v rlies, v rdriet en rouw Als je definitief afscheid moet nemen
Alles over verlies, verdriet en rouw • Rouwzorg Vlaanderen Informatie en advies over rouwverwerking en mogelijke contacten met andere jongeren en volwassenen die een gelijkaardig verlies verwerken. www.rouwzorgvlaanderen.be • Missing you Organiseert bijeenkomsten voor jongeren die een broer, zus, ouder of vriend verloren hebben. Op de website vind je advies en getuigenissen. tel. 0499 21 44 82 www.missingyou.be • Zelfdoding en verwerking Voor vragen over zelfdoding of de verwerking na een overlijden kan je alle dagen, 24 uur op 24 uur, terecht bij de Zelfmoordlijn. tel. 02 649 95 55 of je kan ook chatten via de website www.zelfmoordlijn.be
• Werkgroep Verder Werkgroep Verder helpt familieleden, vrienden en nabestaanden met alle vragen over zelfdoding. www.werkgroepverder.be • Tele-Onthaal Zit je met een aantal praktische vragen of wil je gewoon eens praten met iemand. Bij Tele-Onthaal kan je terecht voor een eerlijk gesprek. tel. 106 www.tele-onthaal.be • Awel, luistert naar kinderen en jongeren tel. 102 of www.awel.be
Een uitgave van De Ambrassade, Leopoldstraat 25, 1000 Brussel
Als je definitief afscheid moet nemen Als iemand van je familie of vrienden sterft, is dat een zeer ingrijpende gebeurtenis. De dood van je vader of moeder, je favoriete tante, je opa, je broer of zus, vriend of vriendin brengt verdriet mee, maar ook verwarring, kwaadheid en soms zelfs verwijten en angst. Verdriet en rouw zijn moeilijke gevoelens, en toch wordt iedereen er ooit wel eens mee geconfronteerd. Het is belangrijk dat je je verdriet niet zomaar wegduwt, maar je eigen manier zoekt om ermee om te gaan. We willen je met deze folder een stuk op weg helpen.
Waarom volgt er na een overlijden verwarring, leegte en verdriet? Als iemand sterft, word je – ongevraagd en bruusk – gescheiden van die persoon. Is dat iemand die je graag ziet of iemand die een grote betekenis in je leven heeft, dan doet dat heel erg pijn. De pijn, de leegte, het gemis dat je dan voelt, zijn een gevolg van de zeer goede band die je tot dan samen had. Je bent verdrietig omdat je je alleen gelaten voelt, omdat je definitief afscheid moet nemen van iemand bij wie jij je zeer goed voelde.
De eenzaamheid en het verdriet overweldigen je. Het zijn gevoelens waar de meeste jongeren niet veel ervaring mee hebben. Je weet niet goed hoe je er op moet reageren. Iedereen reageert anders op de dood. Zelfs broers of zussen of je hele goede vrienden kunnen helemaal anders omgaan met hun verdriet. Iedereen doet dat vanuit zijn eigen persoonlijkheid, zijn eigen verleden en zijn eigen levensvisie. Het is belangrijk dat je kan rouwen op de manier die bij je past. Rouwen wil zeggen dat je na het verlies van een geliefd persoon je eigen manier vindt om daarmee om te gaan. Het betekent ‘je aanpassen aan die verplichte nieuwe situatie’. Dat vraagt tijd, veel tijd. Geef jezelf die tijd. Sommigen kunnen het overlijden snel een plaats geven, anderen hebben het enkele jaren later nog best moeilijk. Iedereen reageert anders en het is helemaal niet abnormaal dat je verdrietig bent.
Moet je verdriet alleen verwerken of tonen aan je vrienden? Na een overlijden van iemand die veel voor je betekende, sta je voor een moeilijke periode. Dat is voor iedereen zo. Veel mensen hebben kort na een overlijden de behoefte om samen met vrienden of familie herinneringen op te halen en gevoelens te delen. Het is mogelijk dat jij dat niet hebt, omdat je geen zin hebt in contact of omdat je niet graag opvalt met je verdriet. Misschien wil je je verdriet liever alleen verwerken? Dat is in het begin zeker geen probleem, maar op langere termijn kan je dat niet volhouden. Later wordt het moeilijker om je verdriet te tonen. Je kan ook verkeerd begrepen worden door je omgeving die misschien denkt: “Hij of zij gaat goed om met het verdriet en heeft de draad weer opgepikt”. Terwijl je zelf niet liever zou willen dan je verdriet net dan te tonen. Rouwen is niet gemakkelijk, maar het betekent eigenlijk dat je je verdriet kan laten zien, op het moment dat en de manier waarop jij je gevoelens wil laten zien.
Verdriet hebben is ook meer dan tranen tonen. Na een overlijden krijg je soms onverwachte gevoelens zoals angsten, schuldgevoelens of jaloersheid. Het is belangrijk dat je weet dat die verband houden met je verdriet. Soms gebeurt het dat mensen, zowel jongeren als volwassenen, hun verdriet opkroppen en het pas echt kunnen uiten bij een volgende positieve of negatieve gebeurtenis. Op die momenten kan je omgeving verrast zijn, omdat ze denken dat je het verdriet al lang verwerkt hebt. Ze begrijpen dan je ‘late verdriet’ niet. Op zo’n momenten is het belangrijk dat je eerlijk vertelt waar je mee bezig bent. Wie te lang blijft rondlopen met onverwerkte gevoelens, kan daar later ook mee in de knoop geraken. Dat kan zich uiten in gedragsproblemen. Daarom is het belangrijk om bewust met je gevoelens bezig te zijn.
Wat doe ik met vrienden die mij niet begrijpen? Vrienden weten niet altijd goed hoe ze moeten reageren. Je kan hen dat zeker niet altijd kwalijk nemen. Sommigen durven je niet goed aanspreken, vinden de juiste woorden niet of begrijpen je verdriet niet. Zeker na een tijdje word je nog weinig aangesproken en moet je zelf het initiatief nemen om over je verdriet of gevoelens te praten. Het zal je deugd doen en de band met je goede vrienden zal er sterker door worden. In een rouwproces gebeurt het jammer genoeg ook dat je vrienden verliest. Mensen die totaal niet weten hoe ze met jouw verdriet moeten omgaan. In die intense periode kan die afwezigheid van je vrienden als een extra verlies aanvoelen. Probeer je daartegen te wapenen en je vooral op te trekken aan de mensen met wie je wel een sterke band hebt.
Is verwerken hetzelfde als vergeten? Rouwverwerking is zeker geen manier om de overleden persoon te vergeten. Iedereen die een overlijden meemaakte, weet dat het verdriet om iemand die sterft een heel leven meegaat. Je vergeet die persoon niet, maar het wil ook niet zeggen dat het je hele leven zal verlammen. In het begin, kort na het overlijden, lijkt het alsof je nooit meer zonder verdriet kan leven, alsof het je platwalst. Stap voor stap - en daar heb je heel wat tijd voor nodig - komt er een rustiger gevoel, tijd voor nieuwe relaties en interesses. Je verdriet wordt ‘stiller’. Op onverwachte momenten – dat kan ook na jaren – voel je plots weer heel sterk je verdriet. Vergeten doe je niet, maar je oorspronkelijke pijn maakt plaats voor goede herinneringen, die je wil koesteren en delen.
Verdwijnt verdriet na een tijdje? Verlies verwerken is letterlijk ‘werken’. Een grote misvatting die je toch heel veel hoort na een overlijden is: “Geef het wat tijd” of “Het slijt wel”. Dat is niet correct, want verdriet verdwijnt niet zomaar na een tijdje. Natuurlijk heb je tijd nodig, maar de vraag is vooral wat je met die tijd doet. Mensen die zelf een rouwproces doormaakten, herkennen vier stappen in hun verwerking. • Aanvaarding van het verlies en afscheid nemen Dat is niet eenvoudig. Bij een totaal onverwacht of snel overlijden - zoals bij een ongeval, een zelfdoding of een ziekte - heb je als achterblijver veel vragen: wat is er gebeurd, hoe is het juist gegaan, wat is er nog wel of niet gezegd? Door die vragen te stellen, probeer je de situatie te begrijpen en te aanvaarden. Jongeren worden in onze maatschappij soms afgeschermd van verdriet. Een foute reactie, want je hebt aandacht en troost nodig, en uitleg waardoor je het verlies kan aanvaarden. Je hebt het recht om te weten wat er gebeurd is. Je mag alles vragen wat jij wil weten, ook al is het moeilijk of zelfs schokkend. Als je alles te weten komt, voel je dat je au sérieux genomen wordt en kan je afscheid nemen zoals jij dat wil.
• Pijn voelen Verdriet en pijn horen altijd samen. Niemand kan die pijn wegnemen en je moet er echt door om het verlies te verwerken. Doe je dat niet, dan kan je later problemen krijgen in de vorm van slapeloosheid, hoofdpijn, misschien gedragsproblemen, agressieaanvallen of slechte schoolresultaten. In een rouwproces voel je de pijn niet altijd en zeker niet altijd even scherp. Bij sommigen duurt de pijn langer, anderen kunnen ze snel achterlaten. • Een leven opbouwen zonder de geliefde persoon Op een bepaald moment moet je je leven weer opbouwen. Zonder de persoon die je zo graag had. Je moet zelf een aantal praktische dingen ‘organiseren’. Taken die hij of zij vroeger deed, moet je nu zelf doen. De persoon waarvan je na het overlijden een ideaalbeeld had, wordt weer terug een mens. En vanaf nu moet jij verder zonder hem of haar. • Nieuwe relaties opbouwen Je kan een overleden persoon niet vervangen door andere mensen. Je kan wel nieuwe relaties opbouwen en bestaande vriendschappen of relaties kunnen intenser worden. Natuurlijk mag dat en dat is zelfs goed. Na een tijdje zal je voelen dat je klaar bent voor nieuwe en andere mensen, zonder dat je je daarover schuldig voelt of angst hebt om ook hen te verliezen. Nieuwe relaties opbouwen vraagt wat tijd, maar het is een belangrijke stap in je verwerking.
Hoe verwerk je immens verdriet? • Zoek uit wat jou het best helpt: praten, schrijven, tekenen, sporten, stil zijn, je tranen tonen, lachen, vrienden opzoeken... Smijt je niet te fanatiek in één manier om je te uiten, maar zoek uit waar jij je goed bij voelt en wissel het af tot een gezond evenwicht. • Duw je gevoelens over de overleden persoon niet weg. Laat ze toe. In het begin voel je je waarschijnlijk overspoeld door verdriet, dat is niet erg. Probeer te doen waar jij je op dat moment goed bij voelt. • Probeer je ritme weer te vinden. Natuurlijk verlopen de eerste dagen helemaal anders dan gewoonlijk, maar probeer na korte tijd de draad van het dagelijkse leven op te pakken: ga op je vaste uur slapen, eet de dingen die je altijd eet, enzovoort. Omdat het allemaal anders wordt, is het net belangrijk om je aan je kleine routines vast te houden. • Ruim een aantal spullen van de overledene op en doe sommige dingen ook weg. Je doet dat op het moment dat jou het beste lijkt. Algemeen kan je zeggen dat je dat niet onmiddellijk na het overlijden doet, maar probeer het ook niet eindeloos uit te stellen, want dan
•
•
• •
•
verschuif je heel veel gevoelens. Het wegdoen van persoonlijke spullen, doe je uiteraard best in overleg met je familie of vrienden. Maak duidelijk aan je vrienden of familie dat ze je op een verkeerde manier proberen te helpen. Mensen reageren op hun eigen manier. Heb je er niets aan of maken ze het je nog moeilijker? Laat het hen dan gewoon weten. Een eerlijke reactie is altijd de beste reactie. Op school, op je werk of zelfs in je vriendenkring zal je even tijd nodig hebben om weer helemaal normaal te functioneren. Probeer op school of op je werk afspraken te maken. Als je je gevoelens bespreekbaar maakt, zal je meer begrip krijgen, en worden sommige dingen makkelijker. Heb je nood aan contact of troost van lotgenoten? Zoek ze op en vertel je verhaal. Gedeelde emoties zijn makkelijker te dragen. Soms krijg je wel eens kwetsende opmerkingen van je omgeving of mensen die je minder goed kent. Probeer dat te begrijpen als onhandigheid of onwetendheid, wat meestal ook zo is. In je verwerking mag je kieskeurig zijn in de contacten die je hebt. Zoek mensen op bij wie je zelf een goed gevoel hebt, praat met mensen van wie je weet dat ze je begrijpen, zo vermijd je ontgoochelingen. Neem in het begin geen belangrijke beslissingen. Geef jezelf tijd en ruimte om je verlies te verwerken, dan kan je beter de gevolgen van je beslissingen zien.
Hoe verwerk je een zelfdoding? Stapt er iemand in je omgeving bewust uit het leven door zelfdoding, dan beleef je heel veel gevoelens op dezelfde manier als andere mensen die rouwen. Maar er zijn ook grote verschillen. Bij zelfdoding word je nog meer geconfronteerd met schuldgevoelens, angst of kwaadheid. Misschien had je de zelfdoding verwacht, maar heel vaak komt ze als een donderslag bij heldere hemel. Het onverwachte, dat plotse verlies zorgt vaak voor een moeilijke aanvaarding. Wie achterblijft kan heel moeilijk aanvaarden dat zelfdoding de enige uitweg bleek. Je bent dan lang bezig met te weten te komen waarom die persoon uit het leven wilde stappen. Zelfdoding zorgt voor intense en complexe gevoelens. Het is vaak een schokreactie, die je confronteert met je eigen leven. Toch zal je moeten proberen te begrijpen waarom hij of zij niet verder wilde. Jij moet verder met de onomkeerbaarheid van dit eenzame sterven en met het feit dat er heel wat vragen onbeantwoord zullen blijven.
Bij een zelfdoding weet de omgeving vaak nog minder hoe ze moet reageren en mensen hebben de neiging om de confrontatie uit de weg te gaan. Dat kan je eenzaam maken en het rouwproces onnodig verzwaren. Een begripvolle omgeving is ook bij zelfdoding zeer belangrijk als steun voor wie achterblijft.
Hoe kan ik iemand anders helpen of steunen? Hoe kan je best helpen of troosten als er iemand sterft in de omgeving van een van je vrienden of vriendinnen? Je wil iets zeggen, maar je weet niet goed wat of wanneer. Dat is niet abnormaal. Het zijn situaties waar we niet genoeg op voorbereid zijn. Toch is die steun heel belangrijk, want mensen - en zeker andere jongeren - hebben nood aan aandacht of troost. De ene praat er graag over, de andere weent veel of is net heel stil en teruggetrokken. Wat doe je best om je vriend, je klasgenoot of je neef of nicht te helpen? • Contact maken met iemand die rouwt is niet gemakkelijk. Toch moet je het proberen te doen op jouw manier, want voor die persoon is de aandacht die jij aan hem of haar besteedt heel belangrijk. Vind je het echt te lastig, stuur dan eerst een kaartje of zelfs een sms kan al deugd doen. Schrijf heel eerlijk wat jij voelt of denkt. Ga je jouw vriend of vriendin bezoeken, dan kan het zijn dat hij of zij misschien veel wil praten of net helemaal
geen zin heeft om iets te zeggen over het overlijden. Wat jullie zeggen is helemaal niet belangrijk. Je mag gerust zeggen: “Ik weet eigenlijk niet wat ik moet zeggen, maar ik wilde wel even langskomen”. Verplicht je vriend of vriendin tot niets en geef zeker geen ‘goede raad’ of tips die hij niet vraagt. Probeer vooral te luisteren en vraag waarmee je kan helpen.
“Probeer vooral te luisteren en vraag waarmee je kan helpen”
• Laat de persoon die je wil steunen zelf vertellen, als hij dat zelf wil. Respecteer de spullen of herinneringen die hij koestert. Wil hij op dat moment liever niet praten, maak dan duidelijk dat het voor jou niet hoeft. Let wel op voor signalen die je ziet.
Probeer ervoor te zorgen dat je vriend of vriendin zijn of haar gevoelens kan uiten, op welke manier ook. Probeer geen ‘oplossingen’ voor te stellen. Begrijpen wat iemand in zo’n omstandigheden voelt is heel moeilijk en soms komt het verkeerd over als je dat zegt. Als je luistert naar iemands verhaal of verdriet, zal je al heel veel betekenen voor die persoon. • Let op met wat je zegt en hoe je het zegt. In een rouwperiode kan elk woord hard aankomen. Vermijd uitspraken zoals ‘binnenkort voel je je weer beter’ of ‘je verdriet zal wel voorbijgaan’. Dat geeft het gevoel dat je vriend of vriendin maar een beperkte tijd heeft om verdrietig te zijn, waardoor hij of zij geen gevoelens meer durft te tonen. Zeg dat je altijd wil praten en luisteren en laat verstaan dat jij weet dat niemand ooit de overledene kan vervangen. Als iemand zijn moeder gestorven is, mag er nog altijd over gepraat worden. Ze verdwijnt wel, maar blijft altijd in de herinnering bestaan. Het blijft zijn of haar moeder. Dat is een heel belangrijk gevoel.
“Vrienden weten niet altijd goed hoe ze moeten reageren”
• Iemands dood verwerken is iets heel persoonlijks. Er bestaan geen regels voor. Iedereen doet dat op zijn of haar manier en het is belangrijk dat je dat ook laat aanvoelen. Als jullie praten, stel je best open vragen (vragen waarmee iemand kan begin-
“Het is aan jou als vriend om die signalen juist in te schatten. Niet gemakkelijk, maar wel belangrijk” nen vertellen). Begin niet zomaar jouw godsdienstige kijk op sterven te verduidelijken. Dat klinkt heel ‘prekerig’ en je vriend heeft er misschien helemaal geen boodschap aan op dat moment. Anderzijds, als je weet dat je vriend of vriendin wel gelovig is, bied er dan de ruimte voor. Je hoeft niet akkoord te
zijn met levensopvattingen die niet de jouwe zijn, maar je moet wel begrip en respect tonen voor die andere levensvisie. In een rouwsituatie moet je niemand proberen te overtuigen van jouw kijk op het leven. Zo’n intense momenten kunnen voor vrienden wel een aanleiding zijn tot heel eerlijke gesprekken over levensvisie en geloof. Dat kan versterkend en leerrijk zijn, maar je doet het enkel als je voelt dat je vriend er nood aan heeft. • Slaagt je vriend er na een tijdje niet in om de draad weer op te pakken en weer vooruit te kijken, verwijt hem of haar dat dan zeker niet. Wijs hem niet op zijn passieve of negatieve houding en vermijd zeker pijnlijke terechtwijzingen zoals “zet je er nu toch eens over”. Benader hem of haar op een positieve manier. Tegen iemand zeggen “je doet dat goed”, is bevestigend. Nodig je vriend uit om concrete dingen samen te doen.
• Omdat het zo persoonlijk is, kan een rouwproces heel lang of soms kort duren. Als vriend moet je daar begrip voor hebben. Probeer te begrijpen dat boosheid, passiviteit, vermoeidheid, negativisme of soms zelfs een depressie ook vormen van verdriet zijn. De manier waarop iemand zijn verdriet verwerkt, hangt vaak af van de steun van de omgeving en uiteraard ook van het karakter van die persoon. Als hij zich niet begrepen voelt, kan hij zich heel eenzaam voelen. Het is aan jou als vriend om die signalen juist in te schatten. Niet gemakkelijk, maar wel belangrijk. • In het geval van een zelfdoding is het heel belangrijk dat je de juiste woorden gebruikt. Probeer dezelfde woorden te gebruiken als je vriend die net iemand verloren heeft: zelfdoding, zelfmoord, uit het leven stappen, een einde maken aan zijn leven. Het ligt soms erg gevoelig. Rond zelfdoding bestaan nog altijd veel taboes, maar probeer die toch te doorbreken. In de eerste plaats door er eerlijk en open over te praten. Vertel wat je weet over
de reden of misschien over de doodsoorzaak. Stel je vriend vragen over wat er gebeurd is, waarom die persoon uit het leven wilde stappen. Een open en eerlijk gesprek haalt je vriend uit zijn isolement. Praten is altijd een manier om al die vragen te ontwarren. Weet je niet goed hoe je over zelfdoding moet praten? Misschien moet je een boek of een paar artikels lezen over dood (en zelfdoding). Dat helpt om je vriend of vriendin beter te begrijpen. • Sta je sterk genoeg in je schoenen om naar de ouders van de overleden vriend of vriendin te stappen of hen een bericht te sturen? Ouders hebben er vaak heel veel aan als leeftijdsgenoten van hun overleden kind nog contact blijven houden.
Kan je ook in groep rouwen als je samen iemand verliest? Als iemand in je klas, je jeugdvereniging of je sportclub sterft, gaat de groep vrienden door een periode van verdriet. Iedereen zal op zijn of haar manier het verlies verwerken, maar toch is het zeer belangrijk dat je elkaar door die moeilijke periode helpt. Jullie kunnen op dat moment een belangrijke troost voor elkaar zijn. Omdat iedereen dezelfde relatie had met de overledene, zullen jullie elkaar het best begrijpen. Het is zeer belangrijk dat jullie niet weglopen van het verdriet, maar samen de gestorven vriend of vriendin blijven herinneren. De manier waarop kies je zelf. Het kan op een eenvoudige of opvallende manier: laat zijn bank staan in de klas, hang een foto in het jeugdhuis of noem zijn of haar naam als het feest is in de sportclub.
“Jullie zullen elkaars verdriet het best begrijpen” Die herinnering doet iedereen deugd en helpt om het verdriet te verwerken. Het zijn aanknopingspunten om geregeld over de overleden persoon te praten en hem zo ‘bij jullie’ te houden. Ook rouwen in groep kan lang duren: een aantal maanden intensief tot een aantal jaren meer sluimerend. Plots gaat het niet goed op school, de klasresultaten zijn slecht, er ontstaan lastige ruzies in de sportclub, een fijne persoon wordt regelmatig agressief enzovoort. Geen makkelijke situaties, maar het zijn ook momenten om nog eens over de klasgenoot of vriend te praten. In de ene groep zal dat beter gaan dan in de andere. Het is vooral een uitdaging om emoties bespreekbaar te maken, want emoties (of het nu gaat om verdriet, boosheid, angst...) zijn een belangrijk stuk van het dagelijkse leven. Daar moet je dus in groep over kunnen praten.
Stap eens binnen bij het JIP! In een Jongereninformatiepunt in je buurt kan je informatie opzoeken in folders of op het internet, maar je kan er ook terecht voor een gesprek. De JIP-medewerkers helpen je met je vragen en zoeken samen een oplossing voor je probleem. Binnenstappen in een JIP is helemaal gratis. Op zoek naar het JIP in je buurt? ➜ www.jips.be
Najaar 2012 • V.U.: Marjolein Haan, Leopoldstraat 25, 1000 Brussel
Jongerengids.be is de snelste weg naar alle informatie voor jongeren. Je vindt er een antwoord op al je vragen.
