr. in gebruik waren: de halzen van amfora’s, leidingen van lood of terracotta om het niveau van de begraven persoon te kunnen bereiken, vormen de emotionele band die de levenden en overledenen met elkaar verbond. In minder dan de helft van deze tombes werden voorwerpen gevonden: munten, de zogenaamde “Charon obool”, houders voor geparfumeerde essences en lantaarns voor de reis naar de onderwereld. De reis gaat verder over de weg op zoek naar de sporen van de via Aemilia die samen met de via Popillia de stad uitvoerde en met via de brug van Tiberius de Marecchia overstak (zie route nr. 3). De via Aemilia verliet waarschijnlijk in Le Celle de via Popillia en voerde, net als tegenwoordig, naar langs de heuvels het noorden en doorkruiste een gebied dat door de centurie gebaseerd op deze weg gekenmerkt werd. Ter hoogte van S. Giustina pakt u de via Emilia Vecchia, een korte wegverlegging die waarschijnlijk in het jaar 2 voor Chr. door Augustus 50

51

bepaald werd, zoals ook de mijlpaal van San Vito op de zevende mijl buiten Ariminum, nu in het Stadsmuseum tentoongesteld, ons vertelt. Het is niet duidelijk waarom de keizer besloot de weg te laten verleggen. Het staat echter vast dat op deze manier de consulaire weg niet door het centrum van Santarcangelo, het productiecentrum van bakstenen, amfora’s en keramiek, liep. De mijlpaal werd gevonden in de buurt van de resten van de oude brug over de Uso in de buurt van het kerkje. Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat de stenen bogen uit de Malatesta periode op de resten van een Romeinse stenen brug steunen. De brug had, waarschijnlijk al in de tijd van Augustus, monumentale afmetingen en was zelfs groter dan de brug van Tiberius in Rimini (ongeveer 8 of 9 bogen!). De brug had dus een grote symbolische waarde. Dit is een van de redenen waarom men denkt dat de Uso de oude Rubicon, de rivier die dankzij Caesar beroemd geworden is, was. Deze rivier was de grens van de Romeinse staat tot Augustus de grens tot aan de Alpen verlegde nadat Italië en Gallia Cisalpina samengevoegd werden. Misschien wilde de keizer wilde deze unie vieren met een brug die de twee regio’s met elkaar verbond.

52

5. De archeologische opgraving in piazza Ferrari: een kleine Pompeii in het hart van Rimini itinerario 5

1 dag

Ponte di Tiberio

Palazzo Arengo Castel Sismondo

Museo della Città

Palazzo del Podestà anni XXIII

Corso Giov

Camera di Commercio

via Sigism ondo

Domus del chirurgo

Biblioteca Gambalunga Vecchia Pescheria Piazza Tre Martiri

Porta Montanara

Palazzo Massani Prefettura

De tocht: Rimini Archeologisch complex van de domus van de chirurg in piazza Ferrari/Museo della Città - Afdeling archeologie

✽✪ Het bezoek kan met een laboratorium en verhalen voor kinderen uitgebreid worden: De dieren vertellen over het Museum/Het schepje van de archeoloog. Sinds 2007 is het archeologische gebied geopend en vertellen meer dan 700 m2 de meer dan 2000 jaar lange geschiedenis van de stad. De architectonische structuur valoriseert de opgraving. De opgraving werd in 1989 door de Soprintendenza per i Beni Archeologici dell’Emilia Romagna gestart en heeft een domus uit de Romeinse tijd, een paleis uit de late oudheid, graftombes, sporen van woningen uit de vroege middeleeuwen en muren uit de late middeleeuwen en moderne tijd blootgelegd. Tijdens een bezoek aan de opgraving maakt u een reis door het verleden 53

Archeologisch complex van de Domus van de chirurg. Rimini. Boven overzicht.

Links in het midden mozaïek met Orpheus, in de taberna medica. Rechts in het midden glazen paneel.

Onder chirurgische instrumenten met resten van een houder en potjes voor geneesmiddelen en

bronzen offerhand uit deDomus van de chirurg. Rimini, Museo della Città.

die begint in de Romeinse tijd. U hoort de stemmen van het verleden en de geluiden van de zee en u ontdekt de aspecten van het dagelijkse leven. Niet al te ver bij de antieke haven vandaan lag sinds de tweede eeuw na Chr. een woning die nog altijd domus ”van de chirurg” wegens het beroep van de laatste eigenaar, een arts met een Grieks-orientaalse cultuur, genoemd wordt. De domus werd halverwege de derde eeuw door een brand, waarschijnlijk veroorzaakt door de eerste barbaren, vernietigd. Tussen de resten zijn structuren, mozaïeken, pleister en meubels gevonden die een “foto” van het antieke Rimini vormen. Mozaïeken en metselwerk, gedeeltelijk nog altijd versierd met fresco’s, beschrijven een privéwoning die ook als studio gebruikt werd en een medische praktijk, een taberna medica, versierd met een elegant veelkleurig mozaïek met in het midden Orpheus had. De ruimte werd door de instorting afgesloten. Eeuwen later werd hier de grootste verzameling chirurgische en farmaceutische voorwerpen uit de oudheid teruggevonden. De geschiedenis van de plaats werd echter niet met de brand onderbroken: de resten van een paleis uit de late oudheid werd in de vijfde eeuw op de voorkant van de domus gebouwd: de veelkleurige mozaïeken met ingewikkelde geometrische motieven en verwarming in bepaalde ruimtes geven aan dat het een woning van een rijke eigenaar was. In de zesde eeuw na Chr. werd het paleis achtergelaten. Vervolgens werd dit gebied als een begraafplaats gebruikt, hetgeen aangetoond wordt door een aantal graftombes. Waarschijnlijk in de zevende eeuw werd in het westelijke deel een nieuwe constructie van goedkoop materiaal (hout en klei) en hergebruikte materialen gebouwd. Na de vernietiging van dit laatste gebouw tijdens de vroege middeleeuwen kwam het gebied waarschijnlijk braak te liggen. De Afdeling archeologie in het nabijgelegen Stadsmuseum schenkt speciale aandacht aan de domus “van de chirurg”. Hier kunt u de taberna medica betreden. De ruimte is een nabootsing van de praktijk met bijna reële afmetingen en bevat de meest interessante voorwerpen die gevonden zijn. Zo zien we het glazen paneel dat in de triclinium hing. Dit is een bijzonder en waardevol Hellenistisch schilderij (in het Grieks pinax) dat veel overeenkomsten heeft met een exemplaar dat halverwege 54

55

de derde eeuw in Korinthe gemaakt was. De blauwe schijf in het midden is versierd met een mozaïek met een goudbrasem, een makreel en een dolfijn dat vervolgens in een ingesneden glasplaat geplaatst is. Vervolgens zien we de uitzonderlijke verzameling chirurgische en farmaceutische voorwerpen: meer dan 150 bronzen instrumenten. Sommige delen zijn door de warmte van de brand aan elkaar gesmolten. Scalpels, probes, grijpers en tandartstangen, maar ook een tang voor botchirurgie, ijzer voor de verwijdering van nierstenen, een boor en een orthopedische ondersteuning. En grote stenen vijzels voor het vermalen van kruiden en mineralen die voor de bereiding van geneesmiddelen gebruikt werden. De vaas met de vorm van een voet met uitsparing, een soort van warmwater- of ijskruik en de kleine houders met in het Grieks en Latijn de aanwijzingen van de geneesmiddelen zijn erg interessant! Uit de taberna komt ook de bronzen offerhand die in de orientaalse cultus van Jupiter Dolichenos gebruikt werd. Deze cultus werd in de tweede en derde eeuw na Chr. in Rimini gevolgd. Op het pleister van de wand in de kamer voor de patiënten is een opschrift aangebracht: wellicht een patiënt die als dankbetuiging de naam van de arts (Eutyches) schreef en hem een homo bonus (goed mens) noemde. In de vitrine daar tegenover zien we een verzameling van meer dan tachtig munten (klein geld voor dagelijks gebruik) die tijdens het instorten van de bovenverdieping van de domus op de grond gevallen zijn en wapens (een lanspunt en een speer) die op de vloer van de praktijk gevonden zijn en die waarschijnlijk waren achtergelaten tijdens de gevechten die de woning vernietigden.

56

6. Van domus naar domus

1 of 2 dagen

itinerario 6 Palazzo Arengo Castel Sismondo

Museo della Città

Palazzo del Podestà anni XXIII

Corso Giov

via Sigism

Camera di Commercio

ondo

Domus del chirurgo

Biblioteca Gambalunga Vecchia Pescheria Piazza Tre Martiri

Porta Montanara

Palazzo Massani Prefettura

De tocht: Rimini Palazzo Massani, Prefettura/Museo della Città - Afdeling archeologie

✽✪ De ervaring kan uitgebreid worden met een laboratorium voor kinderen en volwassenen: Het fresco atelier Onder de grond toont Rimini de bezoeker de oude stad waar het huidige centrum op gebouwd is. Een rijkdom die gegroeid is door de opgravingen die na de Tweede Wereldoorlog verricht zijn en die een steeds duidelijker beeld van Ariminum biedt. Drie van de opgravingen die belangrijke getuigenissen van de domus opgeleverd hebben, kunnen bezocht worden: het gebied van palazzo Massani (de prefectuur), van de Kamer van Koophandel en piazza Ferrari (zie tocht nr. 5). De woning aan de cardo maximus die in het gebied van palazzo Massani is opgegraven, is een mooi voorbeeld van de ontwikkeling van 57

Boven Hercules (detail van het “boten” mozaiek) en beeldje van een

danzende lar, uit het palazzo Diotallevi. Rimini, Museo della Città.

Links onderaan mozaïek van “Anubis”. Rimini, Museo della Città.

Rechts onderaan buste van Dionysos. Rimini, Museo della Città.

de domus in Ariminum: de opgraving heeft minstens zes ingrepen, van de eenvoudige structuren uit de helft van de vierde eeuw voor Chr. tot aan het moment dat deze in de vijfde eeuw na Chr. achtergelaten werd. De zichtbare resten stammen uit de eerste eeuw na Chr. toen de ingang van het gebouw toegang gaf tot het atrium, de tablinium (ontvangstzaal met een marmeren vloer) en de peristylium (de tuin met zuilengalerij versierd met een groot bad met op de bodem een zwart mozaïek). Het Stadsmuseum bevat een van de rijkste verzamelingen uit de hele regio en biedt veel aandacht aan de domus en het dagelijkse leven. De mozaïeken zijn de hoofdrolspelers van deze reis langs de wijze waarop de Romeinen woonden: ze geven een horizontale dimensie aan de decoraties die samen met fresco’s op de wand en het plafond de vertrekken versierden. Terwijl de resistente aardewerken vloeren in de gebouwen uit het begin van de Republiek gebruikt werden, duidt het “matten” mozaïek uit via Castelfidardo - tot nu toe het oudste van Ariminum - met het gebruik van marmer de waarde en het aanzien die de domus aan het einde van de tweede eeuw voor Chr. gekregen hebben. Decoraties en veelkleurigheid versieren ook de buitenkant van belangrijke gebouwen en ter bescherming van de houten delen van het dak worden architectonische terracotta elementen gebruikt die voornamelijk door de plaatselijke ambacht tussen de tweede eeuw voor Chr. en de eerste eeuw na Chr. geproduceerd worden. Een andere uitdrukking van de bloeiende ambacht in Rimini is de grote productie lantaarns en keramiek serviesgoed. Het gebruik van dure materialen en ruime vertrekken benadrukken de welvaart van de domus in het begin van de keizertijd. De vertrekken, met sierdrempels, zijn versierd met zwart-wit mozaïekvloeren met monochrome vlakken die af en toe verrijkt worden met marmeren fragmenten of met geometrische en bloemmotieven. Uit de welvarende tijd van Augustus stammen de marmeren vloeren die in via Dante, een oud gebied in de buurt van de haven, ontdekt zijn: met waardevol marmer wordt een motief van prospectieve blokken in de kleuren zwart, wit en groen gevormd. De opgravingen aan beide zijden van Triomfboog van Augustus (zie tocht 3) van palazzo Massani (zie hierboven) en het oude 58

59

60

Boven mozaïek van de “Victorie” (detail) uit het complex van palazzo Gioia. Rimini, Museo della Città.

Onder marmeren voetstuk van een tafel met reliëf decoratie, uit de domus van de Overdekte Markt. Rimini, Museo della Città.

bisschoppelijke paleis hebben voorbeelden van de woningbouw uit het begin van de keizertijd blootgelegd. De vloer van de triclinium in de domus bij het oude bisschoppelijke paleis, op een steenworp afstand bij het theater en het forum vandaan, heeft nieuwe informatie over de levensstijl van de domus in de eerste eeuw geleverd: nadat de marmeren vloer met mozaïek uit de tweede eeuw na Chr. verwijderd was, is de onderliggende vloer tevoorschijn gekomen. Deze vloer bestaat uit stenen met inkepingen ter ondersteuning van een lantaarn van antiek geel marmer. Maar de welvaart van de stad in de keizertijd ziet men ook in de voorwerpen en de beelden die de artistieke cultuur van de heer des huizes en zijn ondersteuning van de ideologie van het hof uitdrukken. De domus worden gevuld met kopieën van klassieke beelden, met geïdealiseerde portretten van de leden van de keizerlijke familie of met propagandistische afbeeldingen-symbolen van macht de adelaar met opengevouwen vleugels en de hoorn des overvloeds die in een elegante poot van een tafel zijn uitgehouwen, maar ook mythologische afbeeldingen. Het mozaïek begeleidt de bezoeker tijdens een wandeling door de stad van de tweede en de derde eeuw na Chr.; een van de mooiste exemplaren is de vloer met jachttaferelen die tijdens de opgravingen in de Industriële School gevonden is. Het pleister met motieven die aan behang doen denken en de vertrekken van het palazzo Arpesella versierde en de voorwerpen die dagelijks gebruikt werden in de vertrekken waar de domina haar tijd doorbracht met spinnen, weven of zich door slavinnen liet kappen, opmaken en parfumeren, tonen ons echter de intimiteit van de woning... De mysterieuze sfeer van de woning komt echter naar boven door de meubels, de applique, voorwerpen en amuletten die het kwaad op een afstand konden houden. Na de zalen gewijd aan de taberna medica en de opgraving van piazza Ferrari (zie tocht nr. 5), “betreedt” de bezoeker de domus van palazzo Diotallevi aan de decumaan waar ook het theater aan gelegen was. De luxueuze woning werd tussen de tweede en derde eeuw gerenoveerd en was voorzien van ruime vertrekken waar gasten in onthaald werden, terwijl een afgelegen deel waarschijnlijk een privéschool was met een bord bestaande uit een stenen basis met meester en leerling. In het gebouw lagen elegante vertrekken met geometrische 61

mozaïekvloeren en een groot binnenhof-tuin versierd met ­​ een bad met nissen. Maar het was waarschijnlijk het zwart-witte mozaïek met de boten die de haven binnenvaren waaraan de dominus, waarschijnlijk een reder, zijn afbeelding aan toevertrouwde. De originele en complexe compositie met in het centrum Hercules die een beker opheft, onthaalde de verbaasde en ademloze gasten. Dezelfde reactie hebben we nog altijd als we naar de eerste “foto” van de haven van Rimini kijken. De rijke levensstijl wordt ook aangetoond door het bronzen servies met een danzende lar, de god die het huis beschermde. Goden en mythologische figuren waren in het dagelijkse leven aanwezig, en waren eerder een uitdrukking van de artistieke smaak en de mode dan van devotie: de centrale scène van het mozaïek van “Anubis”, was een overduidelijk teken van de uitgebreide passie voor alles was exotisch was. In de huiselijke omgeving en de inrichting van de tuinen gaven de beelden van Eros, Dionysos, Priapus en Silenus uitdrukking aan het genot van het samenzijn, maar ook de verzoenende krachten van de natuur. Het beeld van Orpheus met citer kon in een nis geplaatst zijn, terwijl de bronzen beelden van goden, waarschijnlijk afdankingen van een gieterij, gebruikt werden voor de verering van de laren. Een geheel andere levensstijl en sfeer ademt men in in de zalen die aan Rimini in de periode van de vier tot de zesde eeuw na Chr. gewijd zijn. Ook in dit geval zorgt het mozaïek voor sfeer in de domus die na twee eeuwen onderbreking weer gebouwd worden. De mozaïeken zijn waardevolle en veelkleurige tapijten van steen die de vertrekken versieren met ingewikkelde geometrische schema’s of met plechtige afbeeldingen van de dominus en zijn familie, zoals “Venus voor de spiegel” en de processie met geschenken, beide afkomstig uit de opgraving van palazzo Gioia, dat over het huidige piazza Cavour uitkijkt. De prestige van de woningen blijkt ook uit de ouderdom van de gebouwen: men kan zich goed indenken wat voor een reacties het “mozaïek met de Victorie” een prachtig voorbeeld van de mozaïek-kunst uit de tweede eeuw na Chr. die de domus van palazzo Gioia eeuwen later aan zijn gasten kon tonen, moest opwekken. Samen met meubels en voorwerpen geven de mozaïeken uitdrukking aan de rijkdom van de woningen uit de late oudheid. Ze tonen echter tonen tevens de tekens van een snel verval ten tijde van de oorlog tussen de Goten en de Byzantijnen die de overgang van de oudheid naar middeleeuwen vormt. Deze overgang wordt benadrukt door de graftombe die de harmonieuze geometrie van een mozaïek uit de late oudheid onderbreekt. 62

7. De Marecchia vallei en heilige plaatsen

1 of 2 dagen

itinerario 7

Santarcangelo di Romagna Rimini Covignano

Poggio Berni Torriana Montebello

Verucchio Riccione

Talamello Novafeltria Sant’Agata Feltria

San Leo Maiolo

Pennabilli

Casteldelci

Coriano Repubblica Misano Adriatico di San Marino Montescudo Cattolica Montecolombo San Clemente fiume Conca San Giovanni Morciano Gemmano in Marignano di Romagna Montefiore Conca

AR

Saludecio

De tocht: Rimini Museo della Città, Afdeling archeologie - Romeins lapidarium Verucchio Museo Civico Archeologico San Leo Parochiekerk, Dom

✽✺ Sinds de protohistorie lieten de mensen die de streek bewoonden sporen achter van de verering en devotie op plaatsen waar de band met het heilige het sterkst is. Plaatsen waar de natuur haar kracht toont worden etappes in het spoor van een geloof dat vanaf het begin tot nu geen continuïteit toont: de heuvel van Covignano, het typische profiel van San Marino, de burcht van Verucchio en de steile rots van San Leo zijn het benedenloop van de Marecchia en halverwege de Marecchia vallei de plaatsen waar de gelovigen hun offers aanbieden. Covignano, de acropolis van Ariminum, is de leidraad voor dit bezoek aan 63

64

Links bovenaan Etruskische antefix van terracotta, afkomstig uit San Lorenzo in Monte (?). Rimini, Museo della Città.

Rechts bovenaan marmeren hoofd van een godin, uit Covignano. Rimini, Museo della Città.

Onder stenen kapittel, afkomstig uit San Lorenzo in Monte (?). Rimini, Museo della Città.

het Stadsmuseum en de vele getuigenissen van de antieke religiositeit. Op de heuvel werden vanaf de vijfde eeuw voor Chr. offers verzameld, de zogenaamde verzameling van Villa Ruffi. Deze verzameling werd in 1890 gevonden en werd vervolgens op antiekmarkten verkocht. De verzameling in het museum bestaat uit kopieën van de voorwerpen die gebruikt werden voor de verering van krijgsgoden en een godin (Cupra, Bona Dea of Fortuna?) en de zuiverende rituelen verbonden aan het water. Deze heterogene verzameling toont een streek met een sterke invloed van de Umbri, maar ook van de Etrusken die open stonden voor de contacten met Magna Graecia en Griekenland. De verzameling van offers vormt de natuurlijke lijst waarbinnen de heilige plaatsen buiten de stad in Romagna tussen de zesde en de vierde eeuw voor Chr. geplaatst waren. De terracotta antefix met de buste van een vrouw die een dakgoot versierde, toont echter een duidelijke Etruskische invloed op het gebied van architectonische structuren die in de vijfde eeuw opgericht werden (als men accepteert dat deze van San Lorenzo da Monte afkomstig is). Marmeren beelden van Athena-Minerva en Fortuna (?), gevonden in Villa Ruffi en volgens bepaalde geleerden uit de derde eeuw voor Chr., zijn een getuigenis van het feit dat Covignano vanaf het begin van de kolonie Ariminum aan een cultus, bevorderd door de aanwezigheid van bossen en bronnen, gewijd was. Het is echter vanaf het begin van de eerste eeuw voor Chr. dat de religiositeit van de heuvel monumentale vormen aanneemt: een tempel met acht kapitelen die volgens de traditie in San Lorenzo in Monte geplaatst was en een marmeren hoofd van een godin (Juno of Demeter, Feronia of Isis), waarschijnlijk het deel van een groot beeld gemaakt van verschillende materialen. Tijdens de keizertijd wordt de heuvel aan de cultus van Hercules en Silvanus gewijd. Hercules beeldde de inspanningen van de mens uit. De gelovige wende zich echter ook tot hem wegens de therapeutische kwaliteit van het water. De mythologische held wordt vanaf de vijfde eeuw voor Chr. door de stad geëerd, hetgeen aangeduid wordt door een bronzen beeldje dat helaas verloren gegaan is. Maar in de keizertijd wordt de held de hoofdrolspeler in de cultus ter ere van Quintus Pullienus Marcus, getuige van het feit dat de heuvel tot een heilige plaats voor hem gekozen werd. 65

Boven binnenkant van de kerk met hergebruikte kapittelen. San Leo.

Onder bas-reliëf uit de Romeinse tijd met banket, in de middeleeuwse muur. San Leo.

Vier opschriften zijn gewijd aan Silvanus, god van de bossen en de ongerepte natuur. Twee van deze opschriften worden tentoongesteld in het Romeinse lapidarium en voeren ons naar Covignano. We laten de vlakte van de riviermonding achter ons en volgen de route in de Marecchia vallei. De eerste plaats die we bereiken is Verucchio waar op de Pian del Monte, niet ver bij een bron vandaan, een natuurlijke holte van meer dan 14 meter diep gevonden is die waarschijnlijk eerst voor afval en vervolgens tussen de zesde en de vierde eeuw voor Chr. als een opslag voor offers gebruikt werd. De materialen die tijdens de 60-er en 70-er jaren van de vorige eeuw opgegraven werden, worden in een zaal van het Archeologische Museum (zie tocht 2) tentoongesteld. Interessant zijn met name de grote bronzen schilden die op een aantal meter afstand ven de ingang van de put gevonden zijn. De rituele rol van deze schilden heeft waarschijnlijk te maken met de consecratie rondom de zevende eeuw van de plaatst in een plaats die aan de cultus gewijd is. De gevonden voorwerpen, waaronder kleine bronzen beeldjes en offerplaatjes die voor de offers gebroken werden, vertellen ons echter niet aan wie de plaats gewijd was. Desondanks kunnen we dankzij het heterogene karakter van de voorwerpen de waarde van de heilige plaatsen en de contacten in Verucchio met de Etruskische en Griekse wereld, de Piceno cultuur en de andere culturen in Noord-Italië vaststellen. Net als Verucchio waren ook andere rotsen het middelpunt van de antieke religiositeit: Torriana, waar een ex-voto van vandaan komt en Monte Titano waar vanaf de vijfde eeuw voor Chr. tot aan de Romeinse tijd zich een cultus met een therapeutische waarde ontwikkelt, hetgeen aangetoond wordt door de bronzen beeldjes en anatomische ex-voto. De heidense devotie wordt vervolgens opnieuw geïnterpreteerd in de legende van de heilige Marino die, aan de hand van de wonderlijke heling van een geparalyseerde jongeling, zich het eeuwige bezit van de berg verzekert. We bereiken Secchiano, waar we onder andere een opschrift gewijd aan Jupiter Optimus Maximus gevonden hebben. De tocht voert ons vervolgens naar San Leo en langs de vlakte van Sant’Igne waar de schoonheid van het landschap, het profiel van de rots en de bijzondere 66

67

atmosfeer tot contemplatie leiden. Hier zijn een kerk en een klooster uit de dertiende eeuw gewijd aan de heilige Franciscus gevestigd en is een Romeins bronzen beeldje van een aanbidder met een offerschaal gevonden dat nu in het Museum van San Marino tentoongesteld wordt. De steile rots van San Leo lijkt onneembaar en wordt door het indrukwekkende Fort, beroemd om de diverse belegeringen en de illustere gevangene Cagliostro, overheerst. Traditie en legende, tot nu toe niet door historische gegevens en de archeologie ondersteund, komen samen in een verhaal dat tot de oorsprong van deze plaats tijdens de Romeinse tijd en de late oudheid terugvoert. Een bericht dat tot uitdrukking komt in de architectonische taal van het parochierkerk van Santa Maria Assunta en de dom gewijd aan San Leo, twee schitterende exemplaren van de romaanse bouwstijl die volgens de plaatselijke traditie op de resten van de tempels gewijd aan de godin Fonta, genoemd in een Romeins opschrift, en Jupiter Feretrius gebouwd zouden zijn. Een van de redenen voor deze suggestieve theorie is dat voor de bouw van de middeleeuwse kerken materialen uit de Romeinse tijd gebruikt werd. Pilaren worden afgewisseld met kolommen van graniet en marmer met in een aantal gevallen Korinthische kapitelen die uit de keizertijd stammen. De buitenkant is versierd met een bas-reliëf dat een banket uitbeeld en dat waarschijnlijk van een grafmonument afkomstig is. De getuigenissen uit het begin van het christendom zijn echter schaarser: in het kerkje vinden we een pulvino uit de zesde eeuw versierd met een kruis dat op een Korinthisch kapiteel geplaatst is en in de crypte van de dom het deksel van de sarcofaag waarin de heilige Leo begraven zou zijn. Het deksel in de vorm van een dank komt uit de vierde eeuw, terwijl het opschrift en de traditie verbonden aan deze heilige niet eerder dan in de vijfde eeuw geplaatst kunnen worden. De strenge romaanse stijl en elementen uit verschillende periodes vormen een harmonie die gebaseerd is op een wederzijdse valorisatie: de erfenis van een antieke edelheid die de stevige fundering van middeleeuwse constructies vormt, terwijl de middeleeuwse constructies met de digniteit van dragende structuren van reeds ontlede delen de continuïteit tussen de oudheid en de middeleeuwen vormgeven.

68

8. De natuurlijke omgeving 2 dagen en het werk van de mens: Traditie en actualiteiten in de economie tussen land en zee itinerario 8 Santarcangelo di Romagna Rimini

Poggio Berni Torriana Montebello

Verucchio Riccione

Talamello Novafeltria Sant’Agata Feltria

Casteldelci

San Leo Maiolo

Pennabilli

Coriano Repubblica Misano Adriatico di San Marino Montescudo Cattolica Montecolombo San Clemente fiume Conca San Giovanni Morciano Gemmano in Marignano di Romagna Montefiore Conca

AR

Mondaino

Saludecio Montegridolfo

De tocht: Rimini Opgraving ex Consorzio Agrario/ Museo della Città - Afdeling archeologie Santarcangelo di Romagna MUSAS

✽✪ Z Deze tocht kunt u combineren met de huidige realiteit (strade dei vini, agriturismo’s, oliefabrieken, viswinkels...) of een bezoek aan het platteland of het bos combineren (zoals het landschap van de Conca valleien de vlakte van San Pietro in Cotto). Wie echter een directe aanraking met de natuur zoekt, kan een bezoek aan het Multimedia Natuurmuseum en aan de Grotten van Onferno (info: tel. +39 0541 854060) brengen. Hier wordt de geologie van de plaats, van de krijtformaties en de erosiegeulen tot de karakteristieke grotten beschreven. De reis door de geschiedenis van het ontstaat van het gebied kunt u 69

Boven landschap in de Conca vallei.

Links onderaan amfora’s voor wijn met platte bodem. Santarcangelo di Romagna, MUSAS.

Rechts onderaan vissen, schelp- en schaaldieren uit d Adriatische zee (detail van het mozaïek uit via Cairoli). Rimini, Museo della Città.

vervolgens voltooien in het Museum van Mondaino (info: tel. +39 347 6897752) waar de gegevens van het paleontologische erfgoed van de streek verzameld is. Voor kinderen raden we de animatie aan in het MUSAS van Santarcangelo di Romagna: De reus Fuocargilla Het leven van Ariminum komt niet alleen tot leven aan de hand van de monumenten, de consulaire wegen en de schitterende domus. De opgravingen hebben immers ook installaties blootgelegd die ons een idee geven van de manier waarop het werk georganiseerd was, maar ook resten van rustieke villae en structuren waar de lokale producten verwerkt werden. Langs de zuidelijke rondweg van Rimini, op een steenworp afstand van de Porta Montanara, daar waar voorheen het Consorzio agrario gevestigd was, ligt een residentieel complex waar u een deel gewijd aan de productie, ontdekt tussen 2002 en 2003, kunt observeren. U ziet een groot bad met een bodem van cotto stenen die in een visgraat motief gelegd zijn (het klassieke opus spicatum) en met wanden die met een laag vermalen scherven waterdicht gemaakt zijn. Een glijgoot voert naar het bad dat onderdeel was van een fabriek uit de keizertijd met verschillende afdelingen, wellicht voor de bewerking van klei of stof. Een archeologische situatie die als een “toegangsdeur” voor de ambachtelijke roeping van de streek gezien kan worden. We volgen nu de verschillende tochten tussen het binnenland en de zee, over de heuvels en door de dalen. Overal komen we sporen tegen van de werkzaamheden in de velden en de ambacht. In de vele horeca gelegenheden aan de kust en in de antieke stadjes in het binnenland kunt u altijd genieten van een glas heerlijke sangiovese, een wijn die met moderne technieken geproduceerd wordt, maar desondanks de duizenden jaren oude cultuur beschreven in de bronnen eer aandoet. We weten dat de plaatselijke wijn in de Romeinse tijd niet de kwaliteit had die het nu heeft en goedkoop was. De wijn werd daarom tot aan Rome geëxporteerd, waar het met name door het eenvoudige volk gedronken werd. En langs de strade del vino ontdekken we dat de 70

Boven uitzicht over Pennabilli.

Onder de kaap van Gabicce.

handel in dit streekproduct halverwege de keizertijd gepaard ging met de productie van kleine amfora’s met een platte bodem die uitstekend over land vervoerd konden worden. De belangrijkste centra voor deze productie waren Forlimpopoli en Santarcangelo. Het Museo Storico Archeologico van Santarcangelo (MUSAS), gevestigd in het palazzo Cenci, interpreteert de roeping van een landbouwgebied dat de handel wist te combineren met de productie van keramiek en bakstenen. De productie zou vervolgens de kunstzinnige traditie uit de middeleeuwen en de moderne industrie gaan vormen. De ovens in het museum geven een idee van de manier waarop klei bewerkt werd, terwijl de bronnen van de rustieke villae een beeld geven van de economie van het platteland dat voornamelijk gebaseerd was op de productie van wijn, graan, groente en olijven. En nog altijd bereiden we onze gerechten met de olijfolie die op onze heuvels geproduceerd wordt. Overal ruikt u de typische geur van de piada, het eenvoudige, zachte brood gemaakt van reuzel of olijfolie. Dit brood wordt gebakken op de testum, een terracotta bakplaat die al door de Romeinen gebruikt werd. De piada is heerlijk met kruiden, vleeswaren en de kazen uit de streek, zoals de zachte squacquerone en raviggiolo, of de formaggio di fossa uit Talamello en Sogliano al Rubicone, Sant’Agata Feltria en Mondaino. Deze kazen worden geproduceerd in Romagna, Toscane en Marche en zijn een eerbetoon aan de traditie en de economie gebaseerd op landbouw en veeteelt waarvan we de oorsprong in de prehistorie kunnen terugvinden. Schapen- en geitenteelt is sinds heugenis een van de belangrijkste bronnen van de streek waar men in de oudheid al trots op was: Plinius schrijft over een kaas uit Sarsina, de voorouder van deze kaassoort. De bossen en de grote graanproductie bevorderen tijdens de Romeinse republiek, onder invloed van de Gallische traditie, de varkensteelt, tegenwoordig een echte “industrie” waarvan de ham uit Montefeltro het topproduct is. De velden en de groentetuinen leveren wilde kruiden en groente, zoals de asperges die al door de Romeinen geapprecieerd werden. In de dorpen en stadjes worden feesten ter ere van de plaatselijke producten, zoals de honing (in Montebello di Torriana) en kastanjes, ooit een 73

voedzaam element voor armen, georganiseerd. De streek heeft een sterke band met de grond, maar ook met de zee die al in de oudheid bekend stond om de grote hoeveelheid vis. Vis die nog altijd geroosterd, in verse salades en in smakelijke soepen geserveerd wordt. In Rimini, een moderne samenleving waarin de industrie samen met de derde sector een nieuwe vorm aan de verhouding mens/natuur geeft, ontdekt men met name op de markt dat de landbouw, veeteelt en visserij nog altijd naast elkaar leven. Beelden van het land en de zee die in de iconografie van Ariminum terugkeren: wilde dieren, druiventrossen, olijftakken en snelle vissen in de panelen van het timpaan van de triomfboog van Augustus, in talloze mozaïeken en in de vele voorwerpen die zijn opgegraven. In de Afdeling archeologie van het Stadsmuseum van Rimini worden in de zaal gewijd aan de zee schitterende mozaïeken met vissen, schelp- en schaaldieren uit de Adriatische zee tentoongesteld. De zee, een dunne, blauwe lijn aan de horizon, vergezelt onze reis langs de archeologische getuigenissen in een landschap waarin het gouden zandstrand en uiteindelijk de spitse kaap van Gabicce de hoofdrol spelen.

74

9. De natuurlijke omgeving en het werk 1 dag van de mens: traditie en actualiteiten in de economie van de Valmarecchia itinerario 9 Rimini

Poggio Berni Torriana Montebello

Verucchio Riccione

Perticara

Talamello

Novafeltria San Leo Maiolo

Sant’Agata Feltria

Pennabilli

Casteldelci

Coriano Repubblica Misano Adriatico di San Marino Montescudo Cattolica Montecolombo San Clemente fiume Conca San Giovanni Morciano Gemmano in Marignano di Romagna Montefiore Conca

AR

Mondaino

Saludecio Montegridolfo

fiume Marecchia

De tocht: Perticara Sulphur Casteldelci Woning-Museum

✽ Tijdens de tocht door de Marecchia vallei tot aan de gemeentes in Montefeltro die een aantal jaar geleden aan de provincie van Rimini toegevoegd zijn, maakt u een reis door de tijd. Een landschap bestaande uit hoogvlaktes, rotsen - zoals de rots van San Leo - die de vallei domineren, maar ook groene velden en dichte bossen doorkruist door paden die onze voorouders voor de de veeteelt en bosbouw gebruikten. Deze activiteiten worden nog altijd in het meest interne gebied van de Marecchia vallei verricht. Hier is de wilde natuur ideaal voor het houden van geiten en schapen, maar ook voor de jacht (met name op het everzwijn) en het oogsten van producten in het bos. De tocht voert u langs torens en kastelen die dit gebied sinds de oudheid 75

76

Boven binnenkant van het Museo Storico Minerario. Perticara.

Onder archeologische verzameling in de Woning-Musum S. Colarieti in Casteldelci.

reden tot vele twisten, waaronder de bekendste de twist tussen de Montefeltro en de Malatesta in de middeleeuwen is, beschermden. De tekens van een verder verleden, de prehistorie en de Romeinse tijd, hebben echter van een andere aard. De band tussen de mens en de natuur werd toen mede gekenmerkt door de bosgoden (van Silvanus naar Diana, die met name in de Romagna aanbeden werden), maar ook door de economie gebaseerd op de bos- en landbouw en het delven naar stenen en zwavel die aan de vraag van de kuststeden beantwoorden. Een oude economie die met de tijd met tradities en producten gepaard ging en die de ongerepte natuur in stand hield. De bronnen van dit gebied zijn tegenwoordig gastronomische delicatessen, zoals de truffel uit Sant’Agata Feltria, de pecorino kazen, het brood uit Maiolo, het heerlijke vlees, bosvruchten en uitstekende honing: producten die met plaatselijke feesten in de dorpen en stadjes geëerd worden en die de inspanningen van de mens uit dit grensgebied” eer aandoen. Een cultureel en natuurlijk erfgoed dat door de Comunità Montane dell’Alta Valmarecchia beschermd wordt en dat de verschillende identiteiten weerspiegelt. De architectonische getuigenissen worden echter bewaard in de musea die een onderdeel van het museale systeem van de provincie van Rimini zijn geworden. Een werkelijkheid die het meest authentieke gezicht van de streek vormt. In de gemeente van Novafeltria ligt het mijngebied van Perticara dat sinds de oudheid (en waarschijnlijk de Romeinse tijd) bekend was om het zwavel. Hier combineerde men de landbouweconomie met de extractie van zwavel. Het plaatselijke mijnmuseum Museo Storico Minerario, Sulphur, documenteert de activiteiten verbonden aan de zwavelmijnen die in 1964 onderbroken werden en vertellen de interessante geschiedenis boordevol opofferingen, inspanningen en gevaren. Dit museum is een belangrijk voorbeeld van industriële archeologie en is een referentie voor iedereen die de ervaring van de mijnen wil “ontdekken”. Met een bezoek aan dit museum doet u kennis op van de geologie, de industrie en de economie die de achtergrond vormen waarop de gebeurtenissen van de mens zich afspelen. U kunt verder rijden tot aan Casteldelci op de grens tussen Romagna en Toscane. Hier in dit schitterende landschap en het sfeervolle stadje 77

werd Uguccione della Faggiola, de aanvoerder waar Dante over schrijft, geboren. De weelderige natuur omringt dit stadje van steen met een duidelijk middeleeuwse architectuur. De stilte van de natuur wordt slechts onderbroken door de Senatello, een beek die de Marecchia voedt, en de geluiden van het stadje. In de Woning-Museum S. Colarieti worden de herinneringen aan de plaats bewaard: de archeologische vondsten die de geschiedenis van de streek in de buurt van de bronnen van de Marecchia en de Tiber vertellen. Een berggebied waar in de Romeinse tijd municipia zoals Sassina (in de Savio vallei) en Sestinum (in de Foglia vallei) ontstonden. De voorwerpen bevestigen dat dit berggebied al in de prehistorie bewoond was: sinds het Paleolithicum heeft de mens sporen achtergelaten, zoals afgeschilferde stenen en pijlpunten die voor de jacht gebruikt werden. Graftombes in de buurt van Pescaia en Calanco waarin serviesgoed en lantaarns met het merk van de producent op aangebracht zijn, geven aan dat in de keizertijd in deze streek nederzettingen aanwezig waren. De materialen afkomstig uit de graftombes gaan gepaard met elementen uit de tijd van de Republiek en het begin van de keizertijd: keramiek voor in de keuken en aan tafel, cotto steentjes voor vloeren, bronzen voorwerpen, lantaarns, gewichten en munten. Een tegel bevat de afdruk van een beslagen sandaal die erop achtergelaten was voor de tegel in de oven gebakken werd. Interessant is de vondst van een glirarium, een terracotta houder waarin relmuizen, een delicatesse in de keuken van Apicius, in het vet gezet werden. Dit voorwerp is ook in andere plaatsen in de streek en in de buurt van Sestino gevonden en bevestigt dat dit dier tijdens de Romeinse tijd in huis gefokt werd. Dit zijn fragmenten van het dagelijkse leven dat in de nederzettingen in deze streek (en in Casteldelci, Ponte Messa, Pennabilli, Maciano) geleefd werd en dat tijdens het begin van de keizertijd zijn hoogtepunt bereikte. Archeologie en natuur vormen dus de meest antieke aard van Montefeltro, een erfenis die met traditie, kunst en creativiteit gepaard gaat en magische en fascinerende plekken creëert: zoals bijvoorbeeld Talamello waar u in het Museum-Pinacotheek de kunstwerken van Fernando Gualtieri kunt bestuderen; in Sant’Agata Feltria, waar de cultuur van het platteland door de plaatselijke ambacht een nieuwe vorm krijgt, terwijl een symbolische plaats uit de middeleeuwen zich opent voor moderne uitdrukkingen; en uiteindelijk in Pennabilli waar geschiedenis de poëzie en de genialiteit van Tonino Guerra ontmoet.

78

Musea en archeologische opgravingen in de Provincie van Rimini langs de tochten Casteldelci, Casa Museo Sandro Colarieti e Museo archeologico Uguccione della Faggiola Via Roma, 16/A - 47861 Casteldelci Info: +39 0541 915423 e-mail: [email protected] www.museialtavalmarecchia.it Cattolica, Museo della Regina Via Pascoli, 23 - 47841 Cattolica Info: +39 0541 966577 e-mail: [email protected] www.cattolica.net/retecivica/italiano/cultura Cattolica, Opgraving ex-piazza del Mercato Ortofrutticolo Piazzetta mercato - 47841 Cattolica Info: +39 0541 966577 Museo della Regina De opgraving is niet overdekt en kan van buitenaf bezichtigd worden Voor bezoek is reserveren verplicht Perticara, Sulphur Museo Storico Minerario Via Montecchio, 20 - Cantiere Certino - 47863 Novafeltria-Perticara Info: +39 0541 927576 - 339 6315683 e-mail: [email protected] www.museialtavalmarecchia.it Riccione, Museo del Territorio Centro Culturale della Pesa Via Lazio 10 - 47838 Riccione Info: +39 0541 600113 e-mail: [email protected] Riccione, Opgraving in San Lorenzo in Strada Via Flaminia, 25 - 47838 Riccione Info: +39 0541 600113 Museo del Territorio De opgraving in de structuur van het gebouw van de Apotheek, nr.2, is altijd te bezichtigen Voor rondleidingen is reserveren verplicht

79

Rimini, Stadsmuseum en opgraving in piazza Ferrari (domus dvan de chirurg) Via L.Tonini, 1 e piazza Ferrari - 47921 Rimini Info: +39 0541 21482-704421-704426 e-mail: [email protected] www.museicomunalirimini.it Rimini, opgraving van di Palazzo Massani (domus praefecti) Via IV Novembre, 40 - 47921 Rimini Info: +39 0541 704421-704426 Musei Comunali www.prefettura.rimini.it Voor bezoek is reserveren verplicht Rimini, opgraving ex Consorzio Agrario Via Circonvallazione Meridionale - 47923 Rimini De opgraving kan altijd bezocht worden Santarcangelo, MUSAS-Museo Storico Archeologico Via della Costa, 26 - 47822 Santarcangelo di Romagna Info: +39 0541 624703 e-mail: [email protected] www.metweb.org/musas Verucchio, Museo Civico Archeologico Via S. Agostino - 47826 Verucchio Info: +39 0541 670222 e- mail: [email protected] www.comunediverucchio.it

80

Plaatsen en tochten

Waar vindt u ons

Trento

Bellaria Igea Marina

Torino

Helsinki

Oslo

Stoccolma

Dublino

Santarcangelo di Romagna

Torriana Montebello

Verucchio Riccione

Talamello Novafeltria Sant’Agata Feltria

Casteldelci

San Leo Maiolo

Pennabilli AR

Coriano

Repubblica di San Marino Montescudo Gemmano fiume Conca

Varsavia Amsterdam Bruxelles Berlino Praga Vienna Parigi Monaco Budapest Milano Bucarest Rimini Madrid Roma Londra

Rimini

Poggio Berni

Milano

Misano Adriatico

Algeri

Tunisi

Genova

Mosca

Montefiore Conca

Firenze Perugia

Kijev

Roma

Riccione - Museo del Territorio - Brug over de Melo - Opgraving delle farmacie comunali -

Rimini Museo della Città Opgraving Domus van de Chirurg Triomfboog van Augustus Piazza Tre Martiri Brug van Tiberius Amfitheater Porta Montanara Opgraving ex Consorzio agrario Opgraving van Palazzo Massani Opgraving Kamer van Koophandel

Bari

Napoli

Cagliari

Catanzaro

Ankara Palermo

Atene

Montegridolfo Ferrara

Parma

Novafeltria - Museo Storico Minerario Sulphur (Perticara)

Rimini Ancona

Piacenza

Saludecio

fiume Marecchia

Cattolica - Museo della Regina - Opgraving ex mercato ortofrutticolo

Ravenna

Cattolica Montecolombo San Clemente San Giovanni Morciano in Marignano di Romagna

Mondaino

Casteldelci - Casa Museo S. Colarieti

Venezia

Bologna

Reggio Emilia

Modena

San Leo - Kerk - Dom

Bologna Ravenna

Santarcangelo di Romagna - MUSAS Museo Storico Archeologico - Ponte di San Vito

Forlì Cesena Rimini

Verucchio - Museo Civico Archeologico

San Marino

Afstanden Amsterdam 1.405 km

München 680 km

Bologna 121 km

Berlijn 1.535 km

Parijs 1.226 km

Florence 165 km

Brussel 1.262 km

Praag 1.089 km

Milaan 330 km

Boedapest 1.065 km

Stockholm 2.303 km

Napels 586 km

Kopenhagen 1.770 km

Warschau 1.533 km

Rome 325 km

Frankfurt 1.043 km

Wenen 887 km

Turijn 447 km

Londen 1.684 km

Zürich 645 km

Venetië 270 km

Ariminum Archaeological discoveries and journeys through the area of Rimini