UPACARA TUMPENG SANGA SALEBETING TRADHISI “GREBEG BESAR” TLATAH BINTORO DEMAK Satunggaling Pangrembag Semiotika
SKRIPSI
Dening UMI KULSUM NPM 06430044
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG 2010
UPACARA TUMPENG SANGA SALEBETING TRADHISI “GREBEG BESAR” TLATAH BINTORO DEMAK Satunggaling Pangrembag Semiotika SKRIPSI
Dipunajengaken Minangka Syarat Kangge Njangkepi Gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Dan Sastra Jawa IKIP PGRI SEMARANG
Dening UMI KULSUM NPM 06430044
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG 2010
KACA PASARUJUKAN
SKRIPSI
UPACARA TUMPENG SANGA SALEBETING TRADHISI “GREBEG BESAR” TLATAH BINTORO DEMAK Satunggaling Pangrembag Semiotika Ingkang kasusun dipunajengaken dening
UMI KULSUM NPM 0630044
Sampun dipunsarujuki dening Pambimbing lan saged kawontenaken pandadaran skripsi surya kaping 10 Agustus 2010
Pambimbing I,
Pambimbing II,
Dr. Bengat, M.Pd.
Sunarya, S.S.
NPP 084301217
NPP 096801243
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG
KACA PANGESAHAN SKRIPSI
UPACARA TUMPENG SANGA SALEBETING TRADHISI “GREBEG BESAR” TLATAH BINTORO DEMAK Satunggaling Pangrembag Semiotika Ingkang kasusun dipunajengaken dening UMI KULSUM NPM 06430044
Sampun dipundadar ing sangajengipun Dewan Penguji Surya kaping 10 Agustus 2010
Dewan Penguji
Pangarsa,
Panyitra,
Dra. Sri Suciati, M. Hum.
Dra. HR. Utami, M. Hum
NIP 196503161990032002
NPP 906301071
Anggota Penguji: 1. Dr. Bengat, M.Pd.
(
)
NPP 084301217 2. Sunarya, S. S.
(
)
NPP 096801243 3. Sutadi, S. Pd, M. Pd.
(
)
NIP 196705041990031012
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG
SESANTI LAN PISUNGSUNG Sesanti: ~
Aja sira nacad piyandeling liyan, jalaran durung mesthi piyandel ira iku sing bener dhewe.
~
Janganlah kamu agungkan kekayaan dan kecantikan serta ketampanan semata karena semua itu tidak akan kekal dan abadi kecuali ilmu yang telah kamu amalkan dan kamu dapatkan.
Pisungsung: Skripsi punika katujukaken dhumateng: -
Bapa lan Ibu ingkang sampun saha donga.
-
Kaluwarga Besar Hj. Semi Mawarti lan H. Masykuri ugi Aby manfaat alwany ingkang tansah nyemangati.
-
Kanca-kanca
angkatan
2006
mliginipun
kelas
A
ingkang sampun biyantu lan sesarengan sinau ing IKIP PGRI Semarang. -
Kanca-kanca kos Rejosari Gang 08 Semarang mliginipun kanca-kanca TIM Es Lidah Kacau PIMNAS XXIII Taun 2010 ingkang sampun paring motivasi.
SARI PATHI Umi Kulsum. NPM 06430044. “Upacara Tumpeng Sanga Salebeting Tradhisi “Grebeg Besar” Tlatah Bintoro Demak: Satunggaling Pangrembag Semiotika ”. Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. IKIP PGRI Semarang. 2010. Pembimbing I Dr. Bengat, M.Pd. Pembimbing II Sunarya, S.S. Tembung wos : Satunggaling pangrembag semiotika: wujud, tandha lan makna lambang Tumpeng Sanga. Rancangan momotan wonten ing panaliten inggih punika kados pundi wujud, tandha, makna lambang utawi simbol tumpeng sanga lan prosesi upacara tumpeng sanga salebeting tradhisi Grebeg Besar Demak. Ancasing saking panaliten punika kangge mangertosi wujud, tandha lan lambang utawi simbol tumpeng sanga lan prosesi upacara tumpeng sanga salebeting tradhisi Grebeg Besar Demak. Ing panaliten punika mirungganipun tetingalan bilih tumpeng sanga punika ngandut makna lambang lan wujud tandhanipun ingkang boten sami kaliyan tumpeng sanesipun. Wonten mriku bebrayan kathah ingkang boten mangertosi. Bebrayan anamung mupangataken tumpeng kasebat miturut kapitadosan piyambak. Teori ingkang wonten gegayutanipun kaliyan panaliten punika antawisipun semiotika ingkang ngrembag ngilmu tandha lan makna lambang utawi simbol. Dene teori folklore ingkang dipunserat dening James Danandjaja ingkang nggambaraken bilih upacara tumpeng sanga minangka wujud tradhisi budaya ingkang kawaris kanthi turun-tumurun. Tumpeng sanga punika piyambak kalebet folklor boten lisan ing jinising material arupi panganan ingkang nggadhahi makna simbol. Wondene saking punika wonten teori sanesipun kadosta pangertosan upacara slametan tumpeng lan pangertosan tradhisi kabudayaan. Metodhe sasaran panaliten ingkang dipunkaji inggih punika ngengingi wujud, tandha, makna lambang utawi simbol lan prosesi upacara tumpeng sanga salebeting tradhisi Grebeg Besar Demak. Panaliten punika kalebet panaliten kualitatif jinis folklore. Saking punika kangge nganalisis ugi migunakaken jinis Stukturalisme Levi-Strauss inggih punika ngengingi makna simbolik lan semiotika ingkang wonten gandeng cenengipun kaliyan teori ingkang dipunginakaken. Wekdal lan papan panaliten punika wonten ing tlatah Bintoro Demak, surya 10 Dzulhijjah tabuh 19.30 dalu. Sumber dhata ing panaliten punika migunakaken dhata primer lan dhata sekunder. Dhata primer arupi wawanrembag kaliyan informan ingkang mangertosi upacara tumpeng sanga salebeting tradhisi Grebeg Besar Demak. Panaliti ugi ngawontenaken wawanrembag kaliyan bebrayan ingkang nate ningali tradhisi kasebat. Dene dhata sekunder arupi sumber-sumber saking mediya utawi buku-buku sanesipun. Teknik pangumpulan dhata ing panaliten punika inggih punika observasi kanthi cara ngamati objekipun ing lapangan lan supados langkung gamblang panaliti ugi njingglengi kahanan wonten rekaman video upacara tumpeng sanga kasebat. Wawanrembag kaliyan informan salah satunggalipun inggih punika Bapak Rohmat minangka tiyang ingkang damel tumpeng sanga lan saking pihak-pihak sanesipun ingkang
langkung mangertosi ngengingi upacara tumpeng sanga kasebat. Wondene teknik pangumpulan dhata arupi kapustakan ingkang gegayutan mawi kajian teori lan referensi sanesipun ugi dokumentasi ingkang arupi gambar (foto). Piranti ingkang dipunginakaken ing pangumpulan dhata inggih punika perekam (tape recorder), kamera lan catatan lapangan. Teknik analisis dhata ing panaliten punika kaperang dados tigang tahapan inggih punika reduksi dhata, sajian dhata, lan dudutan utawi verifikasi. Saking tahapan analisis punika wonten tahapan pangumpulan dhata kanthi cara migunakaken wawanrembag kaliyan informan. Dhata saking informan setunggal dipunbandhingaken kaliyan dhata saking informan sanesipun. Pramila saged ngasilaken dhata ingkang dipunpikajengaken ing momotan panaliten punika. Asiling panaliten nedahaken bilih tumpeng sanga minangka jinising panganan ingkang nggadhahi wujud, tandha lan makna lambang. Wujudipun tumpeng setunggal ingkang ageng arupi maket Masjid Agung Demak lan tumpeng cacahipun wolu wujuding kerucut. Dene tandha lan makna lambangipun inggih punika cendhela maket Masjid cacah enem minangka lambang rukun iman. Kori maket Masjid cacah gangsal nglambangaken rukun Islam. Atap maket Masjid kanthi susun tiga nglambangaken bilih pemeluk agama islam kedah nggadhahi iman, islam, lan ikhsan. Mustaka maket Masjid mawi lafad Allah makna lambangipun manungsa kedah sujud, taat lan istiqomah ing ngarsaning Gusti Allah. Tumpeng werni pethak kanthi ulam, pithek, sambel goreng, gereh pethek, bergedel, tempe tahu makna lambangipun pangarep-arep sadaya cita-cita ingkang inggil supados saged kalaksanan kanthi sae. Tumpeng kanthi Jangan urap arupi pitung werni godhong tela, kacang panjang, kecambah, keciper, kol, lembayung, petet (mlanding) dipunurap dodos setunggal kaliyan bumbunipun makna lambangipun pitulung, panyuwun guyub rukun. Gedhang raja saklirang minangka lambang sipatipun raja. Sega golong minangka lambang panuwun kumpuling kawula Gusti. Tumpeng sanga nglambangaken wali sanga.
ABSTRAK
Umi Kulsum. NPM 06430044. “Upacara Tumpeng Sanga Salebeting Tradhisi Grebeg Besar Tlatah Bintoro Demak: Satunggaling Pangrembag Semiotika”. Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. IKIP PGRI Semarang. 2010. Pembimbing I Pembimbing I Dr. Bengat, M.Pd. Pembimbing II Sunarya, S.S. Kata kunci : Membahas tentang Semiotika: bentuk, tanda dan makna lambang atau simbol tumpeng sanga. Rumusan masalah dalam penelitian ini adalah bagaimana wujud, tanda, makna lambang atau simbol tumpeng sanga lan prosesi upacara tumpeng sanga didalam tradisi Grebeg Besar Demak. Tujuan dari penelitian ini adalah untuk mengetahui wujud, tanda, lambang atau symbol dari tumpeng sanga dan prosesi upacara tumpeng sanga didalam tradhisi Grebeg Besar Demak. Didalam penelitian itu keunikan dari tumpeng sanga dapat dilihat bahwa tumpeng sanga mempunyai makna lambang dan tanda bentuknya yang berbeda dengan tumpeng lainnya. Disitu banyak masyarakat yang tidak mengetahuinya. Masyarakat hanya memanfaatkan tumpeng tersebut menurut kepercayaan sendiri. Teori yang berhubungan dengan penelitian ini diantaranya semiotika yang membahas ilmu tanda-tanda dan lambang. Ada juga teori folklor yang ditulis oleh James Danandjaja yang memberi gambaran bahwa upacara tumpeng sanga merupakan bentuk tradisi budaya yang sudah turun tumurun dari dulu sampai sekarang. Tumpeng itu sendiri termasuk dalam folklore tidak lisan jinis material berupa makanan yang mempunyai makna simbol. Selain itu ada teori lainnya seperti pengertian upacara slametan tumpeng dan pengertian adat tradisi kebudayaan yang sangat mendukung didalam penelitian ini. Metode sasaran penelitian yang dikaji mengenai bentuk, tanda, lambang atau simbol dan prosesi upacara tumpeng sanga didalam tradisi Grebeg Besar Demak. Penelitian ini termasuk penelitian kualitatif dengan pendekatan folklore. Untuk menganalisis menggunakan jinis Stukturalisme Levi-Strauss yaitu mengenai makna simbolik dan semiotikayang berkaitan dengan teori yang digunakan. Waktu dan tempat penelitian ini ada di kota Bintoro Demak, tanggal 10 Dzulhijjah jam 19.30 malam. Sumber data dalam penelitian ini menggunakan data primer dan data sekunder. Data primer berupa wawancara dengan informan yang mengetahui tentang upacara tumpeng sanga didalam tradisi Grebeg Besar Demak. Peneliti juga mewawancarai masarakat yang pernah melihat upacara tersebut. Sedangkan data sekunder berupa sumber-sumber dari mediya atau beberapa buku lainnya. Teknik pengumpulan data dalam penelitian ini melalui observasi dengan cara terjun ke lapangan dan supaya lebih jelasnya peneliti mengamati dari rekaman video upacara tumpeng sanga tersebut. Wawancara dengan informan salah satunya Bapak Rohmat selaku orang yang membuat tumpeng sanga dan dari pihak-pihak lainya yang lebih mengetahui tentang upacara tersebut. Adapun teknik pengumpulan data berupa kapustakan yang
berhubungan dengan kajian teoritis dan referensi lainya dan dokumentasi yang berupa pengambilan gambar foto yang diharapkan dalam penelitian ini. Alat yang digunakan dalam pengumpulan data adalah perekam (tape recorder), kamera dan catatan lapangan. Teknik analisis data dalam penelitian ini terbagi menjadi tiga tahapan yaitu reduksi data, sajian data dan verifikasi atau kesimpulan. Dari semua tahapan analisis itu terlebih dahulu diadakan pengumpulan data menggunakan wawancara dengan informan. Data dari informan satu dibandingkan dengan data dari infoman lainya sehingga menghasilkan data yang diharapkan sesuai dengan rumusan masalah. Hasil penelitian ini menunjukakan bahwa tumpeng sanga merupakan jinis makanan yang mempunyai bentuk, tanda dan makna lambang. Bentuk dari tumpeng satu berupa maket Masjid Agung Demak dan untuk tumpeng jumlah delapan bentuknya kerucut. Untuk tanda dan makna lambangnya adalah jendela berupa maket Masjid jumlahnya enam merupakan lambang rukun iman. Pintu maket Masjid jumlahnya lima melambangkan rukun islam. Atap maket Masjid tersusun tiga melambangkan bahwa pemeluk agama islam harus mempunyai iman, islam, lan ikhsan. Mustaka maket Masjid dengan lafad Allah makna lambangnya manusia harus sujud, taat dan istiqomah kepada Allah. Tumpeng warna putih ada ikan, ayam, sambel goreng, gereh pethek, bergedel, tempe tahu melambangkan pengharapan semua cita-cita yang tinggi supaya terwujud. Tumpeng ada jangan urap berupa tujuh warna yaitu godhong tela, kacang panjang, kecambah, keciper, kol, lembayung, petet (mlanding) dicampur jadi satu dengan bumbunya melambangkan pitulung, panyuwun guyub rukun. Gedhang raja saklirang merupakan lambang sipatnya raja. Sega golong merupakan lambang panuwun kumpuling kawula Gusti. Tumpeng sanga melambangkan wali sanga.
ATUR CECALA Kanthi ngaturaken puja puji syukur dhumateng Gusti akarya jagad ingkang sampun pinaringan rahmat lan hidayah saengga panyeratan skripsi kanthi sesirah “ Upacara Tumpeng Sanga Salebeting Tradhisi “Grebeg Besar” Tlatah Bintoro Demak: satunggaling pangrembag semiotika” saged purna tanpa boten wonten pambengan punapa kemawon. Panyeratan skripsi punika awujud tugas ingkang pungkasan tumraping mahasiswa kangge njangkepi mata kuliah ing Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni, Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa IKIP PGRI Semarang. Saderengipun panyeratan skripsi punika, panyerat sampun kathah pambiyantu saking sadaya pihak. Pramila kanthi andhap asoring manah, panyerat ngaturaken matur nuwun kangge: 1.
Muhdi, S. H., M. Hum., minangka Rektor IKIP PGRI Semarang.
2.
Dra. Sri Suciati, M.Hum. minangka Dekan Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni ingkang sampun paring palilah kangge ndamel skripsi.
3.
Dra. HR. Utami, M. Hum., minangka pangarsaning Program Studi Pendidikan bahasa lan sastra Jawa.
4.
Dr. Bengat, M.Pd. minangka pambimbing I ingkang sampun paring kawruh lan bimbingan kanthi ikhlas, sabar, lan taliti salebetipun pandhapuking skripsi punika
5.
Sunarya, S.S. minangka pambimbing II ingkang sampun saha bimbingan lan pamawas anggenipun nyerat skripsi
6.
Sutadi, S.Pd, M.Pd. minangka penguji III ingkang sampun nguji kanthi
ikhlas, taliti lan sabar. 7.
Bapa saha Ibu ingkang sampun suka donga restu ingkang kathah.
8.
Bapa sarta Ibu dosen Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa ingkang sampun suka ilmu anggenipun kuliah ing IKIP PGRI Semarang.
9.
Kanca- kanca Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa taun angkatan 2006 mliginipun kelas A ingkang sampun sesarengan sinau ing papan kuliah IKIP PGRI Semarang.
10.
Sadaya pihak Dinas Pariwisata lan Kabudayaan Kabupaten Demak mliginipun bagian Budaya lan Seni ingkang sampun maringi idin ing papan panaliten punika.
11.
Sadaya pihak ingkang boten saged dipunsebataken kanthi mligi.
Panyerat nyuwun agunging sih samudra pangaksami bilih anggenipun skripsi punika tasih kathah kekiranganipun. Mugi-mugi skripsi punika saged suka kawruh tumraping pamaos sadaya. Amin.
Semarang, Panyerat
DAFTAR ISI
Kaca
IRAH-IRAHAN ..............................................................................................
i
PASARUJUKAN ............................................................................................
iii
PENGESAHAN ..............................................................................................
iv
SESANTI LAN PISUNGSUNG .....................................................................
v
SARIPATHI ....................................................................................................
vi
ABSTRAK ......................................................................................................
viii
ATUR CECELA .............................................................................................
x
DAFTAR ISI ...................................................................................................
xii
DAFTAR LAMPIRAN ..................................................................................
xv
DAFTAR GAMBAR ......................................................................................
xvi
BAB I. PURWAKA....................................................................................... 1 A. Pawadaning Prakawis ................................................................. 1 B. Rancangan Momotan Panaliten .................................................. 5 C. Ancasing Panaliten ..................................................................... 6 D. Mupangating Panaliten ............................................................... 6 1. ....................................................................................... Mup angat Teoritis…………………………………………......... 6 2. ....................................................................................... Mup angat Praktis………………………………………….. ........ 6 E. Panegesing Tembung ................................................................. 7
Tumpeng Sanga……………………………………………....... 7 Tradhisi Grebeg Besar…………………………………………. 8 Bintoro Demak…………………………………………….. ...... 8 Semiotika ……………………………………………………… 9 Makna Simbolik……………………………………………..
9
F. Tatarakiting Panyeratan Skripsi ................................................. 9 BAB II. LANDHESAN TEORI…………………………………………….. 11 A. Pangertosan Semiotika .............................................................. 11 B. Pangertosan Folklore ................................................................. 14 1. Titikanipun Folklor …………………………………….. 15 2. Mupangatipun Folklor ………………………………… 16 3. Wujuding Folklor ……………………………………… 17 C. Upacara Slametan lan Tumpeng ................................................. 22 D. Adat Tradhisi lan Kabudayaan……………………………….... 27 BAB III. METODE PANALITEN................................................................... 32 A. Sasaran Panaliten ....................................................................... 32 B. Jinising Panaliten ....................................................................... 32 C. Wekdal lan Papan Panaliten........................................................ 33 D. Sumber Dhata ............................................................................. 33 E. Teknik Pangumpulan Dhata........................................................ 35 Observasi…………………………………………………….
35
Studi Pustaka………………………………………………..
35
Teknik wawancara…………………………………………..
36
Dokumentasi…………………………………………………
36
F. Piranti Pangumpulan Dhata……………………………………... 36 G. Teknik Analisis Dhata…………………………………………. 37 BAB IV. PANGREMBAG ASILING PANALITEN........................................ 39 Deskripsi Dhata.................................................................................
39
Asiling Panaliten ...............................................................................
48
Pangrembag Asiling Panaliten (Intepretasi Panaliten)......................
54
BAB V. PANUTUP.......................................................................................... 57 Dudutan ............................................................................................
57
Pamrayogi ........................................................................................
59
KAPUSTAKAN............................................................................................... 60 SUMPINGAN .................................................................................................. 64
DAFTAR LAMPIRAN
1. Daftar Informan.......................................................................
64
2. Asil Wawancara.....................................................................
65
3. Foto Tumpeng Sanga..............................................................
77
4. Surat Penelitian.......................................................................
81
5. Rekapitulasi Proses Bimbingan Skripsi..................................
82
DAFTAR GAMBAR
Kaca 1. Pemotongan Tumpeng Dening Bupati Demak ..........................................
77
2. Tumpeng setunggal saking lebetipun maket Masjid Agung Demak .........
77
3.
Tumpeng Sanga ........................................................................................
78
4. Tumpeng wujud Masjid Agung Demak.....................................................
78
5. Upacara Tumpeng Sanga ing Pendopo Kabupaten Demak .......................
79
6. Pengunjung nalika pembagian Tumpeng Sanga sami padha rebutan......... 79 7. Tumpeng Sanga saderengipun dipuniring .................................................
80
8. Iring-iringan Tumpeng Sanga ...................................................................
80
BAB I PURWAKA
A. Pawadaning Prakawis Demak minangka satunggalipun kitha ingkang angsal predikat kitha wali. Para wali damel Masjid naminipun Masjid Agung Demak ing taun 1477 M/ 1399 S mawi candra sengkala “Kori trus gunaning janmi”. Demak punika nggadhahi sejarah lan potensi ingkang kathah sanget, kawit wekdal Kasultanan Bintoro Demak. Wonten kalih objek wisata religius ingkang kawentar ing Indonesia lan Asia inggih punika Masjid Agung Demak lan Makam Sunan Kalijaga Kadilangu Demak. Kabudayaan peninggalanipun Raden Pattah lan para Wali Sanga dipunjagi kalestantunipun. Kabudayaan minangka dhasar pandukung saking bebrayan, ingkang boten saged uwal saking makna simbolik. Simbol inggih punika tandha utawi titikan ingkang nyatakaken maksud tartamtu utawi mangertos objekipun. Simbol sipatipun abstrak ingkang maknanipun dipunparingaken dhumateng tiyang ingkang migunakaken simbol. Wujudipun simbol inggih punika benda-benda, warni, gerak lan suwanten. Manungsa mahluk budaya, mahluk sosial ingkang boten saged gesang piyambak. Kabudayaan punika piyambak gagasan, simbol-simbol, bobot ajining asil karya lan budipakarti manungsa. Pramila hakekatipun manungsa inggih punika animal symbolicum.
Miturut panaliti para sarjana (Koentjaningrat, 1954: Herusatoto, 1985) tindakan simbolis wonten tigang pepanthan inggih punika tindakan simbolis salebeting religi, tindakan simbolis salebeting seni lan tindakan simbolis salebeting tradhisi (Suhartati, dkk 2007: 125). Simbolis tradhisi warisan budaya ing kitha Demak, karumat kanthi sae. Warisanipun inggih punika Ringgit Purwa, Pusaka Sunan Kalijaga (Kotang Ontokusumo lan Keris Kyai Crubuk), Grebeg Besar lan sanes-sanesipun. Salah satunggalipun warisan budaya ingkang saben setunggal warsa sapisan kaadani surya 10 Dzulhijjah utawi Idul Adha (kurban) inggih punika Grebeg Besar. Makna
Grebeg Besar inggih punika
kempalanipun bebrayan Islam saben wulan Besar setunggal warsa sapisan, kangge jejibahan
dhakwah Islamiyah ing Masjid Agung Demak.
Kabudayaan bebrayan Jawi wonten upacara adat naminipun Upacara Wilujengan. Kawiwitan saking wilujengan gesangipun manungsa, wilujengan resik Dhusun ngantos wilujengan ing wulan Besar. Cariyos ing jaman kalarumiyin, para raja Jawa asring ngadani Wilujengan Nagari (selametan Kerajaan) kangge Pesta Kurban saben warsa enggal. Ancasipun Wilujengan Nagari punika supados raja lan rakyat dipunsukani kaslametan. Rajanipun inggih punika Raja Weda utawi Raja Meda, tegesipun Kitab Suci Raja utawi Kebajikan Raja utawi kewan Kurban Raja (A. Kasah, 2006: 6).
Wekdal kerajaan Raden Pattah upacara kurban dipungantos jejibahan dhakwah Islamiyah, sarta dados sarana syiar Islam ingkang dipunlampahi dening para wali. Para wali sarujuk, Sunan Kalijaga ngawontenaken acara. Amargi Sunan Kalijaga mangertos bilih rakyatipun remen pahargyan ingkang wonten gandeng-cenengipun kaliyan upacara kaagamaan. Ing pahargyan punika dipunsukani kanthi ngungelaken gangsa. Wiramanipun gangsa Nang Neng, Ning Nung Gung. Ungel nang tegesipun “menenga saka hawa napsumu, isa ngendalekake hawa napsumu”. Ungel neng tegesipun “meneng”, supados tiyang punika boten nggadhahi sipat srei kaliyan tiyang sanes. Ungel ning nglambangaken “wening”, saengga manungsa punika saged gayutaken ing alam sarta caket dhumateng
Allah SWT. Dumugi kanthi tataran kasebat, saged
kagayuh tahapanipun dumunung (nung) Gung (agung). Tegesipun saged mersani mangsa saderengipun winarah. Pramila saking ungelipun gangsa kasebat, saged narik kawigatenipun bebrayan Demak.
Kawit punika
Upacara Kurban langkung prayogi katepang dados Upacara Tradhisi Grebeg Besar. Salah satungglipun prosesi tradhisi Grebeg Besar wonten upacara naminipun
“Selametan Tumpeng Sanga” utawi Wilujengan Tumpeng
Sanga. Wilujengan minangka ajaran Jawi kangge kaslametaning manungsa. Ajaran punika sampun wonten saderengipun agami Hindu lan Budha mlebet nusantara mliginipun Jawi (Chodjim, 2006: 277). Bebrayan Demak piyambak ngawontenaken wilujengan punika, supados sadaya
ingkang dipunpikajengaken saged kalampahan, usaha dagang dipunridhoi gusti Allah SWT lan slamet boten wonten musibah. Wilujengan inggih punika ngawontenaken upacara sedhekah ingkang wigati supados dipunsukani kaslametan (Atmodjo, 1990: 365). Slametan minangka upacara kaagamaan ingkang nglambangaken kasatuan mistis lan sosial. Salah satunggalipun upacara sedhekah ing kitha Demak inggih punika tumpeng sanga. Tumpeng sanga punika wonten wujud lan makna isinipun ingkang dipunpitadosi dening bebrayan Demak. Miturut bapak Rohmat ingkang damel tumpeng, bilih tumpeng wonten sanga. Wujudipun tumpeng inggih punika tumpeng ageng setunggal arupi maket Masjid Agung Demak lan tumpeng alit cacahipun wolu arupi wujud kerucut.
Isinipun saking tumpeng inggih punika
tumpeng ageng isinipun pitik, sambel goreng, ikan asin, tahu tempe, ijo-ijo jejanganan lan sanes-sanesipun. Wondene tumpeng alit punika isinipun sekul golong. Sekul golong
dipundamel ngantos ewunan. Ancasipun
supados boten sami rayakan. Wilujengan kasebat nggadhahi makna simbol. Lambang utawi simbol inggih punika hal utawi kahanan mangertosi ing objekipun. Simbol punika peranan ingkang wigati ing pagesangan lan solah bawanipun manungsa (Suhartati, dkk, 2007: 125). Makna simbol saking sedaya tumpeng sanga punika, nglambangaken wali ingkang sampun dhirikaken Masjid Agung Demak inggih punika wali sanga.
Bebrayan mliginipun Demak, kathah ingkang boten mangertos makna lambang saking tumpeng sanga. Umumipun bebrayan Demak, anamung mupangataken kahanan tradhisi kasebat. Kahanan tradhisi punika anamung kangge nindakaken pagawean dol tinuku ing pahargyan naminipun
pasar rakyat. Pahargyan punika ngasilaken sumber
penghasilan kanthi jejibahan dol tinuku ekonomi produktif. Antawisipun promosi asil pertanian, asil perkebunan, lan asil industri, sarta ugi karcis mlebu acara, jasa parkir, sewa kaplingan lan sanes-sanesipun. Pramila wontenipun tradhisi punika saged ningkataken pendapatan bebrayan lan Pamerintah Kabupaten Demak. Pramila panyerat nggadhahi panemu badhe naliti babagan Upacara tumpeng sanga salebeting tradhisi “Grebeg Besar” Tlatah Bintoro Demak: satunggaling pangrembag semiotika.
B. Rancangan Momotan Panaliten Adhedhasar pawadaning prakawis ing nginggil, pramila ingkang ndadosaken momotan panalitenipun inggih punika: 1. Kados pundi prosesi upacara Tumpeng Sanga salebeting tradhisi “Grebeg Besar” Demak? 2. Kados pundi wujud, tandha lan makna lambang utawi simbol Tumpeng Sanga salebeting tradhisi “Grebeg Besar” Demak?
C. Ancasing Panaliten Adhedhasar momotan panaliten punika panaliti nggadhahi ancas panaliten inggih punika: 1. Kangge mangertosi prosesi upacara Tumpeng Sanga salebeting tradhisi “Grebeg Besar” Demak. 2. Kangge mangertosi wujud, tandha lan lambang utawi simbol Tumpeng Sanga salebeting tradhisi “Grebeg Besar” Demak.
D. Mupangating Panaliten Mupangat panaliten ingkang dipunpikajengaken wonten kalih jinis inggih punika: 1. Sacara Teoritis a. Asil panaliten punika kaajab saged nuwuhi kawruh ngengingi makna upacara tumpeng sanga mliginipun tumrap bebrayan ing kitha Demak. b. Kangge pamaos lan kadhang Mahasiswa, panaliten punika mujudaken seserapan ingkang migunani tumraping pasinaon basa Jawi lan kabudayaan Jawi. 2. Sacara Praktis a. Kangge panaliti, panaliten punika migunani sanget supados angsal pangetahuan lan wawasan
babagan wujud lan makna lambang
tumpeng sanga ugi prosesi upacara tumpeng sanga salebeting
tradhisi Grebeg Besar Demak. b. Kangge pihak panyangkul gati ingkang ngawontenaken upacara tumpeng sanga ing tradhisi Grebeg Besar, panaliten punika saged dipundadosaken dokumentasi lan tradhisi punika supados tambah ngrembaka ing kitha Demak. c. Kangge masarakat luas mliginipun generasi muda. Asil panaliten punika kaajab saged maringi informasi ngengingi prosesi upacara tumpeng sanga, wujud, makna lambang tumpeng sanga lan supados saged ngrembakaaken ugi nglestantunaken tradhisi Grebeg Besar ingkang dados asset budaya bangsa. d. Kangge pameritahan Dati II Kabupaten Demak mliginipun bidang kabudayaan asil panaliten punika saged dados panjangkep ing dokumentasi.
E. Panandhesing Tembung Supados dipunangkah
gampil ing
anggenipun
irah-irahan,
mangertosi
pramila
badhe
punapa
ingkang
dipunandharaken
panandhesing tembung inggih punika: 1. Tumpeng Sanga Miturut Atmodjo (1990: 400) tumpeng inggih punika sekul ingkang dipunwangun pasungan kangge acara wilujengan, lan sanga punika angka ingkang cacahipun wonten sanga. Tumpeng sanga inggih punika tumpeng ingkang cacahipun wonten sanga dipundamel kangge acara wilujengan ing upacara
tradhisi Grebeg Besar Demak. 2. Tradhisi Grebeg Besar Tradhisi inggih punika lelaku-lelaku ingkang dipunlampahi kanthi turun tumurun (Atmodjo, 1990: 469). Miturut A. Kasah (2006: 6), Grebeg Besar punika
saking
tembung Gerebeg, Grebeg, Gerbeg maknanipun swanten angin ingkang wanter. Tembung basa Jawa (h) anggarebeg maknanipun iring-iringan raja agung utawi temanten lan dipunkepung. Grebeg tegesipun dipungiring, dipunkempalaken lan dipunkepung. Dados Grebeg inggih punika salah satunggalipun kempalan kangge jejibahan ing papan panggenan ingkang mligi. Tembung Besar punika mundhut saking nami wulan inggih punika wulan Besar (Dzulhijjah). Pramila Tradhisi Grebeg Besar inggih punika lelaku-lelaku ingkang dipunlampahi turun tumurun saben wulan Besar (Dzulhijjah) setunggal warsa sapisan, kaangkah kangge jejibahan dhakwah Islamiyah wonten ing Masjid Agung Demak. 3. Bintoro Demak Miturut kamus Kawi Indonesia kaca 44, tembung Bintoro asalipun saking tembung Bhatara = Bh- in- atara = Bhinatara = Bhintara. Bhatara punika raja, dewa. Tegesipun Bintoro inggih punika dipunangkat dados raja. Dene Demak asalipun saking basa kawi inggih punika hadiah, penerimaan, syarat, upah ( Pujo lan Khafid, 2008: 39).
Demak inggih punika kitha wali ingkang utami wonten ing Propinsi Jawa Tengah, tetengeripun ing tengah-tengahing jalur jalan raya antawis Semarang – Kudus. 4. Semiotika Istilahipun semiotika saking tembung “semion” (Yunani) tegesipun tandha. Semiotika ingkang dipunandharaken dening Ferdinand De Saussure (1857-1913), inggih punika ngelmu ingkang sacara sistematis nyinauni tandha-tandha lan lambang, sistem-sistem lambang lan prosesipun lambang (Hidayat, 2006: 130). 5. Makna Simbolik Miturut Endraswara (2003: 171), tembung simbol asalipun saking Yunani inggih punika symbolon. Tegesipun tadha utawi titikan ingkang paring pangertosan dhumateng tiyang. Makna simbolik inggih punika tandha utawi titikan ingkang paring pangertosan tartamtu ingkang sipatipun abstrak, wujudipun warni, swanten, piranti lan sanes-sanesipun.
F. Tatarakiting Panyeratan Supados runtut anggenipun mangertosi andharan ing salebeting seratan punika, tatarakiting panyeratan skripsi katata kados mekaten. Bab I mujudaken pambukaning seratan, wonten ngriki nerangaken punapa mawon ingkang dados Pawadaning Prakawis, Rancangan Momotan Panaliten, Ancasing Panaliten, Mupangating Panaliten, Panandhesing Tembung, Tatarakiting Panyeratan
Dene teori utawi kawruh punapa mawon ingkang kaginakaken kangge ngrembag perkawis ing panaliten punika kaserat ing Bab II. Dados Bab II punika mujudaken landhasan teori ngrembag babagan kaping satunggal pangertosan Semiotika. Kaping kalih pangertosan Folklor kaperang wonten tiga inggih punika titikanipun Folklor, mupangatipun Folklor, wujuding Folklor antawisipun wonten folklore lesan, folklore saperangan lesan lan folklore boten lesan. Kaping tiga ngengingi Upacara Slametan lan Tumpeng. Kaping sekawan ngengingi Adat Tradhisi lan Kabudayaan. Babagan cara-caranipun panaliten punika kaperang lan dipunandharaken wonten ing Bab III, andharanipun inggih punika Sasaran Panaliten, Jinising Panaliten, Papan lan Wekdal Panaliten, Sumber Dhata antawisipun saking Dhata Primer lan Dhata Sekunder, Teknik Pangumpulan Dhata, antawisipun saking Observasi, Studi Pustaka,
Teknik
Wawancara,
lan
Dokumentasi,
Piranti
Pangumpulaning Dhata lan Teknik Analisis Dhata. Ing Bab IV, inggih punika pirembagan, wonten Bab punika ngandharaken asiling panaliten. Bab V inggih punika panutup ngandharaken Dudutan lan Pamrayogi. Salajengipun ing perangan pungkasan kaserat Kapustakan lan Lampiran.
BAB II LANDHESAN TEORI
A. Pangertosan Semiotika Bebrayan minangka pandukung kabudayaan ingkang boten saged uwal saking symbol. Miturut C. A, Van peursen kabudayaan minangka endapan saking kagiatan lan karya manungsa. Manungsa mahluk budaya, mahluk sosial ingkang boten saged gesang piyambak. Miturut Suhartati, dkk (2007: 124) kabudayaan punika piyambak gagasan, simbol-simbol, bobot ajining asil karya lan budipakarti manungsa. Pramila hakekatipun manungsa inggih punika animal symbolicum. Miturut Ferdinand De Saussure (1857-1913), ngilmu ingkang sacara sistematis nyinauni tandha-tandha lan lambang, sistem-sistem lambang lan prosesing perlambangan dipunwastani semiotika (Hidayat, 2006: 130). Miturut Charles Sander Peirce (1839-1914) minangka ahli filosof Amerika (lumantar Zoest, 1993: 19), bilih jinising tandha wonten tigang macem adhedhasar sipat groundipun inggih punika: 1. Qualisigns inggih punika tandha-tandha minangka tandha adhedhasar saking sipat.
2. Sinsigns inggih punika tandha-tandha minangka tandha dhasar ingkang kasunyatan utawi tampilanipun kaleresan nyata. 3. Legisigns inggih punika tandha-tandha minangka tandha dhasar ingkang wonten aturanipun sacara umum. Adhedhasar andharan ing nginggil punika, saged dipuntaliti bilih ing prosesi tumpeng sanga wonten salah satunggalipun tandha adhedhasar sipat groundipun inggih punika: Werni pethak ing tumpeng minangka tandha utawi sipat. pethak minangka jinising tandha Qualisigns. Ing tandha punika kedah nggadhahi wujud.
Pramila
wujud
tumpeng
sanga
inggih
punika
kerucut.
Saderengipun upacara tumpeng sanga kawiwitan wonten group rebana lan tari jipin. Wiramanipun rebana minangka Sinsigns lan gaya obahing tari jipin punika minangka tandha Legisigns. Miturut C. A. Peursen (lumantar Herusatoto, 2001: 11) ngandaraken bilih wujudipun tandha wonten tiga inggih punika: lambang utawi simbol, tandha (ikon) lan isarat (indeks). Tembung simbol asalipun saking basa yunani, symbolos suraosipun tandha utawi titikan ingkang nyukani pangertosan tartamtu dhumateng tiyang. Ing salebeting Kamus umum bahasa Indonesia karya W. J. S. Poerwadarminta ngandharaken bilih, simbol utawi lambang inggih punika kados tandha, lukisan, guneman lan sapanunggalipun ingkang ngandut
teges tartamtu. Tuladhanipun werni pethak ing tumpeng minangka lambang reresik (kasucian), gambar pari minangka lambang kamakmuran, sekul ingkang dipundamel lan kabentuk pasungan kados gunung punika ndadosaken lambang. Miturut bebrayan Demak ngengingi tumpeng kados gunung suraosipun nglambangaken sumber pagesangan lair lan bathin. Tandha (ikon) inggih punika hal utawi kahanan ngandaraken objek dhumateng subjek. Tandha nggadhahi titikan tartamtu mawi punapa ingkang dipuntandhai. Tuladhanipun ing tumpeng katancepan Lombok, gereh, jejanganan, kacang lanjar lan sanes-sanesipun. Dene isarat (indeks) inggih punika hal utawi kahanan ingkang paring pangertosan dening subjek dhumateng objek. Suraosipun subjek asring maringi pangertosan tartamtu arupi isarat dhumateng objek. Isarat boten saged dipunnetepaken ing pangageman, sadaya gumantung saking subjek lan wujudipun saged dipunewahi dados tandha. Tuladhanipun saderengipun
upacara
tumpeng
sanga
kawiwitan
tandha
bedug
dipunungelaken. Ungelipun swanten bedug minangka isarat bilih upacara sagedipun wiwiti. Adedhasar panjlentrehan ing inggil punika bilih ngengingi upacara tumpeng sanga wonten tandha utawi ikon, isarat utawi indeks lan makna simbol utawi lambangipun. Antawisipun ing tumpeng katancepan Lombok, gereh, jejanganan, kacang lanjar lan sanes-sanesipun minangka tandha. Werni pethak ing tumpeng minangka lambang reresik (kasucian), sekul ingkang dipundamel lan wujudipun pasungan kados gunung punika
ndadosaken lambang. Miturut bebrayan Demak tumpeng kados gunung suraosipun nglambangaken sumber pagesangan lair lan bathin. Ungelipun swanten bedug minangka isarat bilih upacara tumpeng sanga saged kawiwitan.
B. Pangertosan Folklor Folklor minangka salah satunggalipun disiplin ilmu utawi cabang ilmu kawruh ingkang jumeneng piyambak ing Indonesia lan dereng dangu ngrembaka. Miturut etimologi, folklor punika mula bukanipun saking tembung folk lan lore. Folk punika kempalaning tiyang ingkang nggadhahi pengenalan fisik, sosial lan kabudayaan. Tandha pangenal kasebat saged arupi: warni kulit, rupi rukmanipun, padamelan, basa, kawruh lan agami ingkang sami. Ananging ingkang langkung wigati punika piyambakipun sampun nggadhahi tradhisi ingkang sampun kawaris kanthi turun-tumurun, sekedikipun kalih generasi ingkang saged dipunwastani gadhahipun bebrayan. Ingkang langkung wigati piyambakipun kedah eling dhateng identitas klompokipun piyambak (Dundes ing Danandjaja, 2007: 1). Lore punika tradhisi, Folk minangka kabudayaan ingkang kawaris kanthi turun-tumurun kanthi lesan utawi lumantar patuladhan ingkang dipunsarengi kaliyan owahing tandha utawi pambiyantu pepeling. Folklor punika saperangan kabudayaan ingkang kolektif, ingkang kasebar lan dipunwarisaken turun-tumurun (Danandjaja, 2007: 2).
Andharan ing kawiwitan saged dipundudut bilih definisi folklore inggih punika saperangan kabudayaan ingkang kolektif lan sumebar ugi dipunwarisaken turun tumurun, antawis kolektif punapa kemawon kanthi tradisional ing salebeting versi ingkang boten sami, wonten ing wujud lesan utawi tuladha ingkang dipunjangkepi kaliyan gerak isarat utawi piranti pambiyantu pangeling-eling (mnemonic device). Adhedhasar panjlentreh punika, saged dipunpundhut dudutan bilih upacara tumpeng sanga minangka saperangan saking kabudayaan ingkang arupi
folklor.
Grebeg
Besar
tradhisi
ingkang
sampun
dangu
dipuntindakaken dening bebrayan minangka arupi kabudayaan ingkang kawaris kanthi turun-tumurun.
1. Titikanipun Folklor Supados
saged
bentenaken
folklor
saking
kabudayaan
sanesipun, kedah mangertosi rumiyin titikanipun folklor ingkang utami ing umumipun. Miturut Danandjaja (2007: 3-5) titikan utamaning panepang folklor inggih punika: a. Sumebaring lan kawarisanipun limrah katindakaken kanthi cara lesan, inggih punika lumantar setunggal tiyang dhumateng tiyang sanes (kanthi cara lesan, sumebaring lumantar tutur tembung saking pacelathoning tiyang). b. Folklor nggadhahi sipat tradisional, inggih punika kasebaraken kanthi rupi relatip netep utawi ingkang standar.
c. Folklor wonten (exist) ing versi-versi utawi varian-varian ingkang boten sami d. Folklor sipatipun anonim, tegesipun naminipun pangripta boten dipunmangertosi dening tiyang malih. e. Folklor limrahipun nggadhahi wujud berumus utawi berpola. f. Folklor nggadhahi mupangat (function) kangge gesang sesarengan ingkang kolektif. g. Folklor asipat pralogis, inggih punika nggadhahi logika piyambak ingkang boten jumbuh kaliyan logika umum. h. Folklor dados gadhahipun sesarengan saking kolektif tartamtu. i. Folklor limrahipun asipat wantah lan lugu, saengga asring katingal kasar lan dumadakan.
2. Mupangatipun Folklor Wonten ing salebetipun “Folklor Indonesia ilmu gosip, dongeng, lan sanesipun ” (Danandjaja, 2007: 19), William R. Bascom, satunggalipun dwija ageng Emeritus ing ilmu folklor wonten ing Universitas California ing Berkeley ingkang sampun suwargi nerangaken bilih mupangatipun
folklor wonten sekawan inggih
punika: a. Minangka system proyeksi (projective system) inggih punika kangge piranti pencermin angen-angen minangka kolektif. b. Minangka piranti pangesahan pranata-pranata lan lembaga-
lembaga kabudayaan. c. Minangka piranti pendidikan anak (pedalogical device) d. Minangka piranti pameksa lan pengawas norma-norma bebrayan tansah dipunpatuhi dening anggota kolektifipun.
3. Wujuding Folklor Dene kabudayaan nggadhahi pitung unsur kabudayaan universal inggih punika sistem mata pencaharian hidup (ekonomi), sistem piranti lan panjangkepan ing pagesangan (teknologi), sistem kabebrayanan, sistem basa, sistem kesenian, sistem kawruh, lan sistem religi. Pramila folklor
miturut Jan Harold Brunvand (lumantar
Danandjaja, 2007: 21 – 23) inggih punika satunggaling ahli folklor saking Amerika Serikat saged nggolongaken ing tiga klompok ageng adhedhasar tipenipun inggih punika: a. Floklor lesan (verbal folklor) Floklor lesan punika folklor ingkang awujud murni lesan. Ingkang kalebet klompok punika antawisipun: 1) Bahasa rakyat Kadosta: logat, julukan pangkat tradisionl, lan munggah kabangsawan. 2) Ungkapan tradisional Kadosta: bebasan, pepatah, lan pemeo.
3) Pitakenan tradisional Ing Indonesia langkung kawentar dipunsebat bedhekan inggih punika pitakenan ingkang asipat tradisional lan wangsulan ingkang tradisional ugi. 4) Sajak lan Geguritan rakyat Kadosta: pantun, lan syair. 5) Cariyos prosa rakyat Miturut William R. Bascom (lumantar Danandjaja, 2007: 50) cariyos prosa brayat kapantha ing tigang golongan ageng inggih punka: Mite (myth), Legenda (legend), Dongeng (folktale) 6) Nyayian rakyat (folksongs) Miturut Jan Harod Brunvand (lumantar Danandjaja, 2007:141) inggih punika salah satunggalipun genre utawi wujud folklore ingkang kapantha saking tembung-tembung lan tembang ingkang kawedaraken kanthi lisan ing antawis anggota kolektif tartamtu awujud tradisional lan kathah nggadhahi varian. Kadosta: nyanyian rerepan (lullaby), nyanyian kerja (working song), nyanyian permainan (play song). Adhedhasar panjlentrehan ing inggil saged paring dudutan bilih tradhisi Grebeg Besar kalebet folklor lesan ingkang awujud ungkapan tradisional kadosta: pemeo isinipun “Sinten
kemawon ingkang nate ngunjungi Grebeg Besar Demak kanthi kaping pitu, sami mawon kaliyan nglaksanakaken Ibadah Haji”.
b. Folklor saperangan lesan (Partly Verbal Folklor) Folklor saperangan lesan minangka folklor ingkang wujud campuraning unsur lesan lan unsur boten lesan. Ingkang kagolong klompok punika kadosta: 1) Kapercayaan rakyat Umpaminipun ingkang tiyang modern asring dipunwastani takhayul, kawujud saking pernyataan ingkang asipat lesan dipunwuwuhi kaliyan owah isarat ingkang dipunanggep nggadhahi surasa gaib. 2) Teater rakyat Teater rakyat inggih punika teater ingkang dipunproduksi dening rakyat, tanpa wonten ingkang nyandhang dana, kangge kekarepanipun
insidentil,
gesang
lan
ngrembaka
ing
satengahipun bebrayan. 3) Permainan rakyat Permainan rakyat kalebet folklor amargi dipungadhahi lumantar lesan. Dolanan brayat (folk game) kapantha dados kalih golongan ageng inggih punika dolanan kangge dolanan (play) lan dolanan kangge tanding (game).
Dolanan kangge dolanan sipatipun anamung kangge ngisi wekdal senggan utawi rekreasi. Menawi dolanan kangge tanding kirang nggadhahi sipat kasebat amargi nggadhahi sipat siasat (game of strategy), kaprigelan fisik (game of physical skill), lan untung-untungan (game of change) (Roberts, Arth, lan Bush lumantar Danandjaja, 2007: 171). 4) Adat istiadat Adat istiadat, kalebet folklor saperangan lesan amargi adat istiadat punika tata kelakuan ingkang kekal lan turun-tumurun saking generasi setunggal tumuju generasi sanes minangka warisan, saengga kiyat integrasinipun kaliyan solah bawanipun bebrayan. 5) Tarian rakyat Tarian rakyat inggih punika tarian ingkang gesang lan ngrembaka ing satunggalipun daerah. Tuladhanipun tari gambyong saking Jawa Tengah, tari pendet saking Bali, lan sanes-sanesipun. 6) Upacara Upacara kalebet folklor saperangan lesan amargi piranti (miturut adat istiadat) rantamanipun padamelan utawi solah bawa ingkang kaiket tumrap tatanan tartamtu miturut adat utawi agami. 7) Pesta rakyat
Pesta rakayat kalebet folklor saperangan lesan amargi pesta rakyat punika pasamuan ngunjuk lan dhahar ingkang kawontenan satengahing brayat nalika wonten prayaan punapa kemawon. Kadosta: sedekah laut, sedekah bumi, lan sanessanesipun. Adhedhasar katrangan ing inggil punika saged paring dudutan, bilih Upacara tumpeng sanga kalebet folklor saperangan lesan. Bebrayan pitados Tumpeng punika saged paring berkah, kaslametan sarta punapa ingkang dipunsuwun saged kalampahan.
c. Folklor Boten Lesan (non verbal folklore) Folklor boten lesan punika folklor ingkang wujudipun boten lesan. Klompok ageng punika saged kaperang dados kalih, inggih punika material lan sanes material. Ingkang material antawisipun: arsitektur rakyat, karajinan tangan rakyat, pakaian, lan hiasan tubuh, makanan lan minuman, sarta obat-obatan tradisional, bunyi isyarat kangge komunikasi rakyat, kasebat kentongan lan gendang. Panjlentrehan ing inggil punika bilih ing Upacara tumpeng sanga kalebet folklor boten lesan ing jinis material. Amargi tumpeng punika satunggaling jinis material awujud panganan ingkang nggadhahi makna simbol.
C. Upacara Slametan Lan Tumpeng 1. Pangertosan Upacara lan Slametan Bebrayan Jawi ngawontenaken upacara slametan nggadhahi ancas. Ancasipun supados angsal kaslametan lan minangka wujud roas syukur ing ngarsanipun Allah SWT. Slametan minangka versi Jawi salebeting
upacara
kaagamaan
ingkang
umum
ing
dunya
nglambangaken mistis lan sosial (Geertz, 1959: 13). Miturut Koentjaraningrat (2004: 347) upacara lan slametan punika
wonten
gandeng-cenengipun
kaliyan
kapitadosan.
Saperanganing tiyang Jawi wonten ingkang pitados bilih slametan boten saged uwal saking unsur-unsuripun mahluk gaib utawi mahluk alus. Mahluk halus kadosta memedi, lelembut, tuyul, demit, lan sanessanesipun. Miturut kapitadosan bebrayan mahluk-mahluk halus kasebat saged maringi kamulyaan, kaslametan. Ananging kosok wangsulipun, kapitadosan punika saged ewah minangka dados lelayu. Wondene kangge panganut agami Islam Jawi ingkang taat anamung pitados maring ngarsanipun Gusti Allah SWT lan kanjeng Nabi Muhammad SAW. Pramila kedah taat nglampahi ajaran-ajaran saking agami Islam, antawisipun sholat, pasa, zakat lan sanes-sanesipun. Slametan inggih punika upacara dhedhaharan sareng-sareng lan dipunparingi donga saderengipun dipunparingaken. Slametan kagolong wonten sekawan jinis inggih punika: a.
slametan
salebeting
pagesanganipun
manungsa,
kadosta
tingkeban, mitoni, lelayu, khitanan lan sanes-sanesipun. b.
slametan ingkang wonten gandeng-cenengipun kaliyan resik-resik dhusun
c. slametan ingkang gegayutan mawi dinten-dinten riyadi utawi wulan- wulan Besar Islam, kadosta Maulud Nabi, Idul Fitri, Idul Adha lan sanes-sanesipun. d. slametan ingkang wekdalipun boten tamtu, kadosta nggadhahi griya enggal, ngruwat, kaul lan sanes-sanesipun (Geertz, 1959: 38). 2. Pangertosan Tumpeng Tumpeng minangka sajian khas Indonesia mliginipun bebrayan Jawa, Bali. Tumpeng asring dipunginakaken kangge syarat upacara adat. Umumipun upacara adat inggih punika upacara lelayu, upacara mitoni, upacara temanten lan sanes-sanesipun. Wujudipun tumpeng kangge upacara adat kathah sanget. Sadaya gumantung tata cara ing acaranipun. Tumpeng inggih punika tumpukan sekul wujudipun krucut, kadosta gunung. Wujud punika nggadhahi makna. Tumpeng minangka simbol ekosistem ing pagesangan. Wujud ingkang ngrucut minangka pralambang saking kaagunganipun Allah SWT. Isinipun tumpeng ugi wonten maknanipun. Punika nglambangaken sadaya saisinipun ing alam donya. Warni tumpeng
kalarumiyin anamung pethak kemawon.
Saniki kathah modifikasi warni, saengga makna sakralipun sakedik
ical.
Tumpeng
saniki
dados
panjangkep
kemawon,
boten
dipunwigatosaken makna utawi filosofinipun. Jinis-jinisipun tumpeng wonten pitu inggih punika: a. Tumpeng Robyong Tumpeng Robyong punika asring kangge upacara siraman ing temanten adat Jawi. Tumpeng Robyong kadamel saking sekul, katumpeng, kalebetaken ing cething, tinancepan ulam-ulam. Tumpeng ugi katancepan gereh pethek, krupuk urang, jejanganan, lombok, kacang lanjar, ijo-ijo, terong lan sesekaran. Punika gegambaran gegayuhan tumpeng sagedipun kasembadan, mawi kasengkuyung
rinobyong-robyong,
sakathahing
sesaji
lan
kawontenanipun pirantos wilujengan (Soeranto lan Mulyani, 2004: 56). Tumpeng robyong ing slametan pangaten miturut Kitab Primbon Adammakna (2008: 29) bilih ing tumpeng robyong wonten tigan godhogan sakulite dipunsunduk ngagem sujen, ing inggilipun tigan trasi bakaran lajeng brambang, ing inggilipun piyambak
lombok.
Sundukan
punika
dipuntancepaken
ing
pucukipun tumpeng sarta ing sakiwa tengenipun dipuntancepi sawarnanipun jejanganan. Kanthi tumpeng punika katon rompyorompyo. Amargi kathah sesundukan ingkang sami tinancepan wau. Sarta wonten tumpeng gundhul inggih punika tumpeng ingkang boten wonten lelawuhanipun.
b. Tumpeng Nujuh Bulan (Mitoni) Tumpeng punika kangge syukuran tiyang estri ingkang wawrat. Tumpeng punika warninipun pethak, dipundelehaken ing tampah. Tampah dipuntlasari mawi godhong gedhang. Tumpeng ugi dipunparingi jejanganan ijo-ijo lan ulam. Tumpeng katata, dipundelehaken ing tengah lan dipunubengi tumpeng alit cacahipun enem. c. Tumpeng Pungkur Tumpeng punika kangge upacara Lelayu (kematian). Isinipun sekul pethak ingkang dipunubengi jejanganan ijo-ijo. Tumpeng
dipuniris
vertikal
anggenipun
delehaken
kedah
mungkuri. d. Tumpeng Pethak Tumpeng punika asring kangge acara sakral. Amargi warni pethak nglambangaken kesucian. Tumpeng pethak dipunsukani pitik ingkung, tempe, tahu lan gereh petek. e. Tumpeng Sekul Kuning Tumpeng punika asring kangge acara kadosta: kelairan, ulang taun, khitanan, pertunangan, temanten, tolak balak lan sanes-sanesipun.
Isinipun
tumpeng
sami
kaliyan
tumpeng
umumipun. Anamung dipunsukani bergedel, kering-keringan, abon, irisan ketimun. Warni kuning ing tumpeng suraos kekayaan lan moral ingkang luhur.
f. Tumpeng Sekul Uduk Tumpeng punika asring kangge pengetan Maulud Nabi utawi tumpeng tasakura. Tumpeng raosipun gurih, isinipun pitek ingkung bumbu aren, lalapan, rambak, kedele cemeng lan sanessanesipun. g. Tumpeng Seremonial utawi Tumpeng Modifikasi Tumpeng punika sagedipun wastani tumpeng suka-suka. Gumantung raos kita piyambak amargi boten dipunwigatosaken makna filosofinipun. (http:\\ncc.blogsome.com\2006\06\14\228\trackback). Adhedhasar panjlentrehan ing inggil punika, saged dipundudut bilih ing upacara tumpeng sanga kagolong jinising slametan ingkang gegayutan mawi wulan-wulan Besar Islam inggih punika malam wulan Idul Adha, surya 10 Dhulhijjah tabuh 19.30 dalu. Ing isinipun slametan wonten tumpeng ingkang cacahipun sanga. Tumpeng setunggal ageng awujud Masjid Agung Demak. Ing lebetipun tumpeng ageng wonten tumpeng alit werni pethak, jejanganan, ulam, lan sanes-sanesipun. Tumpeng ingkang wolu wujudipun kerucut ing lebetipun wonten sekul golongipun. Sekul golong punika ingkang dipunparingaken dhumateng bebrayan mliginipun bebrayan Demak.
D. Adat Tradhisi lan Kabudayaan 1. Pangertosan Adat lan Tradhisi Ing salebetipun kabudayaan wonten peradapan, adat lan tradhisi. Adab dipungayutaken kaliyan budaya saengga dados adab budaya. Tembung adat dipungabungaken kaliyan tradhisi dados adat tradhisi. Pramila adat lan tradhisi nggadhahi pangertosan ingkang sami. Miturut Bastomi (1995: 11) Adat nyangkup pranata ingkang ngatur solah bawanipun manungsa salebeting pandukung tiyang setunggal lan sanesipun. Pranata punika mujudaken kalaziman, kasusilaan ingkang gesang ing tengah-tengahipun bebrayan saking pamuka adat. Adat punika sipatipun patuh, laras, sarta harmoni ingkang wonten gandheng-cenengipun kaliyan kahanan antawis setunggal lan sanesipun. Adat inggih punika sadaya aturan lan hukum ingkang kaserat, boten dipunbukuaken ingkang nyangkup ing sadaya aspek pagesangan. Adat nemtokaken hal ingkang sae lan boten kangge warga bebrayanipun. Pramila anggenipun adat wonten larangan lan kedah boten
saged
dipunlanggar.
Tiyang
ingkang
nglanggar
adat,
piyambakipun rumaos lepat lan dosa. Amargi adat sampun dipuntampi lan
dipunpitadosi
dening
warga
bebrayanipun.
Adhedhasar
kapitadosan adat ingkang dipunlanggar punika nekakaken ingkang awon sipatipun gaib.
Adat lan tradhisi minangka kasatuan kolektif saperangan bebrayan, sipatipun wiyar. Manungsa piyambak ingkang damel tradhisi ingkang saged katampi, kaewah. Wonten bentenipun antawis adat, tradhisi lan kabudayaan. Bilih adat lan tradhisi punika dipunrumusaken saking punapa ingkang ideal, kekal, aktual, ananging kabudayaan asring remen ningkataken punapa ingkang dipunasilaken saking generasi lami (Bastomi, 1995: 14). 2. Pangertosan Kabudayaan Miturut Koentjaraningrat (2004: 9) Tembung kabudayaan asalipun saking tembung sanskerta buddhayah. Tegesipun wujud jamak saking buddhi suraosipun budi utawi akal. Kabudayaan inggih punika sadaya gagasan lan karya manungsa kedah mawi sinau, sarta sadaya punika saking asil budi lan karyanipun. Budaya inggih punika wujud jamak saking tembung budi lan daya, tegesipun cinta, karsa, lan rasa. Tembung budaya ugi asalipun saking basa sanskerta budhayah jamak tembung buddhi, tegesipun budi utawi akal. Miturut E. B. Tylor kabudayaan inggih punika sadaya perangan ingkang kompleks ngengingi antawis kaweruh, kapitadosan, kesenian, moral, kailmuan, hukum, adat istiadat lan kaprigelan sanesipun saking manungsa lan bebrayan (M. Setiadi, dkk, 2007: 27). Bebrayan nggadhahi kabudayaan ingkang boten sami kaliyan bebrayan sanesipun. Indonesia punika kagolong antawis suku bangsa ingkang benten-benten, ananging saben kabudayaan nggadhahi titikan
utawi sipat ingkang sami. Sipat punika boten dipuntegesi sacara spesifik ananging asipat universal. Manungsa ing pundi kemawon boten bentenaken faktor ras, lingkungan alam, utawi pawiyatan ingkang sipatipun budaya. Kabudayaan nggadhahi sipat wonten ing pundi kemawon, amargi punika kangge sadaya budaya. Sipat hakiki saking kabudayaan kasebat antawisipun: a. Budaya saged kawujud lan kalampahan kanthi sae, punika saking solah bawanipun manungsa. b. Kalarumiyin budaya sampun wonten ing saperangan generasi tartamtu, sinaosa budaya generasi kasebat boten saged pejah. c. Budaya dipunpikajengaken dening manungsa, lan kawujud ing solah bawanipun piyambak. d. Budaya wonten aturan-aturan ingkang isinipun kawajibankawajiban, tindakan-tindakan ingkang dipuntampi lan boten katampi, lan tindakan-tindakan ingkang angsal idin lan boten dipunidini (M. Setiadi, dkk, 2007: 32-34). Kabudayaan boten anamung nggadhahi sipat, ananging kabudayaan ugi nggadhahi tigang wujud inggih punika: a. Wujud kabudayaan minangka satunggalipun komplek saking ideide, gagasan, nilai-nilai, norma-norma, peraturan lan sanessanesipun. b. Wujud kabudayaan minangka satunggalipun komplek aktivitas
lelakunipun saking manungsa ing salebeting bebrayan. c.
Wujud kabudayaan minangka benda-benda saking asilipun karya manungsa. Wujud sapisan inggih punika wujud idel saking kabudayaan.
Sipatipun abstrak, boten saged dipunraba utawi dipunphoto. Papanipun wonten ing mustaka utawi pangandikan sanes, ing salebetipun alam pamikir saking warga bebrayan ing pundi kabudayaan punika gesang. Gegayutan mawi warga bebrayan bilih gagasan punika dipunserat, mila papan saking kabudayaan ideel punika wonten ing salebeting karangan lan buku-buku asil karya para panyerat warga bebrayan. Kabudayaan ideel ugi kathah kasimpen wonten disk, tape, arsip, koleksi microfilm lan microfish, kartu computer lan sanes-sanesipun. Kabudayaan ideel punika saged dipunsebat adat kelakuan utawi adat istiadat. Kawastanan tata kelakuan tegesipun bilih kabudayaan ideel fungsinipun dados tata kelakuan ingkang ngatur, ngendaliaken lan nyukani arahan kaliyan manungsa ing bebrayan. Fungsi saking punika sacara mligi adat kaperang saking pinten-pinten lapisan inggih punika abstrak kadosta sistem boboting budaya lan konkret kadosta sistem hukum. Wujud kaping kalih saking kabudayaan dipunwastani sistem sosial, ngengingi solah bawanipun saking manungsa punika piyambak. Sistem sosial punika antawis saking aktivitas-aktivitas
aduarep manungsa, sesambetan, lan sesrawungan kaliyan setunggal lan sanesipun adhedhasar saking adat tata kelakuan. Pramila sistem sosial sipatipun konkret. Wujud kaping tiga saking kabudayaan dipunsebat kabudayaan fisik lan betahaken katrangan kathah. Wujud punika minangka sadaya asil fisik saking aktivitas, karya manungsa salebeting bebrayan. Pramila sipatipun langkung konkret lan arupi benda-benda ingkang saged dipunraba, dipunmersani lan dipunphoto. Dene sadaya kabudayaan saking wujud tiga kasebat boten saged uwal saking setunggal lan sanesipun. Kabudayaan ideel lan adat istiadat punika ngatur lan nyukani arahan dhumateng karyanipun manungsa. Umpaminipun pikiran-pikiran sae lan ide-ide ingkang ngasilaken benda-benda kabudayaan fisik lan karya manungsa (Koentjaraningrat, 2004: 5-7). Adhedhasar panjlentrehan ing inggil punika bilih adat lan tradhisi Grebeg Besar minangka warisan budayanipun bebrayan Demak.
Pramila
kedah
dipunlestantunaken.
Amargi
saking
kabudayaan punika wonten upacara slametanipun. Upacara punika naminipun upacara Tumpeng Sanga. Upacara tradhisi punika wujud kabudayaan ingkang kaadani saben wulan Idul Adha, surya 10 Dzulhijjah.
BAB III METODHE PANALITEN
A. Sasaran Panaliten Sasaran panaliten punika inggih punika Upacara Tumpeng Sanga. Ing panaliten punika ingkang dipunkaji ngengingi wujud, tandha, lambang utawi simbol lan prosesi upacara Tumpeng Sanga salebeting tradhisi “Grebeg Besar” Demak.
B. Jinising Panaliten Magepokan mawi momotan panaliten ingkang dipunkaji. Pramila panaliti migunakaken jinising panaliten kualitatif. Panaliten kualitatif inggih punika panalitian ingkang ngginakaken pendekatan folklor ingkang awujud folklor boten lesan jinising material arupi panganan inggih punika Tumpeng Sanga. Miturut Endraswara (2003: 62) bilih panalitian kualitatif folklore ingkang utami inggih punika asil panyajianipun saking tembung-tembung utawi ukara ing salebetipun struktur logik, saengga saged ngandharaken fenomena budayanipun. Ing fenomena budaya punika nggadhahi realitas langkung nyata. Kangge
nganalisis
punika
ugi
ngginakaken
pendekatan
strukturalisme Levi-Strauss. Pendekatan punika ngengingi bilih basa punika
wonten
gandeng
cenengipun
kaliyan
kabudayaan.
Dene
sesambetan punika saged madosi semiotikanipun inggih punika wujud, tandha lan makna lambangipun. Kanthi cara punika saged ngasilaken dhata ngengingi upacara Tumpeng Sanga satunggaling pangrembag semiotika.
C. Wekdal lan Papan Panaliten Papan panaliten wonten ing Tlatah Bintoro Demak, ingkang mapanipun antawis: 006 43’ 26’-007 09’ 43’ Lintang Kidul lan 110 27’ 58’-110 48’ 47’ Bujur Wetan. Sacara administratif wiyar wilayah Kabupaten Demak inggih punika 89. 743 hektar. Ingkang kaperang dados 14 Kecamatan lan 243 Desa lan 6 kalurahan. Ing Kecamatan Demak wiyar wilayahipun nggadhahi 19 desa salah satunggalipun inggih punika Tlatah Bintoro Demak minangka dados papan panalitenipun. Prosesi upacara Tumpeng Sanga papanipun langkung rumiyin wonten ing Pendopo Kabupaten Demak kalajengaken dipuniring wonten ing Masjid Agung Demak. Wekdal Surya 10 Dzulhijjah (Idul Adha), tabuh 19. 30 dalu.
D. Sumber Dhata Sumber dhata ingkang dipunginakaken ing panaliten punika kaperang dados kalih inggih punika: 1. Dhata Primer Minangka dhata ingkang dipunasilaken panaliti lumantar
wawancara. Wawancara punika kaliyan ingkang damel tumpeng sanga Bapak Rohmat (28 taun) lan Ibu Farida (39 taun), pihak Kepala Bidang Budaya Lan Seni Ibu Isowarni, S.Sos. (51 taun), pihak Dinas Pariwisata lan Kabudayaan Demak
Bapak Santo (49 taun) lan
wawancara kaliyan bebrayan ingkang nate ningali ugi mangertos babagan upacara tradhisi punika. 2. Dhata Sekunder Sumber dhata sekunder inggih punika sumber ingkang kaserat saking pinten-piten sumber utawi mediya. Sumber punika antawisipun: Filsafat Bahasa Mengungkap Hakikat Bahasa, Makna, dan Tanda (Ahmad, Asep Hidayat), Sejarah dan Legenda Grebeg Besar Kota Wali Demak (A. kasah, Hamid), Bausastra Jawa (Atmodjo, S. Prawiro), Filsafat Bahasa Mengungkap Hakikat Bahasa (Ahmad, Asep Hidayat), Seni Dan Budaya Jawa (Bastomi, Suwaji), Folklor Indonesia (Danandjaja, James), Metodologi Penelitian Kebudayaan (Endraswara, Suwardi.), Abangan, Santri, Priyayi Dalam Masyarakat Jawa (Geertz, Clifford), Simbolisme dalam Budaya Jawa (Herusatoto, Budiono), Kebudayaan Manusia
Mentalitas
Dan
dan
Kebudayaan
Pembangunan
(Koentjaraningrat.),
Di
(Koentjaraningrat),
Indonesia
Metodologi Penelitian Kualitatif (Moleong, J. Lexy), Ilmu Sosial dan Budaya Dasar (M Setiadi, Elly), Kitab Primbon Betaljemur Adammakna (R. Soemodidjojo), Sejarah Demak Matahari Terbit di Glagah Wangi (Semedi, Pujo dan Kasri, Khafid), Budaya Jawi
(Soeranto dan Mulyani, Sri), Fungsi dan Makna Simbolis Genta di Jawa Tengah.( Suhartati, dkk), Pendekatan Kuantitatif dan Kualitatif (Sumaryanto F, Totok), Serba-Serbi Semiotika (Zoes Aart Van dan Sudjiman Panuti), lan wonten dhata saking Dinas Pariwisata Kabupaten Demak (Upacara Grebeg Besar di Kabupaten Demak). . E. Teknik Pangumpulan Dhata Teknik pangumpulan dhata inggih punika teknik ingkang migunakaken pendekatan kualitatif kangge ngempalaken dhata–dhata ing panyusunan skripsi punika. Pramila teknik pangumpulan dhata ingkang dipunginakaken inggih punika: 1. Observasi Observasi inggih punika satunggalipun metode utawi cara kangge ngasilaken dhata kaliyan ngamati objek ingkang dados momotan prakawisipun. Panaliti boten anamung njingglengi objek sacara langsung kemawon. Supados gamblang panaliti ugi njingglengi kahanan wonten ing rekaman video upacara tumpeng sanga tradhisi Grebeg Besar. Observasi punika ngasilaken dhata primer ingkang wigati, akurat, lan objektif. 2. Studi Pustaka Studi pustaka inggih punika teknik pangumpulan data ingkang dipunpundhut kanthi cara madosi saking maneka warni sumber kaserat saking buku-buku umum utawi makalah-makalah ingkang jumbuh
kaliyan panaliten punika. Sumber ingkang katulis lan jumbuh kaliyan panaliten punika, dipunjangkepi
kaliyan
sumber-sumber
sanesipun.
Saengga
validitasipun kajamin, saking studi pustaka punika saged ngasilaken dhata sekunder. 3. Teknik Wawancara Wawancara inggih punika wujud komunikasi verbal ingkang awujud pacelathon lan katindakaken kaliyan kalih tiyang. Inggih punika pewawancara (interviewer) lan ingkang dipunwawancarai (interviewee) kanthi ancas angsal informasi (Moleong, 2002: 135 ). Anggenipun wawancara punika kangge maringi dhata ingkang sipatipun mligi. Pitakenan ingkang dipuntangletaken inggih punika pitakenan ingkang fokus kaliyan objek ingkang dipuntaliti. 4. Dokumentasi Dokumentasi inggih punika cara pangempalan dhata mawi mundhut gambar (foto-foto) ingkang dipunpikajengaken, kangge pandukung ing dhata panaliten. Sarta dados bukti ngengingi jejibahan ingkang wonten ing Upacara Tumpeng Sanga Salebeting Tradhisi “Grebeg Besar “ Demak.
F. Piranti Pangumpulan Dhata Piranti ingkang dipunginakaken ing pangumpulan dhata kedah jumbuh kaliyan sumber dhata lan teknik pangumpulan dhata. Saking
punika piranti ingkang dipunginakaken inggih punika: a. Alat perekam ( tape recorder ) b. Kamera HP c. Catatan lapangan
G. Teknik Analisis Dhata Proses analisis dhata kawiwitan kanthi nelaah sadaya dhata. Milles lan Huberman ngandharaken bilih dhata saking panaliten kualitatif awujud tembung-tembung boten angka. Dhata punika dipunkempalaken kanthi pinten-pinten cara, antawisipun wawancara, intisari dokumen, pita rekaman, pencatetan, pengetikan lan sanes-sanesipun. Analisis punika migunakaken tembung-tembung ingkang kasusun ing salebetipun teks. Teknik analisis dhata ingkang dipunginakaken ing panaliten inggih punika analisis ingkang ngliputi tigang tahapan inggih punika reduksi dhata, sajian dhata, lan dudutan utawi verifikasi. Analisis punika lumampah saking tigang tahapan punika (Sumaryanto F, 2007: 106-107). Bagan Siklus Analisis Dhata Kualitatif
Pangumpulan dhata Reduksi dhata Sajian dhata Dudutan Sumber: Analisi dhata kualitatif (Miles lan Huberman, 1992).
Tahap pangumpulan dhata punika migunakaken wawancara lumantar
informan.
Dhata
saking
informan
setunggal
lajeng
dipunbandhingaken kaliyan dhata saking informan sanesipun. Dados panaliti saged ngasilaken dhata ngengingi Upacara Tumpeng Sanga Salebeting Tradhisi “Grebeg Besar” Demak ingkang dados momotan panaliten.
BAB 1V PANGREMBAG ASILING PANALITEN
A. Deskripsi Dhata 1. Wilayah Bintoro Demak Bintoro Demak minangka papan ingkang dipundadosaken objek ing panaliten. Bintoro Demak nggadhahi tradhisi budaya salah satunggalipun Grebeg Besar. Prosesi ing Grebeg Besar wonten upacara naminipun wilujengan tumpeng sanga. Tumpeng sanga salebeting tradhisi Grebeg Besar punika wonten wujud, tandha lan makna lambang utawi simbolipun ingkang dipunpitadosi dening bebrayan Demak. Demak, minangka salah satunggalipun kabupaten ing Jawa Tengah ingkang mapanipun antawis: 006 43’ 26’-007 09’ 43’ Lintang Kidul lan 110 27’ 58’-110 48’ 47’ Bujur Wetan, ingkang nggadhahi wiyar wilayah inggih punika 89. 743 hektar. Kabupaten Demak kaperang dados 14 kecamatan, 243 desa lan 6 kalurahan. Saking sekawan welas Kecamatan punika salah satunggalipun inggih punika kecamatan Demak ing kabupaten Demak ingkang nggadhahi wates wilayah inggih punika: a. Ing iring ler winatesan kaliyan kecamatan Bonang, kecamatan Wedung b. Ing iring wetan winatesan kaliyan kecamatan Gajah, kecamatan
Karanganyar c. Ing iring kidul winatesan kaliyan kecamatan Wonosalam d. Ing iring kilen winatesan kaliyan kecamatan Karang tengah. Sacara administratif wiyar wilayah kecamatan Demak inggih punika 61,13 km2, kaperang saking 19 Desa salah satunggalipun Bintoro Demak. Tlatah Bintoro Demak kaperang saking 5 dhusun, 12 Rukun Warga (RW) lan 93 Rukun Tetangga (RT). Penduduk ing Bintoro Demak cacahipun langkung kathah, katingal saking jinising kelamin inggih punika jaler lan estri. Dipunpriksani saking cacahipun penduduk mayoritas agaminipun islam ngantos 99, 19 persen lan agami Kristen katholik ngantos 0, 77 persen lan agami Hindu utawi Budha ngantos 0, 04 persen. Kahanan
ingkang
wonten
ing
Bintoro
Demak
saged
dipunpriksani sacara umum ing pakaryanipun. Saking pakaryanipun wonten ingkang dados dwija, bakul, tani, buruh lan saperangan dados PNS. Kangge sarana pendidikan ingkang wonten inggih punika Pondok pesantren, Madrasah Ibtidakiyah (MI), Sekolah Dasar (SD), Madrasah Tsanawiyah (MTS), Sekolah Menengah Pertama (SMP), Sekolah Menengah Atas (SMA) lan Madrasah Aliyah. Kangge nindakaken jejibahan saben dintenipun bebrayan Demak migunakaken sarana transportasi. Sarana transportasinipun antawisipun sepedha, motor, mobil lan sanes-sanesipun. Wonten sarana sanesipun kangge pikantuk informasi kanthi cepet, saperangan warga wonten ingkang
nggadhahi
radio,
televisi,
handphon
minangka
dados
sarana
komunikasinipun. Dene sarana kangge kesenian lan kabudayaan kagolong becik. Kesenian lan kabudayaan ingkang wonten inggih punika arupi wayang, rebana, tarian jipin ugi tradhisi upacara inggih punika upacara iring-iringan wilujengan tumpeng sanga ingkang kaadani saben setunggal warsa sapisan.
2. Asalipun Tumpeng Sanga ing Tradhisi “Grebeg Besar” Demak Bebrayan Demak kathah ingkang boten mangertos asalipun tumpeng sanga punika. Pramila saged kaandharaken bilih jaman kalarumiyin para raja Jawa asring ngawontenaken slametan utawi wilujengan nagari. Wilujengan punika kangge pesta kurban saben warsa enggal. Ancasipun wilujengan nagari punika supados raja lan rakyat dipunparingi kaslametan. Rajanipun inggih punika raja weda lan raja meda, tegesipun kitab suci raja utawi kebijakan raja. Pahargyan kados punika sampun wonten wekdal pamerintahan raja Hayam Wuruk Majapahit. Pahargyan punika minangka tradhisi arupi persembahan sesaji dhumateng para Dewa kanthi mantra-mantra. Ancasipun kangge kurmati arwah para leluhur lan kaslamatan Nagari. Wekdal kerajaan Majapahit runtuh kalajengaken mawi kerajaan Islam Demak rajanipun Raden Pattah, kanthi gelar Kanjeng Sultan Raden Abdul Pattah Al Akbar Sayyidin Panatagama. Baginda boten remen tradhisi upacara punika, amargi ing upacara punika boten
leres lan katentang kanthi ajaranipun Islam. Ananging kathah bebrayan boten sarujuk saking kaputusanipun Raden Pattah. Upacara punika sampun dados kapitadosanipun bebrayan piyambak. Kaarifan para Wali lan Raden Pattah upacara tradhisi kurban punika dipunwontenaken malih. Ing upacara punika dipunewahi kanthi dipunparingi jejibahan dhakwah Islamiyah. Para wali sarujuk bilih Sunan Kalijaga ngrembakakaken upacara punika kanthi ngungelaken gangsa. Gangsa punika dipunungelaken wonten ing Masjid Agung Demak. Saking ungelipun gangsa narik kawigatinipun para bebrayan Demak. Bebrayan ingkang mersani kedah maosaken kalih kalimah syahadat inggih punika Asyhadu alla ilaaha illallah lan Wa asyhadu anna Muhammadar Rasuulullah. Pramila saking punika bebrayan sampun dados tiyang muslim. Upacara kurban langkung prayogi dipunewahi dados Upacara tradhisi Grebeg. Tradhisi Grebeg punika dipungayutaken kaliyan dinten Islam inggih punika Grebeg Syawal, Grebeg Besar lan Grebeg Maulud. Para wali mundhut upacara punika dados upacara Grebeg Besar ingkang kalampahan kawit wulan Besar (Idul kurban). Saben upacara Grebeg,
Sultan nyukani sedhekah inggih
punika arupi tumpeng. Tumpeng punika dipundamel cacahipun kanthi sanga, supados para bebrayan Demak kemut kaliyan jasa-jasanipun para wali. Tumpeng sanga
punika salah satunggalipun wonten
ingkang awujud maket Masjid Agung Demak. Tumpeng ingkang wolu
wujudipun kerucut ing lebetipun wonten sega golongipun. Tumpeng sanga nglambangaken wali ingkang damel Masjid Agung Demak inggih punika Wali sanga. Miturut para bebrayan Demak bilih kawontenanipun tumpeng sanga punika supados daganganipun lares, dipunsukani kaslametan dunya akhirat lan panyuwun sanes-sanesipun dipunijabahi.
3. Prosesi Upacara Iring-iringan Tumpeng Sanga Demak Upacara tumpeng sanga kawiwitan tabuh 19.30 dalu ing suya 10 Dzulhijjah. Urut-urutanipun prosesi upacara iring-iringan tumpeng sanga inggih punika: Kaping sepisan, saderengipun tumpeng sanga dipuniring langkung rumiyen dipunkempalaken wonten ing Pendopo Kabupaten Demak. Kalajengaken wonten tarian jipin lan tembang islami (sholawatan) saking para santri. Tarian jipin lan tembang punika minangka dados hiburan kemawon. Kaping kalih, laporan seksi upacara kaagamaan dening Bapak Drs. Amsori minangka kepala kantor Departemen agama Kabupaten Demak kanthi penghormatan dhumateng Bupati Demak inggih punika Bapak Drs. H. Taftah Zani, MM. Kaping tiga, acara pambuka saking Bupati Demak kawiwitan kanthi waosan Basmalah lan Allahu Akbar. Kalajengaken iring-iringan
tumpeng sanga lumaku saking Pendopo kabupaten Demak tumuju ing Masjid Agung Demak. Saben klompok ingkang ngiring inggih punika klompok satunggal wonten ingkang beta spanduk, vandel, manggar, ghendera, tiyang ingkang dados para wali sanga, tumpeng ageng setunggal, tumpeng
alit
wolu,
ing
wingkingipun
group
rebana
kanthi
nembangaken tembang ilir-lir, ing iring kiwa lan tengen barisan wonten ingkang beta obor, lan para tamu undhangan ugi para pengunjung, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Setiap kelompok yang mengiring yaitu yang pertama kelompok yang membawa spanduk, vandel, manggar, bendera, para wali sanga, tumpeng ageng satu, tumpeng kecil delapan, dibelakangnya group rebana dengan melantunkan lagu ilir-ilir, untuk barisan kanan dan kiri ada yang membawa obor dan para tamu undangan juga para pengunjung (Rohmat: 9 Juni 2010). Iring-iringan tumpeng sanga saben lumaku nembangaken tembang ilir-lir. Tembanganipun kados ing andhap punika. Ilir-ilir tandure wis sumilir Tak ija raya-raya tak sengguh penganten anyar Cah angon-cah angon penekna blimbing kuwi Lunyu-lunyu penekna kanggo masuh dhadhatira Dhadhatira-dhadhatira kumitir bedhahing pinggir Dhandhamana jlumatama kanggo seba mengko sore Mumpung padhang rembulane mumpung jembar kalangane Ya suraka, surak hiye.
Maknanipun
menawi
dipuntlusuri
nggambaraken
ngerembakanipun agama Islam. Agama ingkang dipunsiaraken dening para wali sampun kawit bangkitipun (wis sumilir) ingkang sansaya dangu sansaya subur (raya-raya), amargi dipuntampi para pengembala ingkang ngibarataken umat Islam (cah angon-cah angon), nglampahi sholat gangsal wekdal sadinten sadalu (woh-wohan blimbing seginipun gangsal) senajan awrat nglampahi punika, (lunyu-lunyu peneken) kangge
nyempurnakaken
agamamu
(dhodhot,
busana,
ageman,
dipunibarataken agama Islam). Dene imanmu tasih goyang, kahanan ingkang ngewatiraken (tepinipun compang camping) kasempurnakaken kanthi sasae-saenipun (dhandhamana jlumatana) kangge ngadhep Allah ing dinten akhir samangke (kangge seba mengko sore), sanajan tasih wonten kalodangan urip ing dunya ginakaken kanthi sukacita (surak hiye). Kaping sekawan, sasampunipun dugi ing Masjid Agung Demak, acara wilujengan tumpeng sanga kawiwitan kanthi pengajian umum kalajengaken dedunga, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Acara selametan tumpeng sanga diawali dengan pengajian umum diteruskan dengan pembacaan doa (Isowarni: 10 Juni 2010). Kaping gangsal, acara panutup inggih punika
pemotongan
tumpeng dening Bupati, wujudipun tumpeng kaperang wonten sanga inggih punika tumpeng ageng setunggal arupi maket Masjid Agung Demak lan tumpeng alit cacahipun wolu arupi wujud kerucut. Saking wolu tumpeng punika salebetipun wonten sega golong. Sega golong
wujudipun bunder utawi sega ingkang dipunkepel-kepel ginakaken asta. Kalajengaken
dipunbuntel kaliyan godhong gedhang kalajengaken
tumpeng ingkang wolu isinipun sega golong saged dipunbagiaken para pengunjung. Cara damelipun tumpeng sanga inggih punika tumpeng ingkang ageng arupi maket Masjid Agung Demak dipundamel bahanipun triplek lan kayu. Atapipun tumpeng Masjid dipundamel kanthi susun tiga mirip mawi pure Hindu. Cendhelanipun tumpeng Masjid dipundamel cacahipun nenem lan kori tumpeng Masjid cacahipun gangsal. Kalajengaken dipunsukani cat pewarna supados katon sae kados Masjid Agung Demak samesthinipun, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Cara membuat tumpeng yaitu tumpeng yang besar berupa maket Masjid Agung Demak, biasanya dibuat dengan triplek dan kayu. Atapnya tumpeng Masjid dibuat susun tiga seperti pure Hindu. Jendelanya tumpeng Masjid enam dan pintu tumpeng Masjid jumlahnya lima. Setelah jadi diberi cat pewarna supaya kelihatan indah seperti aslinya (Rohmat: 9 Juni 2010). Dene tumpeng ingkang wolu wujudipun kerucut. Dipundamel saking
pring
Kalajengaken
dipunketoki dipunrangkai
dhuwuripun kayakta
kinten-kinten
wujud
kerucut.
50
cm.
Tutupipun
dipundamel mawi kertas semen. Kalajengaken dipunsukani cat lan dipunhiasi kertas warni supados katon menarik. Supados tumpeng ingkang ageng punapa ingkang alit saged dipunpanggul, dipunsukani kalih pring kiwa tengen ingkang tengah-tengahipun dipunsukani
tampah. Tampah punika kangge ndekekaken isi tumpeng, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Delapan tumpeng kecil yang berbentuk kerucut terbuat dari bambu yang dipotong-potong kecil tingginya 50 cm. Kemudian dirangkai menyerupai bentuk kerucut. Kemudian ditutup dengan kertas semen setelah itu dicat dan dihiasi kertas warna supaya kelihatan menarik. Supaya tumpeng yang besar maupun kecil dapat dibawa atau dipanggul dikasih dua bambu kanan dan kiri yang ditengahnya dikasih tampah, untuk meletakan isi tumpeng (Rohmat: 9 Juni 2010). Saben isinipun tumpeng setunggal wujud maket Masjid Agung Demak inggih punika: Tumpeng werni pethak, wonten jangan urap arupi pitung werni godhong tela, kacang panjang, kecambah, keciper, kol, lembayung, petet
(mlanding) dipunurap dodos setunggal.
Bumbunipun inggih punika kerambil ingkang enem, trasi, uyah, brambang, lombok, micin. Kalajengaken wonten ulam, pithek, sambel goreng, gereh pethek, bergedel, tempe tahu lan ngajengipun dipunsukani gedhang raja. Dene tumpeng ingkang wolu wujud kerucut ing lebetipun wonten sega golongipun. Sega golong inggih punika sega pethak dipunkepel-kepel lajeng dipunbuntel godhong gedhang dipunsukani tigan dadaran, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Isi dari tumpeng satu bentuk maket Masjid agung Demak adalah tumpengnya warna putih disitu ada jangan urapnya, jangan tersebut berjumlah tujuh yaitu godhong tela, kacang panjang, kecambah, keciper, kol, lembayung, petet (mlanding) selanjutnya dicampur, diurap jadi satu. Bumbunya yaitu kelapa muda, trasi, garam, brambang, cabe, dan penyedap rasa (micin). Dilanjutkan didalamnya terdapat ikan, ayam, sambel goreng, gereh pethek, bergedel, tempe tahu dan didepanya terdapat pisang raja. Sedangkan tumpeng kecil isinya hanya nasi golong. Nasi golong yaitu nasi yang dibungkus dengan daun pisang dan diberi telur dadar (Farida: 11 Juni 2010).
Pramila ing prosesi upacara tumpeng sanga minangka tradhisi ingkang sampun dangu wonten ing kitha Demak. Bebrayan kathah ingkang ngrawuhi ing acara punika kangge ngalap berkah saking tumpeng
punika.
Tumpeng
ingkang
cacahipun
sanga
kasebat
nglambangaken wali Sanga. Wilujengan punika kalaksanan kanthi kekarepan supados sadaya bebrayan Demak dipunsukani kaberkahan, kaslametan dunya lan akhirat.
B. Asiling panaliten Adhedhasar observasi lan wawancara kaliyan informan sarta bebrayan Demak. Ing panaliten punika asil temuanipun inggih punika wujud tandha lan makna lambang ing tumpeng sanga. Tandha lan lambang ingkang wonten ing tumpeng sanga minangka dados satunggaling pangrembag semiotika. Rohmat (wawancara, 9 Juni 2010) ngandharaken bilih Tumpeng sanga nggadhahi wujud ingkang boten sami. Wujudipun tumpeng setunggal ingkang ageng arupi maket Masjid Agung Demak lan tumpeng ingkang cacahipun wolu wujuding kerucut. Tumpeng sanga wonten tandha lan makna lambangipun. Babagan punika badhe kaandharaken ing ngandhap punika: 1) Cendhela tumpeng Masjid ingkang cacahipun enem. Cendhela ingkang wonten ing maket Masjid Agung Demak punika minangka dados tandha. Tandha cendhela Masjid punika
dipundamel kanthi cacahipun enem. Makna lambangipun minangka lambang saking rukun Iman inggih punika iman dhumateng Gusti Allah SWT, iman dhumateng malaikat-malaikat Allah, iman dhumateng kitab-kitab Allah, iman dhumateng Rosul-rosul Allah, iman dhumateng
Taqdir lan Qodar, lan iman dhumateng dinten
kiamat, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Jendela yang berjumlah enam di tumpeng berwujud Masjid Agung Demak merupakan lambang rukun iman (Santo: 8 Juni 2010). 2)
Kori tumpeng Masjid ingkang cacahipun gangsal. Kori ingkang wonten ing maket Masjid Agung Demak punika minangka tadha. Tandha ing kori Masjid punika dipundamel kanthi cacahipun gangsal. Saking kori
Masjid cacah gangsal punika
minangka lambang rukun Islam inggih punika maos kalih kalimah syahadat, nglampahi sholat gangsal wekdal sedinten sedalu, nglampahi pasa ing wulan ramadhon, zakat lan ngibadah haji kangge ingkang saged, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Tanda pintu maket Masjid Agung Demak jumlahnya pintu ada lima, merupakan lambang rukun Islam (Santo: 8 Juni 2010). 3) Atap tumpeng Masjid cacahipun susun tiga. Atap ingkang wonten ing maket Masjid Agung Demak punika minangka dados tandha. Tandha ing atap punika dipundamel kanthi susun tiga kados pure Hindu. Atap ingkang cacahipun tiga minangka nglambangaken bilih pemeluk Agama Islam kedah nggadhahi Iman, Islam lan Ikhsan, kados asil wawanrembag ing andhap punika:
Tanda atap tumpeng Masjid dibuat bersusun tiga mirip seperti pure Hindu, melambangkan bahwa pemeluk agama islam harus mempunyai Iman, Islam dan Ikhsan (Santo: 8 Juni 2010). 4) Mustaka tumpeng Masjid kanthi lafad Allah. Mustaka ing maket Masjid Agung Demak punika minangka tandha. Mustaka punika kawontenan tandha kanthi lafad Allah. Tandha Mustaka lafad Allah wonten makna lambangipun inggih punika manungsa kedah sujud dhumateng Gusti Allah lan taat njalani parintahipun ateges taqwa lan istiqomah, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Tanda mustaka di maket masjid agung Demak dengan lafad Allah, makna lambangnya bahwa manusia harus sujud kepada Allah dan taat menjalankan perintahnya artinya taqwa dan istiqomah (Santo: 8 Juni 2010). 5) Tumpeng werni pethak Tumpeng wujuding maket Masjid punika salebetipun wonten isinipun. Isinipun minangka tandha inggih punika tumpeng werni pethak kanthi ulam, pithek, sambel goreng, gereh pethek, bergedel, tempe tahu. Makna lambangipun
pangarep-arep sadaya cita-cita
ingkang inggil supados saged kalaksanan kanthi sae, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Didalam maket Masjid isinya terdapat tumpeng putih dengan ikan, ayam, sambel goreng, gereh pethek, bergedel, tempe tahu semua itu melambangkan harapan cita-cita yang tinggi supaya semua dapat terlaksana dengan baik atau terwujud (Farida: 11 Juni 2010). 6)
Tumpeng kanthi jangan urap
Tumpeng werni pethak saking maket Masjid punika wonten jangan urapipun. Janganan urap punika arupi pitung werni inggih punika godhong tela, kacang panjang, kecambah, keciper, kol, lembayung, petet (mlanding). Kawastanan mawi jangan urap amargi jangan punika dipunurap dados setunggal kaliyan bumbunipun. Bumbu punika antawisipun kerambil ingkang enem, trasi, uyah, brambang, lombok, micin. Makna lambang saking tumpeng kasebat minangka lambang pitulung, panyuwun guyub rukun, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Jangan urap ada tujuh macam ditumpeng putih yaitu godhong tela, kacang panjang, kecambah, keciper, kol, lembayung, petet (mlanding) dicampur menjadi satu dengan bumbunya, kelapa muda, trasi, uyah, brambang, lombok, micin. Maknanya pitulung, panyuwun guyub rukun (Farida: 11 Juni 2010). 7) Gedhang Raja Gedhang rajanipun wonten saklirang. Gedhang raja saklirang minangka tandha ingkang katata ing ngajengipun maket Masjid. Gedhang raja lambang saking sipatipun raja. Raja ingkang dipunwastani inggih punika Sultan Raden Pattah. Raja punika minangka pemimpin rakyat ingkang mujudaken kasejahteraan, gesangipun adil lan makmur, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Pisang raja saklirang melambangkan sipat seorang raja yaitu Sultan raden Pattah bahwa raja itu hanya satu dan tiada duanya dengan harapan akan menjadi pemimpin masyarakat untuk mewujudkan kesejahteraan hidup yang adil dan makmur (Santo: 8 Juni 2010).
8)
Sekul Sekul ingkang wonten ing tumpeng kerucut cacahipun wolu dipundamel ngantos ewunan. Sekul punika minangka lambang kakuwatan,
amargi
sekul
punika
panganan
pokok
ingkang
ndadosaken panguat awak ira. Supados saged dipunparingaken para pengujung pramila dipundamel sekul golong utawi sega golong. 9)
Sega golong Sega golong inggih punika sekul werni pethak ingkang dipunbuntel kaliyan godhong gedhang dipunsukani tigan dadaran. Tandha sega golong punika minangka lambang panuwun kumpuling kawula Gusti, kados asil wawanrembag ing andhap punika: Sega golong dipunsukani tigan dadaran makna lambangnya panuwun kumpuling kawula Gusti (Farida: 11 juni 2010 ).
10) Tumpeng Sanga Tumpeng sanga minangka tandha saking sadaya tumpeng ingkang cacahipun sanga inggih punika setunggal tumpeng ageng wujudipun maket Masjid Agung Demak lan tumpeng kerucut ingkang cacahipun wolu. Tumpeng sanga nglambangaken Wali Sanga, wali ingkang sampun damel Masjid Agung Demak.
Wujud lan isinipun saking tumpeng sanga ingkang sampun kaanalisis punika, supados gamblang dipundamel Tabel ngandhap punika inggih punika:
kados ing
No Wujuding Tumpeng 1.
Isinipun Tumpeng
Maket masjid agung Tumpeng werni pethak wonten jangan Demak ingkang tumpeng urap (godhong tela, kacang panjang, setunggal kecambah, keciper, kol, lembayung, petet (mlanding) ) dipunurap dados setunggal kaliyan bumbunipun kerambil ingkang enem, trasi, uyah, brambang, lombok, micin., wonten ulam, pithek, sambel goreng, gereh pethek, bergedel, tempe tahu lan ngajengipun dipunsukani gedhang raja dipundelehaken ing tampah.
2. Tumpeng kerucut ingkang Ing lebetipun wonten sega golong. cacah wolu Sega golong inggih punika sega pethak dipunkepel-kepel lajeng dipunbuntel godhong gedhang dipunsukani tigan dadaran lan cacahipun wonten ewunan.
Analisis ing nginggil punika ngengingi tandha lan makna lambang tumpeng sanga, supados gamblang dipundamel Tabel kados mekaten inggih punika: No Tumpeng Sanga
Makna lambang
1.
Cendhela maket Masjid cacah Lambang rukun iman inggih punika enem iman dhumateng Gusti Allah SWT, iman dhumateng malaikat-malaikat Allah, iman dhumateng kitab-kitab Allah, iman dhumateng Rosul-rosul Allah, iman dhumateng Taqdir lan Qodar, lan iman dhumateng dinten kiamat.
2.
Kori maket Masjid cacah Nglambangaken rukun Islam. gangsal Inggih punika maos kalih kalimah syahadat, nglampahi sholat gangsal wekdal sedinten sedalu, nglampahi pasa ing wulan ramadhon, zakat lan ngibadah haji kangge ingkang saged.
3.
Atap maket Masjid Nglambangaken bilih pemeluk dipundamel kanthi susun tiga Agama Islam kedah nggadhahi Iman, Islam lan Ikhsan.
4.
Mustaka maket Masjid mawi Makna lambangipun manungsa lafad Allah kedah sujud dhumateng Gusti Allah lan taat njalani parintahipun ateges taqwa utawi istiqomah.
5.
Tumpeng werni pethak Makna lambangipun pangarep-arep kanthi ulam, pithek, sambel sadaya cita-cita ingkang inggil goreng, gereh pethek, supados saged kalaksanan kanthi bergedel, tempe tahu. sae.
6.
Tumpeng kanthi Jangan urap Makna lambangipun arupi pitung werni godhong panyuwun guyub rukun. tela, kacang panjang, kecambah, keciper, kol, lembayung, petet (mlanding) dipunurap dodos setunggal kaliyan bumbunipun.
7.
Gedhang raja saklirang
Minangka lambang sipatipun raja.
8.
Sekul
Lambang kakuwatan, amargi sekul punika panganan pokok ingkang ndadosaken panguat awak ira.
9.
Sega golong
Minangka lambang panuwun kumpuling kawula Gusti.
10. Tumpeng sanga
pitulung,
Nglambangaken wali ingkang sampun damel Masjid Agung Demak inggih punika wali sanga.
C. Pangrembag Asiling Panaliten (Intepretasi Panaliten) Adhedhasar asiling panaliten saged dipuntingali bilih upacara slametan tumpeng sanga salebeting tradhisi Grebeg Besar minangka upacara slametan ingkang kawaris kanthi turun tumurun, kaadani saben
setunggal warsa sapisan inggih punika 10 Dzulhijjah. Ancasing punika kangge kaslametanipun sadaya para warga bebrayan Demak. Tumpeng sanga dipundamel kanthi cacahipun sanga minangka nglambangaken cacahipun para wali inggih punika Wali Sanga. Wujuding tandha lan makna lambangipun ing tumpeng sanga katingal sanget. Tumpeng ingkang setunggal ageng wujudipun maket Masjid Agung Demak salebetipun wonten tumpeng werni pethak lan jejanganan, ulam lan sanes-sanesipun. Dene
tumpeng ingkang wolu wujuding kerucut
salebetipun wonten sega golongipun. Tandha-tandha lan lambang ing asiling panaliten punika minangka kagolong satunggaling ngilmu semiotika. Miturut Ferdinand De Saussure (1857-1913) semiotika inggih punika ngilmu ingkang sacara sistematis nyinauni tandha-tandha lan lambang. Bebrayan mliginipun bebrayan Demak kathah ingkang boten mangertosi tandha lan makna lambang saking tumpeng sanga punika. Ananging saking tumpeng sanga punika dipunpitadosi dening bebrayan. Guneman saking Bapa Sokib salah satunggaling warga ingkang ningali upacara tumpeng sanga punika, piyambakipun pitados bilih sekul saking tumpeng saged ngasilaken panen ulam ingkang kathah. Dene bebrayan ingkang pakaryanipun dodolan angsal sekul tumpeng supados sadeyanipun lares, lan bebrayan ingkang tasih prawan utawi jaka angsal sekul tumpeng supados cepak jodhohipun. Sadaya punika anamung kapitadosan kemawon.
Kapitadosan punika dipunjumbuhaken kaliyan bobot ajining agami kaleresan boten sae. Amargi kapitadosan punika ndadosaken musyrik. Agami Islam boten wonten ajaran-ajaran kados punika. Wilujengan tumpeng sanga punika anamung dados pengajian ingkang becik. Sinten kemawon ingkang mirengaken lan mersani angsal ganjaran ingkang kathah. Boten anamung punika kemawon dipungayutaken kaliyan bobot ajining sosial ndadosaken bebrayan saged guyub rukun lan tulung tinulung sesami bebrayan sanesipun. Wondene ancasing saking upacara tumpeng sanga salebeting tradhisi Grebeg Besar punika inggih punika: 1. Nglestantunaken tradhisi punika minangka raos syukur dhumateng Allah SWT ingkang paring rahmat wontenipun Kasultanan Bintoro Demak. 2. Ningkataken potensi pesantren Al-Quran kanthi ngawontenaken Hataman Al-Quran wonten ing masjid Agung Demak. Jejibahan punika ingkang nglampahi dening para santri pesantren Al-Quran. Antawisipun saking santri BUQ Betengan Demak lan Nurul Hikmah Mrebotan Demak. 3. Mengeti kemenangan pasukan kerajaan Demak amargi sampun saged ngalahaken kerajaan Majapahit ingkang dipunkuasai dening Prabu Girindrawardhana. 4. Jejibahan syiar Islam ing dinten Idul Adha (Wulan Kurban), supados tiyang
Islam
purun
nglampahi
sariat
Islam
inggih
punika
nglaksanakaken ibadah sunnah korban. 5. Nambahi income (pedapatan) kangge dhaerah Kabupaten Demak. 6. Ndhidhik masarakat Islam supados wanton ngurbanken kangge bela nagari. Hadis Nabi Muhammad SAW inggih punika: Cinta Negara adalah sebagian dari Iman.
BAB V PANUTUP
A. Dudutan Adhedhasar pangrembag asiling panaliten upacara tumpeng sanga salebeting tradhisi “Grebeg Besar” Demak: satunggaling pangrembag semiotika. Pramila saged dipundudut bilih upacara tumpeng sanga minangka salah satunggalipun warisan budaya ing kitha Demak. Upacara punika kawontenan saben surya 10 Dzulhijjah tabuh 19.30 dalu. Papan wonten ing Masjid Agung Demak. Saderengipun tumpeng punika dipunbeta saking
Pendopo Kabupaten Demak kanthi
dipuniringi ulama, para santri, sarta Muspida lan tamu undhangan ingkang tumuju ing Masjid Agung Demak. Tumpeng ingkang cacahipun sanga kasebat minangka nglambangaken
wali Sanga. Slametan punika
kalaksanan kanthi kekarepan supados sadaya
bebrayan Demak
dipunparingi kaberkahan, kaslametan dunya lan akhirat ing ngarsanipun Allah SWT. Tumpeng ingkang ageng arupi maket Masjid Agung Demak dipundamel bahanipun triplek lan kayu. Atap Masjid dipundamel kanthi susun tiga mirip mawi pure Hindu. Nglambangaken bilih pemeluk Agama Islam kedah nggadhahi Iman, Islam lan Ikhsan. Ing cendhelanipun Masjid dipundamel cacahipun enem nglambangaken bilih pemeluk Agama Islam kedah nggadhahi
Iman, Islam lan Ikhsan. Dene korinipun cacahipun
gangsal, nglambangaken rukun Islam. Mustaka ing tumpeng arupi Masjid
Agung Demak, tandha lafad Allah minangka lambang manungsa kedah sujud dhumateng Gusti Allah lan taat njalani parintahipun ateges taqwa utawi istiqomah. Kalajengaken dipunsukani cat pawarna supados katon sae kados Masjid Agung Demak. Dene tumpeng ingkang wolu wujudipun kerucut. Dipundamel saking pring dipunketoki dhuwuripun kinten-kinten 50 cm. Kalajengaken dipunrangkai nyrupai wujud kerucut. Tutupipun kadamel mawi kertas semen. Kalajengaken dipunsukani cat lan dipunhiasi kertas warni supados katon menarik. Supados tumpeng ingkang ageng punapa ingkang alit saged dipunpanggul, dipunsukani kalih pring kiwa tengen ingkang tengahtengahipun dipunsukani tampah. Tampah punika kangge ndekekaken isi tumpeng. Isinipun tumpeng ageng wujudipun maket Masjid Agung Demak inggih punika: Tumpeng werni pethak, wonten jangan urap arupi godhong tela, kacang panjang, kecambah, keciper, kol, lembayung, petet (mlanding) dipunurap dodos setunggal kaliyan bumbunipun, punika minangka lambang pitulung, panyuwun guyub rukun. Kalajengaken wonten ulam, sambel goreng, gereh pethek, bergedel, tempe tahu makna lambangipun pangarep-arep sadaya cita-cita ingkang inggil supados saged kalaksanan kanthi sae. Ngajengipun dipunsukani gedhang raja. Nglambangaken sipatipun raja. Raja ingkang dipunmaksud inggih punika Sultan Raden Pattah,
minangka dados
pemimpin
kasejahteraan gesanging adil lan makmur.
bebrayan
kangge mujudaken
Dene tumpeng ingkang wolu wujud kerucut ing lebetipun wonten sega golongipun. Sega golong inggih punika sega pethak dipunbungkus godhong gedhang dipunsukani tigan dadaran. lambang panuwun kumpuling kawula Gusti. Sadaya punika kasimpulan saking asiling panaliten. Pramila panaliti nudhuhaken bilih ing upacara Tumpeng Sanga salebeting
tradhisi
Grebeg
Besar
Demak
wonten
satunggalipun
pangrembag semiotika inggih punika ngengingi tandha (ikon) lan makna lambang utawi simbolipun.
B. Pamrayogi Adhedhasar asil panaliten kanthi irah-irahan “Upacara Tumpeng Sanga salebeting Tradhisi Grebeg Besar Demak: satunggaling pangrembag semiotika”,
pamrayogi ingkang saged dipunaturaken panaliti inggih
punika: 1.
Dhumateng pamarintahan kitha Kabupaten Demak sareng-sareng kaliyan Dinas Pariwisata lan Kabudayaan Kabupaten Demak ugi bebrayan Demak kedahipun ngusahaaken supados upacara tumpeng sanga salebeting tradhisi Grebeg Besar Demak punika tansah dipunuri-uri kawontenanipun, amargi tradhisi punika khas lan saged dados asset ing Kabupaten Demak.
2.
Dhumateng bebrayan mliginipun bebrayan Demak supados langkung ngregani lan nglestantunaken tradhisi Grebeg Besar ing upacara Tumpeng Sanga minangka asil warisaning budaya bangsa supados
boten musna. 3.
Dhumateng sasinten kemawon ingkang badhe njangkepi lan nglajengaken panaliti punika kedahipun langkung taliti ngengingi tradhisi Grebeg Besar mliginipun upacara Tumpeng sanga. Amargi punika minangka salah satunggalipun budaya Jawi ingkang kedah dipunlestantunaken.
KAPUSTAKAN
Ahmad, Asep Hidayat. 2006. Filsafat Bahasa Mengungkap Hakikat Bahasa, Makna, dan Tanda. Bandung: PT Remaja Rosdakarya. A. kasah, Hamid. 2006. Sejarah dan Legenda Grebeg Besar Kota Wali Demak. Demak: CV. Cipta Adi Grafika. Atmodjo, S. Prawiro. 1990. Bausastra Jawa. Surabaya: PT. Cipta Jaya Murti. Bastomi, Suwaji. 1995. Seni Dan Budaya Jawa. Semarang: IKIP Semarang Press. Danandjaja, James. 2007. Folklor Indonesia. Jakarta: Pustaka Utama Grafiti. Dinas Pariwisata Kabupaten Daerah Tingkat II Demak. 1987. Upacara Grebeg Besar di Kabupaten Demak. Dinas Pariwisata Kabupaten Daerah Tingkat II Demak. 1995. Upacara Grebeg Besar di Kabupaten Demak. Endraswara, Suwardi. 2003. Metodologi Penelitian Kebudayaan. Yogyakarta: Gajah Mada University Press. Geertz, Clifford. 1959. Abangan, Santri, Priyayi Dalam Masyarakat Jawa. Yogyakarta : Pustaka jaya. Herusatoto, Budiono. 2001. Simbolisme dalam Budaya Jawa. Yogyakarta: PT. Hanindita Graha Widia. Koentjaraningrat. 2004. Kebudayaan Mentalitas dan Pembangunan. Jakarta: PT. Gramedia Pustaka Utama. Koentjaraningrat. 2004. Manusia Dan Kebudayaan Di Indonesia. Jakarta: Djambatan. Moleong, J. Lexy. 2001. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: PT. Remaja Rosdakarya. M Setiadi, Elly, dkk. 2007. Ilmu Sosial dan Budaya Dasar. Jakarta: Kencana Prenada Media Group. R. Soemodidjojo. 2008. Kitab Primbon Betaljemur Adammakna. Ngayogyakarta: CV. Buana Raya. Semedi, Pujo dan Kasri, Khafid. 2008. Sejarah Demak Matahari Terbit di Glagah Wangi. Demak: Syukur.
Soeranto dan Mulyani, Sri. 2004. Budaya Jawi. Surakarta: CV. Cendrawasih. Sufi S. Y. 2008. Tumpeng. E-mail kepada Bill dan Conklin Indah (
[email protected]) tanggal 25 Mei 2008 Suhartati, dkk. 2007. Fungsi dan Makna Simbolis Genta di Jawa Tengah. Semarang: Dinas Pendidikan. Sumaryanto F, Totok. 2007. Pendekatan Kuantitatif dan Kualitatif. Semarang: Unnes Press. Zoes Aart Van dan Sudjiman Panuti. 1992. Serba-Serbi Semiotika. Jakarta: PT. Gramedia Pustaka Utama. http://ncc.blogsome.com/2006/06/14/228/trackback.
Dhaftar Informan
1.
2.
3.
4.
5.
Asma
: Bapak Rohmat
Yuswa
: 28 Taun
Padamelan
: Ketua Perpustakaan Masjid Agung Demak
Alamat
: Tanubayan RT 06/ 09 Demak
Asma
:Ibu Isowarni, S. Sos
Yuswa
: 51 Taun
Padamelan
: Kepala Bidang Budaya lan Seni Demak
Alamat
: Perum Mangunjiwan Indah RT 05/ 01 Demak
Asma
: Bapak Santo
Yuswa
: 59 Taun
Padamelan
: Pegawe Dinas Pariwisata lan Kabudayaan Demak.
Alamat
: Waru RT 03/ 03 Demak.
Asma
: Bapak Sokib
Yuswa
: 34 Taun
Padamelan
: Guru SMP N I Karang Tengah
Alamat
: Gebang Bonang RT 01/ 04 Demak.
Asma
:Ibu Farida
Yuswa
: 39 Taun
Padamelan
: Swasta
Alamat
: Jl. Onggorawe Gemulak Jogo Gang 03 RT 04/ 02 Demak
Asil Wawancara Asma
: Bapak Santo
Yuswa
: 59 Taun
Padamelan
: Pegawe Dinas Pariwisata lan Kabudayaan Demak.
Alamat
: Waru RT 03/ 03 Demak.
Wawancara nalika surya 8 Juni 2010, tabuh 10.00 WIB
Panaliti
: Bapak nyuwun priksa kinten-kinten saking pundi kawontenanipun Tradhisi Grebeg Besar Demak punika?
Pak Santo
: Inggih kawit jamaning kerajaan Raden Pattah, nanging kalarumiyen anamung slametan kurban kemawon.
Panaliti
: Slametan kurban pripun?
Pak Sannto : ngene lho duk, biyen iku raja asring ngadakake sing jenenge pesta kurban. Lha saka kurban iku digawe sesaji. Panaliti
: Ingkang dados sesaji punika menapa?
Pak santo
: asringe kewan kayata kebo lan sapi.
Panaliti
: Lha saniki punapa tasih wonten bapak?
Pak Santo
: Inggih wonten, nanging sampun dipunewahi.
Panaliti
: Kados punapa ewahanipu?
Pak Santo
: Kayata biyen Raden Pattah boten remen yen wonten tradhisi kuwi, lajeng saking sarane para Wali sanga supados dipunewahi. Umpama yen nyembelih kedah dipundongani
Panaliti
: Punapa saking punika bebrayan sarujuk?
Pak Santo
: Inggih boten, nanging saka kearifaning para wali kuwi mula iku dianakake sing jenenge Grebeg Besar
Panaliti
: Kenging menapa naminipun grebeg Besar?
Pak santo
: mundhut saka wulan Besar 10 Dzulhijjah ing kana ana upacara slametane.
Panaliti
: Naminipun upacara punapa?
Pak santo
: Upacara Tumpeng sanga utawa iring-iringan tumpeng sanga.
Panaliti
: Punapa wonten tandha makna symbol saking tumpeng menika?
Pak Santo
: Inggih wonten sadaya nglambangake para wali sanga
Panaliti
: Dene ngengingi unsure ingkang sanes punapa?
Pak Santo
: Kayata tumpeng sing bentuke maket Masjid Agung Demak yaiku
1.
Tandha jendelane ana enem, minangka lambang rukun Iman yaiku iman dhumateng Gusti Allah SWT, iman dhumateng malaikat-malaikat Allah, iman dhumateng kitab-kitab Allah, iman dhumateng Rosul-rosul Allah, iman dhumateng Taqdir lan Qodar, lan iman dhumateng dinten kiamat.
2. Tandha kori ing Masjid Agung Demak ana lima, nglambangaken rukun Islam. Yaiku maos kalih kalimah syahadat, nglampahi sholat gangsal wedal sedinten sedalu, nglampahi pasa ing wulan ramadhon, zakat lan ngibadah haji kanggo sing bisa. 3. Tandha atap ing Masjid Agung Demak digawe kanthi susun tiga kados pure Hindu, nglambangaken bilih pemeluk Agama Islam kedah nggadhahi Iman, Islam lan Ikhsan.
4. Mustaka ing tumpeng arupi Masjid Agung Demak, tandha lafad Allah minangka lambang manungsa kedah sujud dhumateng Gusti Allah lan taat njalani parintahipun. 5. Sekul minangka lambang kakuwatan, amargi sekul punika panganan pokok ingkang ndadosaken panguat awak ira. 6. Gedhang raja saklirang nglambangaken sipatipun raja. Raja sing dipunmaksud yaiku Sultan Raden Pattah, minangka dados pamimpin masarakat kangge mujudaken kasejahteraan gesanging adil lan makmur. 7. Makna lambang saking sadaya tumpeng sanga minangka nglambangaken wali ingkang sampun damel Masjid Agung Demak inggih punika wali sanga Panaliti
: Matur nuwun bapak
Pak santo
: Inggih sami-sami. Sukses ya
Panaliti
: Amin.
Asma
: Bapak Sokib
Yuswa
: 34 Taun
Padamelan
: Guru SMP N I Karang Tengah
Alamat
: Gebang Bonang RT 01/ 04 Demak
Wawancara nalika surya 9 Juni 2010, tabuh 15.00 WIB
Panaliti
: Bapak punapa jenengan mangertos tradhisi Grebeg Besar Demak?
Pak Sokib
: ngertos mung sangertine wae.
Panaliti
: Kados Pripun Bapak?
Pak Sokib
: Inggih mung ngerameke ing wulan Idul Adha
Panaliti
: Menapa wonten pahargyan sanes salebeting tradhisi punika?
Pak Sokib
: kathah umpamane upacara slametan tumpeng sanga.
Panaliti
: kenging menapa kawontenan slametan tumpeng sanga?
Pak Sokib
: inggih ngurmati saking pengorbanane Nabi Ibrahim lan ing kana kanggo jamaah haji uga nglakoni kurban nyembelih wedus, sapi lan liya-liyane mula kuwi anane mung wulan 10 Besar.
Panaliti
: Punapa wonten gegayutane kaliyan tumpeng sanga.
Pak Sokib
: Inggih wonten, saka kurban kuwi uga ana sedhekah bumi sing jenenge tumpeng sanga.
Panaliti
: Kengimg menapa naminipun tumpeng sanga?
Pak Sokib
: Amarga jumlahe sanga ngono wae akeh masarakat sing padha keroyokan.
Panaliti
: Kok saged damel menapa?
Pak Sokib
: inggih supados sadaya slamet ing dunya akhirat lan dagangan lares.
Panaliti
: Kados pundi prosesi upacara punika?
Pak Sokib
: inggih mung tumpeng diiring lan ana tembangane.
Panaliti
: Tembang menapa?
Pak Sokib
:Ilir-ilir uga sholawatan.
Panaliti
: punapa wonten maknanipun saking punika?
Pak Sokib
: Menawi dipuntlusuri maknane nggambaraken perkembangan agama Islam sing dipunsiaraken dening para wali sampun mulai bangkit (wis sumilir) sansaya dangu sansaya subur (royo-royo), amarga ditampa para pengembala ngibarataken umat Islam (cah angon-cah angon), nglampahi sholat gangsal wekdal sadinten sadalu (woh-wohan blimbing seginipun gangsal) senajan awrat nglampahi punika, (lunyu-lunyu peneken) kangge nyempurnakaken agamamu (dodot, busana, ageman, dipunibarataken agama Islam). Dene imanmu tasih goyang, kahanan ngewatiraken (tepinipun compang camping)
kasempurnakaken
kanthi
sasae-saenipun
(dhondhomono jlumatono) kangge ngadhep Allah ing dinten akhir samangke (kanggo sebo mengko sore), sanajan tasih wonten kasempatan urip ing dunya ginakaken kanthi sukacita (surak hiye). Panaliti
: Sae sanget Bapak. Matur nuwun
Pak Sokib
: Sami-sami, menawa ana apa-apa takon wae.
Panaliti
: Inggih. Nuwun
Asma
:Ibu Isowarni, S. Sos
Yuswa
: 51 Taun
Padamelan
: Kepala Bidang Budaya lan Seni Demak
Alamat
: Perum Mangunjiwan Indah RT 05/ 01 Demak
Wawancara nalika surya 10 Juni 2010, tabuh 09.30 WIB
Panaliti
: Ibu saged nyuwun wekdalipun sekedap.
Bu Isowarni : Inggih mangga. Panaliti
: Gegayutan mawi tugas akhir saking kampus kula badhe ngawontenaken panaliten ing mriki.
Bu Isowarni : inggih, napa judule mbak. Panaliti
: Upacara tumpeng sanga salebeting tradhisi Grebeg Besar Demak.
Bu Isowarni: Oh ya, ngeten mbak asline upacara iku ora ana namine slametan tumpeng sanga utawa iring-iringan tumpeng sanga. Panaliti
: Lha kok saged ibu.
Bu isowarni : Inggih saged, amarga dideleng saka prosesine. Panaliti
: kados pundi prosesi ngengingi tumpeng sanga punika?
Bu Isowarni : saderenge tumpeng dipuniring langkung rumiyen dipunkempalaken wonten ing Pendopo Kabupaten Demak. Panaliti
: kawiwitan tabuh pinten?
Bu Isowarni : Tabuh 19.30 dalu surya 10 Dzulhijjah.
Panaiti
: Kados pundi urut-urutanipun iring-iringan tumpeng sanga?
Bu Isowarni : Urutane Kaperang wonten gangsal yakuwi Sepisan, wonten tarian jipin lan wirama group rebana saking para santri kanthi sholawatan. Kaping kalih, laporan seksi upacara kaagamaan Panaliti
: Kaaturaken Dening sinten Bu?
Bu Isowarni : Dening kepala kantor Departemen agama Kabupaten Demak dhumateng Bapak Drs. H. Taftah Zani, MM. minangka Bupati Demak. Panaliti
: Sinten ingkang bikak ing acara punika?
Bu isowarni : acara pambuka saking Bupati Demak dipunwiwiti kanthi maos Basmalah lan Allahu Akbar. Kalajengaken iring-iringan tumpeng sanga lumaku saking Pendopo kabupaten Demak tumuju ing Masjid Agung Demak.
Sasampunipun dugi ing Masjid Agung
Demak, acara pambuka slametan
kawiwitan kanthi pengajian
umum kalajengaken waosan donga. Acara panutupe pemotongan tumpeng
dening Bupati, kalajengaken tumpeng ingkang wolu
isinipun sega golong saged dipunbagiaken para pengunjung. Panaliti
: Punapa wonten mupangatipun?
Bu Isowarni : Kathah masarakat sing mupangatake tumpeng iku. Panaliti
: Kagem punapa Bu?
Bu Isowarni : Gih miturut kepecayaan masarakat apa sing dijalok bisa kalaksanan
Asma
: Bapak Rohmat
Yuswa
: 28 Taun
Padamelan
: Ketua Perpustakaan Masjid Agung Demak
Alamat
: Tanubayan RT 06/ 09 Demak
Wawancara nalika surya 9 Juni 2010, tabuh 11.00 WIB
Panaliti
: Bapak nyuwun priksa ngengingi tumpeng sanga Demak
Pak Rohmat : Inggih pripun mbak, punapa ingkang saged kula bantu. Panaliti
: Ngeten Bapak kula madosi sinten ingkang damel tumpeng sanga?
Pak Rohmat : Oh kula piyambak mbak, wonten napa? Panaliti
: Kados pundi caranipun damel tumpeng punika?
Pak Rohmat : Tumpeng cacahe ana sanga. Ingkang tumpeng ageng arupi maket Masjid Agung Demak dipundamel bahane saka triplek lan kayu. Atap Masjid dipundamel kanthi susun tiga mirip mawi pure Hindu. Jendelanipun Masjid dipundamel cacahe enem lan korinipun cacahe sanga. Kalajengaken diwehi cat pawarna supaya apik indah kados Masjid Agung Demak. Panaliti
: Lha ingkang tumpeng wolu kados pundi?
Pak Rohmat : Dene tumpeng wolu bentuke kerucut. Dipundamel saka pring lajeng dipunketoki, dhuwure kinten-kinten 50 cm. Kalajengaken dipunrangkai nyrupai wujud kerucut. Tutupipun dipundamel mawi kertas semen. Kalajengaken dipunsukani cat lan dipunhiasi kertas warni supados katon menarik. Supaya tumpeng ageng punapa alit
saged dipunpanggul, dipunsukani kalih pring kiwa tengen ingkang tengah-tengahipun dipunsukani tampah. Tampah punika kangge ndekekaken isi tumpeng. Panaliti
: Isinipun punapa?
Pak Rohmat : Saka wolu tumpeng iku jerone wonten sega golonge Panaliti
: Lha ingkang tumpeng ageng?
Pak Rohmat : Oh iku tangkleta karo bu Farida, amarga sing gawe ora mung kula tok Panaliti
: Inggih, Bapak ngengingi sega golong punika kagem menapa?
Pak Rohmat : inggih dibagiake kagem masarakat ngono wae tasih padha keroyokan. Panaliti
: Punapa kirang kathah damelipun?
Pak Rohmat : wah ewunan mbak patokane patang ewu sego Panaliti
: Punapa wonten maknanipun?
Pak Rohmat : Gih sadaya menika namung dadosaken guyub rukun mawon. Panaliti
: Bapak ngengingi prosesi tumpeng piyambak kados pundi?
Pak Rohmat : Kurang ngerti mung gih Slametan anane tanggal 10 dzulhijjah jam 19.30 dalu. Panaliti
: Papanipun wonten pundi?
Pak Rohmat: wonten ing Masjid Agung Demak, Sadurunge tumpeng sanga saka Pendopo Kabupaten rumiyin. Panaliti
: kados pundi arak-arakanipun tumpeng?
Pak Rohmat : Wah gih rame, kathah sing ngiring.
Panaliti
: Sinten kemawon Bapak?
Pak Rohmat : Kejaba Bupati, ing kana sing ngarak dibagi pirang-pirang klompok. Panaliti
: Tuladhanipun bapak?
Pak Rohmat : Umpama klompok satunggal wonten sing beta spanduk, vandel, manggar, bendera, para wali sanga, tumpeng ageng setunggal, tumpeng alit wolu, ing wingkingipun group rebana kanthi nembangaken tembang ilir-lir, ing iring kiwa lan tengen barisan ingkang beta obor, lan para tamu undhangan ugi para pengunjung ulama, para santri, sarta Muspida lan tamu undhangan. Panaliti
: Punapa sadaya wonten lambangipun?
Pak Rohmat : Ngertos kula mung tumpeng sanga nglambangake wali sanga, luwih gamblange tangklet Bapak santo piyambake wonten Dinas Budaya. Panaliti
:Inggihpun matur nuwun.
Pak Rohmat : Sami-sami mbak.
Asma
:Ibu Farida
Yuswa
: 39 Taun
Padamelan
: Swasta
Alamat
: Jl. Onggorawe Gemulak Jogo Gang 03 RT 04/ 02 Demak
Wawancara nalika surya 11 Juni 2010, tabuh 11. 00 WIB
Panaliti
: Assalamualaikum
Bu Farida
: Waalaikum salam, wonten napa mbak.
Panaliti
: Nyuwun priksa ngengingi kados pundi caranipun damel tumpeng sanga punika?
Bu Farida
: carane mung saben isine tumpeng setunggal wujud maket Masjid Agung Demak yaikuTumpeng werni pethak, wonten jangan urape
Panaliti
: Jangan urapipun punapa kemawon?
Bu Farida
: Gih wonten pitung werni kayata, godhong tela, kacang panjang, kecambah, keciper, kol, lembayung, petet (mlanding) dipun urap dodos setunggal.
Panaliti
: Punapa kemawon bumbunipun?
Bu Farida
: Bumbune kerambil ingkang enem, laos, trasi, uyah, micin, brambang, Lombok.
Panaliti
: kenging menapa kedah pitu Bu?
Bu Farida
: Minangka lambang pitulung, panyuwun guyub rukun.
Panaliti
: Lha ulamipun punapa kemawon?
Bu Farida
: pithek, sambel goreng, gereh pethek, bergedel, tempe tahu.
Panaliti
: Punapa maknanipun Bu?
Bu Farida
: Oh sadaya punika makna lambangipun pangarep-arep, cita-cita ingkang inggil supados saged kalaksanan kanthi sae.
Panaliti
: Ngengingi tumpeng ingkang wolu kados pundi?
Bu Farida
: Niku mung isine sega golong sing dikepel-kepel lajeng dipunbuntel karo godhong gedhang lan wonten tigan dadare.
Panaliti
: nglambangaaken punapa Bu?
Bu Farida
: minangka lambang panuwun kumpuling kawula Gusti.
Panaliti
: Oh ngoten, matur nuwun gih bu.
Bu Farida
: Sami-sami mbak.
Gb. 1. Pemotongan Tumpeng Dening Bupati Demak
Gb. 2. Tumpeng Setunggal saking lebetipun maket Masjid Agung
Gb. 3. Tumpeng Sanga
Gb. 4. Tumpeng wujud Masjid Agung Demak
Gb. 5. Upacara Tumpeng Sanga ing Pendopo Kabupaten Demak
Gb. 6. Masarakat utawi pengunjung nalika pembagian Tumpeng Sanga sami padha Rebutan
Gb. 7. Tumpeng Sanga saderengipun dipuniring
Gb. 8. Iring-iringan Tumpeng Sanga
