VEILIGHEID IN DE SCHOOLLABORATORIA

VEILIGHEID IN DE SCHOOLLABORATORIA

"Elke leerkracht draagt verantwoordelijkheid voor zijn/haar leerlingen"

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Veilige opslag van chemicaliën Veilig omgaan met chemicaliën Gevaarsymbolen R- en S-zinnen Verwijdering van afval Nuttige gegevens

1. Veilige opslag van chemicaliën Voor de veilige opslag van chemicaliën zijn aangepaste kasten vereist. In de handel zijn verschillende formaten voorhanden (ook verschillend in prijs). - een vuurbestendige kast voor brandgevaarlijke stoffen; - een veiligheidskast voor de opslag van bijtende producten (o.a. sterke zuren en basen); - giftige producten moeten beslist afzonderlijk en steeds achter slot bewaard worden; - de overige gevaarlijke stoffen en preparaten mogen bewaard worden in afsluitbare kasten. Een dubbel van de sleutels van deze kasten dient steeds ter beschikking worden gehouden door het inrichtingshoofd, evenals een lijst van de in elke kast opgeborgen stoffen. Stoffen die in onderling contact kunnen ontvlammen of exploderen (bv. brand-gevaarlijke en oxiderende stoffen) mogen niet samengezet worden. Op de buitenwand van al deze kasten moeten de overeenkomstige gevaarsymbolen aangebracht worden. 2. Veilig omgaan met chemicaliën Experimenten vormen de basis van degelijk wetenschapsonderwijs. Het is dus zeker niet de bedoeling om de gevaren op te schroeven, maar door informatie te geven over de belangrijkste regels i.v.m veiligheids-, gezondheids- en milieu-aspecten de risico’s tot een minimum te herleiden. Voor wat de persoonlijke veiligheids- en gezondheidsvoorzieningen betreft (lesgevers, leerlingen) zijn de persoonsgebonden aspecten van het Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming ’ARAB’, (cf. CODEX) van toepassing. Voor de milieu-aspecten is de VLAREM-wetgeving de norm. Omdat leerlingen nooit zonder toezicht in een klaslokaal voor wetenschappen aanwezig mogen zijn, moet op de toegangsdeuren duidelijk leesbaar het opschrift ’Toegang streng verboden’ aangebracht worden. Alle aanvoerleidingen naar de leerlingentafels (gas, water, elektriciteit) moeten vanaf de leraarstafel afgesloten kunnen worden.

In elk wetenschapslokaal zijn aanwezig: - een blustoestel (CO2 ) - een poederblustoestel - een branddeken - een metalen papiermand. Het laboratorium voor chemie dient bovendien uitgerust te zijn met een trekkast en met een oogwasfles (of oogwasfontein). Om aan de voorschriften te voldoen dient verder een EHBO-kit met brandzalf aanwezig te zijn. De koppelstukken op de aanzetstukken van de slangen van de bunsenbranders dienen bevestigd te zijn met sluitklemmen. Laat de leerlingen bij het uitvoeren van leerlingenproeven het etiket op de voorraadfles aandachtig bekijken (pictogram op oranje achtergrond), de R- en S-zinnen lezen, en leer ze er rekening mee te houden. De R-zinnen wijzen op de risico’s (R = ‘Risk’) bij gebruik van deze producten. De S-zinnen geven aan waardoor de veiligheid (S = ‘Safety’) wordt bevorderd bij gebruik van deze stoffen. Bij proeven die aanleiding kunnen geven tot spatten, dienen de leerkracht en de leerlingen een veiligheidsbril of veiligheidsklep te dragen. Ook het dragen van een labojas is verplicht. De leerlingen werken best niet met giftige stoffen (bv. kwikzouten) en met kankerverwekkende stoffen (bv. benzeen). Leer de gewoonte aan een voorraadfles vast te nemen met de hand op het etiket. Hierdoor blijft het etiket onbeschadigd. Deze handelwijze levert een bijkomend voordeel op: wie de fles daarna vast neemt, krijgt geen chemicaliën op zijn hand. Laat steeds een minimale hoeveelheid stof gebruiken. Hierdoor daalt het risico en wordt het leefmilieu minder belast.

3. Gevaarsymbolen gevaarsymbool kenletter

gevaar

voorbeelden diarseentrioxide (rattenkruit), kaliumcyanide

T+

zeer giftig

T

giftig

Xn

schadelijk

ammoniumchloride, cadmium, dijood, kaliumpermanganaat, tolueen, glycol, xyleen, chloroform

C

etsend (corrosief)

azijnzuur (ethaanzuur), ammonia 10 %, kalium- en natriumhydroxide, mierenzuur,waterstofchloride, zilvernitraat

Xi

irriterend

ammoniak (aq) 10 %, broomwater, kaliumdichromaat, calciumchloride

E

ontplofbaar (explosief)

methanol, kwik, lood, aniline, dichloor, benzeen, tetrachloormethaan

picrinezuur, cellulosetrinitraat, trinitrotolueen (TNT)

2, 4, 6-

kaliumchloraat, kaliumnitraat, salpeterzuur, lood(2+)nitraat,kaliumpermanganaat, natriumperoxide, natriumnitraat, waterstofperoxide

O

oxiderend

F+

zeer licht ontvlambaar

butaan, diethylether, methaan, propaan, diwaterstof

licht ontvlambaar

aceton, ethanol, methanol, tolueen, petroleumether, gele en rode fosfor

gevaarlijk voor het milieu

tetrachloormethaan, trichloorethaan

F

N

4. R- en S-zinnen De R- en S-zinnen zijn conform de wet van 23 juni 1995, gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad van 26-10-1995 (Art. F. 95-2931). Op recipiënten kleiner dan 125 ml mogen de R- en S-zinnen weggelaten worden, behalve voor exposlieve (E), zeer giftige (T+), giftige (T), corrosieve (C) en zeer licht ontvlambare (F+) producten. R-zinnen R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R

1 In droge toestand ontplofbaar. 2 Ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken. 3 Ernstig ontploffingsgevaar door schok, wrijving, vuur of andere ontstekingsoorzaken. 4 Vormt met metalen zeer gemakkelijk ontplofbare verbindingen. 5 Ontploffingsgevaar door verwarming. 6 Ontplofbaar met en zonder lucht. 7 Kan brand veroorzaken. 8 Bevordert de ontbranding van brandbare stoffen. 9 Ontploffingsgevaar bij menging met brandbare stoffen. 10 Ontvlambaar. 11 Licht ontvlambaar. 12 Zeer licht ontvlambaar. 14 Reageert heftig met water. 15 Vormt zeer licht ontvlambaar gas in contact met water. 16 Ontploffingsgevaar bij menging met oxiderende stoffen. 17 Spontaan ontvlambaar in lucht. 18 Kan bij gebruik een ontvlambaar / ontplofbaar damp-luchtmengsel vormen. 19 Kan ontplofbare peroxiden vormen. 20 Schadelijk bij inademing. 21 Schadelijk bij aanraking met de huid. 22 Schadelijk bij opname door de mond. 23 Giftig bij inademing. 24 Giftig bij aanraking met de huid. 25 Giftig bij opname door de mond. 26 Zeer giftig bij inademing. 27 Zeer giftig bij aanraking met de huid. 28 Zeer giftig bij opname door de mond. 29 Vormt giftig gas in contact met water. 30 Kan bij gebruik licht ontvlambaar worden. 31 Vormt giftig gas in contact met zuren. 32 Vormt zeer giftige gassen in contact met zuren. 33 Gevaar voor cumulatieve effecten. 34 Veroorzaakt brandwonden. 35 Veroorzaakt ernstige brandwonden. 36 Irriterend voor de ogen. 37 Irriterend voor de ademhalingswegen. 38 Irriterend voor de huid. 39 Gevaar voor ernstige onherstelbare effecten. 40 Onherstelbare effecten zijn niet uitgesloten. 41 Gevaar voor ernstig oogletsel. 42 Kan overgevoeligheid veroorzaken bij inademing. 43 Kan overgevoeligheid veroorzaken bij contact met de huid. 44 Ontploffingsgevaar bij verwarming in afgesloten toestand. 45 Kan kanker veroorzaken. 46 Kan erfelijke genetische schade veroorzaken. 47 Kan geboorteafwijkingen veroorzaken.

R 48 Gevaar voor ernstige schade aan de gezondheid bij langdurige blootstelling. R 49 Kan kanker veroorzaken bij inademing. R 50 Zeer giftig voor in het water levende organismen. R 51 Giftig voor in het water levende organismen. R 52 Schadelijk voor in het water levende organismen. R 53 Kan in het aquatisch milieu op lange termijn schadelijke effecten veroorzaken. R 54 Giftig voor planten. R 55 Giftig voor dieren. R 56 Giftig voor bodemorganismen. R 57 Giftig voor bijen. R 58 Kan in het milieu op lange termijn schadelijke effecten veroorzaken. R 59 Gevaarlijk voor de ozonlaag. R 60 Kan de vruchtbaarheid schaden. R 61 Kan het ongeboren kind schaden. R 62 Mogelijk gevaar voor verminderde vruchtbaarheid. R 63 Mogelijk gevaar voor beschadiging van het ongeboren kind. R 64 Kan schadelijk zijn via de borstvoeding. Ook combinaties van R- zinnen komen voor, bv.R 14/15 Reageert heftig met water en vormt daarbij zeer ontvlambaar gas. S-zinnen S 1 Achter slot bewaren. S 2 Buiten bereik van kinderen bewaren. S 3 Op een koele plaats bewaren. S 4 Verwijderd van woonruimten opbergen. S 5 Onder ... houden (geschikte vloeistof aan te geven door fabrikant). S 6 Onder ... houden (inert gas aan te geven door fabrikant). S 7 In goed gesloten verpakking bewaren. S 8 Verpakking droog houden. S 9 Op een goed geventileerde plaats bewaren. S 12 De verpakking niet hermetisch sluiten. S 13 Verwijderd houden van eet- en drinkwaren en van dierenvoeder. S 14 Verwijderd houden van ... (stoffen, waarmee contact vermeden dient te worden, aan te geven door de fabrikant). S 15 Verwijderd houden van warmte. S 16 Verwijderd houden van ontstekingsbronnen - Niet roken. S 17 Verwijderd houden van brandbare stoffen. S 18 Verpakking voorzichtig behandelen en openen. S 20 Niet eten of drinken tijdens gebruik. S 21 Niet roken tijdens gebruik. S 22 Stof niet inademen. S 23 Gas/rook/damp/spuitnevel niet inademen (toepasselijke term(en) aan te geven door de fabrikant). S 24 Aanraking met de huid vermijden. S 25 Aanraking met de ogen vermijden. S 26 Bij aanraking met de ogen onmiddellijk met overvloedig water afspoelen en deskundig medisch advies inwinnen. S 27 Verontreinigde kleding onmiddellijk uittrekken. S 28 Na aanraking met de huid onmiddellijk wassen met veel ... (aan te geven door de fabrikanten). S 29 Afval niet in de gootsteen werpen. S 30 Nooit water op deze stof gieten. S 33 Maatregelen treffen tegen ontladingen van statische elektriciteit. S 34 Schok en wrijving vermijden. S 35 Deze stof en de verpakking op veilige wijze afvoeren.

S 36 Draag geschikte beschermende kleding. S 37 Draag geschikte handschoenen. S 38 Bij ontoereikende ventilatie, een geschikte ademhalingsbescherming dragen. S 39 Een beschermingsmiddel voor de ogen / voor het gezicht dragen. S 40 Voor de reiniging van de vloer en alle voorwerpen verontreinigd met dit materiaal, ... gebruiken (aan te geven door de fabrikant). S 41 In geval van brand en/of explosie inademen van rook vermijden. S 42 Tijdens de ontsmetting / bespuiting een geschikte adembescherming dragen. (Geschikte term(en) door de fabrikant aan te geven.) S 43 In geval van brand ... gebruiken. (Blusmiddelen aan te duiden door de fabrikant. Indien water het risico vergroot toevoegen: "Nooit water gebruiken"). S 44 Indien men zich onwel voelt een arts raadplegen (indien mogelijk hem dit etiket tonen). S 45 In geval van ongeval of indien men zich onwel voelt onmiddellijk een arts raadplegen (indien mogelijk hem dit etiket tonen). S 46 In geval van inslikken onmiddellijk een arts raadplegen en verpakking of etiket tonen. S 47 Bewaren bij een temperatuur beneden ... °C (aan te geven door de fabrikant). S 48 Inhoud vochtig houden met ... (middel aan te geven door de fabrikant). S 49 Uitsluitend in de oorspronkelijke verpakking bewaren. S 50 Niet vermengen met ... (aan te geven door de fabrikant). S 51 Uitsluitend op goed geventileerde plaatsen gebruiken. S 52 Niet voor gebruik op grote oppervlakken in woon- en verblijfruimtes. S 53 Blootstelling vermijden - voor gebruik speciale aanwijzingen raadplegen. S 56 Deze stof en de verpakking naar inzamelpunt voor gevaarlijk of bijzonder afval brengen. S 57 Neem passende maatregelen om verspreiding in het milieu te voorkomen. S 59 Raadpleeg fabrikant/leverancier voor informatie over terugwinning/recycling. S 60 Deze stof en de verpakking als gevaarlijk afval afvoeren. S 61 Voorkom lozing in het milieu. Vraag om speciale instructies/veiligheidskaart. S 62 Bij inslikken het braken niet opwekken; onmiddellijk een arts raadplegen en de verpakking of het etiket tonen. Ook combinaties van S-zinnen kunnen voorkomen, bv.S 3/7 Gesloten verpakking op een koele plaats bewaren. 5. Verwijdering van afval Het klein gevaarlijk afval (KGA) en de gevaarlijke stoffen en preparaten (GSP) dienen op een legale manier verwijderd te worden. De meeste chemicaliën mogen niet via de gootsteen weggespoeld worden. Het verzamelen van het afval gebeurt het best in afzonderlijke flessen of vaten, bv. een fles voor de organische oplosmiddelen, een fles voor de zouten van (zware) metalen. Het ophalen van de afvalstoffen kan het best gebeuren door gespecialiseerde firma’s, die over de nodige vergunningen beschikken, bv. Ecowaste, Van Gansewinkel (cf. Gouden gids). Om op de kosten voor het vervoer, die nogal hoog kunnen uitvallen te besparen, is het aan te bevelen om dit te doen in samenspraak met de scholengemeenschap. In een aantal gemeenten bestaat de mogelijkheid om dit afval selectief te laten ophalen met de chemocar. Sommige scholen verwijderen kleine hoeveelheden chemisch afval door het (gratis) mee te geven in de milieubox. De onderstaande richtlijnen zijn vrij vertaald uit "Richtlinien zur Sicherheit im naturwissenschaftlichen Unterricht" geldig voor Duitse scholen. Als voor bepaalde producten andere richtlijnen worden aangegeven in Vlaanderen, moeten uiteraard deze laatste worden opgevolgd.

A-zinnen (Afvalzinnen = adviezen voor veilig verwijderen van afvalstoffen) nummer A1

aangewezen methode

voorbeelden

kleine hoeveelheden corrosieve, Verdunnen, in de spoelbak gieten en oxiderende stoffen, als ze in water met veel water naspoelen. oplosbaar zijn

A2

Neutraliseren (6 _ pH _ 8), in de spoelbak gieten en naspoelen.

zuren en basen

A3

Bij het huishoudelijk afval als dit verbrand wordt

vaste stoffen (indien geen andere voorschriften zijn aangegeven)

A4

Neerslaan als sulfide, voor het neerslag: zie A 8

A5 A6

Neerslaan met Ca-ionen, daarna A 1 oplosbare fluoriden en oxalaten of A 3. Niet met het huishoudelijk afval meegeven; de ophaalfirma inlichten over de aard van de stoffen.

A7

In de trekkast verbranden

A8

Behoort tot het KGA, zie speciale richtlijnen

A9

A 10

A 11

zouten van zware metalen

brand- of explosiegevaarlijke stoffen gassen en dampen Nessler-reagens (Hg-houdend)

Zeer voorzichtig kleine hoeveelheden explosiegevaarlijke producten en verbranden mengsels (in een open recipiënt én in open lucht). In glazen flessen gieten voorzien van een etiket : "organisch afval - bevat organische verbindingen: halogeenverbindingen" of "organisch - halogeenhoudend - zonder halogenen afval - bevat geen halogenen"; daarna zie A8 Neerslaan als hydroxide (pH = 8); daarna het neerslag (etiket!) behandelen zoals A 8.

opgeloste zouten van zware metalen

A 12

brandbare stoffen die onoplosbaar zijn in Nooit verwijderen via de riolering (Swater; zin 29). zeer giftige stoffen

A 13

Uit de oplossing neerslaan als metaal met behulp van een onedeler metaal chroom- en koperverbindingen (A 14, A 3).

A 14

A 15

A 16

Geschikt voor recyclage; zo nodig bezorgen aan een gespecialiseerd afvalverwerkingsbedrijf.

aceton destilleren uit een solventmengsel; het zuiveren van verontreinigd kwik

Voorzichtig laten reageren met water; de eventueel vrijkomende restant van calciumcarbide gassen verbranden of absorberen, of sterk verdunnen en wegspoelen. Specifieke aanbevelingen opvolgen (vakliteratuur).

kwikverbindingen, zinkchromaat

6. Nuttige gegevens • • • •

• • • • • • • • •

Gevaarlijke stoffen en preparaten, gratis brochure van het Commissariaatgeneraal voor de bevordering van de arbeid, Belliardstraat 51, 1040 Brussel Chemiekaarten, een compleet pakket om veilig te werken met chemicaliën (inclusief cd-rom), Kluwer Editorial, Kouterveld 2, 1830 Diegem Zelf vervaardigen van etiketten, (gratis) cd-rom met pictogrammen en R- en Szinnen, VEL NV, Geldenaaksebaan 464, 3001 Heverlee Chemie & veiligheid, praktische handleiding, Nationale Vereniging tot Voorkoming van Arbeidsongevallen, (NVVA), Gacchardstraat 88, 1050 Brussel Ook zijn op hetzelfde adres technische steekkaarten van gevaarlijke producten en diverse affiches over het omgaan met gevaarlijke stoffen te bekomen Veiligheidsvoorschriften voor het chemie-labo, Provinciaal Veiligheidsinstituut, Jezusstraat 28-30, 2000 Antwerpen Jij en de chemie, gratis brochures, Federatie van de Chemische Nijverheid, MariaLouizasquare 49, 1040 Brussel Veiligheidskaarten Chemie voor het Secundair Onderwijs, (vertaling van ‘Cleapse Hazcards), LUC, Relaties Onderwijs, Universitaire Campus, 3610 Diepenbeek Safety & Environmental Accounting System (SEAS), Een geïntegreerd softwaresysteem voor het beheer van gevaarlijke stoffen, VDO NV, Leuvensesteenweg 310/7, 3070 Kortenberg ‘Wel thuis - het voorkomen van vergiftigingen’ en ‘ Wie ons wil bellen, verliest beter geen tijd’ gratis brochures, Antigifcentrum, p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1120 Brussel, tel 02/264.96.36 - fax 02/264.96.46 Het VIG, Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, G. Schildknechtstraat 9, 1020 Brussel, bezit een pak nuttige gezondheidsinformatie: www.vig.be De volledige milieuwetgeving (VLAREM) is te raadplegen op de website van AMINAL, Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer, E. Jacqmainlaan 156, 1000 Brussel: www.mina.be "Hemmis.be - HYDRO ECOLO METEO MANAGEMENT INFORMATION SYSTEMS http://www.hemmis.be - http://www.hemmis.be/download.htm Alle mogelijke informatie i.v.m. chemicaliën: http://www.cdc.gov/niosh/ipcs/dutch.html

Voor infrastructuurwerken in de laboratoria dient contact opgenomen te worden met de afdeling Infrastructuur Regio Oost (IRO) of met de afdeling Infrastructuur Regio West (IRW). Met dank aan de Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging (KVCV) en de Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie, de Milieuleer en de Gezondheidseducatie (VOB). Voor uw vragen of opmerkingen kunt u mailen naar: [email protected]