Uitdagingen bij de diagnostiek van spraaktaalstoornissen bij meertalige kinderen door Manuela Julien, logopedist & klinisch linguïst
19 maart 2009
Overzicht
Taalachterstand, taalstoornis, nog beperkte beheersing van T2: definities en diagnostische dilemma’s Diagnostiek: moeilijkheden en valkuilen Diagnostiek: Alternatieve benaderingen M. Julien, 19 maart 2009
2
Taalachterstand? of Taalstoornis? of (nog) beperkte kennis van het Nederlands? Hoe halen we ze uit elkaar? M. Julien, 19 maart 2009
3
Taalachterstand?…. “Vorig jaar zag ik een foto in de krant van een Turks jongetje met als onderschrift: A. gaat met een taalachterstand naar school. Waarom zetten ze er niet bij: A. begint met het leren van Nederlands?” Sieneke Goorhuis-Brouwer, zie Lo&Fo nr.7/8, blz 245 en www.kennislink.nl) M. Julien, 19 maart 2009
4
Taalachterstand… Een nog beperkte beheersing van het Nederlands is NIET (!) hetzelfde als een taalachterstand of een taalstoornis!
M. Julien, 19 maart 2009
5
Beheersing van
‘Taal’ versus ‘Een Taal’
‘Taal’
‘Een (of meer)Taal(en)’
Algemeen; Het vermogen om vorm en betekenis aan elkaar te koppelen volgens universele regels; Een complex, multidimensionaal proces dat gebaseerd is op de interactie tussen cognitieve, neurologische en sociale systemen.
Specifiek; Turks, Berbers, Nederlands Sranantongo…; Gebaseerd op ervaring met een specifieke taal en op de wisselwerking met cognitieve neurologische, sensorische en sociale systemen.
M. Julien, 19 maart 2009
6
Kinderen met een taalstoornis hebben een stoornis in ‘Taal’ die zich uit in ‘Een (of meerdere) taal(en)’. Bij meertalige kinderen mét een taalstoornis bestaat de stoornis in zijn moedertaal (of talen) én in alle talen die hij (later) leert. M. Julien, 19 maart 2009
7
Wat is een (specifieke) taalstoornis? De taalontwikkeling in de moedertaal/talen blijft achter ten opzichte van andere aspecten van de ontwikkeling, zoals non-verbale intelligentie, motorische, sociale en emotionele vaardigheden.
M. Julien, 19 maart 2009
8
Wat is een (secundaire) taalstoornis? De taalontwikkeling in alle talen van het kind blijft achter als gevolg van problemen, zoals een lage non-verbale intelligentie, motorische beperkingen, gehoorproblemen of problemen op het gebied van de sociale en emotionele ontwikkeling.
M. Julien, 19 maart 2009
9
“Een goed gedefinieerd probleem is al half opgelost!”
M. Julien, 19 maart 2009
10
Implicatie We moeten nagaan of er een taalachterstand of afwijkende taalontwikkeling bestaat in de moedertaal of -talen van het kind.
M. Julien, 19 maart 2009
11
Een complexe Taak
want er zijn … Verschillende soorten meertaligheid:
simultaan
versus sequentieel
Verschillende groepen meertaligen:
grote
minderheid versus kleine minderheid
Verschillende ervaringen met de talen M. Julien, 19 maart 2009
12
Typologie van meertaligen Grote minderheid Simultane Bijv. Friezen; meertaligheid Surinamers
Kleine minderheid Bijv. Kinderen uit gemengde huwelijken
Successieve Bijv. Turken; Bijv. Polen; meertaligheid Chinezen; Portugezen Marokkanen M. Julien, 19 maart 2009
13
Verschillende ervaringen met de moedertaal Fries-Nederlandssprekend kind (uit grote minderheid) ≠ Portugees-Nederlandssprekend kind (uit kleine minderheid) Het Portugeesprekende kind heeft waarschijnlijk minder taalaanbod in het Portugees (alleen van de ouders) dan het Friessprekende kind van het Fries (een groot deel van de gemeenschap).
M. Julien, 19 maart 2009
14
Verschillende ervaringen met de moedertaal
Men kan niet bij deze kinderen verwachten dat de beheersing van hun moedertalen even goed is; Men kan ook niet verwachten dat hun beheersing van de moedertaal even goed is als die van kinderen in het land van herkomst van hun ouders. De resultaten van het onderzoek van de moedertaal moeten in het licht van deze verschillende ervaringen worden gezien! M. Julien, 19 maart 2009
15
Een complexe Taak want… veranderingen treden op binnen elk kind: persoonlijke ervaring met de talen verandert in de loop der jaren (taaldominantie, taalverlies, etc…) Het ‘gezicht’ van SLI verandert in de loop der jaren (andere symptomen, kind valt binnen een andere diagnostische categorie…) M. Julien, 19 maart 2009
16
Een complexe Taak
want… Diagnostici beheersen de taal van het kind vaak niet Afhankelijkheid van een tolk Beperkte onderzoeksmiddelen Weinig bekend over kenmerken van taalstoornissen in andere talen M. Julien, 19 maart 2009
17
Bij signalering en onderzoek is de verleiding groot om: Beheersing van het Nederlands gebruiken als enige indicator voor de identificatie van een taalprobleem
Risico!: overdiagnose (mistaken identity) of onderdiagnose (missed identity) M. Julien, 19 maart 2009
18
Bestaande instrumenten voor meertaligen
Lexiconlijsten (Nederlands, Turks, Marokkaans-Arabisch, Tarifit-Berbers) TAK (Nederlands) Toets Tweetaligheid (Nederlands, Marokkaans-Arabisch, Turks, Papiamento)
M. Julien, 19 maart 2009
19
Meest gebruikt instrument (mijn observatie/vermoeden)
De TAK wordt het meeste gebruikt
Alleen de beheersing van het Nederlands (schooltaal) wordt gemeten
M. Julien, 19 maart 2009
20
Appels met peren vergelijken
Een Turkssprekend kind uit een grote minderheid dat zijn hele leven in Nederland heeft doorgebracht, en de talen sequentieel heeft geleerd, heeft een heel andere ervaring met het Nederlands dan het Poolssprekende kind dat pas 3 jaar in Nederland woont. Men kan bij deze kinderen, die beide het Nederlands als tweede taal leren, niet zomaar verwachten dat de beheersing van het Nederlands even goed is. Scores op de TAK mogen niet op dezelfde manier worden geïnterpreteerd! M. Julien, 19 maart 2009
21
Alternatieve onderzoeksbenaderingen
Dynamische diagnostiek Grenzentesten Test-teach-retest
Het meten van de conceptuele en cumulatieve woordenschat Beoordelen van onderliggende universele taalverwerkingsprocessen M. Julien, 19 maart 2009
22
Onmisbaar
Nagaan wat de taalachtergrond is van ouders en kind
Daar rekening mee houden bij de interpretatie van gegevens M. Julien, 19 maart 2009
23
Anamnese Taalaanbod (naast de gewone anamnese!)
Kwantiteit en kwaliteit van de blootstelling Type taalverwerving (simultaan of sequentiël) Houding van het kind t.o.v. de talen Houding van de ouders t.o.v. de talen Toekomstplannen van de familie ... M. Julien, 19 maart 2009
24
Verschillende lijsten
Anamnese meertaligheid (Blumenthal & Julien, 2000); AMK-Anamnese Meertalige Kinderen (www.sig-net.be). Beschikbaar in Frans, Engels, Spaans, Italiaans en Turks; Anamnese meertaligheid-vragenlijst (ten behoeve van Indicatie stelling, 2005)
Anamnese taalaanbod (Julien, 2008) M. Julien, 19 maart 2009
25
Dynamische diagnostiek (beoordeling van leerbaarheid)
versus statische diagnostiek (beoordeling van opgedane ervaring) M. Julien, 19 maart 2009
26
Diagnostiek Statisch
Gestandaardiseerd materiaal Geen hulp toegestaan Meten van opgedane ervaring Diagnose zonder effect van hulp of therapie te meten
Dynamisch Gestandaardiseerd materiaal met aanpassingen; Focus op proces en niet op product; Hulp bij uitvoeren van taaltaken is toegestaan; informatie over het niveau van het kind en óók over zijn leerpotentieel en hoe verandering (leren) het beste bereikt kan worden.
M. Julien, 19 maart 2009
27
Grenzentesten Meten van het taalbegrip met de Reynell Hijma, T. (2001); Dam, F.A. (2002): 1: 2: 3:
4:
test volgens standaardwijze (beginscore) stop bij bereiken van afbreekcriterium afname hervat (met gebarenondersteuning of sterkste taal) vanaf eerste sectie waarin fouten werden gemaakt stop bij bereiken van afbreekcriterium (eindscore)
Resultaat: eindscore is significant hoger dan beginscore. M. Julien, 19 maart 2009
28
Test-Teach-Retest Meten van de receptieve woordenschat met de BPVS (Camilleri en Law (2007): Test:
non-verbale cognitieve vaardigheden en BPVS, volgens handleiding Teach: oefening met 6 fout-items uit de BPVS Retest: non-verbale cognitieve vaardigheden en test met 6 geoefende woordenschatitems. Resultaat: eentalige en meertalige kinderen hadden vergelijkbare scores met deze procedure, ondanks significante verschillen tussen hun scores in de testfase. M. Julien, 19 maart 2009
29
Meten van woordenschat: een andere benadering
Kinderen met taalstoornissen hebben vaak een beperkte woordenschat. NT2-kinderen hebben vaak een beperkte woordenschat in het Nederlands. Wat zie je als je naar de conceptuele woordenschat kijkt? Wat zie je als je de woordenschat in alle talen optelt (cumulatieve woordenschat)?
M. Julien, 19 maart 2009
30
Conceptuele en cumulatieve woordenschat Opgaven
Nederlands
Urdu
Conceptuele woordenschat
Cumulatieve woordenschat
1 paddenstoel
-
-
0
0
2 rat/muis
+
+
1
2
3 bril
-
+
1
1
Totaal
1
2
2
3
+ = kent woord voor dat concept in die taal - = kent woord voor dat concept niet in die taal
M. Julien, 19 maart 2009
31
Onderliggende cognitieve processen
M. Julien, 19 maart 2009
32
Beoordelen onderliggende processen
Kinderen met taalstoornissen hebben vaak ook (auditieve) informatie verwerkingsproblemen (aandacht, perceptie, geheugen, snelheid van verwerking…)
Beoordeel deze onderliggende processen en, indien toepasselijk en mogelijk, test ze in alle talen die het kind gebruikt. M. Julien, 19 maart 2009
33
Onderliggende cognitieve taalprocessen Procesgerichte metingen zoals:
Nonsenswoordrepetitie Snelheid van verwerking van verbale opdrachten Auditief geheugen … M. Julien, 19 maart 2009
34
Auditief geheugen
in het Tarifit-Berbers
ḍar (voet) Oefenitem yis (paard) ṭit (oog) ayrum (brood) druj (trap) lkas (beker)
iḥma (heet/warm) Oefenitems tqacir (sok) arbiɛ (plant) iri (nek)
ṭinzar (neus) qama (bed) lkitab (boek) rqird/rqiḍ (aap)
fenjan (kopje) aɣir (arm) qarara (kikker) lkursi/rkursi (stoel)
M. Julien, 19 maart 2009
rkazi (raam) Oefenitems aqzin (hond) uma (broer) jeddi (opa)
35
Analyseren van taalfouten
In veel talen is de grammaticale morfologie een probleem voor SLI kinderen. Beoordeel grammaticale morfologie via o.a. spontane taalobservatie en analyse in alle talen van het kind. M. Julien, 19 maart 2009
36
Observatie spontane taal
M. Julien, 19 maart 2009
37
TRANSCRIBEREN: werken met een tolk
verzeker dat tolk dialect kent van het kind eis letterlijke vertaling (geen interpretatie) identificeer fouten per uiting vraag geen mening van de tolk over het taalniveau van het kind ! M. Julien, 19 maart 2009
38
Beoordeling Spontane Taal Uitingnummer: ……
Vraag/opmerking van gesprekspartner:___________________________________________________
Uiting + Letterlijke vertaling
Vrije vertaling
Vragen aan de tolk 1.Is de uiting correct?
ja / nee
Correcte uiting
2.Wat is er mis met de uiting?
Taalvorm:
Taalgebruik:
Taalinhoud:
Fonologie:
Beoordeling Spontane Taal Uitingnummer: ……
Vraag/opmerking van gesprekspartner:__________________________________________________
Uiting + Letterlijke vertaling
ElEl-i-sisi-ne Hand in haar
Hena Henna
Vrije vertaling Zij hebben henna in haar handen gedaan Vragen aan de tolk 1.Is de uiting correct?
ja / nee
Correcte uiting
Eline Hena vurdular
2.Wat is er mis met de uiting?
Taalvorm: Toevoeging van voegsel ‘si’
Taalgebruik:
Taalinhoud:
Fonologie:
vurvur-dudu-lar hebben gedaan zij
Wat hebben we nodig voor de analyse?
Kennis van de structuur van de betreffende taal Kennis van de normale taalverwerving Taaluniversalia (fasen in de taalontwikkeling, overgeneralisatie, overextensie,…) Meertalige verwerving (simultaan versus sequentieel, taaldominantie, taalverlies,…) Kennis van kenmerken van taalstoornissen (een kind met SLI zal verschillende foutenpatronen laten zien in ieder van de talen die hij spreek!)
M. Julien, 19 maart 2009
41
Taalstoornissen in verschillende talen
Er zijn problemen met grammaticale morfemen in iedere taal; Welke morfemen moeilijk zijn, verschilt van taal tot taal; Als de taal rijk is aan vervoegingen, zijn vervoegingen een minder groot probleem (niet-taalgestoorde kinderen leren ze dan ook sneller); In talen met veel vervoegingen komen substituties meer voor; In talen met weinig vervoegingen laten kinderen vaker het morfeem weg (omissies). (de Jong et al, 2007)
M. Julien, 19 maart 2009
42
Denkkader
Diversiteit is enorm Taaldominantie varieert in de loop van tijd Taalverlies treedt op zowel bij ouders als bij kinderen Bij de interpretatie van de verzamelde gegevens altijd rekening houden met:
Duur, kwaliteit, kwantiteit,... in alle talen M. Julien, 19 maart 2009
43
Overleg: peuterspeelzaal, leerkracht, behandelend logopedist, multidisciplinair team
M. Julien, 19 maart 2009
44
Bedankt voor jullie aandacht
M. Julien, 19 maart 2009
45
Vraag?
Vragen??
Opmerkingen??!
Discussie! M. Julien, 19 maart 2009
46
Literatuur
Bie, M. de & Groenhuis,M. (1988) Het belang van een uitgebreide taalanalyse bij allochtonen, Lo&Fo, 60. Blumenthal, M. & Julien, M. (2000)Diagnostiek van spraak- en taalproblemen bij meertalige kinderen.Geen diagnose zonder anamnese meertaligheid, Lo&Fo, 1, 13-17. Camilleri en Law (2007). Assessing children referred to speech and language therapy: Static and dynamic assessment of receptive vocabulary. ASLP, 9 (4). Dam, F.A. (2002). Grenzentesten bij Friestalige kinderen met de Reynell Test voor Taalbegrip. RUG. Jong, J. de, e.a. (2007). Werkwoordscongruentie bij bilinguale kinderen met een taalstoornis. Stem-, spraak- en taalpathologie, vol. 15. Julien, M. (2004) Kind en onderzoeker spreken niet dezelfde taal: mogelijkheden bij diagnostiek van spraak- en taalproblemen bij meertalige kinderen. Lo&Fo 76, 488-94. Julien, M. (2008) Taalstoornissen bij meertalige kinderen: diagnostiek en behandeling, Pearson. Hijma, T. (2001). Grenzen van Fries Taalbegrip. RUG. M. Julien, 19 maart 2009
47
