AJINING FILOSOFIS UPACARA PANGGIH PANGANTEN ING DESA MANGUNJIWAN, KECAMATAN DEMAK, KABUPATEN DEMAK
SKRIPSI
LISA SATRIANI NPM: 06430315
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG 2010
AJINING FILOSOFIS UPACARA PANGGIH PANGANTEN ING DESA MANGUNJIWAN, KECAMATAN DEMAK, KABUPATEN DEMAK
SKRIPSI
LISA SATRIANI NPM: 06430315
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG 2010 i
SKRIPSI AJINING FILOSOFIS UPACARA PANGGIH PANGANTEN ING DESA MANGUNJIWAN KECAMATAN DEMAK KABUPATEN DEMAK Ingkang kasusun lan dipunajengaken dening LISA SATRIANI NPM 06430315
Sampun dipunsarujuki dening Pembimbing kangge nindakaken pandadaran skripsi ing ngajeng Dewan Pandadar ing Surya 16 Agustus 2010
Pembimbing I,
Pembimbing II,
Sutadi, S. Pd., M.Pd. NIP 196705041990031012
Drs. Suyitno Yoga Pamungkas NIP -
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG ii
SKRIPSI AJINING FILOSOFIS UPACARA PANGGIH PANGANTEN ING DESA MANGUNJIWAN KECAMATAN DEMAK KABUPATEN DEMAK Ingkang kasusun lan dipunajengaken dening LISA SATRIANI NPM 06430315 Sampun dipuntodhi ing ngarsanipun Dewan Pandadar ing surya Agustus 2010 lan dipuntelakaken sampun murakabi Dewan Pandadar Pangarsa, Panyitra,
Dra. Sri Suciati, M. Hum NIP 196503161990032002
Dra. HR. Utami, M. Hum NPP 906301071
1. Pandadar I, Sutadi, S. Pd., M.Pd. NIP 196705041990031012
(………………………..)
2. Pandadar II, Drs. Suyitno Yoga Pamungkas NIP -
(………………………..)
3. Pandadar III, M. Soedianto, SH., M.Si. NIP
(…………………….….)
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG iii
SESANTI LAN PISUNGSUNG
Sesanti. Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tutwuri handayani (Ki Hajar Dewantara).
Atur Pisungsung. 1. Bapak lan ibu ingkang kula tresnani ingkang sampun paring donga pangestu. 2. Mas Tulus ingkang dados semangat kula, maturnuwun awit sedayanipun. 3. Mbakyu lan adhi kula ingkang sampun mbiyantu. 4. Kanca-kanca sedaya ingkang sampun sami mbiyantu.
iv
ATUR CECALA
Puji syukur tansah kaaturaken dhateng Allah SWT ingkang sampun paring rahmat sarta hidayah-Ipun, saengga panyerat saged maripurnani skripsi punika kanthi sesirah “Ajining Filosofis Upacara Panggih Panganten ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”, kangge pikantuk gelar Sarjana Pendidikan ing Fakultas Bahasa dan Seni, Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa IKIP PGRI Semarang. Panyerat nglenggana bilih skripsi punika boten saged purna tanpa pitedah lan bimbingan sarta pambiyantunipun saking pinten-pinten pihak. Pramila panyerat ngaturaken matur nuwun kangge: 1. Bapak Muhdi, SH., M.Hum., minangka rektor IKIP PGRI Semarang. 2. Ibu Dra. Sri Suciati, M.Hum., minangka dekan Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP PGRI Semarang. 3. Ibu Dra. HR. Utami, M.Hum., minangka Ka. Progdi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. 4. Bapak Sutadi, S.Pd., M.Pd., minangka dosen pembimbing I ingkang sampun mbimbing kanthi sabar, taliti, lan paring motivasi anggenipun nyerat skripsi. 5. Bapak Drs. Suyitno Yoga Pamungkas, minangka dosen pembimbing II ingkang sampun suka pandom lan paring pitedah anggenipun nyerat skripsi. 6. Bapa lan ibu dosen PBSJ ingkang sampun ndhidhik panyerat sadangunipun sinau ing IKIP PGRI Semarang. 7. Bapa lan ibu ingkang sampun suka donga pangestu. v
8. Kanca-kanca jurusan PBSJ angkatan II, taun 2006 IKIP PGRI Semarang. 9. Sedaya pihak ingkang sampun mbiyantu. Pungkasaning kanthi paripurnaning skripsi punika, panyerat nggadhahi pangajeng-ngajeng mugi-mugi skripsi punika saged migunani kangge pamaos.
Semarang,
Agustus 2010
Panaliti
vi
SARIPATHI
LISA SATRIANI, NPM 06430315. “Ajining Filosofis Upacara Panggih Ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”. Skripsi Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. IKIP PGRI Semarang 2010. Pembimbing I: Sutadi, S.Pd, M. Pd lan Pembimbing II: Drs. Suyitno Yoga Pamungkas. Tembung wos: Ajining filosofis, upacara panggih panganten. Panaliten kanthi irah-irahan “Ajining Filosofis Upacara Panggih Ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”, panaliten punika kagungan pawadaning prekawis inggih punika amargi bebrayan ing Desa Mangunjiwan kathah ingkang boten tepang lan boten nggatosaken upacara panggih, punapa malih mangertosi ajining filosofisipun. Prekawis ingkang dipunbahas inggih punika kados pundi ajining filosofis lan ngrembakanipun upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, sarta kados pundi anggenipun nguri-uri upacara punika. Panaliten punika kagungan ancas, njlentrehaken ajining filosofis ingkang kawrat ing salebeting upacara panggih panganten ing Desa Mangunjiwan. Filosofis inggih punika teori ingkang adhedhasar alam pikiranipun. Upacara panggih inggih punika upacara nalika panganten kakung kepanggih kaliyan panganten putri. Upacara adat inggih punika upacara ingkang wonten gegayautanipun kaliyan adat istiadat ing salah satunggaling tlatah. Panaliten punika ngginakaken pendekatan subjektif. Panaliten punika ngginakaken metodhe deskriptip kualitatip. Panaliten punika fokusipun namung wonten ing ajining filosofis ingkang kawrat ing salebeting upacara panggih panganten ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak. Dhata punika dipunkempalaken kanthi reduksi dhata, deskripsi dhata, lan inferensi. Sumber dhata panaliten punika saking juru paes, sesepuh ing Desa Mangunjiwan, lan buku. Adhedhasar panaliten ingkang sampun dipuntindakaken pikantuk asil, saben acara ingkang dipuntindakaken punika minangka simbolis kegiatan ingkang kagungan teges ing pagesangan. Sedaya tatacara acara ingkang dipuntindakaken panganten punika ngandhut makna filosofis utawi piwulangan pagesangan kangge panganten kekalih. uapacar panggih punika jarang dipunginakaken dening bebrayan ing Desa Mangunjiwan. Upaya kangge nguri-uri upacara panggih panganten inggih punika kanthi cara maringi imbauan dhumateng bebrayan ing tlatah kasebat kangge ngawontenakaen upacara panganten kanthi ngawontenaken upaacara panggih.
vii
ABSTRAK
LISA SATRIANI, NPM 06430315. “Ajining Filosofis Upacara Panggih Ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”. Skripsi Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. IKIP PGRI Semarang 2010. Pembimbing I: Sutadi, S.Pd, M. Pd dan Pembimbing II: Drs. Suyitno Yoga Pamungkas. Kata kunci: Ajining filosofis, upacara panggih panganten. Penelitian dengan judul “Ajining Filosofis Upacara Panggih Ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”, yang menjadi alasan dalam memilih judul yaitu karena masyarakat di Desa Mangunjiwan banyak yang tidak memperhatikan dan mengenali upacara panggih, apalagi mengetahui maknanya. Masalah yang dibahas dalam penelitian ini yaitu bagaimana nilai filosofis upacara panggih, dan bagaimana perkembangannya serta bagaimana cara melestarikan upacara panggih tersebut. Penelitian ini mempunyai tujuan mendeskripsikan nila-nilai filosofis upacara panggih di Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak. Filosofis adalah teori yang berdasarkan alam pikiran. Upacara panggih adalah upacara bertemunya pengantin laki-laki dan pengantin perempuan.upacara adat adalah upacara yang berhubungan dengan adat disalah satu daerah. Penelitian ini menggunakan pendekatan subjektif. Metode penelitian yang digunakan adalah metode deskriptif kualitatif. Fokus dalam penelitian ini adalah nilai-nilai yang terkandung dalam upacara panggih. Pengumpulan data dilakukan melalui wawancara, observasi, dokumentasi, dan analisis data yang digunakan adalah dengan reduksi data, deskripsi data, dan inferensi. Sumber data dalam penelitian ini yaitu juru paes, sesepuh di Desa Mangunjiwan, dan buku. Berdasarkan penelitian yang telah dilakukan diperoleh hasil, setiap acara yang dilakukan merupakan simbolis kegiatan yang mempunyai makna dalam kehidupan. Semua prosesi acara yang dilakukan pengantin tesebut mempunyai makna filosofis atau pelajaran hidup bagi kedua mempelai. Prosesi adat panggih secara umum jarang yang digunakan oleh masyarakat di Desa Mangunjiwan. Upaya untuk melestarikan upacara panggih pengantin yaitu dengan cara memberi himbauan kepada masyarakat yang ada di wilayah tersebut untuk mengadakan upacara pengantin dengan mengadakan upacara panggih didalamnya.
viii
PRATELAN ISI
IRAH-IRAHAN ....................................................................................................... i PENGESAHAN ...................................................................................................... ii PASARUJUKAN................................................................................................... iii SESANTI LAN PISUNGSUNG............................................................................ iv ATUR CECALA......................................................................................................v SARIPATHI.......................................................................................................... vii ABSTRAK.. ......................................................................................................... viii PRATELAN ISI ..................................................................................................... ix BAB I PURWAKA A. Pawadaning Prekawis.............................................................................1 B. Momotaning Prekawis ...........................................................................7 C. Ancasing Panaliten.................................................................................8 D. Mupangating Panaliten...........................................................................8 E. Panandhesing Tembung .........................................................................9 F. Tata Rakiting Panyeratan .....................................................................10 BAB II NGUNGAK KAPUSTAKAN LAN LANDHESING TEORETIS A. Ngungak Kapustakan ...........................................................................12 B. Landhesaning Teori..............................................................................15 1. Pangertosan Ajining Filosofis ..................................................15 2. Pangertosan Kabudayan ...........................................................16 3. Pangertosan Upacara Adat Panganten .....................................17 ix
4. Pangertosan Upacara Panggih..................................................18 5. Pangertosan Tatacara Panggih .................................................21 BAB III METODHOLOGI PANALITEN A. Fokus Panaliten ....................................................................................30 B. Pendekatan Panaliten ...........................................................................30 C. Sumber Dhata.......................................................................................31 D. Papan Panaliten ....................................................................................32 E. Metodhe Ngempalaken Dhata..............................................................33 F. Teknik Analisis Dhata...........................................................................35 G. Teknik Mbabar Asil Analisis Dhata......................................................36 BAB IV PIREMBAGAN LAN ANALISIS A. Deskripsi Dhata....................................................................................38 B. Pirembagan lan Analisis ......................................................................40 BAB V PANUTUP A. Dudutan ................................................................................................61 B. Pamrayogi ............................................................................................62 KAPUSTAKAN SIMPINGAN
x
BAB I PURWAKA
A. Pawadaning Prekawis Bangsa Indonesia punika minangka bangsa ingkang kagungan budaya lan adat istiadat ingkang adhiluhung lan inggil sanget ajinipun. Budaya lan adat istiadat ingkang adhiluhung lan inggil ajinipun punika saged kita tingali saking sejarah bangsa Indonesia menawi bangsa Indonesia punika kagungan budaya lan pakulinan paring pakurmatan dening para leluhur. Budaya lan pakulinan punika sampun ngrasuk wonten ing pagesanganipun bebrayan. Budaya lan pakulinan punika ndadosaken tindak tanduk lan pakulinan pagesangan bangsa Indonesia sedinten-dintenipun wonten gegayutanipun kaliyan pakulinan budaya lan adat para leluhur kala rumiyin. Piyambakipun sami ngurmati sanget para leluhur kala rumiyin, ngantos budaya para leluhur sapunika taksih kathah ingkang sami dipunginakaken. Prekawis kados mekaten dipuntindakaken amargi piyambakipun ngudi sanget kangge ngupakara lan njagi budaya bangsanipun supados boten ical. Kathah kabudayan lan adat istiadat bangsa Indonesia ingkang dumugi sapunika taksih dipuntindakaken lan dipunuri-uri. Mliginipun wonten ing tlatah Jawi, kabudayan lan adat istiadat ingkang taksih asring dipunginakaken dhateng bebrayan Jawi punika kados upacara adat. Upacara adat ing Jawi
1
2
punika jinisipun wonten kathah, antawisipun upacara panggih, sedhekah laut, upacara nyadran, sedhekah bumi, mitoni, wilujengan, lan sapiturutipun. Ing jaman sapunika wates informasi antawisipun negara kita kaliyan negara sanes punika sampun radi ical, pramila ndadosaken budaya saking manca negari gampil mlebet ing negara kita. Budaya manca punika sejatosipun mboten jumbuh kaliyan budaya kita. Pramila kita kedah saged mbedakaken pundi ingkang jumbuh lan pundi ingkang boten jumbuh kaliyan budaya bangsa kita (Yosodipuro 1996: 7). Salah satunggaling tuladha saking prekawis ing inggil inggih punika upacara adat. Upacara adat ingkang sampun wiwit kala rumiyin kasebat asring dipunwewahi utawi tatacaranipun punika dipunrembakakeken miturut jaman. Prekawis kados mekaten punika dipunsebabaken amargi pola pikir saking bebrayan ingkang wawasanipun sampun wiyar lan dipunjumbuhaken kaliyan tuntutan jaman ingkang sampun ngrembaka. Sebab sanesipun inggih punika wontenipun status lan ekonomi ingkang beda-beda, wewengkon lan sesambetan kaliyan kulawargi, antawisipun pepanthan ing bebrayan ingkang sanes. Sejatosipun upacara adat punika kagungan makna pangajeng-ajeng ingkang sesambetan kaliyan ingkang ngripta. Ajining filosofis kasebat ingkang dipunwujudaken wonten ing pinten-pinten upacara, maringi gambaran menawi ingkang ngripta ing donya lan wewengkon sosial punika caket sanget. Gambaran punika kagungan teges ucapan syukur, nyuwun kawilujengan, lan mbentuk jati dhirinipun manungsa, bangsa lan negari.
3
Upacara adat saged dipuntindakaken dening setunggal tiyang, kulawargi utawi pepanthan ing bebrayan kanthi sareng-sareng. Prekawis punika gumantung kaliyan kapreluanipun piyambak. Upacara adat ingkang dipuntindakaken ing satunggaling kulawargi tuladhanipun inggih punika upacara panganten, mitoni bayi ingkang kaandhut, sepasaran bayi lair, tedhak siti, sunatan, ruwatan, lan sapiturutipun. Menawi upacara adat ingkang dipuntindakaken dening pepanthan ing bebrayan, tuladhanipun inggih punika sedhekah ingkang dipuntindakaken para tani ingkang dados ungkapan syukur amargi sampun dipunparingi kanugrahan ing mangsa panen kala wingi sarta nyuwun kawilujengan ingkang badhe dhateng samangke. Prekawis punika sami kaliyan sedekah laut ingkang dipuntindakaken para nelayan. Sedekah laut punika ugi saged dipunwastanai wilujengan. Salah satunggaling upacara adat ingkang sampun dipunjlentrehaken wonten ing inggil inggih punika upacara adat panganten. Upacara adat panganten
punika
minangka
salah
satunggaling
upacara
ingkang
dipuntindakaken ing satunggaling kulawargi. Upacara adat panganten minangka salah satunggaling kedadosan ingkang wigatos wonten ing pagesanganipun manungsa. Kedadosan punika dipunwernani rerangkenan upacara
ingkang
ngandhut
ajining
budaya
ingkang
luhur
ingkang
dipunwarisaken saking para leluhur lan sapunika dados kagunganipun sedaya bangsa Indonesia. Saben tlatah, kagungan tatanan, busana, lan upacara ingkang beda kaliyan tlatah sanes. Sedaya kala wau kagungan keagungan, keunikan, lan kaendahan piyambak-piyambak (Yosodipuro 1996: 15).
4
Upacara panganten punika kagungan pinten-pinten ancas, ingkang sepisan inggih punika nyuwun donga lan pangestu dening para sesepuhipun, ingkang kaping kalih inggih punika manggihaken panganten kekalih sacara formal lan resmi, kaping tiga, maringi ngertos dhumateng bebrayan sanes bilih panganten kekalih sampun kagungan ikatan, lan ancas ingkang purna inggih punika kita sacara langsung ugi nguri-uri budaya ingkang adiluhung (Pringgawidagda 2003: 2). Mliginipun wonten ing tlatah Jawi, bebrayan Jawi punika bebrayan ingkang sikap gesangipun adhedhasar adat istiadat tata cara Jawi, adat tata caraning gesang ingkang kawarisaken dening leluhuripun kanthi pinten-pinten abad dangunipun (Dojosantosa 1985: 5). Menawi kita jlentrehaken ngengingi upacara adat ing tlatah Jawi Tengah piyambak, upacara adat antawisipun tlatah setunggal kaliyan tlatah ingkang sanes punika boten sami, tuladhanipun inggih punika upacara panganten. Ing salebeting upacara panganten punika wonten tataranipun piyambak. Dados gambaran kemawon, bilih urutaning upacara panganten punika dipunwiwiti saking Lamaran, Pasrah Tukon, Midodareni, Akad Nikah, Panggih, lan Sepasaran panganten. Ing ngriki ingkang dados salah satunggaling tataran puncak saking upacara panganten inggih punika tataran saking upacara panggih. Upacara panganten ing Jawi Tengah punika limrahipun wonten 2 cara ingkang dipunanut saben tlatah inggih punika cara Surakarta lan cara Ngayogyakarta. Ingkang mbedakaken antawisipun cara Surakarta lan
5
Ngayogyakarta punika biyasanipun saking urutaning upacara panganten, tembung-tembung saking tataran upacara panganten, sarta model rasukan ingkang dipunginakaken. Ing ngriki model rasukanipun ingkang bedanipun cetha sanget. Model rasukan saking cara Surakarta punika ngginakaken model basahan, menawi model Ngayogyakarta ngginakaken model beskap werni cemeng. Ing tlatah Demak mliginipun ing Desa Mangunjiwan punika kathah ingkang nganut upacara panganten saking Ngayogyakarta, ingkang dipunanut limrahipun namung model rasukanipun inggih punika beskap werni cemeng, ananging saking model rasukanipun piyambak punika biyasanipun sampun kathah ingkang dipunwewahi lan dipunrembakakaken. Prekawis mekaten dipunsebabaken amargi wontenipun jaman ingkang sampun ngrembaka. Menawi saking tataran upacara panganten, mliginipun upacara panggih punika radi beda saking cara Ngayogyakarta. Prekawis-prekawis ingkang mbedakaken punika ugi daya pangaribawa saking ngrembakanipun pola pikir manungsa ingkang kepingin maringi variasi-variasi ingkang luwih modern lan ndadosaken setunggal antawisipun adat kala rumiyin kaliyan adat jaman sapunika. Bebrayan ing Desa Mangunjiwan punika minangka bebrayan ingkang awam ingkang namung nganut kebiasaanipun manungsa sapunika. Prekawis upacara panganten, bebrayan ing Desa Mangunjiwan sapunika namung kepingin sedaya ingkang dipuntindakaken punika praktis. Mliginipun upacara panggih, bebrayan ing Desa Mangunjiwan boten nggatosaken sanget upacara
6
adat punika. Sejatosipun upacara adat punika kagungan teges ingkang wigatos lan kagungan daya tarik, mliginipun kangge panganten kekalih. Upacara panggih punika ingkang ketingal sanget sampun ical utawi boten nate dipunginakaken malih dening bebrayan ing Desa Mangunjiwan. Upacara panganten ing Desa Mangunjiwan punika sampun pikantuk daya pangaribawa utawi kecampur adat saking manca. Tiyang-tiyang ing Desa Mangunjiwan punika namung nggatosaken upacara panganten punika saking Lamaran, Pasrah Tukon, Akad Nikah, lan dipunlajengaken acara resepsinan kemawon. Kedahipun miturut adat Jawi, upacara panganten punika urutanipun boten mekaten. Kedahipun sabibaripun akad nikah punika dipunlajengaken acara upacara panggih. Sejatosipun tataran saking upacara panggih punika wigatos sanget lan prelu dipunawontenaken, amargi upacara pnggih punika minangka puncakipun upacara panganten ingkang kagungan teges ingkang wigatos sanget. Prekawis punika dipunsebabaken amargi upacara panggih punika sampun kesilep kaliyan tradhisi saking manca. Dados sabibaripun akad nikah punika mboten dipunlajengaken upacara panggih, ananging dipunlajengaken acara resepsinan. Miturut pamanggihipun tiyang saking Desa Mangunjiwan, upacara panggih punika upacara ingkang njlimet. Kathah tiyang ingkang mboten mangertosi saben tataran wonten ing upacara panggih, lajeng saking pamanggih sanes, upacara panggih punika minangka upacara jangkepan (formalitas) kemawon lan tiyang-tiyang ugi mboten mangertosi teges saking upacara panggih punika. Sanadyan jaman sapunika langkung moderen lan
7
praktis, kedahipun upacara panggih dipun rembakakaken lan dipuntepangaken malih dhateng tiyang-tiyang ing Desa Mangunjiwan punika amargi upacara punika salah satunggaling warisan para leluhur kita ingkang kedah dipunuriuri. Adhedhasar pawadan kasebat, pramila panyerat damel skripsi punika kanthi irah-irahan ”Ajining Filosofis Upacara Panggih Panganten ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”.
B. Momotaning Prekawis Adhedhasar pawadaning prekawis wonten ing inggil, prekawis ingkang badhe dipunjlentrehaken ing skripsi kados ing ngandhap punika. 1. Kados pundi ngrembakanipun upacara panggih panganten ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak sapunika? 2. Kados pundi ajining filosofis upacara panggih panganten ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak kanthi ndherek nguri-uri budaya Jawi? 3. Kados pundi upaya kangge nguri-uri upacara panggih panganten ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak punika supados boten ical?
8
C. Ancasing Panaliten Ancasipun dipunawontenaken panaliten ngenani ajining filosofis upacara panggih panganten ing Desa Mangunjiwan Kecamatan Demak Kabupaten Demak kasebat ing ngandhap punika. 1. Ngandharaken ngrembakanipun upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak. 2. Ngandharaken ajining filosofis ingkang wonten ing upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak. 3. Ngandharaken upaya kangge nguri-uri upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak.
D. Mupangating Panaliten 1. Teoretis Kasil saking panaliten punika saged ndadosaken panaliten ing bidhang kabudayan ingkang kathah sanget lan kagungan mupangat kangge ngrembakakaken panaliten salajengipun. 2. Praktis a) Kangge mangertosi menawi wonten ing upacara panggih punika wonten ajining filosofis ingkang kedah dipunmangertosi lan migunani kangge pagesanganing bebrayan. b) Saged dipunginakaken kangge bahan acuan nyerat karya ilmiah ngengingi upacara panggih ingkang dipuntindakaken dening panyerat sanes.
9
E. Panandhesing Tembung Panyerat badhe njlentrehaken tembung ingkang dipunginakaken wonten ing irah-irahan skripsi punika supados boten wonten kalepatan pamaos nalika paring teges irah-irahan punika. Skripsi punika irah-irahanipun inggih punika
”Ajining
Filosofis
Upacara
Panggih
Panganten
ing
Desa
Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”. Wonten ing babagan punika panyerat njlentrehaken istilah-istilah kasebat. 1. Ajining inggih punika watak utawi prekawis ingkang wigatos sanget lan migunani kangge manungsa (Depdikbud 1991: 620). 2.
Filosofi punika dhasaripun saking
filsafat. Filsafat inggih punika
pangertosan utawi madosi pangertosan kanthi akal budi ngengingi sebab, asal, lan hukumipun, utawi teori ingkang adhedhasar alam pikiran, utawi ilmu ingkang adhedhasar logika (Depdikbud 1991: 276). 3.
Upacara inggih punika rerangkening lelampahan ingkang wonten gegayutanipun kaliyan aturan-aturan tartamtu miturut agami utawi adat (Depdikbud 1991: 1108).
4.
Panggih inggih punika upacara nalika panganten kakung kepanggih kaliyan panganten putri (Purwadi 2005: 176).
5.
Desa Mangunjiwan inggih punika satunggaling Desa ingkang wonten ing Kecamatan Demak lan minangka satunggaling Desa ing Kabupaten Demak ingkang dados panggenan kangge panaliten.
10
F. Tata Rakiting Panyeratan Kangge nggampilaken maos lan nyurasani skripsi, mila tatarakiting panyeratan kaperang dados gangsal bab. Gangsal bab punika antawisipun: Bab I Purwaka, wosipun inggih punika Pawadaning Prekawis, Momotaning Prekawis,
Ancasing
Panaliten,
Mupangating
Panaliten,
Panandhesing
Tembung, lan Tata Rakiting Panyeratan. Wonten ing mupangating panaliten kaperang dados kalih inggih punika: 1) Mupangat Teoretis, 2) Mupangat Praktis. Bab II inggih punika Ngungak Kapustakan lan Landhesaning Teoritis. Landhesaning Teoritis wosipun ngengingi Ajining Filosofis, Kabudayan, Upacara Adat Panganten, Upacara Panggih, lan Prosesi Panggih. Wonten ing Bab III inggih punika Metodhe Panaliten. Wonten ing metodhe panaliten, wosipun: Fokus Panaliten, Pendekatan Panaliten, Sumber Dhata, Papan Panaliten, Metodhe Ngempalaken Dhata, Teknik Analisis Dhata, lan Teknik Mbabar Kasil Analisis. Wonten ing metodhe ngempalaken dhata ugi kaperang dados sekawan inggih punika: 1) Metodhe Studi Pustaka, 2) Metodhe Wawancara, 3) Metodhe Observasi, 4) Metodhe Dokumentasi. Wonten ing teknik analisis dhata punika kaperang dados tiga inggih punika: 1) Reduksi Dhata, 2) Deskripsi Dhata, 3) Inferensi. Bab IV punika arupi Bahasan lan Analisis. Wonten ing bahasan lan analisis punika wosipun inggih menika a) Deskripsi Dhata, b) Bahasan lan Analisis. Deskripsi Dhata punika wosipun inggih punika 1) Ngandharaken Kabupaten Demak Kanthi Umum, 2) Ngandharaken Desa Mangunjiwan
11
Kanthi Umum. Bahasan lan analisis wosipun inggih punika 1) Ajining Filosofis
ingkang
kaandhut
salebeting
Upacara
Panggih
ing
Desa
Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak, 2) Ngrembakanipun Upacara Panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak, 3) Upaya Nguri-uri Upacara Panggih ing Desa Mangunjiwan Kecamatan Demak Kabupaten Demak. Salajengipun ingkang pungkasan punika Bab V inggih punika Panutup. Wonten ing bab panutup, panaliti maringi Dudutan lan Saran. Ugi kajangkepi Kapustakan lan Simpingan.
BAB II NGUNGAK KAPUSTAKAN LAN LANDHESANING TEORETIS
A. Ngungak Kapustakan Wonten panaliten punika prelu dipunjlentrehaken pinten-pinten kasil panaliten ingkang dipundadosaken bahan tetimbangan saengga saged dipunginakaken acuan panyerat. Panaliten kasebat dipunjlentrehaken panyerat kados ing ngandhap punika. Panaliten ingkang dipuntidakaken Dyah Puspitorini (2001) wonten skripsinipun ”Nama-Nama Pamor Keris Daerah Yogyakarta dan Cirebon, Sebuah Tinjauan Semantik –Semiotik”. Wonten panaliten menika Dyah Puspitorini njlentrehaken ngengingi tegesipun utawi maknanipun sarta komponen ingkang kaandhut salebeting pamor keris ing tlatah Yogyakarta lan Cirebon kanthi tinjauan semantik lan semiotik. Analisis semantik tegesipun nyinaoni makna utawi teges saking pamor keris kanthi basa, bilih semiotik inggih menika analisis ngengingi lambang-lambang lan tandha-tandha saking pamor keris. Puspitorini maringi dudutan bilih analisis semantik nama-nama pamor keris kagungan makna kanthi gramatikal lan leksikal. Saben pamor ugi kagungan komponen makna beda-beda ingkang jumbuh kaliyan karakteristik nama-nama pamor kasebat. Saking komponen nama-nama ingkang beda-beda
12
13
kasebat saged dipuntingali bedanipun antawisipun pamor keris setunggal kaliyan pamor keris ingkang sanes. Pramila prekawis kados mekaten nyebabaken tiyang ingkang remen keris pamor saged milih pamor ingkang dipunanggep jumbuh kaliyan pribadhi lan kahananipun. Bilih saking analisis semiotik, saged dipunpundhut dudutanipun bilih pamor-pamor keris punika asilipun empu ingkang damel keris ingkang asilipun minangka saking gabungan penempaan, donga, lan lakunipun sang empu, mila saged dumados bentuk-bentuk pamor lan ingkang kagungan makna kontekstual utawi makna ingkang kabentuk punika jumbuh kaliyan konversi bebrayan kados budaya, kahanan sosial-polotik, lan agami saking bebrayanipun kangge nyengkuyung kabudayan keris. Panaliten ingkang sanes inggih punika panalitenipun Siti Zubaidah (1997) wonten skripsinipun ”Nama-Nama Upacara Ritual Masyarakat Jawa, Sebuah Analisis Morfo-Semantis dan Semiotis”. Siti Zubaidah njlentrehaken ngengingi tinjauan semantik pinten-pinten namining upacara ritual tiyang Jawi lan makna tandha-tandha utawi lambang ingkang wonten ing salebeting upacara ritual punika. Upacara-upacara ingkang dipuntaliti inggih punika upacara kehamilan, kelahiran, kematian, lan upacara ingkang mligi kados wetonan lan sunatan. Dudutan saking skripsinipun Zubaidah inggih punika analisis morfosemantis ing salebeting upacara panganten punika njlentrehaken ngengingi asalipun tembung sarta makna urutan saking upacara panganten antawisipun:
14
Nontoni inggih punika ningali calon panganten putri ingkang badhe dipunlamar, nglamar (nakokake) inggih punika nakokake nalika pihak saking calon panganten kakung dhateng nglamar calon pangnten putri, srah-srahan inggih punika maringaken tukon saking pihak calon panganten kakung dhumateng pihak calon panganten putri, siraman inggih punika nyirami calon panganten, midodareni inggih punika upacara ingkang dipunlampahi nalika ndalu saderengipun nglampahi upacara temu mbenjing enjing, ijab kabul inggih punika ngucapaken janji, temu inggih punika upacara manggihaken panganten sabibaripun ijab kabul, sepasaran inggih punika upacara ingkang dipunlampahi dinten kaping gangsal sasampunipun upacara panganten, selapanan inggih punika upacara ingkang dipunlampahi dinten kaping 35 sasampunipun upacara panganten, tilik besan inggih punika sami-sami tilik antawisipun kulawargi panganten kakung lan pangnten putri. Analisis semiotis inggih punika ing upacara temu utawi panggih ingkang wosipun: ngidak tigan ingkang kagungan makna bilih mangsa prawanipun panganten putri punika sampun purna, panganten putri mijiki samparanipun panganten kakung ngangge toya sekar setaman ingkang kagungan teges bilih panganten putri kedah bekti dhumateng panganten kakung, singkep sindur inggih punika panganten kekalih tumuju papan palenggahan lan pundhakipun disingebi utawi dipuntutupi slendhang kaliyan ibunipun panganten putri, kacar-kucur werdinipun panganten kakung kedah maringaken sedaya pangasilanipun dhumateng temanten putri, dhahar kembul utawi dulang-dulangan werdinipun inggih punika bilih panganten kekalih
15
samangke angsal rejeki kedah dipunginakaken sareng-sareng saengga mupangatipun saged dipunraosaken sareng-sareng ugi, sungkeman werdinipun panganten kekalih ngabekti dhumateng tiyang sepuhipun. Panaliten-panaliten ing inggil kasebat sejatosipun sami, ananging namung objek semiotikipun kemawon ingkang beda. Objek ingkang dipunginakaken ing panalitenipun Dyah Puspitorini inggih punika nama-nama pamor keris di daerah Yogyakarta dan Cirebon, bilih panalitenipun Siti Zubaidah ngginakaken objek nama-nama upacara ritual masyarakat Jawi. Adhedhasar panaliten kasebat, panyerat kagungan kepinginan kangge naliti namining ritual upacara panggih panganten. Wonten ing panaliten punika, panyerat boten badhe nganalisis saking segi morfo-semantik lan semiotik, ananging panyerat badhe nganalisis saking segi filosofisipun. Panaliten punika dipuntindakaken wonten ing salah satunggaling desa ing Kabupaten Demak inggih punika Desa Mangunjiwan.
B. Landhesaning Teori 1. Ajining Filosofis Filosofis punika saking tembung filsafat utawi filosofis adhedhasar filsafat ingkang tegesipun pangertosan utawi pados pangertosan kanthi akal budi mangertosi hakikat sedaya ingkang wonten, sebab, asal, lan hukumipun, utawi teori adhedhasar alam pikiranipun, utawi ilmu ingkang adhedhasar logika. Ajining filsafat tegesipun pangertosan saking alam
16
pamikiranipun manungsa ingkang dhasaripun saking logika utawi saking kasunyatan (Depdikbud 1991: 690). Filsafat punika ugi minangka renungan kaliyan rasio utawi ciptaakal, pikir-nalar lan ateges pangertosan pinten-pinten bidhang ingkang saged maringi pitedah ingkang badhe dipunlampahi sedinten-dintenipun (Purwadi 2005: 2-3). 2. Kabudayan Kabudayan inggih punika warisan sosial ingkang namung dipungadhahi kaliyan warga bebrayan ingkang nyengkuyung kanthi nyinauni kabudayan punika. Wonten cara-cara tartamtu ing saben bebrayan supados saben warganipun purun anggenipun nyinauni kabudayan ingkang wonten ing salebetipun kabudayan punika kawrat norma-norma
sarta
ajining
pagesangan
ingkang
gumathok
ing
pagesanganing bebrayan ingkang sami wonten gegayutanipun (Purwadi 2005: 1). Miturut
Clifford
Geertz
kabudayan
minangka
pangertosan
manungsa ingkang dipunyakini kaleresanipun kaliyan tiyang ingkang wonten gegayutanipun lan ingkang dipuntutup lan nutupi raos lan emosi manungsa sarta dados sumber kangge sistem pambiji punapa ingkang sae lan ingkang awon, punapa ingkang wonten reginipun lan ingkang boten. Punapa ingkang resik utawi ingkang reged lan sapiturutipun (Sutardjo 2008: 11-12).
17
Wonten ing buku karanganipun Koentjaraningrat (1985: 19), kabudayan inggih punika samubarang prekawis ingkang kagungan sesambetan kaliyan akal lan budi minangka wohing saking usahanipun manungsa. Kabudayan punika kagungan kathah sanget ciri lan jinisipun. Pramila bangsa Indonesia punika kagungan semboyan Bhineka Tunggal Ika. Prekawis kados mekaten ndadosaken kabudayan wonten ing pintenpinten tlatah ing wilayah negari kedah tetep dipunuri-uri. 3. Upacara Adat Panganten Upacara inggih punika tandha ingkang agung, piranti (miturut adat istiadat), rerangkening lelampahan ingkang wonten gegayutanipun kaliyan aturan-aturan tartamtu miturut adat utawi agami (Depdikbud 1991: 108). Upacara adat inggih punika upacara ingkang wonten gegayutanipun kaliyan adat ing satunggaling tlatah. Panganten punika saking tembung anti ingkang pikantuk imbuan pa – an lajeng dados tembung panganten ingkang tegesipun penantian. Panganten saking segi basa tegesipun sami kaliyan pangeran ingkang nganti-anti dados raja (Mulyono 2002: 7). Upacara panganten, kanggenipun manungsa ingkang kagungan budaya punika, boten namung nalusuri naluri para leluhuripun ingkang sacara turun-temurun kangge mbentuk satunggaling kulawargi wonten ing satunggaling ikatan ingkang resmi antawisipun tiyang kakung kaliyan putri.
Ananging
ugi
kagungan
teges
ingkang
wiyar
kangge
18
kepentinganipun manungsa piyambak lan wewengkonipun (Any 1986: 11). Upacara panganten punika ugi minangka tataraning manungsa kangge nggladhi pagesanganipun ingkang kawiwitan saking mangsa remaja dugi mangsa ingkang sampun kagungan kulawargi. Prekawis kasebat wigatos sanget wonten ing proses pengintegrasian manungsa ing donya. Saengga upacara panganten punika ugi kasebat tataraning pagesangan enggal kangge manungsa (Endah 2006: 139). Wonten ing pasal 1 Undang-Undang Perkawinan Republik Indonesia nyebataken menawi mantenan inggih punika ikatan lair batos antawisipun tiyang kakung kaliyan putri ingkang kagungan ancas ndhapuk satunggaling kulawargi ingkang bingah lan langgeng. Wonten ing Kamus Besar Bahasa Indonesia, mantenan inggih punika prekawis (urusan lan sapiturutipun) kawin: pernikahan. Mantenan inggih punika janji antawisipun tiyang kakung kaliyan putri kangge ndhapuk setunggal kulawargi (kanthi resmi). 4. Upacara Panggih Wonten ing Baoesastra Jawi (1993: 469), panggih tegesipun temu. Panggih inggih punika upacara nalika panganten kakung kepanggih kaliyan panganten putri. Tatacara panggih ugi kasebat upacara dhaup utawi temu. Acara punika dipunayahi sasampunipun ijab. Tatacara panggih minangka puncak saking tradisi upacara panganten Jawi ingkang kathah sanget pakurmatanipun.
19
Upacara temu utawi panggih inggih punika upacara nalika panganten kakung kepanggih kaliyan panganten putri. Upacara punika dipunawontenaken ing papanipun kulawargi panganten. Wonten ing rerangkening upacara adat panganten punika minangka upacara ingkang kagungan peran ingkang wigatos sanget miturut norma-norma adat (Purwadi 2005: 176). Upacara dhaup inggih punika upacara panggih ingkang sacara adat tradisioanal panganten kakung lan panganten putri ingkang dipunayahi ing papanipun kulawargi panganten putri (Susetya 2007: 44). Ing salebeting upacara panggih punika ugi mbetahaken pintenpinten piranti ingkang kagungan makna simbolik kados upacara adat ingkang sanes (Riefky 2008: 35). Upacara panganten minangka upacara ingkang wigatos sanget ing salebeting rerangkening upacara tataraning pagesanganipun manungsa, amargi kathah ingkang dipuncawisaken lan ingkang dipunbetahaken. Miturut wawan ngendikan kaliyan key informan wonten pinten-pinten prekawis ingkang wonten gegayutanipun kaliyan prekawis mantenan ing tlatah Demak antawisipun inggih punika anggenipun milih jodho. Prekawis milih jodho punika wonten pinten-pinten motivasinipun. Ing tlatah Demak punika wonten unen-unen asal, asil, lan usul. Ing ngriki, unen-unen asal, asil, lan usul kagungan teges piyambak-piyambak, teges saking unen-unen punika saged dados paugeran nalika milih jodho. Asal
20
tegesipun asal-usulipun tiyang kasebat, kados pundi akhlakipun, asal keturunanipun, lan status sosialipun. Asil tegesipun asil utawi pengasilanipun. Punapa calon panganten kakung sampun kagungan pengasilan (sampun nyambut damel) utawi pengangguran. Menawi usul tegesipun pakaryan ingkang tetep. Ananging prekawis milih jodho punika kathah ingkang dipuntemtokaken saking pihak tiyang sepuhipun piyambak-piyambak. Unen-unen sanes utaminipun kangge calon panganten kakung inggih punika macak, manak, lan masak. Macak tegesipun pinter dandan, tegesipun milih calon panganten putri punika saking pasuryanipun (ayu punapa boten). Manak tegesipun, saged maringi keturunan. Bilih masak punika tegesipun, pinter anggenipun masak nalika samangke sampun kagungan kulawargi. Sanesipun wonten malih unen-unen kangge calon panganten kakung anggenipun calon panganten putri inggih punika mugen, rigen, tegen. Mugen tegesipun betah wonten ing griya, boten remen medal-medal saking griya kangge ngendikan ingkang boten prelu kaliyan tanggi. Rigen punika tegesipun cekatan, saged ngatur arta ingkang dipunparingi garwanipun. Menawi tegen tegesipun sabar anggenipun ngadhepi kahanan ingkang boten sekeca lan remen nyambut damel. Sasanesipun punika ugi wonten unen-unen bobot, bibit, lan bebet. Bobot tegesipun pambijinipun tiyang sanes ngengingi status sosialipun kadosta jabatan, kaya, lan sapiturutipun. Bibit tegesipun pambijinipun
21
tiyang ngengingi asal-usulipun. Menawi bebet punika pambijinipun tiyang saking wewengkonipun. Wonten ing buku karanganipun Poernomo lan Adi (1995: 25) ugi dipunjlentrehaken ngengingi bab pamilihing putra mantu. Wonten ing ngriki ugi njlentrehaken ngengingi bobot, bibit, lan bebet ingkang kasebat tri tetimbangan paugeran. Bobot, werdinipun sedaya ingkang gegayutan bab bandha lan pendhidhikanipun. Kedahipun calon mantu nyambut damel, akhlakipun kedah sae. Bebet, werdinipun sedaya ingkang gegayutan ngengingi kasarasan lan wiji utami. Kedahipun calon mantu jiwa-raganipun saras. Menawi bebet punika werdinipun sedaya ingkang gegayutan ngengingi watak bebudenipun calon putra mantu. Watakipun calon mantu punika kedah sabar, bekti dhumateng tiyang sepuh lan jatmika. Ananging ing jaman sapunika pamilihing jodho kathah ingkang dipuntemtokaken dening putra putrinipun piyambak. Tiyang sepuhipun namung maringi donga pangestu kemawon. 5. Tatacara Panggih Tatacara panggih punika kathah ingkang dipunjlentrehaken wonten ing pinten-pinten buku, salah satunggaling wonten ing buku karanganipun Pringgawidagda (2003: 4-13), dipunjlentrehaken ngengingi pinten-pinten prekawis ingkang wonten gegayutanipun kaliyan prekawis upacara panggih. Tatacara upacara panggih wonten ing buku punika saged dipunjlentrehaken kados ing ngandhap punika.
22
a. Kepyok Kembar Mayang. Ingkang mbeta kembar mayang saking pangombyong panganten wanita lan kakung sami ijol-ijolan kembar mayang. Ingkang mbeta kembar mayang saking pangombyong wanita majeng, lajeng nyenggolaken kembar mayang ing pundhak kiwa lan tengenipun panganten kakung. Lajeng kembar mayang kala wau dipun bucal ing mergi. Acara punika werdinipun inggih punika kangge ngicalaken sedaya wujud bebaya. b. Balangan Gantal. Panganten kekalih adhep-adhepan, lajeng panganten wanita mbalang gantal ing jajanipun panganten kakung. Salajengipun panganten kakung mbalangaken gantal ing palarapanipun panganten putri. Acara punika werdinipun inggih punika kados mekaten. a) Gantal ingkang dipunbalangaken dening panganten putri kasebat gondhang kasih. Gondhang kasih punika tegesipun panganten putri inggih punika wanita ingkang kagungan tresna, lan kasih ingkang tulus. b) Gantal ingkang dipunbalangaken ing jajanipun panganten kakung punika
werdinipun,
supados
kagungan sipat lapang dada.
panganten
kakung
samangke
23
c) Gantal ingkang dipunbalangaken dening panganten kakung kasebat gondhang tutur. Gondhang tutur tegesipun panganten kakung kedah siyap mbimbing, ngajar, lan maringi pitedah. d) Gantal ingkang dipunbalangaken ing palarapanipun panganten putri punika werdinipun, supados panganten putri dados wanita ingkang mateng anggenipun mikir. c. Midak Antiga. Panganten
kakung
ngidak
tigan
ayamingkang
sampun
dipuncawisaken. Acara punika dados pratandha pecah nalar, pecah pikir. Acara punika werdinipun, panganten kekalih kedah sami siyaga anggenipun ngurus kulawarginipun samangke, kanthi ngginakaken otak lan pikiranipun. d. Ranupada. Panganten putri mijiki samparanipun panganten kakung ngangge toya sekar setaman. Acara punika werdinipun, ing pagrsangan punika boten lepat saking alangan lan pacoban punapa kemawon. Ananging, ing ngriki pangnten putri nedahaken pangabektenipun dhumateng pangnten kakung. Pangnten putri kedah siyaga ngicalaken sedaya alangan lan pacoban, saengga panganten kakung rumaos entheng lan aman.
24
e. Munggah Pasangan. Sasampunipun
nindakaken
ranupada,
panganten
putri
dipunbiyantu jumeneng kaliyan panganten kakung. Panganten kekalih jumeneng jejer lajeng lumangkah ing nginggilipun pasangan sapi ingkang ngandhapipun dipuntataki ron pisang raja lan ron kluwih. Acara punika werdinipun kados mekaten. a) Lumangkah sareng-sareng werdinipun, panganten kekalih siyaga ngadhepi pagesangan anggenipun emah-emah. b) Ingkang dipunginakaken tatakanipun sapi punika ron pisang raja lan ron kluwih. Ron pisang raja werdinipun, anggenipun lumangkah, tindak tanduk, pocapanipun panganten kekalih kedah kados raja lan prameswari. Menawi ron kluwih punika kagungan teges
pangajeng-ajeng
pagesanganipun
panganten
kekalih
samangke saged luwih. f. Sindur Binayang. Panganten kekalih jumeneng jejer. Ibunipun panganten putri wonten wingkingipun panganten kekalih nylimutaken kain sindur ing pundhakipun panganten kekalih. Bapanipun panganten putri wonten ngajengipun panganten kanthi nggujengi pucukanipun kain sindur kala wau. Sedaya sami mlampah tumuju papan palenggahan. Acara punika werdinipun kados mekaten. a) Bapa ingkang mlampah ing ngajeng punika werdinipun ing ngarsa sung tuladha inggih punika siyap nedahaken panganten kekalih
25
tumuju pagesangan ingkang enggal, siyap ngadhepi sedaya alangan lan piyambakipun ugi maringi tuntunan dhumateng panganten kekalih. b) Ibu ingkang nggujengi pundhakipun panganten kekalih punika werdinipun, tut wuri handayani. Ibu punika sampun maringi pangestu dhumateng panganten kekalih. c) Tembung sindur menawi wonten ing keratabasa dados isin mundur. Tegesipun inggih punika manungsa ingkang sampun lumangkah punika pantang surut ke belalakang. Sindur tegesipun ugi saged sindu, saking tembung bindu lan aksara Jawi (ra). Bindu tegesipun inggih punika toya ingkang suci kangge umat Hindu. Ra tegesipun kanugrahan. Dados werni pethak lan abrit ingkang dados setunggal punika tegesipun pangajeng-ajeng pikantuk kanugrahan, inggih punika putra ingkang saged nyambung silsilah kulawargi. g. Bobot Timbang. Panganten kekalih lenggah ing pangkonanipun bapa panganten putri. Panganten kakung wonten sisih ktengen lan panganten putri wonten sisih kiwa. Ibu panganten putri nyuwun priksa dhumateng bapa, “ Kepriye abote panganten sakloron?”. Bapanipun maringi wangsulan, “Padha abote”. Acara punika werdinipun, ngajengaken tresna, kasih lan sayangipun panganten kekalih sami abotipun.
26
h. Wisudha Panganten. Bapanipun panganten putri jumeneng ing ngajenganipun panganten kekalih. Salajengipun panganten kekalih dipunlenggahaken ing papan palenggahan kanthi dipunandhapaken pundhakipun. Acara punika werdinipun, panganten kekalih sampun dipunwisudha dados raja lan prameswari sedinten. i. Kacar-kucur. Panganten kakung ngucuraken beras kuning, arta receh, kacang kawak, lan dhele kawak ing pangkonanipun panganten putri. Acara punika werdinipun, panganten kakung kagungan tanggel jawab nyekapi kabetahanipun kulawargi. Asil saking kacar-kucur kala wau dipuntitipaken ibunipun panganten putri. j. Dhahar Walimahan. Panganten kakung ngepel-ngepel sekul kuning cacahipun enem, lajeng dipunparingi ati antep. Salajengipun panganten kekalih sami dulang-dulangan.
Acara punika werdinipun,
panganten
kekalih
samangke kedah sami ngrembag, diskusi, sami-sami ngemutaken lan paring nasehat. Sasampunipun acara dhahar walimahan, panganten kekalih ngunjuk toya wening. k. Mapag Besan. Tiyang sepuhipun panganten putri mapag besan. Biyasanipun tiyang sepuhipun panganten kakung nengga ing lawang utawi tarub. Sasampunipun kepanggih, tiyang sepuhipun panganten putri lan tiyang
27
sepuhipun panganten kakung sami salaman. Ibu panganten putri lan kakung mlampah wonten ngajeng lan bapa panganten putri lan kakung mlampah wonten wingking. Bapa lan ibunipun panganten kakung dipunsumanggakaken lenggah wonten ing papan palenggahan. Lajeng bapa lan ibunipun panganten putri lenggah ing papan palenggahanipun piyambak. l. Sungkeman. Keris ingkang dipunagem panganten kakung dipuntanggalaken dening dhukun manten. Salajengipun panganten kekalih sungkem dhateng tiyang sepuhipun panganten putri rumiyin. Panganten putri sungkem dhateng bapanipun rumiyin lajeng dhateng ibunipun. Salajengipun panganten kakung nembe sungkem dhateng bapanipun panganten
putri
lajeng
dhateng
ibunipun
panganten
putri.
Sasampunipun sungkem dhateng tiyang sepuhipun panganten putri, panganten kekalih sungkem dhateng tiyang sepuhipun panganten kakung. Tatacaranipun sami ananging ingkang sungkem rumiyen panganten kakung, salajengipun nembe panganten putri. Sanesipun tatacara upacara panggih wonten ing inggil, ing buku karanganipun Purwadi (2004: 24-29) ugi dipunjlentrehaken tatacara upacara panggih, kados ing ngandhap punika.
28
a. Balangan Gantal. Panganten kakung lan panganten putri sami-sami balangbalangan gantal. Acara balangan gantal punika werdinipun, panganten kekalih sampun siyap lair batin anggenipun mangun kulawargi. b. Wiji dadi. Panganten kakung ngidak tigan ingkang sampun dipuncawisaken ing cowek. Acara punika werdinipun, panganten kakung kagungan tekat bulat (tigan), pantang mundur kangge nggayuh rereman ing pagesanganipun samangke. c. Mijiki Panganten putri jengkeng lajeng mijiki samparanipun panganten kakungngangge
toya
ingkang
sampun
dipunparingi
sekar.
Sasampunipun dipunwijiki, panganten kakung mbiyantu panganten putri jumeneng. Acara punika werdinipun, panganten putri ingkang setia lan kagungan kuwajiban nyucekaken naminipun panganten kakung nalika panganten kakung nindakaken kalepatan. d. Sinduran Panganten kekalih gandhengan mlampah tumuju papan palenggahan kanthi nggujengi rasukanipun bapa. Bapanipun panganten putri wonten ngajengipun panganten. Lan ibunipun panganten putri nylimutaken kai sindur ing pundhakipun panganten kekalih. Bapa ingkang mlampah wonten ngajeng punika werdinipun, bapa punika kagungan kuwajiban maringi tuladha lan nedahaken mergi dhumateng
29
putra-putrinipun. Ibu ingkang mlampah wonten wingking punika werdinipun, ibu ingkang maringi dorongan lan pangestu dhumateng panganten kekalih. e. Mangku utawi Nimbang. Bapa panganten putri mangku panganten kekalih, lajeng ibu panganten
putri
dipunwangsuli
nyuwun
priksa:
”Abot
endi
pak?”
lajeng
dening bapa panganten putri: ”Padha wae”.
Werdinipun acara bobot timbang inggih punika, bapanipun panganten putri punika boten pareng mbedak-mbedakake antawisipun putranipun piyambak kaliyan putra mantu. f. Tanem. Bapanipun
panganten
putri
nyumanggakaken
panganten
kekalih lenggah kanthi ngandhapaken pundhakipun panganten kekalih. Sasampunipun panganten kekalih lenggah, bapanipun panganten putri ngunjuk degan lajeng gantian ibunipunpanganten putri. Sasampunipun, panganten kekalih ugi ngunjuk degan kala wau. Acara punika werdinipun tiyang sepahipun sampun sami paring pangestu dhumateng panganten kekalih. g. Kacar-kucur. Menawi kacar-kucur punika kados mekaten, panganten kakung maringi kaya dhateng panganten putri ingkang arupi kacang-kacangan, dhele, uwos kuning, lan arta receh. Werdinipun acara kacar-kucur punika inggih punika, sedaya asil saking panganten kakung samangke
30
dipunparingaken
sedaya
dhumateng
panganten
putri
kangge
dipunsimpen lan saged dipunginakaken kulawarginipun. h. Dhahar Kembul. Panganten kekalih sami mundhut sekul ngangge astanipun lajeng panganten kekalih sami dulang-dulangan ngantos kaping tiga. Sasampunipun dulang-dulangan, panganten kekalih munndhut toya kangge dipunujnuk piyambak-piyambak. Acara punika werdinipun, sasampunipun samangke dados kulawarga, mboten namung ingkang kakung kemawon ingkang kagungan padamelan, ananging ingkang putri ugi kedah kagungan padamelan piyambak. Dados asil saking panganten kakung lan panganten putri punika pareng dipunginakaken sareng-sareng. i. Menjemput Besan. Ibu lan bapanipun panganten putri tumuju lawang ngajeng kangge mapag besan. Sasampunipun besan dipunsumanggakaken lenggah ing sisih kiwanipun panganten. j. Sungkeman. Panganten kekalih nyuwun pangestu dhateng tiyang sepuhipun panganten kekalih. Werdinipun acara sungkeman inggih punika, panganten kekalih punika sami ngabekti dhumateng tiyang sepuhipun. Urutanipun upacara panggih ugi dipunjlentrehaken wonten Kitab Primbon
Bataljemur
Adammakna
(1965:
34-35)
dipunjlentrehaken kirang langkung kados mekaten.
ingkang
saged
31
Panganten kakung dipunarak ngangge payung lan panganten kakung mbeta gantal kangge balang-balangan kaliyan panganten putri. Gantal punika isinipun jambe ingkang dipuntaleni lawe. Sasampunipun balang-balangan gantal, kulukipun panganten kakung dipunbikak kaliyan bapanipun panganten kakung lajeng embun-embunipun dipupuki toya kaliyan ibunipun panganten kakung ngantos kaping tiga. Salajengipun, panganten kakung ngidak tigan lajeng panganten putri ingkang mijiki samparanipun panganten kakung ngangge sekar setaman. Sasampunipun mijiki samparanipun panganten kakung, panganten kakung mbiyantu panganten putri jumeneng ing sakiwanipun panganten kakung lajeng panganten kekalih mlampah sareng-sareng ngidak pasangan rakitan sapi ngantos dugi ngajeng papan palenggahan. Ing ngajeng papan palenggahan, panganten kekalih laku bokong ngantos dugi papan palenggahan lajeng lenggah. Salajengipun panganten kakung lan putri dulang-dulangan ngangge sekul lan pindhang antep. Dipunlajengaken acara kacar-kucur ingkang
isinipun
kacang
dhele,
beras,
jagung,
dhuwit
ingkang
dipuntampani ngangge saputangan kaliyan panganten putri lajeng dipunparingake ibunipun panganten putri ingkang dipunlebetakaen ing kendil sepasang. Sabibaripun kacar-kucur panganten kekalih nglampahi acara bobot timbang. Bobot timbang punika, panganten kekalih dipangku kiwa tengen dening bapanipun panganten putri. Salajengipun ibunipun panganten putri paring pitakenan dening bapanipun ngenani bobotipun panganten kekalih, lajeng bapanipun mangsuli sami kemawon.
32
Saking tatacara panggih ingkang sampun dipunjlentrehaken wonten ing Kitab Primbon ing nginggil saged dipunmangertosi tatarakiting upacara panggih ingkang dipuntindakaken kaliyan bebrayan kala rumiyin. Prekawis kasebat saged dados acuan tatarakiting upacara panggih ingkang kathah dipuntindakaken dening bebrayan ing wekdal sapunika. Tatacara panggih ingkang dipunjlentrehaken ing Kitab Primbon, bukunipun Pringawidagda lan bukunipun Purwadi, sedaya punika wonten bedanipun inggih punika wonten ing prekawis tatacaranipun, perlengkapanipun, tetembunganipun wonten ing tatacara punika, sarta werdinipun saking tembung-tembung tatacara panggih punika. Ananging saking buku-buku ingkang njlentrehaken ngengingi upacara panggih, sedaya kagungan inti ingkang sami inggih punika njlentrehaken ngengingi tatacara kepanggihipun panganten kakung kaliyan panganten putri wonten ing upacara panganten. Saking wontenipun buku-buku kasebat saged nambah katrangan kangge panyerat ngengingi upacara panggih lan dipundadosaken pedoman panaliten ingkang badhe panyerat lampahi.
BAB III METODHOLOGI PANALITEN
Panaliten upacara panggih panganten punika ngginakaken metodhe deskriptif kualitatif . Deskriptif
punika nggambaraken punapa wontenipun,
limrahipun kangge nggambaraken prekawis ingkang aneh. Kualitatif punika data ingkang ngasilaken tembung-tembung ingkang arupi seratan utawi lesan saking tiyang ingkang dipunjingglengi (KBBI, 1993: 467).
A. Fokus Panaliten Fokus inggih punika objekipun panaliten, utawi punapa ingkang dados kawigatosanipun wonten ing satunggaling panaliten. Wonten ing panaliten punika namung wonten setunggal fokus kemawon inggih punika ajining filosofis upacara panggih panganten ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak.
B. Pendekatan Panaliten Pendekatan panaliten katindakaken supados angsal asil ingkang maksimal salebeting analisis dhata saking pinten-pinten sumber. Pendekatan panaliten ingkang wonten ing panaliten punika inggih punika pendekatan subjektif. Pendekatan subjektif minangka upaya nggiyaraken lelampahaning
33
34
tiyang supados saged dipunsurasani. Subjektivis punika saperangan lakuning tiyang ingkang tumindak (Deddy 2004: 32-33). Pendekatan subjektif minangka pendekatan ingkang jumbuh kangge nindakaken panaliten kualitatif, jalaran ing salebeting wonten maneka warna lakuning tiyang. Pendekatan subjektif minangka pendekatan ingkang jumbuh kaliyan upacara panggih panganten punika, jalaran upacara panggih panganten punika saperangan saking lakuning tiyang ingkang arupi adat. Adat punika wonten ritual ingkang kedah dipuntindakaken dening bebrayan. Subjektif inggih punika ngengingi utawi manut pamanggih pangrasanipun piyambak ngengingi pokok utawi hal (KBBI 1993: 862).
C. Sumber Dhata 1. Sumber Dhata Lesan Sumber dhata inggih punika saking pundi pikantuk sumberipun dhata punika. Dhata inggih punika kasil saking catetanipun panaliti ingkang arupi bukti
ingkang
nyata
utawi
angka.
Ing
panaliten
punika
ingkang
dipundadosaken sumber dhata inggih punika juru paes lan satunggaling tiyang ingkang dados manten ing Desa Mangunjiwan. Ingkang dipundadosaken dhata ing panaliten inggih punika dokumentasi ingkang arupi foto-foto lan kasil saking wawan ngendikan. Dhata lesan pikantuk saking kasil wawan ngendikan kaliyan Key Informan inggih punika dhateng juru paes lan ugi ingkang dados dhukun manten, dhateng satunggaling warga Desa Mangunjiwan ingkang nate ngawontenaken acara panganten kanthi upacara panggih ingkang wonten ing
35
salebetipun acara sapunika, lan dhateng sesepuh ing Desa Mangunjiwan supados ngasilaken katrangan ingkang langkung cetha. Ingkang sanes dhata lesan punika ugi pikantuk saking pinten-pinten bebrayan ing Desa Mangunjiwan. 2. Sumber Dhata Sinerat Dhata ingkang arupi seratan punika pikantuk saking buku-buku ingkang wonten gegayutanipun kaliyan upacara panganten mliginipun ngengingi upacara panggih. Satunggaling buku ingkang dipunginakaken inggih punika buku anggitanipun Purwadi ingkang irah-irahanipun Upacara Tradisional Jawa. Dhata ingkang sanes saking dokumentasi arupi foto-foto dokumentasi upacara panggih saking satunggaling bebrayan ing Desa Mangunjiwan.
D. Papan Panaliten Kanthi paring teges lan watesan prekawis ingkang sampun dipunjlentrehaken saderengipun menawi objekipun panaliten punika namung dipunwatesi upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak. Desa Mangunjiwan punika minangka satunggaling Desa ing Kecamatan Demak, sacara geografis tlatah punika panggenanipun kirang langkung 7 km saking kabupatenipun. Desa Mangunjiwan punika kagolong dataran ingkang andhap antawisipun 0-100 m saking inggilipun segara. Desa Mangunjiwan saged dipunliwati angkutan tumuju Bonang-Moro utawi angkutan tumuju Wedung.
36
E. Metodhe Ngempalakaken Dhata 1. Metodhe Studi Pustaka Panyerat maos buku-buku literatur ingkang nunjang ngengingi upacara
panganten
utaminipun
wonten
ing
upacara
panggih.
Sasampunipun, panyerat nyathet tembung utawi ukara ingkang saged njangkepi
dhata
ingkang
dipunprelokaken
panyerat
wonten
ing
panalitenipun. 2. Metodhe Wawancara Wawancara inggih punika salah satunggaling teknik kangge ngempalaken dhata kanthi cara tanggel jawab antawisipun panyerat kaliyan ingkang dipunsuwuni katrangan utawi pihak-pihak ingkang wonten
sesambetanipun
kangge
nyuwun
katrangan
ingkang
dipunprelokaken. Sejatosipun wawan ngendikan punika dipuntindakaken supados
pikantuk
katrangan
sacara langsung ngengingi
kahanan
wewengkonipiun, proses kados pundi kedadosanipun salah satunggaling objek, lan kados pundi interaksi ingkang kedadosan antawisipun objek kaliyan pagesanganing bebrayan. Wonten ing panaliten sapunika panyerat ngawontenaken wawan ngendikan dhateng juru paes ingkang ugi dados dhukun manten wonten ing Desa Mangunjiwan ingkang dados key informan. Key informan inggih punika tiyang ingkang dipunsuwuni katrangan ingkang utami utawi tiyang ingkang mangertosi sanget ngengingi sedaya prekawis nalika wonten ing wawan ngendikan sapunika payerat badhe nyuwun priksa, saengga panyerat saged pikantuk dhata
37
ingkang valid. Prekawis kados mekaten dipuntindakaken supados panyerat saged pikantuk informasi ngengingi kados pundi tatacara upacara panggih lan punapa kemawon ajining filosofis wonten ing upacara panggih panganten
ingkang
dipuntindakaken
bebrayan
wonten
ing
Desa
Mangunjiwan. Sanesipun wawan ngendikan punika ugi dipuntindakaken dhateng satunggaling tiyang wonten ing bebrayan ingkang dipuntingali kagungan pangertosan ngengingi tatacara upacara panggih panganten sarta wawan
ngendikan
dhateng
pinten-pinten
bebrayan
saking
Desa
Mangunjiwan ingkang nate ngawontenaken upacara panganten sacara jangkep.
Prekawis
punika
dipuntindakaken
kangge
mangertosi
antawisipun bebrayan ing Desa Mangunjiwan ingkang setunggal kaliyan ingkang sanes punika wonten bedanipun ingkang ketingal sanget punapa boten. 3. Metodhe Observasi Observasi inggih punika ningali kanthi premati lan mirengaken sistematik saking fenomena-fenomena ingkang dipuntaliti (Hadi, 1982: 136). Observasi inggih punika ningali kanthi wigatos sanget lan mirengaken sacara sistematik saking fenomena-fenomena dipunpadosi sacara langsung utawi sacara boten langsung. Metodhe observasi ingkang dipuntindakaken wonten ing panaliten sapunika inggih punika observasi sacara langsung, inggih punika panaliti ningali sacara langsung upacara panggih ingkang dipuntidakaken kaliyan pinten-pinten bebrayan ing Desa Mangunjiwan.
38
4. Metodhe Dokumentasi Metodhe dokumteasi minangka metodhe ngempalaken dhata saking dokumen-dokumen ingkang sampun wonten, saengga anggenipun ngempalaken dhata-dhata ingkang badhe dipunginakaken punika saged langkung jangkep lan saged kangge nunjang informasi utawi sumbersumber ingkang dipunbetahaken. Sumber dokumen ing panaliten punika dipunpundhut saking dhata arupi foto-foto dokumentasi upacara panggih bebrayan Desa Mangunjiwan.
F. Teknik Analisis Dhata Ingkang dipunwastani analisis dhata ingkang pungkasan wonten ngriki inggih punika ngolah dhata saking kasilipun panaliten. Ngemut-emut panaliten punika sipatipun deskriptif kualitatif mila nalika nganalisis dhata boten ngginakaken uji statistik. Paugeran ingkang dipunginakaken kangge mangsuli pitakenan saking panaliten pikantuk saking dhata-dhata ingkang sampun dipunkempalaken liwat studi pustaka, wawan ngendikan, observasi, lan dokumentasi. Moleong (1996: 190) njlentrehaken menawi dhata-dhata ingkang sampun dipunkempalaken punika saged dipunlajengaken kanthi cara kados ing ngandhap punika. 1. Reduksi Dhata Reduksi dhata punika kangge madosi butir-butir ajining filosofis upacara panggih panganten. Reduksi dhata punika dados proses
39
anggenipun nyaring lan milih dhata saking ingkang kirang relevan kanthi ancas kangge ngandharaken dhata ingkang saged ndukung kegiatan analisis. Wonten ing panaliten punika reduksi dhata dipuntindakaken kanthi cara miyambakaken bageyan wujud cawisan ingkang boten nyengkuyung ajining filosofisipun. 2. Deskripsi Dhata Deskripsi dhata punika wosipun ngengingi jlentrehan kanthi objektif ngengingi punapa kemawon ingkang kedadosan ing upacara panggih ingkang wonten gegayutanipun kaliyan momotaning panaliten. Ngandharaken punika wonten gegayutanipun kaliyan punapa ingkang dipuntingali lan dipuntampi tanpa wonten pandhangan saking panyerat. Anggenipun ngandharaken punika dipunusahakaken sipatipun aktual, punapa ingkang kedadosan punika miturut kahanan ingkang leres. 3. Inferensi Inferensi dipuntarik sasampunipun deskripsi dhata punika dipuntindakaken, inggih punika maringi makna ajining filosofis ingkang arupi dhata-dhata ingkang relevan. Salajengipun, nggadhengaken kaliyan teori-teori, referensi-referensi ingkang ndhukung sarta pangertosan saking panyerat.
G. Teknik Mbabar Kasil Analisis Teknik nyajikaken asilipun analisis, panyerat ngginakaken teknik informasi, inggih punika nyajikaken asilipun analisis ingkang arupi deskripsi
40
saking asil dhata. Teknik punika dipundhukung saking wontenipun dokumendokumen arupi foto-foto kangge njagi validitas sedaya informasi saking panaliten punika.
BAB IV PIREMBAGAN LAN ANALISIS
A. Deskripsi Dhata 1. Ngandharaken Kabupaten Demak Kanthi Umum. Kabupaten Demak punika panggenanipun wonten ing Propinsi Jawi Tengah. Kanthi geografis, Kabupaten Demak punika dununganipun antawisipun 6043’26” – 70 09’ 43” LS, lan 1100 48’ 47” BT kanthi wates, sisih ler inggih punika Kabupaten Jepara lan Laut Jawa, sisih wetan inggih punika Kabupaten Kudus lan Kabupaten Grobogan, ingkang sisih kidul inggih punika Kabupaten Grobogan lan Kitha Semarang, lan ingkang sisih kilen inggih punika Kitha Semarang. Kabupaten Demak punika wiyaripun kirang langkung 89.743 ha ingkang kaperang dados 14 kecamatan, 234 desa, lan 6 kelurahan. Dipuntingali saking wiyaripun siti, siti sawah punika wiyaripun kirang langkung 48.947 ha, lan sisanipun punika minangka siti ingkang garing, biyasanipun dipunginakaken dados kebon lan tambak. Kabupaten Demak punika kaperang dados 21 desa antawisipun inggih punika: Desa Kalikondang, Desa Donorejo, Desa Katonsari, Desa Mangunjiwan, Desa Karangmlati, Desa Kalicilik, Desa Singorejo, Desa Betokan, Desa Bintoro, Desa Kadilangu, Desa Bolo, Desa Bango, Desa Cabean, Desa Tempuran, Desa Sedo, Desa Mulyorejo, Desa Wonosalam, Desa Surodadi, Desa Bango.
41
42
Tahun 2009 gunggungipun warga ing Kabupaten Demak inggih punika 1.073.187, ingkang kaperang 531.606 (49,54%) jaler lan 541.581 (50,46%) estri. Gunggungipun warga ingkang nyambut damel dados tani inggih punika 219.635, ingkang nyambut damelipun wonten ing industri inggih punika 119.156, ingkang dagang inggih punika 107.752, ingkang nyambut damel ing transportasi inggih punika 24.558, lan ingkang nyambut damelipun wonten gegayutanipun kaliyan jasa inggih punika 54.137. 2. Ngandharaken kanthi umum ngengingi Desa Mangunjiwan. Desa Mangunjiwan minangka salah satunggaling desa ingkang wonten
ing
panggenanipun
Kecamatan kirang
Demak.Kanthi langkung
7
km
geografis saking
tlatah
punika
kabupatenipun.
Gunggunganipun warga ing Desa Mangunjiwan inggih punika 4.753 jiwa, ingkang kaperang 1.893 jaler lan 2.860 estri. Ing ngandhap punika ngandharaken ngengingi warga Desa Mangunjiwan. Ngengingi agami, Islam punika minangka agami ingkang ageng ing Indonesia. Mayoritas warga ing Desa Mangunjiwan punika agaminipun Islam. Ngengingi pakaryan, Indonesia punika minangka negari agraris. Saperangan warga ing Desa Mangunjiwan punika kathah ingkang nyambut damel dados petani.
Desa Mangunjiwan punika kalebet dhataran rendhah, antawisipun 0-100 meter saking inggilipun seganten. Desa Mangunjiwan saged
43
dipunliwati angkutan tumuju Bonang-Moro utawi angkutan tumuju Wedung.
B. Pirembagan lan Analisis 1.
Ngrembakanipun
Upacara
Panggih
ing
Desa
Mangunjiwan,
Kecamatan Demak, Kabupaten Demak. Asil saking panaliten ingkang dipuntindakaken dening panyerat kanthi teknik tartamtu, saged dipunmangertosi bilih upacara panggih ing Desa Mangunjiwan punika limrahipun ngginakaken cara Yogyakarta, sanadyan nate wonten ingkang ngginakaken cara Surakarta. Prekawis kados mekaten gumantung saking pasuwunanipun panganten, ananging ugi kathah ingkang masrahaken sedaya dhateng dhukun mantenipun (perias manten). Upacara panggih ing sedaya tlatah, mliginipun ing Jawi, sacara umum ajeng sami. Ananging, tatacara, urutan, tembung, lan ajining filosofisipun wonten ingkang beda. Tatacara lan urutanipun wonten ingkang dipuntambah lan wonten ingkang dipunkirangi. Sedaya kala wau gumantung saking budayanipun bebrayan ing tlatah kasebat. Upacara panggih samenika sampun jarang dipunginakaken dening bebrayan ing Desa Mangunjiwan. Prekawis punika dipunsebabaken pola pikiripun bebrayan samenika ingkang sampun ngrembaka. Dados ngrembakanipun upacara panggih punika radi boten ketingal. Budaya kados punika sampun kesilep dening budaya ingkang modern.
44
Samenika tatacaranipun upacara panggih ing Desa Mangunjiwan punika wonten ingkang dipunkirangi. Ing ngriki, acara munggah pasangan, acara mapag besan, acara tandur utawi tanem punika boten wonten kados tatacara ingkang dipunjlentrehaken ing bukunipun Pringgawidagda lan Purwadi. Acara punika dipunicali amargi kangge nyingkat wekdal supados acaranipun punika radi rikat. Tatacaranipun ugi wonten ingkang beda inggih punika wonten ing salebeting acara balangan gantal, ing ngriki gantal ingkang dipunginakaken namung setunggal pasang kemawon lan dipunbalangaken ing samparanipun panganten kakung lan jajanipun panganten putri kemawon. Salajengipun wonten ing
acara dulang-
dulangan punika, ngginakaken sekul kuning ingkang dipunlampahi kaping kalih. Lajeng acara sungkeman, bapa lan ibunipun panganten kakung punika sampun wonten ing papan palenggahan nalika panganten badhe nglampahi acara singeb sindur. Dados ing ngriki ugi boten wonten acara mapag besan. Ing ngriki, nalika panganten kakung sungkem, kerisipun ugi mboten dipuntanggalaken. Ing Desa Mangunjiwan, acara munggah pasangan punika mboten dipunginakaken, amargi ndadosaken biyayanipun tambah lan amargi pirantinipun sapunika sampun ewet anggenipun madosi. Saking
prekawis
ing
inggil,
saged
dipuntingali
bilih
ngrembakanipun upacara panggih ing Desa Mangunjiwan punika boten sae. Prekawis punika dipunsebabaken tiyang sapunika boten mangertosi kawontenanipun acara panggih. Ananging menawi mangertos, inggih
45
boten sedaya lan tiyang-tiyang punika ugi boten mangertosi teges lan mupangatipun.
2.
Ajining Filosofis ingkang kawrat salebeting upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak. a. Prekawis ingkang wonten gegayutanipun kaliyan upacara panggih. Saderengipun mlebet ing acara panggih, tatacara lan urutaning acara panggih ing Desa Mangunjiwan umumipun dipunpandhegani dening panatacara. Limrahipun ingkang dados panatacara punika tiyang jaler ingkang sacara mligi saged kasebat dhalang manten. Sinten kemawon ingkang dados dhalang manten punika kedah kagungan kawasisan antawisipun, kedah saged ngginakaken Basa Jawi krama inggil utawi kawi. Anggenipun nggginakaken Basa Jawi punika kedah gancar lan trep, kados ing ngandhap punika. a) Boten ngginakaken basa sedinten-dinten, kajawi namung kangge gegojegan kemawon. b) Ngginakaken dialek tlatah tartamtu sacekapipun kemawon. c) Luwes anggenipun ngginakaken paribasan, bebasan, saloka, parikan, lan sapiturutipun. d) Ngatos-atos anggenipun nyebataken gelar utawi ingkang sanes. Kajawi punika, menawi dados dhalang manten punika swantenipun kedah dipungladhi kanthi tumemen, amargi kanthi swanten ingkang sae saged narik kawigatosan ing acara punika.
46
Supados acara panganten punika boten kaku, dhalang manten punika ugi kedah saged mbetakaken acara ingkang dipunselingi humor. Saderengipun acara panggih dipunwiwiti, wonten ing salebeting upacara panganten ing Desa Mangunjiwan punika dipunwiwiti rumiyin kanthi rerangkenan kados mekaten. 1) Pambuka. Panatacara nyuwun idin, donga, lan candra inggih punika kawontenanipun dhayoh lan panggenan upacara panganten. 2) Panganten Putri Kalenggahaken ing Sasana Rinengga. Saderengipun upacara panggih kalaksanan, panganten putri medal saking panti busana utawi palereman, salajengipun dipunlenggahaken ing sasana rinengga, ingkang kairing patah sakembaran ing kiwa lan tengenipun ingkang ngarem-aremi panganten putri, biyasanipun kanthi nepaki panganten patri. Acara punika kagungan teges, panganten putri dados prameswari ingkang dipunladosi, dipunarem-aremi kados garawanipun raja. Ing ngriki panganten putri nengga rawuhipun panganten kakung. Wekdal anggenipun nengga boten pareng dangu-dangu, kirang langkung gangsal menit kemawon. Acara punika werdinipun, panganten putri ingkang sabar anggenipun nganti-anti rawuhipun panganten
kakung.
Lajeng
sanesipun,
sikep
lan
tandukipun panganten putri ugi kedah alus, setia, lan sabar.
tindak
47
3) Pasrah-Tinampi Panganten Kakung. Panganten kakung dumugi panggenan ingkang sampun dipuncawisaken kangge pasrah-tinampi panganten kakung. Kulawargi panganten kakung masrahaken panganten kakung dhumateng
kulawarginipun
panganten
putri
kangge
dipunpanggihaken. Mekaten urutaning pangombyong saking panganten putri. a) Tiyang sepuhipun panganten putri. b) Putri Dhomas. c) Panganten wanita ingkang dipunapit ibu ingkang cacahipun wonten kalih. d) Pangombyong saking panganten putri. Bilih urutaning pangombyong saking panganten kakung kados ing ngandhap punika. a) Panganten kakung ingkang dipunapit tiyang sepuhipun. b) Satria Kembar. c) Pangombyong saking panganten kakung. 4) Putri Dhomas. Tembung dhomas punika saking tembung bodho lan emas. Ingkang dados dhomas punika sapasang wanita ingkang ketingal bodho ananging kados emas. Werdinipun putri dhomas inggih punika, wanita lugu ingkang manahipun sae lan manut. Rasukanipun putri dhomas punika kebaya lan sinjang ingkang
48
dipunrengga cundhuk mentul. Dhomas punika kadhang namung setunggal pasang utawi kalih pasang ananging saged luwih gumantung kahanan lan kabetahanipun. Rasukanipun putri dhomas punika werninipun boten dipuntemtokaken ananging kedah kembar. 5) Satria Kembar. Ingkang dados satria kembar punika limrahipun tiyang jaler ingkang taksih jaka. Cacahipun satria kembar punika saged kalih utawi setunggal pasang. Rasukanipun satria kembar punika kedah sami utawi kembar. Satria kembar dipunpundhut saking tembung prajurit kala rumiyin. Satria kembar punika ingkang dados pangawal kangge njagi raja. Satria kembar mlampah ing ngajenganipun panganten kakung. Satria Kembar ugi mbikak mergi ingkang ngalang-ngalangi lampahipun raja supados gancar. Werdinipun, supados ing pagesanganipun samangke pikantuk kawilujengan. b. Ajining Filosofis ingkang Kawrat salebeting Upacara Panggih ing Desa Mangunjiwan Kecamatan Demak Kabupaten Demak. Sasampunipun panaliten dipuntindakaken dening panyerat ngengingi upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak, kasunyatan wonten pinten-pinten tataran acara ing salebeting upacara panggih. Ing ngriki, sasampunipun panganten kakung rawuh, pangnten putri dipunsumanggakaken
49
jengkar saking papan palenggahan ingkang samangke badhe manggihi lan dipunpanggihaken kaliyan panganten kakung ing teras sasana wiwaha. Saderengipun njlentrehaken upacara panggih, langkung sae bilih kita mangertosi rumiyin piranti-piranti ingkang werdinipun simbolik ingkang samangke dipunginakaken ing salebeting upacara panggih. 1) Kangge upacara balang-balangan gantal lan wijikan, ubarampe ingkang dipunginakaken kados ing ngandhap punika. (a) Sepasang lintingan suruh ingkang dipunparingi gambir, injet, lan dipuntaleni lawe pethak. (b) Ranupada. (c) Bokor ingkang dipunparingi toya lan sekar setaman sarta gayung. (d) Tigan ayam kampung setunggal ingkang dipunparingaken ing bokor. 2) Kain sindur kangge upacara singeb sindur. 3) Kangge upacara kacar-kucur, ubarampe ingkang dipunginakaken kados ing ngandhap punika. (a) Kacang dhele, kacang tholo, uwos. (b) Arta receh. (c) Kain mori pethak utawi kacu ingkang ukuranipun 25 cm x 25 cm.
50
(d) Klasa bangka. 4) Kangge upacara dulang-dulangan. (a) Sekul kuning ingkang dipunparingi tigan dadar, dhele, tempe goreng, ayam, abon, lan janganan. (b) Teh manis, cacahipun kalih ingkang dipunparingaken wonten cangkir. Punika asil saking wawan ngendikan kaliyan key informan lan observasi ingkang sampun panyerat lampahi, saged dipunmangertosi rerangkening upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak kados ing ngandhap punika. 1) Balangan Gantal. Asil panaliten ingkang sampun dipunlampahi dening panaliti, tataranipun upacara panggih ingkang sepisan inggih punika acara balangan gantal. Tembung balangan gantal wonten ing Desa Mangunjiwan punika sami kaliyan tembung-tembung ingkang dipunjlentrehaken ing bukunipun Pringgawidagda, lan Purwadi.
Ananging
ingkang
mbedakaken
punika
namun
werdinipun lan tatacaranipun. Menawi wonten ing bukunipun Pringgawidagda punika tatcaranipun
panganten
kakung
mbalangaken
gantal
ing
palarapanipun panganten putri, punika werdinipun supados panganten putri dados wanita ingkang mateng anggenipun mikir. Menawi gantal ingkang dipunbalangaken ing jajanipun panganten
51
kakung punika werdinipun supados panganten kakung samangke kagungan sipat lapang dada. Tatcara lan werdinipun balangan gantal punika beda malih kaliyan ingkang dipunjlentrehaken ing bukunipun Purwadi. Ing bukunipun Purwadi tatacaranipun panganten kakung lan pangnaten putri balang-balangan gantal ingkang
dipunarahaken
ing
jajanipun,
punika
werdinipun
panganten kekalih sampun sami siap lair batin anggenipun mangun kulawargi. Menawi tatacara lan werdinipun balangan gantal ing Desa Mangunjiwan punika kados mekaten. Tatacaranipun Balangan Gantal. Sasampunipun panganten kekalih dugi ing ngajeng tarub kanthi adhep-adhepan, dipunlajengaken acara balangan gantal. Gantal inggih punika suruh ingkang kepanggih rosipun ingkang dipunparingi gambir, injet, lajeng dipunlinting lan dipuntaleni lawe pethak. Cacahipun gantal ingkang dipunginakaken ing ngriki namung sapasang kemawon. Mbalanganipun gantal punika ugi namung kaping pisan kemawon. Caranipun mbalang inggih punika, panganten kakung mbalang rumiyin ing jajanipun panganten putri, lajeng nembe panganten putri ingkang mbalang ing samparanipun panganten kakung.
52
Werdinipun upacara balangan gantal punika inggih punika kados mekaten. (a) Ing inggil kala wau sampun dipunjlentrehaken bilih acara panggih punika ngginakaken suruh ingkang kepanggih rosipun. Suruh
ingkang
kepanggih
rosipun
punika
werdinipun,
panganten kekalih sampun sami sarujuk, lan sami-sami tresna, amargi sampun kepanggih rosipun. Dados raosipun punika boten kapeksa. Tresnanipun panganten kekalih punika ugi dados
pondhasi
salebeting
kulawargi
ingkang
badhe
dipunwangun samangke. (b) Ing ngriki tali ingkang dipunginakaken kangge naleni suruh inggih punika lawe ingkang werninipun pethak. Lawe ingkang werninipun pethak punika werdinipun dados lambang ikatan suci. (c) Ing acara punika ngginakaken gantal namung sapasang, amargi menawi balangan gantal punika langkung saking setunggal, kathahipun tiyang sami salah tapsir, saking balangan gantal dados balang-balangan gantal, pramila raosipun kados dolanan. (d) Gantal ingkang dipunbalangaken ing jajanipun panganten putri punika werdinipun, jaja punika dados pasemon utawi lambang keibuan (wadah maemipun bayi), pangnten kakung punika ngaturaken pesen, panganten putri samangke kedah dados ibu ingkang sae kangge putranipun.
53
(e) Gantal ingkang dipunbalangaken ing samparanipun panganten kakung punika werdinipun bilih samparan punika kados tiang. Panganten putri punika ngaturaken pesen, panganten kakung samangke kedah dados tiang kulawargi ingkang sae lan wicaksana (wawan ngendikan dening panyerat, 28 Juni 2010). 2) Ngidak Endhog. Tembung ngidak endhog ing Desa Mangunjiwan punika mboten sami kaliyan tembung-tembung ingkang dipunjlentrehaken ing bukunipun Pringgawidagda lan Purwadi. Ing bukunipun Pringgawidagda, unen-unenipun midak antiga, ing bukunipun Purwadi unen-unenipun wiji dadi. Ing ngriki tatacaranipun sami sedaya antawisipun buku kaliyan asil panaliten ing Desa Mangunjiwan.
Menawi
werdinipun
punika
beda-beda.
Pringgawidagda njlentrehaken werdinipun midak antiga punika panganten kekalih kedah sami siyaga anggenipun ngurus kulawarginipun kanthi ngginakaken otak lan pikiranipun. Menawi Purwadi njlentrehaken werdinipun wiji dadi punika panganten kakung kagungan tekad bulat, pantang mundur kangge nggayuh reremenan ing pagesanganipun samangke. Menawi asil saking panaliten ing Desa Mangunjiwan inggih punika kados mekaten. Tatacaranipun Ngidak Endhog. Panganten putri lan kakung jumeneng adhep-adhepan. Salah satunggaling pangiring panganten putri utawi dhukun
54
manten mundhutaken tigan setunggal saking bokor. Tigan kala wau dipunparingaken ing cowek, salajengipun panganten kakung kedah ngidak endhog. Tigan lan wadhahipun (cowek) punika kedah dipunidak ngantos pecah. Werdinipun upacara ngidak endhog punika kados mekaten. (a) Ngidak endhog ngantos pecah punika werdinipun, unsur ibu lan unsur bapak punika sampun dados setunggal lan bakal dados winih ingkang subur (wawan ngendikan dening panyerat, 28 Juni 2010). 3) Mijiki. Unen-unen mijiki ing Desa Mangunjiwan punika beda kaliyan
bukunipun
Pringgawidagda,
ing
bukunipun
Pringgawidagda punika unen-unenipun ranupada. Ranupada punika saking tembung ranu ingkang kagungan teges toya lan pada ingkang tegesipun sikil. Dados unen-unen ranupada punika sejatosipun sami kaliyan mijiki. Werdinipun antawisiupun asil panaliten
ing
Pringgawidagda
Desa lan
Mangunjiwan Purwadi
punika
kaliyan
bukunipun
beda.Pringgawidagda
njlentrehaken werdinipun ranupada inggih punika panganten putri kedah siyaga ngicalaken sedaya alangan lan pacoban. Ing bukunipun Purwadi, mijiki kagungan werdi kuwajibanipun panganten putri nyucekaken naminipun panganten kakung. Menawi wonten ing Desa Mangunjiwan kados mekaten.
55
Tatacaranipun Mijiki. Sasampunipun panganten kakung ngidak tigan, panganten putri jengkeng mijiki samparanipun panganten kakung ngantos resik. Toya ingkang dipunginakaken dipunparingi sekar-sekar ingkang arum. Werdinipun upacara mijiki punika kados ing ngandhap punika. (a) Panganten putri ingkang mijiki samparanipun panganten kakung punika werdinipun, panganten putri punika samangke sediya dados ibu ingkang sae kangge putra-putrinipun lan ugi wujud pangabektenipun panganten putri dhumateng panganten kakung. (b) Menawi toya ingkang dipunginakaken dipunparingi sekar ingkang arum. Sekar ingkang arum punika ugi werdinipun, bilih samangke sampun dados kulawargi dipunsingkiraken saking daya pangribawa ingkang awon kanthi dipunresiki ngangge sekar setaman supados arum (wawan ngendikan dening panyerat, 28 Juni 2010). 4) Tuntunan. Unen-unen tuntunan ing Desa Mangunjiwan punika beda kaliyan bukunipun Pringgawidagda lan Purwadi. Ing bukunipun Pringgawidagda unen-unenipun sindur binayang. Ing bukunipun Purwadi, unen-unenipun sinduran. Menawi prekawis tatacaranipun
56
punika sami sedaya. Menawi werdinipun ugi sami antawisipun buku kaliyan asil saking panaliten ing Desa Mangunjiwan. Asil panaliten ing Desa Mangunjiwan punika kados mekaten. Tatacaranipun Tuntunan. Sasampunipun acara mijiki, panganten kakung mbiyantu pangaten putri jumeneng lajeng panganten kekalih jumeneng jejer. Panganten kakung wonten sisih tengen lan panganten putri wonten sisih kiwanipun. Bapanipun panganten putri wonten sisih ngajeng kaliyan ngujengi kain sindur ingkang dipunslimutaken ing pundhakipun panganten kekalih. Lajeng panganten kekalih wonten wingkingipun bapanipun panganten putri. Jenthik kiwanipun panganten kakung dipungandheng kaliyan jenthik tengenipun panganten putri. Lajeng ing wingkingipun panganten kekalih wonten ibunipun panganten putri ingkang mbimbing panganten kekalih ngangge kain sindur ingkang dipunslimutaken ing pundhakipun panganten kekalih. Sedaya kala wau mlampah dhateng papan palenggahan. Werdinipun upacara tuntunan kados ing ngandhap punika. (a) Sindur inggih punika kain mori panjang ingkang werninipun abrit lan kagungan lerek kados toya ingkang ngalir. Pinggiripun kain punika werninipun pethak. Lerek ingkang kados toya ingkang ngalir punika werdinipun, bilih upacara panganten lan samangke
sampun
dados
kulawargi
punika
kathah
57
tantanganipun kados nyebrangi segara ingkang toyanipun ngalir kanthi deres sanget. (b) Bapa ingkang mlampah wonten ngajeng punika werdinipun, bapa punika dados tuladha ing kulawargi. Bapa punika maringi pitedah mergi ingkang sae ngantos dumugi ing papan palenggahan. (c) Panganten ingkang wonten ing sisih tengah punika werdinipun, piyambakipun ingkang kagungan peran mujudaken kulawargi ingkang sae kanthi tekad ingkang kiyat. (d) Ibu ingkang wonten ing sisih wingking werdinipun, ibu punika maringi donga pangestu. (e) Lajeng
singeb
sindur
piyambak
punika
werdinipun
panarimaning mantu lan werdinipun malih bilih sasampunipun pembuahan, kados ingkang sampun dipunjlentrehaken ing acara ngidak endhog punika, panganten kekalih kedah siaga dados bapa lan ibu (wawan ngendikan dening panyerat, 28 Juni 2010). 5) Pangkon. Unen-unen pangkon ing Desa Mangunjiwan mboten sami kaliyan ing bukunipun Pringgawidagda lan
Purwadi.
Ing
bukunipun Pringgawidagda unen-unenipun bobot timbang, menawi wonten
ing
bukunipun
Purwadi,
unen-unenipun
mangku.
Tatacaranipun antawisipun panaliten kaliyan buku sami sedaya.
58
Werdinipun acara punika antawisipun panaliten kaliyan buku beda, menawi
wonten
bukunipun
Purwadi
werdinipun
sami.
Pringgawidagda njlentrehaken werdinipun acara bobot timbamng punika ngajengaken tresna, kasih, lan sayangipun panganten kekalih sami abotipun. Menawi asil saking panaliten ing Desa Mangunjiwan punika kados mekaten. Tatacaranipun Pangkon. Sasampunipun dugi ing papan palenggahan, bapanipun panganten putri lenggah ing papan palenggahan. Salajengipun panganten kekakih lenggah ing pangkonanipun bapa panganten putri. Panganten kakung wonten sisih tengen, lan panganten putri wonten ing sisih kiwa. Nalika bapanipun mangku panganten kekalih, ibunipun panganten putri nyuwun priksa dhateng bapanipun, ”Abot endi pak, anakmu lanang karo anakmu wedok?” lajeng bapanipun mangsuli, ”Padha wae!”. Werdinipun upacara pangkon inggih punika, saking pitakenan ”abot endi anakmu lanang karo anakmu wadon?”, lan saking wangsulan ”padha wae” punika nedahaken bilih
tiyang
sepuhipun punika kedah adil utawi boten mbedakaken antawisipun putranipun piyambak kaliyan putra mantunipun.
59
6) Kacar-kucur. Asil saking panaliten ing Desa Mangunjiwan, unen-unen, tatacara, lan werdinipun kacar-kucur punika sami sedaya. Asil panaliten ing Desa Mangunjiwan punika kados mekaten. Tatacaranipun Kacar-kucur. Panganten kakung ngucuraken guna-kaya arupi kacang dhele, kacang tholo, arta receh, uwos dipuncampur dados setunggal ing pangkonanipun panganten putri ingkang dipunparingi klasa bangka. Salajengipun klasa bangka ingkang isinipun guna kaya punika
dipunparingaken
ibunipun
panganten
putri
kangge
dipunsimpen. Werdinipun acara kacar-kucur inggih punika kados mekaten. (a) Panganten kakung ingkang ngucuraken guna-kaya punika werdinipun, panganten kakung punika samangke kagungan kuwajiban maringi napkah dhumateng panganten putri. (b) Klasa bangka ingkang dipunparingaken dening ibunipun panganten putri lajeng dipunsimpen punika werdinipun, asil saking panganten putri lan panganten kakung samangke supados saged
dipunraosaken
dhumateng
kulawarginipun
ngendikan dening panyerat, 28 Juni 2010).
(wawan
60
7) Dulang-dulangan. Unen-unen, tatacara, lan werdinipun acara punika beda-beda. Ing asilipun panaliten punika unen-unenipun dulang-dulangan, menawi ing bukunipun Pringgawidagda unen-unenipun dhahar walimahan. Ing bukunipun Purwadi unen-unenipun dhahar kembul. Tatacaranipun dhahar walimahan, panganten kakung ngepel-ngepel sekul kuning cacahipun enem, lajeng dipunparingi ati antep. Salajengipun
panganten
kekalih
sami
dulang-dulangan.
Ing
bukunipun Purwadi tatacaranipun panganten kekalih sami mundhut sekul ngangge astanipun lajeng panganten kekalih sami dulangdulangan kaping tiga. Acara punika werdinipun ugi beda-beda. Werdinipun dhahar walimahan inggih punika panganten kekalih kedah ngerembag, diskusi, sami-sami ngemutaken lan paring nasehat. Werdinipun dhahar kembul punika panganten kekalih kedah sami kagungan padamelan supados asilipun saged dipunraosaken sareng-sareng. Menawi asil panaliten ing Desa Mangunjiwan punika kados mekaten. Tatacaranipun Dulang-dulangan. Putri dhomas ingkang cacahipun kalih mbetakaken sekul kuning ing papan palenggahan. Putri dhomas kekalih jengkeng ing kiwa lan tengenipun panganten kanthi ngujengi sekul kala wau. Putri dhomas nyumanggakaken panganten kekalih dhahar. Kaping pisan, panganten kakung ndulang panganten putri, semanten ugi panganten
61
putri ndulang panganten kakung. Ingkang kaping kalih, panganten kakung lan panganten putri dhahar piyambak-piyambak, ananging astanipun dipunsilang. Werdinipun acara dulang-dulangan menika kados mekaten. (a) Putri dhomas ingkang mbetakaken sekul kuning punika werdinipun, putri dhomas samenika dados tiyang ingkang ngladosikanthi sabar lan setia anggenipun ngladosi panganten ingkang ingkang kados raja lan prameswari. (b)
Putri
dhomas
ingkang
nggujengi
sekul
kuning
lajeng
nyumanggakaken dhumateng panganten kekalih kanthi jengkeng punika werdinipun, pengabdianipun putri dhomas dening raja lan prameswari. (c) Panganten
ingkang
dulang-dulangan
punika
werdinipun,
panganten kekalih kedah sami mahami menawi samangke sampun dados kulawargi. (d) Panganten
ingkang
dhahar
piyambak-piyambak
punika
werdinipun, panganten kakung lan putri kedah njagi pocapanipun nalika samangke sampun dados kulawargi. (e) Sekul kuning ingkang wosipun arupi tigan dadar, dhele, tempe goreng, abon, ayam, lan janganan punika werdinipun, bilih samangke sampun dados kulawargi kedah saged ngadhepi alangan utawi prekawis-prekawis ingkang wonten, supados saged
62
nggayuh kebingahan (wawan ngendikan dening panyerat, 28 Juni 2010). 8) Ngunjuk Teh Manis. Womten ing bukunipun Pringgawidagda lan bukunipun Purwadi punika mboten wonten acara ngunjuk teh manis ananging, sakinh asilipun panaliten ing Desa Mangunjiwan punika wonten acara ngunjuk teh manis ingkang kagungan tatacara lan werdi kados mekaten. Tatacaranipun Ngunjuk Teh Manis. Putri dhomas mbetakaken teh manis kanthi jengkeng ing kiwa lan tengenipun pangnten kekalih. Panganten kekalih sami-sami ngunjuk teh manis. Werdinipun acara ngunjuk teh manis inggih punika, kados mekaten. (a) Putri dhomas ingkang mbetakaken teh manis inggih punika punika werdinipun, putri dhomas punika setia anggenipun ngladosi raja lan prameswari. (b) Putri dhomas ingkang mbetakaken teh manis kanthi jengkeng werdinipun, utawi dados lambang, pangabdianipun putri dhomas dening raja lan prameswari. (c) Panganten ingkang ngunjuk teh manis punika werdinipun, pngajeng-ajeng supados anggenipun emah-emah samangke dados
63
kulawargi ingkang manis (wawan ngendikan dening panyerat, 28 Juni 2010). 9) Sungkeman. Asil saking panaliten ing Desa Mangunjiwan, unen-unen, tatacaranipun, lan werdinipun sungkeman punika sami sedaya. Asil panaliten ing Desa Mangunjiwan punika kados mekaten. Tatacaranipun Sungkeman. Ibunipun panganten putri lenggah wonten ing sisih kiwanipun bapa panganten putri, panganten kakung jengkeng ing ngajenganipun bapa panganten putri nyembah lajeng bapanipun nggujengi pundhakipun panganten kakung. Sasampunipun sungkem dhateng bapanipun pangaten putri, panganten kakung geser lajeng sungkem malih dhateng ibunipun panganten putri, kanthi cara ingkang sami. Sasampunipun sungkem kaliyan bapa lan ibunipun panganten putri, panganten kekalih ugi sungkem kaliyan bapa lan ibunipun panganten kakung kanthi cara ingkang sami. Ing ngriki, panganten putri namung niru punapa ingkang sampun dipuntindakaken dening panganten kakung. Werdinipun acara sungkeman inggih punika kados mekaten. (a) Panganten ingkang sungkem dhateng tiyang sepuhipun punika werdinipun, nyuwun donga pangestu lan nyuwun pangapunten dhumateng tiyang sepuhipun.
64
(b) Bapa lan ibu ingkang nggujengi pundhakipun panganten kekalih punika werdinipun, bilih pangabektenipun panganten kekalih punika sampun dipuntampi (wawan ngendikan dening panyerat, 28 juni 2010). Jlentrehan wonten inggil kala wau minangka upacara panggih ingkang wonten ing Desa Mangunjiwan Kecamatan Demak Kabupaten Demak. Acara panggih punika minangka acara ingkang utami saking sedaya rerangkening upacara panganten. Werdinipun ajining filosofis ing salebeting upacara panggih punika petuah lan pitedahipun taksih kenthel sanget kaliyan budaya Jawi ingkang adiluhung. Kenthel petuah lan pitedahipun punika kajengipun saben ritual ing acara panggih punika kagungan teges, lambang lan proses pagesangan ingkang badhe dipunlampahi panganten kekalih. 3. Upaya kangge nguri-uri Upacara Panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak. Sanadyan upacara panggih taksih wonten ing Desa Mangunjiwan, ananging taksih wonten pinten-pinten prekawis ingkang wonten. Prekawis punika antawispun inggih punika amargi pangertosanipun warga ngengingi aji ingkang kawrat ing upacara panggih punika kirang. Kirangipun pangertosanipun punika ndandosaken upacara punika boten dipunlampahi sedaya ingkang biyasanipun dipunlajengaken acara sanes kados foto-foto kaliyan kulawargi lan dayoh.
65
Salah satunggaling tuladhanipun upacara panggih ingkang sampun nate dipunlampahi dening tiyang ing Desa Mangunjiwan punika boten jangkep. Upacara ingkang dipunlampahi punika namung acara balangan gantal, dulang-dulangan, ngunjuk teh manis lan sungkeman kemawon. Sasampunipun acara balangan gantal, panganten kekalih lajeng mlampah ing papan palenggahan kaliyan bapa ibu panganten putri. Bapanipun wonten ngajeng, panganten kekalih wonten tengah, lan ibunipun wonten wingkingipun panganten. Acara punika ajeng sami kaliyan acara singeb sindur ananging wonten ngriki, ibu lan bapanipun punika namung ndherek mlampah kemawon, lan ibunipun punika boten mbeta kain sindur ingkang dipunslimutaken ing pundhakipun panganten kekalih. Sasampunipun dugi ing papan palenggahan, bapa lan ibunipun panganten putri punika lajeng lenggah ing papan palenggahanipun piyambak, lan panganten kekalih ugi lajeng
lenggah
ing
papan
palenggahanipun
piyambak
ingkang
dipunmandhegani dening dhukun manten. Sasampunipun panganten lenggah ing papan palenggahan, panganten kekalih nglampahi acara dulang-dulangan lajeng ngunjuk teh manis. Sasampunipun acara punika, panganten kekalih sungkeman kaliyan bapa ibunipun panganten kekalih, sasampunipun acara punika dipunlajengaken acara foto-foto kaliyan kulawargi lan dayoh. Prekawis ingkang sanes inggih punika prekawis arta, amargi kanthi dipunawontenaken upacara panggih, ateges upacara panganten punika mbetahaken biyaya ingkang kathah. Warga Desa Mangunjiwan punika
66
mayoritas kagolong warga menengah dugi ngandhap, amargi warganipun punika pakaryanipun punika kathah ingkang dados tani. Prekawis punika nyebabaken bilih salah satunggal tiyang ing kulawarganipun punika dados manten namung ngawontenaken upacara panganten kanthi samadya utawi sawontenipun kemawon ingkang wigatos sampun wonten ijab kabulipun. Limrahipun ingkang ngawontenaken upacara panganten kanthi upacara panggih ing Desa Mangunjiwan inggih punika bebrayan ingkang nyambut damel dados pegawe utawi PNS. Prekawis kados mekaten dipunsebabaken amargi piyambakipun dipunanggep saged ngawontenaken upacara kasebat ingkang mbetahaken biyaya ingkang boten sekedhik. Ananging prekawis ingkang langkung kompleks inggih punika amargi ngrembakanipun jaman ingkang langkung modern, saengga minat bebrayan ngengingi prekawis-prekawis ingkang wonten gegayutanipun kaliyan adat istiadat punika kirang. Prekawis kasebat ing jaman sapunika sampun dipunanggep kina lan mboten praktis sarta mbetahaken biyaya ingkang langkung kathah. Dados, bebrayan samenika mliginipun bebrayan ing Desa Mangunjiwan punika langkung milih ngawontenaken upacara panganten kanthi boten ngawontenaken upacara panggih. Saking prekawis-prekawis ing inggil kala wau, mila prelu dipunawontenaken upaya kangge nguri-uri upacara panggih ing Desa Mangunjiwan. Saking asil wawan ngendikan kaliyan sesepuh ing Desa Mangunjiwan, dugi samenika upaya ingkang sampun dipunlampahi inggih menika kanthi cara maringi imbauan dhateng bebrayan kangge ngangkat
67
lan nyinauni mupangat saking upacara panggih menika. Prekawis punika dipunsebabaken amargi upacara panggih punika ngandhut ajining filosofis ingkang sakral. Panganten kekalih saged pikantuk petuah lan pitedah ngengingi kados pundi piyambakipun kedah mlampah lan emah-emah sasampunipun piyambakipun resmi dados panganten. Ananging amargi prekawis punika minangka urusan ingkang intern antawisipun kulawaginipun panganten kekalih, saengga imbauan ingkang dipunlampahi boten pikantuk asil ingkang sae. Sedaya kala wau gumantung saking kapitadosan panganten kekalih. Dados, sedaya kala wau gumantung bebrayanipun piyambak ingkang nglampahi.
BAB V PANUTUP
A. Dudutan. Adhedhasar ngengingi
panaliten
Ajining Filosofis
ingkang
dipunlampahi
Upacara Panggih
dening
Panganten
panyerat ing Desa
Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupten Demak, saged dipunpundhut dudutanipun kados mekaten. 1. Upacara panggih ing jaman sapunika sampun radi kesilep kaliyan budaya saking manca, mliginipun wonten ing Desa Mangunjiwan. Dados, sabibaripun acara ijab kabul punika dipunlajengaken acara resepsinan lan foto-foto kemawon. Bebrayan ingkang ngawontenaken acara panganten ingkang mboten ngangge upacara panggih punika alesanipun, acara punika mboten praktis, tambah ragad, sarta mboten sami mangertosi tataran lan ajining filosofisipun. 2. Kados ingkang sampun dipunrembag ing bab gangsal kal wau, acara panggih punika kagungan pinten-pinten tataran ingkang kagungan ajining filosofis. Acara balangan gantal werdinipun, panganten kekalih supados dados bapa lan ibu ingkang sae kangge putra-putrinipun. Ngidak endhog werdinipun, unsur bapak lan ibu punika sampun dados setunggal. Mijiki werdinipun, wujud pangabektenipun panganten putri kaliyan panganten kakung. Tuntunan werdinipun, bapa maringi pitedah ingkang sae, panganten kekalih ingkang kagungan peran mujudaken kulawargi ingkang sae kanthi tekad ingkang kiyat, ibu paring donga pangestu. Pangkon 68
69
werdinipun, tiyang sepunipun boten pareng mbedakaken putra piyambak kaliyan putra mantu. Kacar-kucur werdinipun, panganten kakung kagungan kuwajiban maringi kaya dhateng panganten putri. Dulangdulangan werdinipun, panganten kekalih kedah sami mahami lan njagi pocapanipun. Ngunjuk teh manis werdinipun, supados anggenipun emahemah dados kulawargi ingkang manis. Sungkeman werdinipun wujud pangabektenipun panganten kekalih dhumateng tiyang sepuhipun. 3. Upaya ingkang saged dipunlampahi kangge nguri-uri upacara panggih inggih menika kanthi maringi imbauan dhumateng bebrayan kangge ngangkat lan nyinauni mupangatipun upacara panggih. Prekawis punika dipunsebabaken amargi upacara panggih punika ngandhut ajining filosofis ingkang sakral, supados panganten kekalih pikantuk petuah lan pitedah ngengingi kados pundi anggenipun emah-amah samangke.
B. Pamrayogi. Amargi tatacara upacara panggih minangka aset budaya bangsa lan tlatah, mila prelu dipunuri-uri. Panyarwe ingkang saged dipunaturaken inggih punika kados ing ngandhap punika. 1. Pamrayoginipun kangge bebrayan ing Desa Mangunjiwan lan bebrayan ing desa sanes dipunkajengaken supados bebrayan punika mangertosi ajining filosofis upacara panggih lan purun nindakaken upacara kasebat. 2. Generasi samenika bok menawi saged ngangkat budaya punika supados boten ical kanthi nyinauni lan nguri-uri upacara panggih.
DAFTAR PUSTAKA
Any, Andjar. 1986. Perkawinan Adat Jawa Lengkap. Surakarta: PT. Pabelan. Deddy, Mulyana. 2003. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: Rosda Karya. Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. 1991. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka. Dojosantosa. 1985. Unsur Religius Dalam Sastra Jawa. Semarang: Aneka Ilmu. Hadi, Sutrisno. 1980. Metodologi Riset Jilid III. Yogyakarta: Fakultas Psikologi UGM. Koentjaraningrat. 1985. Kebudayaan Jawa. Jakarta: Balai Pustaka. Mulyono, Djoko. 2002. Mutiara diBalik Tata Cara Pengantin Jawa. Jakarta: Pustaka Bahasa. Moleong, J. Lexy. 2008. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: PT. Remaja Rosdakarya. Poernomo, Suwarno Hadi lan Adi, Latimin Winoto. 1995. Mutiara Rinonce. Surakarta: CV. Cendrawasih. Pringgawidagda, Suwarna. 2003. Pawiwahan lan Pahargyan. Yogyakarta: Kanisius. Purwadi. 2005. Upacara Tradisional Jawa. Yogyakarta: Pustaka Pelajar. Purwadi. 2006. Kamus Besar Bahasa Jawa. Yogyakarta: Bina Media. Puspitorini, Dyah. 2001. ”Nama-Nama Pamor Keris Daerah Yogyakarta Dan Cirebon (Tinjauan Semantik-Semiotik)”. Skripsi. Yogyakarta: Universitas Gajah Mada. Sutardjo, Imam. 2008. Kajian Budaya Jawa. Jurusan Sastra Daerah Fakultas Sastra dan Seni Rupa. Universitas Sebelas Maret. Susetya, Wawan. 2007. Ular-Ular Manten. Yogyakarta: Narasi Yogyakarta. Soemodidjojo, R. 1980. Kitab Primbon Batal jemur Adamakna. Ngayogyakarta Hadiningrat: Soemididjojo Mahadewa.
Tienuk, Riefky, dkk. 2008. Kesatrian Ageng Selikuran dan Kesatrian Ageng. Yogyakarta: Kanisius. Yosodipuro, Marmien Sardjono. 1996. Rias Pengantin Gaya Yogyakarta. Yogyakarta: Kanisius. Zubaidah, Siti. 1997. ”Upacara Ritual Masyarakat Jawa (Analisis Morfo-Semantis dan Semiotis)”. Skripsi. Yogyakarta: Universitas Gajah Mada.
SIMPINGAN
Simpingan 1. Ubarampe kangge upacara panggih.
Bokor, siwur, lan tigan
Gantal Kain Sindur
2. Upacara Panggih.
Padi-padi
Panganten putri kalenggahaken ing sasana rinengga
Acara balangan gantal
Acara ngidak endhog
Acara mijiki
Panganten putri dipunbiyantu jumeneng
Acara pangkon
Acara kacar-kucur
Guna kaya dipunparingaken ibu panganten putri
Acara dulang-dulangan
Acara ngunjuk teh manis
Acara sungkeman kaliyan tiyang sepuhipun panganten putri
Acara sungkeman kaliyan tiyang sepuhipun panganten putri
Acara sungkeman kaliyan tiyang sepuhipun panganten kakung
Acara sungkeman kaliyan tiyang sepuhipun panganten kakung
