Verslag bijeenkomst “De lessen van Lochem”, woensdag 18 juni 2014, gemeentehuis te Lochem Welkom en opening Middagvoorzitter Marian Tomasini (eigen adviesbureau) heet iedereen welkom in het gemeentehuis van Lochem bij deze bijeenkomst over een aantal interessante ontwikkelingen op het gebied van energie. We gaan vanmiddag op een interactieve manier met elkaar in gesprek over de lessen van Lochem Energie. Er zijn twee kleine veranderingen in het programma. De overhandiging van het boek zal later gebeuren en niet vanmiddag, omdat de opdrachtgever dat in eigen hand wil houden. Er zijn drie in plaats van twee excursies: twee projecten van LochemEnergie (zonnepanelen en elektrische auto’s) en het nieuwe duurzame gemeentehuis.
Trix van der Linden (D66) is de nieuwe wethouder van o.a. duurzaamheid en energie in de gemeente Lochem (de opvolgster van Thijs de La Court). Zij heet iedereen van harte welkom in het nieuwe duurzame gemeentehuis, ontworpen door architectenbureau RAU. Dit gemeentehuis kent o.a. zonnepanelen, aangebracht op het dak via een burgerinitiatief. De opbrengsten worden bijgehouden op een groot scherm in de hal. Een dergelijk krachtig burgerinitiatief ondersteunen we als gemeente graag onder het motto ‘waarom moeilijk doen, als het samen kan’. Er zijn natuurlijk ook wel hobbels. Het particulier initiatief LochemEnergie past bij de doelstelling van de gemeente om (o.a. via het Lochems Energieakkoord) klimaatneutraal te worden in 2030 (hoewel LochemEnergie doelstellingen van de gemeente niet zo maar overneemt; de belangen van de leden behartigen staat centraal). De ambities zijn goed terug te vinden in een film pje dat wordt vertoond. We zien in dat filmpje o.a.
Paul Stolte van de Energiewinkel (en LochemEnergie), waar je informatie kunt krijgen over zonnepanelen, subsidie kunt aanvragen en kavels kunt huren. We zien ook Martijn Haitink van het collectief Opgewekt Lochem dat één aanspreekpunt en één totaalservice biedt voor verbouwing, renovatie, nieuwbouw, ontzorging en energieadvies. Ze bieden ook energiebesparingspakketten. We zien aan het eind van het filmpje ook de nieuwe burgemeester Sebastiaan van ’t Erve (GroenLinks) over het bundelen van de krachten in Energiekracht Lochem, waarin burgers, bedrijven en maatschappelijke
1
organisaties binnen de gemeente gaan samenwerken op het gebied van energiebesparing en duurzame energie. Zie voor het filmpje: http://www.youtube.com/watch?v=mZEsrPcG6Yw&feature=player_embedded Soms zeggen beelden meer dan woorden over duurzaamheid. Naast duurzaamheid en energie is Trix
van der Linden ook wethouder voor onderwijs. In dat kader heeft ze de komende collegeperiode speciale aandacht voor het vertellen aan kinderen over duurzaamheid en voor zonnepanelen op de daken van scholen. Ze is heel blij met Lochem Energie en wil dat initiatief graag helpen uitbouwen. Ze wenst iedereen een plezierige middag. Inleiding van dhr. Nico Groen (LochemEnergie)
Drs. Nico Groen (organisatiekundige en directeur van een adviesgroep) is voorzitter van LochemEnergie. De titel van zijn presentatie (de Lessen van LochemEnergie) is waarschijnlijk bedacht door KISS vanwege de fraaie alliteratie. LochemEnergie is een burgercoöperatie . Een hoogtepunt is de jaarlijkse Algemene Leden Vergadering waar ongeveer 60 van de 500 leden op af komen. Dat is een mooi aantal voor een ALV. De bonte samenstelling levert namelijk veel ‘energie’ op. Het gaat niet alleen om de “duurzaamheidstypes”. Er zijn ook politiek gemotiveerde leden die de strijd willen aangaan met de grote energiebedrijven, leden die meer geopolitiek denken (vrezen bijvoorbeeld de afhankelijkheid van het gas van Poetin, en willen energiehuishouding in eigen hand nemen op lokaal niveau), veel techneuten (willen onderzoeken hoe je energie kunt opwekken, opslaan), maar ook financiële specialisten zoals penningmeester Hans Geerlink. Tenslotte heb je nog de ’betrokken burgers die zaken (zoals het zwembad, of de schouwburg) graag binnen de eigen gemeenschap overeind houden. Nico Groen is heel benieuwd naar het vervolg, naar de tweede generatie van LochemEnergie, want het begin (de eerste generatie) lukt meestal wel, maar of de aanpak geborgd is, moet blijken met de tweede generatie. Binnen LochemEnergie zijn er al een paar stevige discussies gevoerd. Dat roept uiteraard de vraag op naar de mogelijkheid en wenselijkheid van verdere professionalisering, wat een spanning oplevert tussen het zijn van amateur en het zijn van een professionele leverancier van energie. LochemEnergie mobiliseert en benut als particulier initiatief de maatschappelijke overcapaciteit. Deze variëteit binnen de leden is heel spannend (bijvoorbeeld bij het bestemmen van de winst), maar het gaat nog steeds goed, al zijn er wel afvallers. LochemEnergie heeft een drietal doelstellingen: 1) het bevorderen van het gebruik van lokale duurzame energie, 2) het lokaal duurzaam produceren van energie, op dit moment alleen nog elektriciteit, maar later is de bedoeling ook gas, 3) het versterken van de Lochemse gemeenschap. Wat is de stand van zaken (anno juni 2014)? - we hebben meer dan 500 betalende leden en meer dan 200 afnemers; - er zijn zeven bestuursleden (professionele amateurs) en ruim 60 vrijwilligers; - er zijn drie stafleden met enige beloning (niet de bestuursleden) en ruim zes zp’s op projectbasis;
2
- meer dan 110 leden hebben zon-PV op eigen woningen; - er zijn meer dan 14 zon-PV huurders bij de woningcorporatie; - er zijn 40 huurders van zonnepanelen in het eerste collectieve dak (200 panelen); - een tweede en een derde collectief dak zijn in voorbereiding (70hh; ruim 400 panelen); - diverse onderzoeks-/ontwikkelingsprojecten (is ook een deel van onze financiering); - de omzet is 90.000 Euro, de financieringsfaciliteit is 700.000 Euro; - de ledenfinanciering bedraagt 128.000 Euro voor PV op huurwoningen; - een experiment met elektrisch vervoer, een energiewinkel, etc. Bedacht moet worden dat het succes vele vaders heeft. In het dorp Almen was al een particulier initiatief Almen energieneutraal. De wethouder duurzaamheid van de gemeente Lochem Thijs de la
Court speelde een centrale rol (maar is slechts één van die vele vaders). Hij heeft zes mannen met een missie geprikkeld, maar die hadden ook hun eigen bronnen. Er is een oproep gedaan voor een bijeenkomst. Daarop kwamen 60 personen af, waarvan er 35 actief werden. De gemeente Lochem gaf een startsteun in de vorm van 20.000 Euro te besteden bij ingenieursbureau TAUW in Deventer, dat de inzet zelf nog verdubbelde (met eigen uren/inzet). Voorwaarde was een haalbare business case. Dat bleek op zich geen goed plan, maar het was wel de katalysator die een vaste basis gaf en leidde tot versterking van de groep en uiteindelijk de oprichting van de coöperatie. Er zijn ook teleurstel-
lingen . In de eerste plaats valt de groei tegen: we hebben nu 500 leden, maar we hebben er 2000 nodig. In de tweede plaats bleek het niet mogelijk een groot zonnepark (met een verdienmodel) te realiseren. In de derde plaats is het moeilijk aan energie te verdienen, ook met de Energieakkoordmaatregelen. Van de lokale en provinciale overheid krijgen we wel veel morele steun en steun in de vorm van toegang tot mensen met ideeën en middelen. Wat werkt er? Je moet volhouden en projecten doen met projectfunding, waarbij je in het begin niet zonder subsidies kunt. Daardoor was het bijvoorbeeld mogelijk de Energiewinkel te starten en het eerste zonnepark-experiment te doen. Je moet onafhankelijk blijven en dus niet werken voor de gemeente, bijvoorbeeld hun armoedebeleid uitvoeren. Je moet ook steeds nieuwe mensen toelaten, tegen de natuurlijke neiging tot beslotenheid in, die een pioniersorganisatie kenmerkt. Het is dus belangrijk een bonte club te hebben en te houden. En zo nu en dan een feestje te hebben, zoals bij de opening van de Energiewinkel. Vragen en discussie Iemand van een energiecoöperatie in Zuidwolde (Drenthe) wil weten of er een koppeling is tussen leden en klanten. Die is er niet, want de energiemarkt is raar. Hij bestaat voor 70% uit ‘slapers’ die niet van energieleverancier willen wisselen. Iemand anders wil weten waarom is gekozen voor een coöperatie. Nico Groen vindt het een mooi model, omdat er een 1-op1-relatie is tussen lidmaatschap en stemrecht: elk lid heeft één stem. De hoogste macht ligt bij de algemene ledenvergadering. Dat
3
komt overeen met het verenigingsmodel. We zijn een coöperatieve vereniging met daaronder een aantal BV’s. Die ledenbetrokkenheid en -zeggenschap is er niet bij een stichting of een BV. Waarom gaan mensen niet over naar een andere leverancier? Dat is nog niet systematisch onderzocht, maar daarover bestaat wel enig inzicht. Mensen wisselen niet graag van energieleverancier. Ook onze onbekendheid speelt een rol. Een aanvullende reden is dat we als LochemEnergie niet willen stunten met energieprijzen. LochemEnergie heeft een goede deal met ENECO. De afnemers van LochemEnergie betalen ENECO voor wat ze ontvangen aan energie en wat ze zelf leveren aan energie wordt daarvan afgetrokken. LochemEnergie is tevreden met zoals het nu gaat. Het lidmaatschap van de vereniging kost 25,75 Euro per jaar. Naast het stemrecht ontvangen leden daarvoor informatie, maar voor velen is dat blijkbaar niet interessant genoeg om lid te worden.
Tonny Stoltenborg van ‘Tijd voor Groen' heeft twee vragen. De eerste vraag is waarom voor de leverantie van energie is gekozen voor een BV. Het antwoord is dat de bank en de overige financiers dat wilden. Bovendien is het zo mogelijk risico’s af te dekken. De tweede vraag is waarom niet gekozen is voor een intern fonds, zonder externe financiers. Dat hebben we gedaan voor één project, het mooiste is het opbouwen van eigen vermogen.
Jan Aalbers (Groen Links) is geboren in Lochem, maar is nu wethouder in de gemeente Epe. Hij wil graag weten hoe de verhouding is met de andere energieproducenten en met de overheid. In vergelijking met andere energieproducenten is LochemEnergie bescheiden en nog niet echt in beeld. Met ENECO, die voor LochemEnergie de verrekening verzorgt, is er zoals gezegd een fijne samenwerking. Voor de overheid is Lochem Energie gewoon een onderneming, en dus vennootschapsbelastingplichtig. Drie korte excursies Tussen de beide presentaties is er gelegenheid in drie groepen drie korte excursies te doen van 15 minuten: a) de zonnepanelen op het gemeentehuis, met Hans Geerlink (penningmeester LochemEnergie). b) de elektrische auto’s buiten het gemeentehuis, met Tonnie Tekelenburg (adviseur LochemEnergie). c) het nieuwe duurzame gemeentehuis van Lochem zelf, met Tjitske Osinga (gemeente Lochem). Inleiding van dhr. Thomas Hoppe (Universiteit Twente)
Dr. Thomas Hoppe is senior-onderzoeker bij het Centrum voor Schone Technologie en Milieubeleid (CSTM) van de Universiteit Twente. Zijn presentatie gaat over het Leren van de Lochemse aanpak: vertrouwen schenken aan de energieke samenleving. De basis is een onderzoek dat is verricht in opdracht van RVO.nl, programma DuurzaamDoor, dat interesse had in de ontwikkelingen die in Lochem in de periode tussen 2006 en 2014 in gang zijn gezet door wethouder Thijs de la Court (GroenLinks). Het gaat om het ondersteunen van de maatschappelijke partners. Hoe doe je dat het best en welke
4
lessen zijn er trekken uit de ervaringen met deze aanpak, en de doorwerking naar LochemEnergie en andere maatschappelijke partners in Lochem? Wat is die energieke sam enleving ? Een goede omschrijving is te vinden in het signalenrapport van het Planbureau voor de Leefomgeving geschreven door Maarten Hajer. Het gaat om een sturingsfilosofie voor een groene economie waarin de kennis, kunde en creativiteit in de maatschappij wordt benut. Burgers zijn competenter, mondiger, goed georganiseerd en nemen zelf initiatief. De burger betrekt overheid en niet (meer) andersom. Maatschappelijke ‘energie’ is daarbij het uitgangspunt en het wegnemen van belemmeringen die de innovatiekracht van de burger tegenhouden. Dat is de theorie, maar hoe werkt dat in de praktijk? Daarom is dit onderzoek uitgevoerd naar een praktijkcase van een gemeente (Lochem) en een wethouder (Thijs de la Court). Welke andere rol voor de overheid is daarbij nodig? De relatie tussen de overheid en de burger is dynamisch en verschuift. De overheid moet inspelen op deze dynamiek door minder beleid te ontwikkelen en meer uit te voeren met maatschappelijke partners. In de nieuwe rol bestaat de noodzaak tot het analyseren van situaties, anticiperen, onderhandelen, leren, dienen, verbinden, schakelen en het beheersen van processen (dat is nodig om draagvlak te creëren). Met slimme prikkels moet je als gemeente de burgermaatschappij het beheer geven over taken in de maatschappij, bijvoorbeeld groenonderhoud. De energieke samenleving heeft van haar kant ook gemeenten nodig. Wat was de onderzoeksopzet? Er is aangesloten aan bij het RVO.nl kennisprogramma DuurzaamDoor met de vijf O’s: ondernemers, overheid, onderzoek, onderwijs, omgeving. Het was de bedoeling lessen te trekken van de Lochemse aanpak in de periode 2006-2014. RVO.nl had Lochem als landelijk succesvoorbeeld gekozen voor de aanpak op het gebied van ondersteuning van de energieke samenleving door lokaal bestuur. De onderzoeksvraag luidde daarom: Welke lessen kunnen er getrokken
worden uit de ontwikkeling en uitvoering van de beleidsaanpak in de gemeente Lochem over de periode 2006-2014? Doel van het onderzoek was inzicht te verwerven, de lessen van Lochem te borgen in het onderwijs en kennis te verspreiden onder relevante doelgroepen. We hadden een multidisciplinaire opzet en gebruikten theoretische inzichten uit verschillende disciplines: politicologie, sociologie, bestuurskunde, beleidswetenschappen en transitiekunde (kennis op het gebied van de energietransitie). De onderzoeksopzet was een case studie naar de ontwikkelingen in Lochem, waarbij de gegevensverzameling bestond uit een documentenstudie en interviews (najaar en winter 2013-2014). Een stuurgroep begeleidde het onderzoek. Wat zijn de ervaringen ? Hoe ging het er in Lochem aan toe? Het begon vrij moeizaam. Bij de aanvang van het initiatief (voor 2006) was er sprake van een nogal behoudende omgeving en weinig ambitie voor maatschappelijke innovaties. Een belangrijke gebeurtenis in de voorbereidende periode (2006-2009) was het aantreden van wethouder Thijs de la Court (GroenLinks) die ondersteuning kreeg van enkele veranderingsgezinde ambtenaren met durf. Zij hebben er toen voor gekozen een
5
prudente, beleidsluwe aanpak te hanteren waarmee geen hoge verwachtingen werden gewekt. Het was ook een mensgerichte aanpak, waarin onder de bevolking ervaringen zijn gepolst en draagvlak is gecreëerd. Dat is onder meer gedaan door de dorpsraden in te schakelen die al eigen ideeën hadden over duurzame energie en armoedebestrijding. Er waren ook subsidies nodig die bijvoorbeeld bij IKS2 (Innovatieprogramma klimaatneutrale steden) zijn vergaard. In de uitvoerende periode (2010-2014) speelde de gemeente een rol via de visie “Regisserend Lochem”. Dat deed ze door burgerinitiatieven te ondersteunen: LochemEnergie, een drietal Duurzaam Energielandschap (DEL), en meer initiatieven. Het doel was ook landelijke zichtbaarheid te creëren en aan netwerken deel te nemen, en daarmee middelen vergaren die weer konden bijdragen aan het opzetten van initiatieven in Lochem. Borging in de maatschappij vond plaats via maatschappelijke initiatieven en samenwerkingsvormen, zoals het Lochems Energieakkoord, Opgewekt Lochem en andere initiatieven. Veel van deze aanpakken hebben een voorbeeld op landelijk niveau: Het Lochems Energieakkoord is bijvoorbeeld afgekeken van het Nationaal Energieakkoord (waar wethouder De la Court namens de VNG betrokken was bij de totstandkoming). Welke lessen kunnen er worden getrokken uit de ervaringen in Lochem? Het gaat om mensenwerk; zorg dus als bestuurder voor commitment en draagvlak. Let goed op de politieke arena, want politiek is slim omgaan met macht. Ook de agendering is belangrijk, hoe kaart je zaken aan? Daarbij zijn het vaak de kleine dingen die het doen. Bij de ‘framing’ en de toonzetting van een probleem kun je goed metaforen gebruiken (bijvoorbeeld de warme trui op warme truiendag). Je moet ook lerend vermogen creëren en durven te experimenteren. Daarbij hoort naast technische ook sociale innovatie in de vorm van participatietrajecten. Het is zaak behendig de grens op te zoeken en spelregels te veranderen. Daarbij is een gemeente nodig die niet zelf aan het stuur gaat zitten, maar die burgers verantwoordelijkheid en vertrouwen schenkt. Ondersteuning van burgers kan via proces- en netwerkmanagement en daarvoor heb je ook participatiemedewerkers/opbouwwerkers nodig. Zorg ten slotte voor een maatschappelijke business case, waarin je via een gestructureerde kosten-baten afweging de levensvatbaarheid en de maatschappelijke relevantie van innovatieve projecten, diensten en producten in kaart kunt brengen. De grondtoon is die van vertrouwen schenken. De kern is een vertrouwensbasis tussen mensen, tussen burger en overheid. Door vertrouwen te schenken neem je (gekoesterd en institutioneel) wantrouwen weg en ontstaat er een uitgangssituatie voor samenwerking. Daarna komt de rest. Welke aangrijpingspunten levert de case Lochem op voor andere gemeenten? •
een mensgerichte aanpak, daag uit, schenk vertrouwen en creëer draagvlak;
•
in de bestuursstijl maatschappelijke partners en ‘doen’ centraal stellen;
•
prudent met de politieke agenda en doelstellingen omgaan;
•
identificeer en ondersteun lokale pioniers om burgerinitiatieven op te zetten;
•
ken je rol als gemeente als gelijkwaardige partner;
6
•
ondersteun processen, maak en beheer verbindingen;
•
denk mee en ondersteun burgerinitiatieven om hun business case haalbaar te maken;
•
durf lokaal te experimenteren met innovaties en leer daarvan;
•
laat successen (landelijk) zien en profiteer van die zichtbaarheid door middelen te vergaren en lokaal meer te kunnen doen;
•
leer van ervaringen elders en pas die lessen lokaal toe;
•
zorg voor selectie en training van lokale bestuurders op bepaalde competenties.
Vragen en discussie Men vindt het een herkenbaar verhaal, maar hoe gaat dat verder in de toekomst? Hoe gaat het krachtenveld zich ontwikkelen? Thijs de la Court spitst het antwoord op deze vraag toe op de verhouding tussen de representatieve democratie (de Raad en het College) en de participatieve democratie (de samenleving). De rol van de raad wordt wezenlijk anders. Het gaat meer om het bewaken van processen en minder om besluitvorming en controle. Een goed voorbeeld is het meanderen van de rivier de Berkel. Als dat proces eenmaal in gang is gezet, kun je als raad eigenlijk niet meer terug. Raadsleden moeten daarom actiever het veld in en zich minder met beleidsdocumenten bezighouden. Dat kan ook fout gaan, bijvoorbeeld als dorpsraden op hun eigen houtje beslissingen nemen. Volgens Nico Groen is het dilemma daarmee nog niet opgelost, maar blijft de Raad wel een positie houden. Een vragensteller legt een relatie met de bekende plaatjes (de indeling in vier burgerschapsstijlen) van het bureau Motivaction. Slechts een klein percentage van de bewoners is actief, maar ook de overigen heb je nodig in de participatiemaatschappij. Hoe motiveer je de rest? Thomas Hoppe verwijst naar een paar rapportages die over dit onderwerp zijn geschreven, o.a. door de ROB en de RMO. Het gaat er volgens Nico Groen vooral om dat de burgers hun eigen ding doen (de Raad vindt hij niet zo belangrijk). Alleen zo kun je als burger veranderingen realiseren, met behulp van een enkele bestuurlijk ongehoorzame ambtenaar. LochemEnergie zit overigens nog maar in de eerste fase van dit proces, want het heeft te maken met een weerbarstige praktijk. De uitdaging is hoe je in de fasen twee en drie terechtkomt? Een andere vragensteller doet de suggestie meer bevoegdheden neer te leggen bij de lokale overheid.
Thomas Hoppe is het hier gedeeltelijk mee eens. Het is ook belangrijk andersom signalen uit te zenden naar de landelijke overheid en naar Brussel. Op die manier is het Energieakkoord tot stand gekomen. In Nederland is nog te veel hindermacht. Een andere deelnemer aan de bijeenkomst wijst op de grote verdeeldheid in de maatschappij. Een laatste vraag heeft betrekking op de rol van de gemeente als opdrachtgever bij de opdracht aan TAUW, waarvoor Lochem Energie geld kreeg van de gemeente. Ondanks het opdrachtgeverschap was er sprake van een gelijkwaardige, horizontale relatie. Volgens Thijs de la Court was het een volwassen relatie, tussen eigenwijze partners. Nico Groen beaamt dit. Lochem Klimaatneutraal in 2030 is een
7
doelstelling van de gemeente, maar niet van LochemEnergie: “Wij doen als Lochem Energie wat onze leden willen!”. Afsluiting van de bijeenkomst Wethouder Trix van der Linden bedankt iedereen voor de input. De grondtoon is neergelegd: behandel elkaar als gelijkwaardige partners, geef als overheid wel een zetje, maar laat het verder los. Vooral van belang is het stimuleren van burgerinitiatieven. Hopelijk staat LochemEnergie er over vier jaar. Het is middagvoorzitter Marian Tomasini vooral opgevallen dat er vertrouwen en tijd nodig is. Hopelijk kan KISS over vier jaar weer een bijeenkomst organiseren, zodat we kunnen bekijken hoe dat proces verder is verlopen. Bij de borrel kunnen we nu nog even napraten, voordat het WK-voetbal (Nederland-Australië) begint.
Verslag: Rik Reussing, Universiteit Twente.
8
