A n d râs V âri
T ransgraniczne zw iązk i gosp odarcze a to żsa m o ść narodow a. D w a pogranicza: w ęg iersk o -a u stria ck ie i w ęg iersk o -sto w a ck ie
D w ie granice, d w ie w ym ian y: Jân o sh a lm a -A n d a u i E sztergom -P ârk ân y N in iejszy a r ty k u ł o m a w i a w y n ik i d w ó c h p ro j e k t ó w n a u k o w o - b a d a w c z y c h , r e a l i z o w a n y c h n a te re n ie d w u g r u p g m in po o b u s t r o n a c h g ra n ic y au stria c k o -w ę g ie rs k ie j i sło w ac k o w ęgierskiej. B ad an ia te d o ty c z y ły t r a n s g r a n ic z n y c h z w ią z k ó w g o s p o d a r c z y c h i w y m i a n y sp o łe c z n o ś c i p r z y g r a n i c z n y c h 1. 1 T ytuł p ie rw sz e g o p ro je k tu b rzm iał Społeczne i gospodarcze zm iany w g m i nach przygranicznych przy granicy austriacko-węgierskiej po upadku żelaznej kur tyny. Prace p ro w a d z o n o w o k resie lu ty 2000 - luty 2001 p o d k ieru n k iem Evy K ovâcs z In s ty tu tu im . L aszló T elekiego, p rz y w sp a rc iu F u n d acji Lâszló T elekiego z B u d a p e sz tu i In stitu t fü r d e n D o n a u ra u m u n d M itteleu ro pa z W iednia. Po stro n ie w ęgierskiej b a d a n ia p ro w a d z o n o w m iejscow ości Jâ n o sso m o rja, p o w stałej z p o łączen ia n ie m ieck o języ czn y ch m iejscow ości S z e n tjä n o s (S an k t Ju lian n ) i S z e n tp ć te r (S an k t Peter) o raz w ęgierskiej P usztaso m o rja, po stro n ie austriack iej n a to m ia st w niem ieck o języ czn ej m iejsco w ości A n d a u (Tarcsa). W szy stk ie z n a jd u ją się na te re n ie d a w n e g o p o w ia tu M oson, n ale ż ąc e g o d o b y łego k ró lestw a W ęgier. Projekt b a d a w c z y d o ty czą cy z w ią z k ó w g o sp o d a rc z y c h m ię d z y O strzy h o m iem a P a rk an y na g ran icy sło w ack o -w ęgiersk iej rea liz o w a n o o d m arca d o g ru d n ia 2001 roku. B adania te w sp ie ra ł In s ty tu t S tu d ió w E tniczny ch i M niejszości N a ro d o w y c h W ęgierskiej A k adem ii N a u k w B u dapeszcie. W yniki b a d a ń p rz e d s ta w io n o w n astę p u ją c y c h pracach : G e rh a rd B au m g artn er, Eva K ovâcs, A n d râs V âri, Tâvoli szomszédok. jânossomorja és Andau 1999-2000, B u d a p e st 2002; A n d râ s V âri, A hatâron âtnyùlô munkavâllalâs lehetôsége és problémâi az esztergom-pàrkânyi régiô példâjân, [w:] N óra K ovâcs, Laszló Szarka (red.), Ter és terep. Tanuhnânyok az ctnicitas és az identitas kérdéskôrébâl, B u d a p e st 2002, s. 219-240; A n d râ s V âri, HatArkcrülés: a vàllalkozôk szomszéd orszàghoz fûtzâdô gazdasâgi kapcsolatai A z esztergom -pàrkànyi kistérségben, „Regio" 13, évf. 2002/2, s. 51 -84.
W spółczesność kresów
O b a re g io n y n a le ż a ły p>rzez tysiąc lat d o k ró le stw a Węgier. O s a d n i c tw o na tych o b s z a ra c h c h a r a k t e r y z o w a ło istn ienie ścisłych w ięzi s p o łe c z n y c h , g o s p o d a r c z y c h i e k o lo g icz n y ch . P ie rw s z y re g io n , o b ję ty p r o j e k t e m J a n o s s o m o r j a - A n d a u , skła da się z c z te rec h m ie js c o w o ś c i b y łeg o w ę g ie rs k ie g o p o w ia tu M o so n . B ad an ia p r o w a d z o n e w ra m a c h d r u g i e g o p ro je k tu d o ty c z y ły b liź n ia c z y c h m ia s t O s t r z y h o m (w ęg. E szterg o m ) i P a r k a n y (słow. S tù ro v o ) n a d D u n a je m . Te m a łe re g io n y z o s ta ły r o z d z ie lo n e p r z e z g ra n ic e w y z n a c z o n e n a h is to ry c z n y c h z ie m ia c h w ę g ie rs k ic h w 1920 r o k u 2. Z n a c z e n i e g ranicy a u striac k o -w ę g ie rsk iej p o m i ę d z y A n d a u i J a n o s s o m o rja z d e c y d o w a n i e w z ro s ło w c z asac h k o m u n i z m u , k ie d y s ta n o w iła o n a f r a g m e n t ż e la z n e j k u rty n y , pełn ej p ó l m in o w y c h , w ież stra ż n ic z y c h , z a m k n i ę t y c h stref n a d g r a n i c z n y c h , w o js k s tra ż y g ra n ic z n e j i jej c y w iln y c h i n f o r m a t o r ó w 3. R ó w n ie ż granica c z e c h o s ło w a c k o -w ę g ie rs k a , dzieląca O s t r z y h o m i P ark a n y , była z a m k n i ę ta , d o ro k u 1961 całkow icie, a d o 1972 ro k u częś
2 C h o d zi tu ta j o g ra n ic ę p a ń s tw o w ą w y ty czo n ą na m ocy tra k ta tu p o k o jo w ego p o m ię d z y W ęg ram i a m o carstw am i E n ten ty, p o d p is a n e g o w pałacu T rian o n , w W ersalu 4 cze rw ca 1920 roku. U stalo n a granica w łączała bez plebiscytu 3 500 000 lu d zi, w ty m 1 072 000 W ęgrów , d o C zechosłow acji. R u m u n ia z a a n e k to w a ła te ry to riu m z a m ie szk iw a n e p rzez około 3500 000 lud zi, w tym 1 664000 W ęgrów . T akże g ran ice A ustrii zo stały ro z sz erzo n e o część d a w n y c h te ry to rió w w ęg iersk ich , je d n a k p rzec iw p a ń s tw u au stria ckiem u, p rz e g ra n e m u w w o jn ie jak W ęgrzy, w y b u c h ło zb ro jn e p o w sta n ie , k tó re d o p ro w a d z iło d o z o rg a n iz o w a n ia plebiscytu p o d n a d z o re m Ligi N a ro d ó w i niew ielkiej k o re k ty g ran ic na k orzy ść W ęgier. W p óźn iejszy ch latach m niejszości w ęg iersk ie n a z a a n e k to w a n y c h o bszarach m alały z aró w no w w ielkościach b e z w z g lę d n y c h , jak i w zg lęd n ie . W 1920 rok u W ęgrzy stano w ili około 30 % lu d n o ści n a teren a ch o d d a n y c h C zechosłow acji, ty m czasem w e d łu g słow ack ieg o sp isu z rok u 1991 stan o w ią za le d w ie 11% lu d ności n a tych te re n ac h . S zczeg óły zob.: K âroly Kocsis, E szter K ocsis-H odosi, Ethnic geography of the H ungarian minorities in the Carpathian basin, B u d ap est 1998. 3 N a tem at g ran ic por.: Jân o s Sallai, A magyar-osztrók hatâr tôrténetérôl a XVII. Szâz adtól napjainkig, „ S o p ro n i S zem le" 1996, vol. 50, n r 4, s. 289-301. Alfred Lang, Sichere Grenzen. Vom Eisernen Vorhang zum Assistenzeinsatz des Bundes heeres, [w:] T ra u d e H o rv a th , Eva M ü lln er (red.), Hart an der Grenze. Burgen land und W estungarn, W ien 1992, s. 141-152.
246
2 47
A n d râ sV â ri T ransgraniczne zw iązki g o sp o darcze a to żsam o ść n aro d o w a
c io w o 4. M o żliw o ść p r z e m ie s z c z a n ia się, a d o k ła d n ie j d z ia ła nia g o s p o d a r c z e g o p o d ru g ie j s tro n ie granicy, o tw o r z y ła się d o p i e r o p o 1989 ro k u . W y d a w a ł o się, że lata 1999-2000 są d o b r y m c z asem , b y z a p y ta ć , cz y r o z d z ie lo n e n ie g d y ś re g io n y ro z w i n ę ł y jakieś n o w e z w ią z k i i czy p o ja w iły się n o w e m o ż li w ości b ą d ź n o w e nap ięcia. R o z p o c z ą ł się p r z e p ł y w p r z e z g ra n ic ę k lientów , p ra c y i k a p ita łu . P rze m y tn icy , b e z p a ń s k i e p s y i d y g n i t a r z e n a p o l o w a n ia c h nie byli p r z e d m i o t e m b a d a ń . R u c h k o n s u m e n c k i jest n a jm n ie j in te re su ją c y ; jest to w p r a w d z i e n a jb a rd z ie j m o b iln a k ateg o ria, j e d n a k w n i e d ł u gim czasie p o 1989 ro k u z o stał z n a c z n i e z a h a m o w a n y . W p r a w d z ie w latac h 1987-1989 t ł u m y k lie n tó w u d a w a ł y się z W ę g ie r do A u strii w p o s z u k i w a n iu d ó b r k o n s u m p c y j n y c h , j e d n a k b a r d z o s z y b k o sytuacja r y n k o w a z m ie n iła się. W k o ń c u lat d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h p e ł n o j u ż b y ło w ielk ich c e n tr ó w h a n d l o w y c h i h ip e rm a rk e tó w . Klienci prz estali s z u k a ć t o w a r ó w p o z a g r a n ic a m i s w e g o re g io n u . D r u g a k ate g o ria to w y j a z d y z w i ą z a n e z pracą. L u d z ie p r z e n o s z ą się, p o s z u k u ją c z a t r u d n i e n i a lub w y ż sz ej płacy. W latach d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h m igrac ja tak a o d b y w a ła się z Jan o s s o m o rja d o p o blisk ich m ia s te c z e k a u striac k ich o ra z z P a r k a n y i o ta cz ając y ch w io s e k na Słowacji d o O s t r z y h o m i a p o w ęg ierskiej s tro n ie D u n a ju . Z a k re s i s t r u k t u r a p r z e s t r z e n n a z a t r u d n i e n i a u w a r u n k o w a n e są w d u ż e j m ie rz e p r z e z s t r u k t u rę o s a d n i c t w a i t r a n s p o r tu o ra z m o żliw o ści p r z e k r a c z a n ia g r a nicy. N a le ż y r ó w n i e ż w z ią ć p o d u w a g ę w a r u n k i k o rz y s ta n ia z sam ej granicy, jej stan p r a w n y i o rg a n iz a c y jn y . P łot m ię d z y A n d a u i J â n o s s o m o rja b ył m ie js c e m o s ła w io n e g o p rz e c in a n ia d r u t u k o lcza steg o że la zn ej k u r t y n y p r z e z m in is tr ó w s p r a w z a g r a n i c z n y c h A ustrii i W ę g ie r w 1989 r o k u 5. D o s k o n a le w y
4 O histo rii k o n tro li g ra n iczn y ch zob. tekst P étera B encsika w n in iejszy m tom ie. 5 M am tu n a m yśli tak z w a n y „p ik n ik p an e u ro p e jsk i" z 19 sie rp n ia 1989 ro ku . P o d czas teg o sy m b o liczn eg o sp o tk a n ia m in istro w ie sp ra w zag ran icz-
W spółczesność k resó w
g lą d a ło to telewizji, j e d n a k p o dziś d z ie ń g ra n ic a jest n a p r a w d ę tylko p ó ł p r z e p u s z c z a l n a , n ie w p ełni o tw a rta . U w z g l ę d n i a jąc b ieżące in te re s y k u p c ó w i p r a c o d a w c ó w z A n d a u , s t r o n a au stria c k a p o z w o liła n a p r z e k r a c z a n ie g r a n ic y je d y n ie p r z e z pieszy c h , nie z e z w o l o n o n a o d p r a w ę s a m o c h o d ó w . R ad n i z A n d a u nie są k s e n o fo b a m i. W ie d z ą , że w ich r e gio n ie nie m a w ie lu p ra c o d a w c ó w , w ięc ich h o łu b ią. P o s tę p u ją tak, b o d o b r z e p r o s p e r u ją c a k o o p e r a t y w a w in ia rs k a nie m o ż e z a p e w n i ć p r a c y dla w szy stk ich , a p o z a nią, s k le p a m i i z a k ła d a m i g a s t r o n o m i c z n y m i nie m a w łaśc iw ie nic więcej. Klientam i tych p l a c ó w e k jest sp o ra g r u p a e m e r y t o w a n y c h i w c ią ż jeszcze c z y n n y c h z a w o d o w o p rz ed staw icieli ś r e d n io z a m o ż n e g o m ie s z c z a ń s tw a , k tó rz y kupili sobie tu d o m y ze w z g lę d u n a n ie w ie lk ą o d leg ło ść o d W ied nia. W tej sytuacji ra d a m iejska A n d a u chce u t r z y m a ć w y ł ą c z n ość k u p c ó w z A n d a u w o b s łu g iw a n iu k lie n tó w austriac k ich . W p r o w a d z a j ą c o g ra n ic z e n ia r u c h u , p o t e n c j a ln y m k lie n to m w ę g ie rs k ic h p r z e d s ię b io rc ó w u t r u d n i o n o d o s t ę p d o ta n ic h fry z je ró w i re stauracji, p o z o s ta w ia ją c w ę g ie rs k im p r a c o w n i k o m m o ż liw o ś ć p o d ję c ia p ra c y w m a ły c h firm a c h w A n d a u . P ra c o w n ic y ci w d r o d z e d o A ustrii p o d j e ż d ż a j ą d o p rzejścia g r a n ic z n e g o s a m o c h o d a m i i p a r k u ją je p o p r z e d g ra n ic ą, a p o d ru g ie j s tro n ie są za b ie ra n i p r z e z a u striac k ich p ra c o d a w c ó w . By się w y b ra ć d o fryzjera czy na sznycel na W ęgry, a u striac cy klienci m u sielib y z a p e w n i ć sobie d r u g i s a m o c h ó d za g ra n ic ą, w ięc z k o n iecz n o ści p o z o s ta ją lojalni w o b e c s w o ich k u p c ó w , fry zjeró w i r e s ta u r a t o r ó w w A n d a u . N iestety, n iem al w s z y s c y p ra c o w n ic y d o je ż d ż a ją c y ze s tr o n y w ę gie rsk iej d o Austrii są
n y ch A ustrii i W ęgier odcięli fra g m e n ty d ru tu k olczasteg o żelaznej k u rty n y . Piknik o d b y ł się na o d cin k u g ran icy m ięd z y A n d au a Jan o sso m o rja. P rz e d sm ak n ie k o n tro lo w a n e g o p rz eb ie g u w y d a rz e ń stan o w iła akcja o k o ło 300 o b y w ateli N iem ieckiej R epubliki D em o k raty czn ej, k tó rz y w y k o rzy stali o k a zję i w z am iesz a n iu p rzeszli p rz e z g ran icę z A ustrią, w ó w c za s jeszcze dla nich n ie d o stę p n ą . Byl to zn a k , ż e w ła d z e w ęg iersk ie m og ły nie p rz e strz e g a ć ju ż u m ó w z N iem iecką R ep u b lik ą D em o k ra ty c z n ą i p o zw olić u ciek in iero m na sw o b o d n e p rz e k ra c z a n ie granicy.
248
249
A n d râs V âri T ransgraniczne zw iązki g o sp od arcze a to żsam o ść n aro d o w a
z a t r u d n i e n i n ieleg aln ie, w ięc n ie u d a ł o się z e b ra ć w i a r y g o d n y c h info rm ac ji n a ich temat*'. M ia rą ich z n a c z e n ia dla g o s p o d a rk i austriackiej, a szc z e g ó ln ie dla B u r g e n l a n d u , najdalej n a w s c h ó d w y s u n ię te j p ro w in c ji Austrii, b y ła klęska k a m p a nii p r o w a d z o n e j p r z e z p a r tię F P Ö p rz e c iw p o s z e r z e n iu Unii E u ropejskiej, p o d c z a s której s tra s z o n o A u s tria k ó w z a le w e m t a n ic h ro b o t n i k ó w z zagranicy. T y m c z a s e m m ie s z k a ń c y B ur g e n l a n d u c h ę tn ie w itali p rz y b y s z ó w . N a g ra n ic y sło w a c k o -w ę g ie rs k ie j, g ł ó w n ą p r z e s z k o d ą dla r u c h u był D u n a j. M o s t M arii W alerii, z b u d o w a n y w 1895 roku , z o stał w y s a d z o n y p r z e z o k u p a c y jn e w o js k a cz e c h o s ło w a c k ie p o ro k u 1920, c h c ia n o w te n sp o s ó b p rz eciąć w ięzi łączące e t n ic z n ie w ę g ie rs k ie te ry to ria n o w e g o p a ń s t w a c z e c h o s ło w a c k ieg o p o p ó łn o c n e j stro n ie rzeki i o k r o j o n e p a ń s t w o w ę g ie r skie na p o ł u d n i u . M o s tu nie o d b u d o w a n o p r z e z n a s t ę p n y c h o s ie m d z ie s ią t lat. B a rd z o z n a m i e n n e jest to, ż e w 1999 rok u, dziesięć lat p o o d z y s k a n iu w olności, R ep ublika W ę g ie r m iała więcej przejść g ra n ic z n y c h (w s to s u n k u d o długości granicy) n a g ran icy z A ustrią - je d y n ej granicy, za k tórą nie m a liczącej się w ęgierskiej g r u p y n a r o d o w o ś c io w e j - niż n a w szystkich in n y ch , za k tó ry m i m ieszkają p o w a ż n e w ęgie rsk ie m niejszo ści7. S zcz eg ó ln ie zaś z g ra n ic ą m ię d z y p a ń s t w e m s ło w ac k im a w ę g ie rs k im z w ią z a n e są d w a c ie k a w e zjaw isk a , k tó re m o c n o w p ł y n ę ł y n a n a s z ą pracę. P ie rw s z e to fakt, że p o m i m o re p re s y jn e j
polityki p a ń s t w a
c z e c h o s ło w a c k ie g o p o ro k u
b N ie m o ż n a b y ło p rz e p ro w a d z ić m ia ro d a jn y c h w y w iad ó w , g d y ż A ustria p o w a ż n ie p o d c h o d z i d o p iln o w a n ia g ran icy i obecności n ieleg aln y ch ro b o t n ik ó w z a g ran icz n y c h - lu d z ie w ięc bali się m ów ić. 7 A ustriacki o d c in e k g ran icy b y ł d ru g im z kolei n ajk ró tsz y m sp o śró d pięciu g ra n ic ó w c z e sn y c h W ęgier. W ro k u 1999 istn iało 11 p rzejść na g ran icy w ęg iersk o -au striack iej i 15 n a sło w ack o -w ęg iersk iej, z u w z g lę d n ie n ie m p rzejść w y łącz n ie dla p ieszy ch . N a g ra n ic y W ęg ie r z R u m u n ią i z C zech o sło w acją na je d n o przejście p rz y p a d a ły w p rz y b liż en iu d w u k ro tn ie d łu ż s z e o d cinki w sto su n k u d o g ran icy a u striack o -w ęg iersk iej. Z m u sz a ło to lu d z i d o o d b y w a n ia czasam i c a ło d z ie n n y c h p o d ró ż y p o to, że b y się d o stać na p rz y k ła d na p o g rz e b w u jk a w sąsied n iej w iosce, tyle że z n ajd u jąc e j się p o d ru g iej stro n ie granicy. I to w sytu acji, g d y n o m in a ln ie g ran ice b y ły ju ż d a w n o „o tw arte".
W spółczesność k resó w
1920 (kon fisk ata ziem i W ę g r o m i o s a d z a n i e na niej C z e c h ó w i S ło w a k ó w o ra z p r z y m u s o w e w y d a la n ie W ę g r ó w p o m i ę d z y ro k ie m 1945 a 1948) g ra n ic a ta n ie m a l n a całej d łu g o ści r o z dziela sp o łecz n o ści tej sam ej n a r o d o w o ś c i - W ęgró w . G ra n ica ta p r z y p o m i n a b e z s e n s o w n o ś ć m u r u b erlińsk ieg o. D ru g ie to głęboki u ra z W ę g r ó w n a p ó łn ocy , p o czech o sło w a ck iej, a p ó ź niej słow ackiej s tro n ie granicy, z w i ą z a n y z p a m ię c ią o p rz e ś la d o w a n ia c h ; w p r a w d z i e b e z p r z e m o c y b e z p o ś r e d n i e j , ale nie m n iej s k u te c z n y m i m e t o d a m i p a ń s t w o w y m i u c z y n io n o ich o b y w a te la m i d ru g ie j k a te g o rii8. N a s z e b a d a n i a p r o w a d z i l i ś m y t u ż p r z e d i w czasie o d b u d o w y m o s t u M arii W alerii w 2001 ro ku. P rz e d o d b u d o w a n ie m m o s t u łą c z n o ść m i ę d z y d w o m a b liźn iacz y m i m ia s ta m i P a r k a n y i O s t r z y h o m u m o ż liw ia ł je d y n i e p ro m . Był to d ro g i i p o w o l n y ś r o d e k t r a n s p o r tu , o d z w ie rc ie d la ją c y p e w n ą logikę p o lity c z n ą t a m t e g o czasu: nie m o ż n a by ło z u p e łn i e izo lo w ać lu d n o ści, ale p r ó b o w a n o m a k s y m a l n i e o g ra n ic z a ć jej ruch. C z a sy się z m ie n iły - w ę g ie rsk i oficer s tra ż y g ra n ic z n e j o ż e n ił się z o b y w a te lk ą Słowacji i osiedlił p o słow ackiej stro n ie g r a nicy, u t r z y m u j ą c w c ią ż d o b r e k o n t a k t y w b u d a p e s z t e ń s k i m M in iste rstw ie S p r a w W e w n ę t r z n y c h . Z o r g a n iz o w a ł p r y w a t n ą p r z e p r a w ę p r o m o w ą i w y g ra ł p r z e t a r g na p r z e w o ż e n i e ro b o tn ik ó w ze sło w a c k ie g o n a w ę g ie rs k i b rz e g rzeki d o p ra c y w r o z b u d o w u ją c e j się fabry ce s a m o c h o d ó w S u z u k i w O s trz y h o m iu . P r z e p r a w a te o re ty c z n ie była d o s t ę p n a j e d y n i e dla
" S p ad e k liczby lu d n o ści w ęgierskiej b ył szczeg ó ln ie w y ra ź n y w latach 1944— 1948. P rz e ślad o w a n ia W ęg ró w były w łaściw e w y łączn ie C zechosłow acji; n ie były o n e, jak w w y p a d k u re p re sjo n o w a n ia N iem ców , z a p isa n e w tra k tacie p o cz d am sk im . W ro k u 1937 na teren ie d zisiejszej Słow acji żyło 634 000 W ęgrów , p o d c z a s g d y sp is lu d n o śc i z ro ku 1950 zaw ierał d a n e o istn ie n iu jed y n ie 369 000 o b y w a teli n a ro d o w o ści w ęg ierskiej - ćw ierć m iliona ludzi g d zieś się „zgubiło". O d n o śn ie d o tej historii zob.: K ślm an Janics, A liontalansag évei. A szlovâkiai magyar kisebbség a màsodik vilàghâborù utàn 1945-1948, w yd . 3, B u d a p e st 1989. P ie rw sze i d ru g ie w y d a n ie z ro ku 1979 i p ó źn iejsze by ły p rz e m y c a n e z CSRS na Z a c h ó d i z aw ie ra ły p e w n e b łęd y i p o m in ięcia. N a u ż y te k czy te ln ik ó w sło w ack ich istn ieje w y d a n ie słow ackie: Roky bez dom oviny, B u d a p est 1994.
250
251
A nd râs V âri T ransgraniczn e zw iązki g o spod arcze a to żsam o ść n aro d o w a
p r a c o w n i k ó w firm y S u z u k i, j e d n a k w p r a k ty c e n a p o k ła d w siad a ł, kto chciał. D z iw n y m zb ie g ie m okoliczności p r y w a t n a p r z e p r a w a p r o m o w a n ie m u s ia ła k o rz y s ta ć z p o r t u r z e c z n e go n a le ż ą c e g o d o p a ń s t w o w e g o p r z e d s ię b io r s tw a t r a n s p o r tu rz e c z n e g o , lecz k o rz y sta ła ze z n a jd u ją c e j się tu ż o b o k p r z y s t a ni p r y w a tn e j. P oza ty m była b a r d z o b e z p ie c z n a : b e z p ie c z n ie m o g ła n a w e t ig n o ro w a ć w sze lk ie p r z e p is y b e z p ie c z e ń s t w a d o ty c z ą c e t r a n s p o r t u p r o m o w e g o . W sz y scy ro b o tn ic y d o je ż d ż a ją c y d o p ra c y p r o m e m ze S tù ro v a na Słowacji d o E s z te r g o m u n a W ę g rz e c h , łącz n ie o k o ło trz y s tu o só b , byli e tn ic z n y m i W ę g r a m i 9. 1 w sz y s c y p r a c o wali w z a k ła d a c h S u zu k i. P o z io m b ez ro b o cia w O s t r z y h o m i u o b n iż y ł się d zięki tym z a k ła d o m (z o k o ło 12 % w ro k u 1994 d o ok oło 9 % w 1998), ale p o n i e w a ż p o z o s ta li b e z r o b o t n i (C y g a nie) n ie m ogli być z a t r u d n i e n i p rz y linii m o n t a ż o w e j w fa b ry ce, firm a n ie m iała in n e g o wyjścia, jak i m p o r t o w a ć siłę r o b o czą, z a m niej więcej p o d w ó j n ą c e n ę w s t o s u n k u d o k o s z tó w z a t r u d n i e n i a p r z e c ię tn e g o ro b o tn ik a w ę g ie r s k i e g o 10. N ie m a l w szysc y d o je ż d ż a ją c y byli w y k w a lif ik o w a n y m i p r a c o w n i k a mi. Jest to j e d n a k raczej tylko o d z w ie rc ie d le n ie aspiracji, a nie w s k a ź n i k osiągnięć. C z ę s to znali je d y n i e p rz e s ta rz a łą te c h n i kę lu b ich u m ie ję tn o ś c i b yty n i e o d p o w i e d n i e - p ra c o w n ic y socjalistycznej g o s p o d a r k i czech o sło w a ck iej. J e d n a k z p u n k t u w id z e n ia firm y S u z u k i, ż a d n e u m ie ję tn o ś c i nie były o d p o w i e d n i e - bo d o p ra c y n a linii m o n t a ż o w e j nie trz e b a m ieć kwalifikacji, a je d y n ie d u ż ą w y trz y m a ło ś ć . 9 K ażdy z 300 ro b o tn ik ó w m a w d o w o d z ie osob istym w p isa n ą słow acką w ersję im ienia; tak są też e w id e n c jo n o w a n i w fabryce S uzuki. T ym czasem w 24 w y w ia d a c h , jakie p rz e p ro w ad z iliśm y , k a ż d y z z a p y ta n y c h d ek laro w ał, że czu je się W ęg rem . C h o d ziło o ich to żsam o ść n a ro d o w ą , nie o język ojczy sty. W Unii E uro p ejsk iej nie sto su je się z a m ia n y im io n, tak b y Ali czy M u h a m m a d stał się A n d rz eje m czy M ateu szem . Ta słow ack a p rak ty k a u k a z u je n am n o w e, in te re su ją ce p e rs p e k ty w y eu ro p e jsk ie g o rozw o ju . 1,1 D an e d o ty c zą c e b ezro b o cia u z y sk a n o dzięk i u p rzejm o ści p o w ia to w e g o u rz ę d u p racy w O strz y h o m iu . W szystk ie liczby o d n o sz ą c e się d o z a tr u d n ie nia ro b o tn ik ó w w fabryce S u zu k i p o d a n o d zięk i życzliw ości k iero w n ic tw a k a d r z a k ła d ó w M ag y ar S u zu ki Rt., E sztergom .
W spółczesność kresów
M o ty w a c ja decyzji p o d ję c ia p ra c y w O s t r z y h o m i u była o czy w ista - w szy sc y d o je ż d ż a ją c y byli w c ześn iej b e z ro b o tn i. O k o ło 60% b a d a n y c h d o j e ż d ż a ją c y c h p o z o s t a w a ł o b ez p ra c y d łu żej niż ro k porzed p o d ję c ie m p ra c y w O s t r z y h o m i u . Z a r a biali tam z n a c z n ie więcej n i ż m o g lib y zaro b ić u siebie, n a Sło w acji, ale p o n i e w a ż ta m nie mieli pracy, takie r o z w a ż a n i e było czysto teo re ty c z n e . A r g u m e n t e m p rz e c iw była cena, jaką n a leżało zapłacić: d łu g ie g o d z i n y p ra c y i b a r d z o m ę c z ą c e z a ję cie". S a m a firm a m ó w iła o t y m o tw a r c ie p o d c z a s z w ie d z a n ia z a k ła d ó w z o r g a n i z o w a n e g o dla p o te n c ja ln y c h p r a c o w n ik ó w . Po z w ie d z a n i u tylko nieliczni k a n d y d a c i w y t r w a l i w z a m i a rze p o d ję c ia p ra c y - p o zo stali już na ty m e ta p ie z d a w a li sobie s p ra w ę , że nie d a d z ą rady. Z p u n k t u w i d z e n ia to ż s a m o ś c i n a r o d o w e j w ę d r ó w k a za pra cą s ta n o w i p ro b le m g ł ó w n i e z p o w o d u k o lo n ia ln e g o tr a k to w a n ia W ę g r ó w p rz y b y w a ją c y c h z m niej r o z w in ię ty c h kra jów s ą sied n ich , takich jak R u m u n i a czy U k ra in a , p r z e z kraj o jczysty i jego in sty tu c je . P o w r ó t d o k ra ju , g d z ie z a m ia s t o c z e kiw an e j solidarn ości s p o t y k a się j a w n y w y z y s k i u p o k o r z e n ie , jest t r a u m a ty c z n y m d o ś w i a d c z e n i e m 12. W z n a c z n ie m n i e j s z y m s t o p n i u d o ty c z y to m igracji n a linii S tu r o v o / P â r k a n y - O s tr z y h o m / E s z t e r g o m . Po p ie rw s z e , firm a w zięła na siebie r o z w ią z a n ie p r o b l e m ó w fo rm a ln y c h , ro b o tn icy nie m u s z ą b ieg ać p o u r z ę d a c h , a p r z y tym w s z y scy są u b e z p ie c z e n i. J e d n a k ich z a t r u d n i e n i e k o s z tu je firm ę więcej niż p ra c a m ie js c o w y c h , w ięc w w y p a d k u p r o b l e m ó w z p r o d u k c ją p ie rw s z y m i d o z w o ln i e n i a b ę d ą ro b o tn ic y z e Sło wacji. 11 P ierw sza z m ia n a trw a o d 6.00 d o 14.50, d ru g a o d 14.50 d o 23.00. Ro b o tn icy sk a rż ą się na w y c z e rp a n ie . Jest to d ru g i w k o lejn o śc i p o w ó d o d c h o d z e n ia z pracy, w ięcej o d c h o d z ą c y c h p o d a w a ło ja k o g łó w n y p o w ó d d a le k i d o jazd . 12 Ju lian n a Bodo (red.), E tim dorlók? Vendégmunka és életforma a Szekelyföldön, C sik szered a 1996; Ju lian n a B odó, O lâ h S a n d o r (red.), Elm entünk. Szêkelyföldi életutak, C sikszered a 1996. A n gielskie stre sz cze n ie tej d o sk o n a łej p racy g ru p y w ęg iersk ich a n tro p o lo g ó w w R u m u n ii zob.: Z o ltan A. Biró, Jó zsef D. L örincz, Szeklerland in transition, M iercu rea C iuc 1999.
252
253
A n d râs V âri T ransgraniczne zw iązki g o sp o d arcze a to żsam o ść n aro d o w a
T y lk o je d n a c z w a rta d o je ż d ż a ją c y c h o t r z y m a ła z a k w a t e r o w a n i e w d o m a c h firm o w y c h , w ięc i s t o tn y m c z y n n ik ie m jest jeszcze p ro b le m d o j a z d u . W ięk szo ść d o j e ż d ż a j ą c y c h ro b o t n i k ó w m u s i d o d a w a ć d o d z i e w ię c i o g o d z i n n e g o d n ia p ra c y co n a jm n ie j d w ie, a c z a s e m n a w e t c z te ry g o d z i n y n a d o ja z d . To ci p ra c o w n ic y byli klientam i w s p o m n i a n e g o p ro m u .
I tu w ra c a m y d o p ro b le m u organizacji p rz e k ra c z a n ia g ra nicy. Sytuacja na przejściu P â r k â n y - E s z t e r g o m jest z u p e łn ie in n a niż n a przejściu A n d a u - J ś n o s s o m o r ja - d e k la r o w a n e tam ze w z g lę d ó w id eolo g iczn y c h z u p e łn e o tw a rc ie g ra n ic y o d 1989 roku b lo k o w a n e jest z p o w o d u lo k alny ch p r o b l e m ó w e k o n o m icznych; p o 1989 rok u, m im o p o w a ż n y c h o g ra n ic zeń , w y b r a ni m iejscow i p rzed sięb io rcy działają w m ia rę sw o b o d n ie . W o b u w y p a d k a c h c z y n n ik ie m d e c y d u j ą c y m o sytuacji p rzejść g ra n ic z n y c h jest e k o n o m ia , w k a ż d y m ra zie c z y n n ik ten s p o ro w y jaśn ia. G d y b y ś m y j e d n a k s p ró b o w a li p r z e a n a li z o w a ć efekty p r z e p ł y w u k a p ita łu , róż n ic e p o m i ę d z y s y tu a c ją n a p o g r a n i czu Austrii i W ę g ie r a s y tu acją n a g ra n ic y Słowacji i W ę g ie r b y ły b y o w iele w y ra ź n ie js z e , d la te g o w t y m m iejscu m u s i m y ro zd zielić o m a w i a n i e o b u p r o j e k t ó w b a d a w c z y c h .
T ransgraniczne zw ią z k i gosp od a rcze, m n iejszo ści n arod ow e i n o w o c z e sn e p ań stw a e tn ic z n e granica au striack o-w ęgiersk a Z a r ó w n o w b a d a n ia c h n a d sytuacją p o g ra n ic z a au s tria c k o -w ę gierskiego, jak i słow ack o-w ęgierskiego , u s iło w a liśm y p rz eśle dzić z w ią zk i g o s p o d a rc z e , b ad a ją c nie ty lko m igrację z a ro b k o w ą, ale także sto sun ki w łasn o śc io w e, w s p ó ł p r a c ę g o s p o d a rc z ą i relacje n a b y w c a - s p r z e d a w c a . W y n ik jest dw ojaki. P o p ie rw s z e , w J a n o s s o m o rja istn ia ło kilka (d o k ła d n ie pięć) a u stria c k o -n ie m ie c k ic h d u ż y c h p rz e d s ię b io rs tw , z a ło ż o n y c h w latach d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h . W w y b o r z e lok aliza cji k ie ro w a ły się o n e w y łą c z n ie w z g lę d a m i e k o n o m ic z n y m i. F ir m o m ty m o d p o w i a d a ła n ie w ie lk a o d le g ło ś ć o d Austrii i o d
W spółczesność k resó w
lotn isk a S c h w e c h a t o ra z b ra k siln y ch z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h , rygorystycznych p rzep isó w dotyczących śro d o w isk a n atu ra l n e g o , w y m o g ó w te c h n ic z n y c h itd. P o w s ta ją c e firm y d o c e n ia ły d o b r ą in f r a s tr u k tu r ę (sieć d ró g , d o s t ę p d o p rz e m y s ło w e j elek try c z n o ś c i i g a z u z ie m n e g o ) i niskie c e n y ziem i. P rz e d s ię b io rs tw a te nie p o t r z e b o w a ł y lo k a ln e g o czy s p o ł e c z n e g o z a k o rz e n ie n ia , k tó r e g o z r e s z tą n ie miały. Po d ru g ie , trzej p o w a ż n i au stria c c y w łaściciele z ie m s c y w y k u p ili n ie le g a ln ie p o w ę gie rskiej s tro n ie tysiące h e k t a r ó w ziem i. Byli l u d ź m i o b cy m i w ty m re g io n ie . J e d e n z n ich u ż y ł j e d n a k w r o z m o w ie a r g u m e n t u , że m a ją p r a w o d o k u p io n e j te ra z ziem i, w ty m sensie, ż e jest e tn ic z n ie n ie m ie c k a , z a b r a n a im p o d c z a s akcji w y p ę d z a n i a w 1946 r o k u 13. T e g o s t w i e r d z e nia n ie m o ż n a u z n a ć a n i za n i e p r a w d z i w e , a n i za o czyw iste. Dla w y s i e d l o n y c h d o A ustrii d o d a t k o w y m p r o b l e m e m b y ła b a rie ra ję z y k o w a : p r z e z o s ta tn ie p ó łw ie c z e , b e z w z g l ę d u na n a r o d o w o ś ć , m u sieli oni, a p o t e m ich dzieci, ży ć w ś ro d o w i s k u n ie m ie c k o ję z y c z n y m . N i e z a le ż n ie o d s w y c h k o r z e ni m ie s z k a ń c y J a n o s s o m o rja b e z w y j ą t k u o d rz u cili lo k a ln y d ia le k t n ie m ie c k i i m ó w i ą w y łą c z n ie p o w ę g ie rs k u , n a w e t ci, k t ó rz y w c ią ż p r z y z n a j ą się d o n ie m ie c k ic h p r z o d k ó w , u cz ą się literackiej w ersji język a n ie m ie c k ie g o z austriackiej telewizji, p o r z u c i w s z y g w a r ę d z ia d k ó w . N ie m n ie j b arie ra ję z y k o w a n ie jest z a p e w n e c z y n n ik ie m d e c y d u ją c y m w jakiejk olw iek w s p ó ł p r a c y d u ż y c h a u s tria c kich farm z lu d n o ś c ią m iejscow ą. Z a t r u d n i a j ą o n e raczej n i e w ie lk ą liczbę m ie js c o w y c h p r a c o w n i k ó w ; au s tria c k ie fa rm y p o w ę gie rskiej s tro n ie g ra n ic y w w ię k sz o ści są z a r z ą d z a n e p r z e z a g e n t ó w n ie ru c h o m o śc i, k t ó rz y z a z w y c z a j są in ż y n ie r a 13 N iem cy zostali w y sied len i z W ęgier n a m o cy u sta le ń k o n feren cji p o c z d am sk iej. W y sied len ia te nie zo stały p rz e p ro w a d z o n e d o k ońca ani w ca łych W ęg rzech , ani w reg io n ie Jano sso m o rja. W b a d a n y m reg io n ie p rz y m u s w y ja z d u d o ty cz y ł w g łó w n ie d u ż y c h w łaścicieli ziem sk ich . Zob. Potsdamer Konferenz und Abkommen, [w:] Konferenzen und Verträge. Vertrags-Ploetz. Ein Handbuch geschichtlich bedeutsamer Zusam m enkünfte und Vereinbarungen, Teil II. Bd. 4A: Neueste Zeit 1914-1959, w y d . 2, W ü rz b u rg 1959, s. 270-277.
254
2 55
A n d râ s V âri T ran sg ran iczn e zw iązki g o spod arcze a to żsam o ść naro d o w a
mi ro ln ictw a . F a r m y te są w p e łn i z m e c h a n i z o w a n e . I ch ociaż A u s tria c y są g ł ó w n y m i k o n k u r e n t a m i w ro ln ictw ie, a p o w y k u p i e n i u n ie m a l j e d n e j trzeciej całej ziem i u p r a w n e j w o k ó ł Jân o s s o m o rja , są o to c z e n i p r z e z w ę g ie rs k ic h rolnikó w , k o n t a k t m i ę d z y nim i w y d a j e się m in im aln y . W tej d o ść o g ra n ic z o n e j w y m i a n i e sp o łe c z n e j n a r o d o w o ś ć m ie js c o w y c h in w e s to ró w , b ę d ą c y c h p a r t n e r a m i A u striac k ic h „ in tr u z ó w " , w y d a je się z u p e ł n i e b e z z n a c z e n ia . Is to tn a jest r ó w n i e ż k w e stia p o s t r z e g a n i a s p o łe c z n e g o . A ni n a p o z io m ie n a r o d o w y m , ani lo k a ln y m nie m a t r a d y cji w ro g o ś c i m i ę d z y A u s tria k a m i i W ę g r a m i 14. Po ro k u 1989 p i e r w s z y n a r o d o w o - l i b e r a ln y r z ą d w ę g ie rs k i d ą ż y ł d o s z y b kiej akcesji d o Unii Europejskiej i robił w szy stk o , b y u n ik n ą ć ja k ich k o lw iek k o n flik tó w z sąsiedn ią Austrią; p o litykę taką k o n t y n u o w a ł y z g o d n i e k olejn e rządy. C h ociaż m iejscow i i n w e storzy, p o w ią z a n i z a r ó w n o z p olity czn ą lewicą, jak i z praw icą, są ro z g o ry c z e n i i g ło ś n o w y p o w ia d a ją się p rz e c iw nielegalnej austriackiej k o n k u re n c ji w rolnictw ie w latach d z iew ię ćd zie sią tych, ich głos n ie d o c ie ra d o o g ó ln o k ra jo w y c h m e d i ó w ani d o p o lity k ó w - z a p e w n e ze s łu szn y ch p o w o d ó w . Skargi, ż e o bca k o n k u r e n c j a w y e lim in u je m ie jsc o w y c h p rz e d s ię b io rc ó w , a p o p e w n y m czasie z d o m i n u j e g o s p o d a r k ę re g io n u , a n a s t ę p n i e g o s p o d a r k ę całego k ra ju , m a ją oczyw i-
14 Z p ew n o śc ią w latach 1867-1918 g łó w n y m tem atem w ęgierskiej opozycji p a rla m e n ta rn e j by ły ż ą d a n ia u tw o rz e n ia całkow icie n ie z a leż n e g o od A ustrii p a ń s tw a w ęgiersk ieg o . T ra u m a rzeczy w istej niep o d leg ło ści, jaka n ad eszła w 1920 ro k u - w ślad za ro zb io rem , sp o w o d o w a ła , że zaczęto p o strzeg ać u p a d łą m o n a rc h ię a u stro -w ę g ie rsk ą jak o raj utracon y. T akie se n ty m e n ty w z m o c n iły się jeszcze p o ro k u 1945. D zieje re g io n u m iały w ła sn y ch arak ter; o d c z a só w feu d a ln y c h p o d ru g ą w o jn ę św iato w ą nie w y stę p o w a ły tu ż a d n e k o n flik ty e tn iczn e. J e d n a k p o w o jn ie z w io sek p o stro n ie w ęgierskiej w y p ę d z o n o co n ajm n iej p o ło w ę lu d n o śc i niem ieckiej, a jej d o b ra sko n fisk o w an o . N a to m iejsce p rz y b y w a li falam i p rze sie d le ń c y w y g n a n i z C zecho sło w acji, z a jm u ją c d o m y i z ie m ie d a w n y c h m ieszkańców . M ięd zy p o zo stały m i N ie m cam i a p rzy b y sz a m i w y stą p iły p o w a ż n e anim o zje. J e d n a k w ciągu złożo nej historii n ie całkiem d o b ro w o ln e g o w z a je m n e g o p rz y sto so w a n ia em ocje o p a d ły i k ie d y p ro w a d z iliśm y b a d a n ia , w b re w o c zek iw an io m , n a ro d o w o ść n ie sta n o w iła ju ż is to tn e g o p ro b le m u .
W spółczesność k resó w
sty w y m i a r polity c zn y . Stąd p o ja w iło się p o r ó w n a n i e d o p ią tej k o lu m n y . P o d o b n e j m e tafo ry k i u ż y w a n o n a W ę g rz e c h po ro k u 1945, k ie d y to m a rk s is to w s c y h is to ry c y u siłow ali u z a s a d niać czystki e t n i c z n e i w y p ę d z a n i e N ie m c ó w . T e ra z p o w t a r z a się takie słow a, ale n ie w y d a je się, b y z a m i e r z a n o je w cielać w życie. A u striac k ie f a r m y p o w ę g ie rsk iej s tro n ie g ra n ic y w o k o licach J a n o s s o m o rja są e k s p a n s y w n e i d z ia ła ją w sytuacji s z tu c z n ie s tw o r z o n e j p rz e z w ł a d z e au stria c k ie , w c ią ż n i e d o p u s z c z a ją c e d o o tw a rc ia n o r m a l n e g o przejścia g ra n ic z n e g o . J e d n a k u w z g lę d n ia j ą c w s z y s tk ie te e le m e n ty , n ie m o ż n a p o w ied z ie ć, b y z a is tn ia ła sytuacja s ta n o w iła c z y n n ik e tn ic z n y c h z m i a n w p r z e s t r z e n i g o s p o d a r c z e j p a ń s t w a w ę g ie rs k ie g o b ą d ź o d m ł o d z e n i a n iem ieck iej to ż sa m o ś c i e tn ic z n e j n a W ę g rz e c h .
T ran sgran iczne z w ią zk i g osp o d arcze, m n iejszo ści n arod ow e i n o w o c z e sn e p ań stw a e tn icz n e granica w ę g ier sk o -sło w a ck a N a g ra n ic y w ę g ie rs k o -s ło w a c k ie j m a m y d o c z y n ie n ia z o d w r ó ce n ie m ról, jakie s p o tk a liś m y n a g r a n ic y a u s tria c k o -w ę g ie r skiej. W p o ł u d n i o w e j części Słowacji ży je p o p u l a c j a c h ł o p ó w w ę g ie rsk ich , p o d c z a s g d y r d z e n n e z ie m ie w ę g ie rsk ie były p o d d a w a n e p ro c e s o w i u p r z e m y s ło w ie n i a już n a p o c z ą tk u XX w iek u . Akcje o d b ie ra n ia g o s p o d a r s t w i u s u w a n i a W ę g ró w z C zec h o s ło w a c ji w latach d w u d z i e s t y c h , a p o t e m c z te r d z ie s tych nie z o s ta ły p r z e p r o w a d z o n e d o k o ń c a , j e d n a k p a m ię ć m a s o w y c h p r z e ś l a d o w a ń jest d o d z iś i s to tn y m s k ła d n ik ie m w ę gierskiej to ż s a m o ś c i n a Słowacji. Z d r u g ie j s tro n y k o m u n i ści p o d p r e te k s te m u d z ia łu m n iejszo ści w ę g ie rsk iej w Praskiej W iośnie 1968 r o k u , n ie is to tn e , r z e k o m e g o cz y rz e c z y w is te g o , o żyw ili pojęcie w ę g ie rs k ie g o z a g r o ż e n ia C zec h o sło w acji. T aką k o n c e p c ję z a g r o ż e n ia słow ac k ie elity p o lity c z n e o d z ie d z ic z y ły p o C z e c h o s ło w a c k ie j R ep u b lice S ocjalistycznej. W czasie n a s z y c h b a d a ń s k ra jn ie n a c jo n a lis ty c z n y r e ż im M eć ia ra został z a s tą p i o n y p r z e z rz ą d k oalicyjny M ik u la ś a D ż u rin d y , j e d n a k
256
257
A n d räs V âri T ransgraniczne zw iązki go sp o d arcze a to żsam o ść n aro d o w a
w ro g ie W ę g r o m s t a n o w i s k o p a ń s t w a sło w ac k ie g o i sło w a c kich elit n ie w ie le się z m ien iło . W d o k u m e n t a c h w s z y s tk ic h W ę g r ó w d o je ż d ż a ją c y c h d o p ra c y w O s t r z y h o m i u w p i s a n o słow ac k ie w e rsje ich im ion ; k o r e s p o n d e n c j a p rz e d s ię b io rs tw , s to w a r z y s z e ń i izb y h a n d l o w ej w P a r k a n y o d b y w a się w y łą c z n ie w ję z y k u sło w ackim . Sytuacja taka nie d z iw i, g d y ż sło w ack ie p r z e p is y ta k z w a n e g o p r a w a o ję z y k u u r z ę d o w y m n a k ła d a ją w y s o k ie k a r y za u ż y w a n ie ja k ie g o k o lw ie k „obcego" języ ka w d o k u m e n t a c h u r z ę d o w y c h 15. M niej o c z y w is te i n ie o b ję te w s p o m n i a n y m i p r z e p isam i jest n i e u ż y w a n i e języka w ę g ie rs k ie g o p o d c z a s o b ra d r a d y m iasta P a rk a n y , k tó re g o 70% m ie s z k a ń c ó w to W ę g r z y 16.
15 C h o d zi tu ta j o p rz e p isy p ra w a n r 270 z 1995 roku w sp ra w ie języka u rz ę d o w e g o R epubliki S łow ackiej. P raw o to n ak a z u je u ż y w a n ie języka u rz ę d o w e g o w e w szy stk ich sy tu a c ja c h o k re ślo n y ch szczeg ó ło w o na w y czerp u jącej liście użyć i funkcji o ra z w s p o m in a o m ożliw ości u życia języka m niejszości n a ro d o w e j w p e w n e j liczbie in n y ch w y p ad k ó w . N a ru sz e n ie tego p raw a p rz e z je d n o stk i p ra w n e lub p u b lic z n e z a g ro ż o n e jest k arą g rz y w n y w w y so kości 8-16 000 d o laró w . N a jw ię k sz y c h sp u sto sz e ń d o k o n a ł nie tyle p a ra g ra f o g rz y w n a c h , u c h y lo n y z re sz tą w lipcu 1999 ro k u , ile sam e k sp a n s y w n y sp o só b sto so w a n ia o m a w ia n e g o p raw a. W szelkie uży cie języka m niejszości n a ro d o w e j w sy tu acjach n ie w y m ie n io n y c h d o k ła d n ie w p rz e p isa c h p ra w a 0 języku u rz ę d o w y m u z n a w a n o za w y k ro czen ie. Do e g z e k w o w a n ia p rz e pisów p o w o ła n o w istocie policję języ k o w ą , chociaż jej u rz ę d n ik ó w n a z y w a n o „ d o ra d c a m i jęz y k a u rz ę d o w e g o ". Zob. lstv ân L anstyâk, A magyar nyelv Szlavâkiâban, B u d a p e s z t-P o z s o n y 2000. K on tekst o g ó ln y o m ó w io n o w pracy: G eo rg e S ch ö p flin , Sprache und Ethnizität in M ittel- und Osteuropa, [w :| Europäische Rundschau. Vierteljahreszeitschrift fü r Politik, „W irtschaft u n d Z eitgeschichte" 26 (1998), s. 75-83. O ficjalne sta n o w isk o partii m niejszości w ęgierskiej na Słow acji w sp ra w ie p ra w m niejszości, w śró d nich p ra w a do u ż y w a n ia języka o jcz y steg o , zob. w y d a w n ic tw o c e n tru m in fo rm ac y jn eg o Koalicji W ęgierskiej na Słow acji: The Hungarians in Slovakia, B ratislava 1997. Ih W e d łu g L an sty â k a w 2000 ro k u d ziało się tak b e z w y jątk u w e w szy stk ich m iastach o w iększości w ęgiersk iej. W listo p ad zie 2005 roku p rz e p ro w a d z i łem b a d a n ie sp ra w d z a ją c e w szy stk ich d o stę p n y c h w In tern ecie d o k u m e n tó w w ład z m iast P â rk â n y (S turovo), Ip o lysâg (Sahy), K om arom (K om arno) 1 D u n a sz e rd a h e ly (D u n a jsk a S treda). W e w szy stk ich tych m iastach p rz y g ra n icz n y ch lu d n o ść w ę g ie rsk a w y n o siła 40-70% . W szystkie stro n y g łó w n e tych u rz ę d ó w były d o s tę p n e w języku w ęg iersk im . O g ran ic za ły się je d n a k w yłączn ie d o o g ó ln e g o w stę p u , d a n y c h o historii m iasta, n a z w isk u rz ę d n i k ów itp. To znaczy, że p o w ęg iersk u d o s tę p n e by ły tylko tek sty n a u ż y te k gości z a g ra n icz n y c h , n ie w y m a g a ją c e z m ia n ani ak tualizacji. W szystk ie do-
W spółczesność kresów
P o d w z g lę d e m e k o n o m i c z n y m s tro n a sło w a c k a była z n a c z n ie słabsza i z a le ż n a od silniejszych p a r t n e r ó w w ę g ie r skich. W latach d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h s ło w ac k ie ro ln ic tw o d z ia łało na z a s a d a c h k ontrak ta cji, a s ło w ac k a g o s p o d a r k a późn iej o d w ęgierskiej p o z w o liła ro z p o c z ą ć p ro c e s akcesji d o Unii Eu ropejskiej. T ak w ięc p o d ko n iec d e k a d y istn iał ro z z ie w m ię d z y O s t r z y h o m i e m z jego d o b r z e p r o s p e r u j ą c ą g o s p o d a r k ą a sła b y m e k o n o m ic z n ie r e jo n e m P a r k a n y i z a c o fa n y m r o ln ic tw e m jeg o n a d d u n a js k i c h okolic. G ł ó w n e a t u t y W ę g r ó w w tym re g io n ie p r z y p o m i n a ł y w y ż sz o ś ć A u s tria k ó w w J a n o s s o m o r ja. P rz e w a g ę tę tw o r z y ł p r z e d e w s z y s tk im w ię k s z y k apitał, k n o w - h o w , m a rk e tin g , ale z a p e w n e r ó w n i e ż w y ż s z a k u ltu ra h a n d l u i lep sza o rg a n iz a c ja p rz e d s ię b io rs tw . T aka sy tu acja sp rz y ja ła ro z w o jo w i w ę g ie rs k ic h firm p o stro n ie P arkany. O p r ó c z je d n e g o czy d w ó c h d u ż y c h p r z e d s i ę b io rs tw istniało o k o ło d w u d z ie s tk i m n ie js z y c h firm z O s trz y h o m ia i jego okolic, k tó re u t r z y m y w a ł y k o n t a k t y g o s p o d a r c z e z P a r k a n y 17. P oza ty m p r a w i e w szy sc y p r z e d s ię b io rc y n a r o do w o ści w ęg ierskiej w P a r k a n y mieli p e w n e z w ią z k i ze stro n ą w ę g ie rsk ą. W ięk szo ść tych za le żn o ści s ta n o w iła n a t u r a l na w y m i a n a p o m i ę d z y s p r z e d a w c ą a n a b y w c ą , j e d n a k p rz y c h a o ty c z n y m i nie d o k o ń c a p r a w n i e u r e g u l o w a n y m ry n k u w y m a g a ły d u ż e j d o z y z a u fa n ia . T am , g d z ie c h o d z iło o k ap itał z a g ra n ic z n y w firm ie słow ackiej, w ię k s z y p a r tn e r z Węgier, g d y m iał w cześn iej d o b r e d o ś w i a d c z e n i a jako n a b y w c a lub d o s ta w c a , z a z w y c z a j k u p o w a ł firm ę czy raczej jej udziały.
k u m e n ty u rz ę d o w e , p ro to k o ły i o g ło szen ia o p o sied ze n ia c h rad m iasta i ich z a rz ą d zen ia, a tak że fo rm u la rz e p o trz e b n e d o u z y sk a n ia z e z w o le ń i tym p o d o b n e , a n a w e t o g ło sze n ia o im p re z a c h są d o s tę p n e w y łą c zn ie w u rz ę d o w y m języku słow ackim . 17 In fo rm acje o sto su n k a c h w łasn o ścio w y ch u z y sk a n o na p o d sta w ie rejestru firm z a ró w n o na Słow acji, jak i n a W ęgrzech. In fo rm acje n a te m a t zw ią z k ó w h a n d lo w y c h u z y sk a n o n a jp ie rw o d izb h a n d lo w y c h w obu m iastach , ale p óźniej u z u p e łn io n o je in fo rm acjam i u z y sk an y m i w ro z m o w a ch z p a rtn e ram i, k tó rzy potrafili w y m ien ić k o lejn y ch z a in te re s o w a n y c h tran sg ra n ic z n ą działalno ścią g o sp o d arczą.
258
2 59
A nd râs V âri T ransgraniczn e zw iązki g o sp o d arcze a to żsam o ść n aro d o w a
Silniejsi p a r t n e r z y byli n i e o d m i e n n i e p o stro n ie w ę g ie r skiej, n ie z a le ż n ie o d tego, czy byli s p rz e d a ją c y m i, czy n a b y w cami. P o ja w iły się d ość t y p o w e skargi, s p o t y k a n e w lite ra tu rze n a t e m a t z a g r a n i c z n y c h firm n a W ę g rz e c h , z a z w y c z a j b ez p o d a w a n i a n a z w i n a z w is k : o p o w ieśc i o o p re sy jn e j polityce i k o n t r a k t a c h b ą d ź całkow itej n ie w ra ż liw o śc i n a m iejsco w e z w y c z a je z je d n e j strony, z d ru g ie j o chaosie, n ie z d y s c y p li n o w a n iu i n ie o d p o w ied z ialn y m w y k o n y w a n iu obo w iązk ó w i „ b a łk a ń s k ic h " w a r u n k a c h . B o h a te ra m i ty ch o p o w ie ś c i byli z je d n ej s t r o n y etn ic z n i W ę g r z y z z a a n e k t o w a n y c h p rz e z S ło w ację w ę g ie rs k ic h te ry to rió w , k tó rz y p o jaw iali się w n ich tylko jak o ro b o tn ic y lu b p o d w y k o n a w c y , to jest „ciem iężeni n i e u d a c z n i c y " , a z d ru g ie j s tr o n y w ę g ie rs c y o b y w a te le w n o szący ta k b a r d z o p o t r z e b n y k ap itał i p r z y jm u ją c y rolę k o lo n iz u ją c e g o p a r tn e r a . Dzięki p r z e p r o w a d z o n y m r o z m o w o m u d a ło się ustalić, że rz eczyw istość, p r z y n a j m n ie j w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h , b a r d z o ściśle o d p o w i a d a ł a w y o b r a ż e n i o m i ste r e o ty p o m . O m a w ia n a w y m ian a g o spodarcza zachodzi p o m ięd zy e tn ic z n y m i W ę g ra m i na Słow acji a w ę g ie rs k im i o b y w a te la m i kra ju o jczy ste g o . Z p o w o d ó w m e t o d o l o g ic z n y c h n ie u d a ł o się d o k ł a d n i e z b a d a ć , w jakim s t o p n i u czy sto w ę g ie rs k ie m a łe i ś r e d n ie firm y działające na Słowacji o p ie ra ją się na d ziała l ności m ie js c o w y c h firm e tn ic z n ie w ę g ie rs k ic h jako firm n ieja ko p i l o t a ż o w y c h 18. P rz y p u s z c z a m , że z a le ż n o ś ć ta jest b a r d z o duża. D lac zeg o tak jest? P o w o d e m jest polityka p a ń s t w a sło w ac kiego. S łow acja w d u ż y m s to p n iu k o n tr o lo w a ła g o s p o d a r k ę i, jak p r z y p u s z c z a n o ok o ło ro k u 2000, robi tak n a d a l, n a w e t p o p r z y s t ą p i e n i u d o Unii E u ro pejskiej. P a ń s t w o to ciągle p r o w a d z i ro z d z i e l n i c t w o k l u c z o w y c h za so b ó w , p r z e d e w s z y s t
18 T rzeba p a m ię ta ć , że są to m ałe, zazw y czaj ro d z in n e firm y z a tru d n ia ją c e kilku p ra c o w n ik ó w . U stalenie n a ro d o w o śc i jest w ich w y p a d k u łatw e, o d w ro tn ie n iż w d u ż y c h p rze d się b io rstw ach .
W spółczesność k resó w
kim d r o g ą u d z ie la n ia licencji14. „ Z n a jo m o ś ć lo k a ln e g o r y n k u " , k tó ra - jak p o d k re ś la ją w r o z m o w a c h p a r t n e r z y m n ie js z o ś c io wi, W ę g r z y sło w ac cy - s ta n o w i ich szc zeg ó ln e d o b ro , to w y ra ź n ie s p r a w a koneksji lu b korup c ji. O to d o cz eg o p o t r z e b u j ą ich firm y w ęg ierskie. M o ż n a by z a te m o cz ek iw ać , że f u n k c jo n o w a n i e firm n a le ż ą c y c h d o p r z e d s ię b io r c ó w w ę g ie rsk ich b ę d z ie w ią z a ło się z w ę g ie r s k ą p e n e tr a c ją Słowacji. N ie jest ta k d o koń ca. W ciąż is to tn y jest k am u fla ż. W s z y scy etn ic z n ie w ę g ie rs c y p r z e d s i ę biorcy, z k tó ry m i ro z m a w ia liś m y , za trz y m a li s ło w a c k ie for m y s w o ic h im io n , m i m o że n o w e , nieco m n iej d y s k r y m i n a c y jn e sło w ac k ie p r z e p is y p o z w a la ją im n a p o w r ó t d o f o r m y o r y g i n a l n e j 211. Z a p y ta n i, n i e o d m i e n n i e tw ierdzili, ż e g d y b y „ u jaw n ili" się jako W ęgrzy, m o g lib y s p o tk a ć się z p o w a ż n y m z a g r o ż e n ie m . N a w e t h a n d lo w c y , z a jm u ją c y się n i e m a l w y łą c z n ie s p r z e d a ż ą
t o w a r ó w i m p o r t o w a n y c h z W ęgier,
n a r z ę d z i i ś r o d k ó w c h e m ic z n y c h dla rolnictw a, g łó w n ie dla w ę g ie r s k o ję z y c z n y c h k lie n tó w n a wsi w okolicach P a rk a n y , p o w s t r z y m y w a l i się o d u m ie s z c z a n ia n a sw o ich to w a r a c h m e t e k i instrukcji obsług i w języ ku w ę g ie rs k im , tłu m a c z ą c , że nie d ość, iż jak z w y k le n ę k a n i byliby p rz e z słow ac k ie w ł a d z e , to n a r a ż a lib y się d o d a t k o w o n a b ojkot ze s tro n y k lie n tó w m ó w ią c y c h p o sło w a c k u , g d y t y m c z a s e m sło w accy W ę g rz y byli już p rz y z w y c z a j e n i d o ta k ieg o p o s t ę p o w a n ia i nie d o m a g a li się ż a d n y c h z m ia n . T e n p rz y k ła d jest d o b r ą ilustracją p r z y m u s u , jaki s to su je p a ń s t w o s ło w ac k ie i elity g o s p o d a r c z e tego kraju. M iejscow i p rz e d s ię b io rc y w ę g ie rsc y tw ie rd z ą , że sło w ackie w ł a d z e p a ń 14 Skargi na taki stan są z g o d n e z u stale n iam i, p rz e d sta w io n y m i w p racy Z s u z s a n n y L am pl, Vâllalkozâsok és vallalkozôk '1989 u tan, D u n a sz e rd a h e ly 1999, s. 43 44. 20 W y d aje się, że p o d o b n ie m a s k o w a n e są n a z w y firm p rz e d się b io rc ó w w ęg iersk ich z P arkany. G d y w e ź m ie m y d o ręki u lo tk ę re k la m o w ą ta rg ó w re g io n a ln y c h i p o ró w n a m y p o d a n e tam n a z w y firm i n a z w isk a w łaścicieli z d a n y m i m iejscow ej izby h a n d lo w e j o d n o śn ie d o tego, k to w śró d p rz e d sięb io rcó w jest, a kto n ie jest W ęg rem , u zy sk am y in fo rm ac ję p o tw ie rd z a ją c ą te p rz y p u sz c z e n ia .
260
261
A n d râ s V âri T ransgran iczne zw iązki g o sp o d arcze a to żsam o ść n aro d o w a
s t w o w e n a d a l s to s u ją m e t o d ę r o z d z ie ln ic tw a z e z w o l e ń i d o s t ę p u d o ry n k u i że jeżeli ktoś nie jest w stu p r o c e n ta c h lojal ny, to zo sta je p o m in ię ty . W y d a je się je d n a k ż e , że o w i lokalni w ę g ie rs c y p r z e d s i ę b io rc y nieco w y o lb r z y m ia ją s w o je p ro b lem y . Fakt, że d o p e w n e g o sto p n ia w s z y sc y o ni są d w u ję z y c z n i i p rz e c h o d z ą n a ję z y k słow acki, g d y ro z m a w ia ją o s p r a w a c h tech n ic zn y ch , p r a w n y c h b ą d ź fin a n s o w y c h , d a ło b y się w y tłu m a c z y ć b ra k ie m o d p o w i e d n i c h p la c ó w e k e d u k a c y jn y c h - p rz ecież uczyli się ty c h t e r m i n ó w w y łą c z n ie w sło w ac k ic h in sty tu c ja ch . P r z y p u s z c z a m , ż e d z ia ła ln o ś ć p r z e d s ię b io r c ó w b ę d ą c y c h ju ż w ś r e d n im w i e k u w r o k u 1999, nie była b ie rn ą uległością, a raczej ju ż p e ł n y m u c z e s tn ic tw e m . W s z a k w ie lu z n ich to ty p o w i p r z e d sta w ic ie le słow ackiej g o s p o d a r k i p la n o w e j, w której u ż y w a n o ję z y k a sło w ac k ie g o . W ie m y to n a p o d s t a w i e ich o d p o w i e d z i n a n a s z e p y t a n i a o k a rie rę z a w o d o w ą . D la te g o trze ba p r z y jąć, ż e to ż s a m o ś ć lu d zi, u w a ż a n y c h p o c z ą t k o w o za p r z e d s ię b io rc ó w e tn ic z n ie w ę g ie rs k ic h i p o s ia d a ją c y c h sło w a c k ie o b y w a te ls t w o , jest co n ajm n iej z ło ż o n a i d o p e w n e g o s to p n ia u k s z t a ł t o w a n a p r z e z d a w n ą p r z y n a l e ż n o ś ć d o C z e c h o s ło w a ckiej R epu b lik i S o cjalistycznej21. To, że tak b a r d z o p o d k re ś la ją i n s t r u m e n t a l n y c h a r a k t e r u p r z y w i le j o w a n e j pozycji ję z y k a s ło w a c k ie g o , n a s u w a p r z y p u s z c z e n i e , że tak że p o d k r e ś la n ie s w o jej w ę g ie rs k o ś c i w r o z m o w a c h z l u d ź m i z B u d a p e s z tu (to jest „cesarsk ie g o " o ś ro d k a m n iejszości w ęgiersk iej z a n e k t o w a n y c h te ry to rió w ) m o ż e m ieć w y m i a r i n s t r u m e n t a l n y czy 21 T o żsam o ść z w y k le b a d a się za p o m o cą m e to d so n d a ż o w y c h z w y k o rz y s ta n ie m k w estio n a riu szy . T akim sp o so b em tr u d n o jest u zy sk ać o tw a rte i szc zere o d p o w ie d z i na d ra ż liw e p y tan ia . Z azw y czaj celow o z a sła n ia n o się n ie p o ro z u m ie n ie m . N a p rz y k ła d L am pl w sw ojej cen n ej p racy p y ta ła m ię d z y in n y m i o w artości z w ią z a n e z to żsam ością n a ro d o w ą . B adanie p rz e p ro w a d z o n o w ro k u 1997, w o k resie p o w a ż n y c h nap ięć . 32,7% z a p y ta n y c h p rz e d się b io rc ó w n ie u w aż ało , b y k w estia ich n a ro d o w o śc i była czy m ś is to t n y m i p ró b o w ali ją b ag ate lizo w ać, a n a w e t trak to w ać jak o n ieb e z p ie c z n ą c zy n ie k o rz y stn ą (Z su z sa n n a L am p l, Vàllalkozàsok, d z. cyt., s, 22-23). C ie k a w e, jakie b y ły b y o d p o w ie d z i w in n y c h czasach czy w in n y c h o k o liczn o ś ciach.
W sp ó łczesn o ść k resó w
fu n k c jo n a ln y . Być m o ż e nie w yk ształcili u m ie ję tn o ś c i s to s o w a n ia to żsam o ści j e d n o r a z o w e g o u ż y t k u , n a z a w o ł a n i e , ale z p e w n o ś c i ą m a ją w p r a w ę w u ż y w a n i u to ż s a m o ś c i n a d m u c h iw a n e j i skład an e j. N a jle p s z y m p r z y k ł a d e m jest tu d u ż a i p o w a ż n a firm a t r a n s p o r to w a , której w łaścicielem jest d w u j ę z y c z n y inży n ier, u k s z t a ł t o w a n y i w y k s z t a łc o n y w socjalistycznej Słowacji, w t a piający się n i e z a u w a ż a l n i e w s w o je s ło w a c k ie ś ro d o w is k o . F irm a ta była n i e z w y k le s k u te c z n a w z d o b y w a n i u p o lity c z n e g o p o p a r c ia s tr o n y słow ackiej d la p r o j e k t u b u d o w y n o w e go, z n a c z n ie w ię k s z e g o p r o m u d la c ię ż a ró w e k , k tó ry był d o ś ć p r o b l e m a ty c z n y ze w z g l ę d u n a m iejsce p l a n o w a n e j p r z e p r a w y 22. Ta s a m a o s o b a b yła z a r a z e m n a js k u te c z n ie js z a w z a b ie g a n iu o p o lity c z n e p o p a r c ie s t r o n y w ęgiersk iej.
Z m ian y u ży tk o w a n ia gran icy sło w a c k o -w ę g ie r sk ie j Relacje e k o n o m i c z n e p o m i ę d z y b liź n ia c z y m i m ia s ta m i Eszte rg o m i S tù r o v o (P a rk a n y ) z m ie n iły się r a d y k a l n i e p o o d b u d o w a n i u m o s t u M arii W alerii w 2001 roku. Z m ia n y natężenia ru c h u przed i po otw arciu m o s t u 23 Ilość w okresie 1 1 .1 0 .2 0 0 0 3 1 .0 8 .2 0 0 1
Ilość w okresie 11 .10 .2 0 0 1 — 3 1 .0 8 .2 0 0 2
39 6 6 0
4 2 7 62 7
1 078
79
9 222
1 1 67 3
ciężarówki
478
3 624
7 58
m otocykle
196
3 092
1 578
4 2 9 655 1418
1 92 0 672
44 7
6 339
44 7
sam ochody autobusy
osoby, łącznie osoby, dziennie
Z m ia n a w p ro cen tach
W p ie r w s z y c h t y g o d n i a c h p o o tw a r c iu m o s tu , n ie w ie le się z m ie n iło w p o s t r z e g a n i u m o ż liw o ś c i g o s p o d a r c z y c h p o 22 Lokalizacja w z b u d z a ła k o n tro w e rsje , p o n ie w a ż nie była d o sto so w a n a d o p la n ó w ro zw o ju m iasta. 23 Ź ródło: k o m e n d a policji g ran iczn ej w Györ.
262
263
A nd râs V âri T ran sg ran iczn e zw iązki go sp o d arcze a to żsam o ść n aro d o w a
ob u s tro n ac h . T o m o g ł o b yć e f e k te m p e w n y c h b a r d z o s y m b o liczn y c h d z ia ła ń - n a p r z y k ła d s ło w a c k a policja g ra n ic z n a s p o w a ln ia ła r u c h n a w ą s k i m m o ście d o p o z i o m u p r z e w o z ó w stare g o p r o m u - w s k a z u j ą c , że U n ia E u ro p e js k a i W ę g rz y p o w in n i d ać sobie s p o k ó j z w s z e lk im i p r o je k ta m i m o s t ó w i ro z m o w a m i o E u ro p ie. J e d n a k czas i p i e n i ą d z są n ie z w y c ię ż o n e . Jeżeli d ziś p oj e d z ie m y m o s t e m n a S ło w ację, o b ra z b ę d z ie całko w icie r ó ż n y o d tego, jaki m o ż n a t a m b y ło z o b a c z y ć w 2001 roku. G łó w n a ulica P a r k a n y p e ł n a jest w ę g ie rs k ic h n a p is ó w , a w k a ż d y m sklepie e k s p e d ie n c i m ó w i ą p o w ę g ie rs k u . Nic d z i w n e g o , m ia sto o d w i e d z a w ie lu w ę g ie r s k ic h tu ry s tó w . J e d y n e m iejsca, w k t ó r y c h n ie u ż y w a się języka w ę g i e r skiego, to b u d y n e k r a d y m iejskiej i s ą s ia d u ją c a z n im sied zib a policji, ostoje czystości s ło w ia ń s k ie j - k a ż d y d o k u m e n t r a d y m iasta, jaki m o ż n a ś c ią g n ą ć z I n t e r n e t u , s p o r z ą d z o n y jest w y łącznie w ję z y k u u r z ę d o w y m . J e d y n ą in fo rm ac ją u r z ę d o w ą , jaką m o ż n a u z y s k a ć w o jc z y s ty m ję z y k u 70% m ie s z k a ń c ó w m iasta, są g o d z i n y u r z ę d o w a n i a tej s łu ż b y p u b lic z n e j ty p u k o lo n ialn eg o . D o ty c z y to ta k ż e u r z ę d u b u rm is trz a . W y d a je się, ż e n a g ła z m i a n a w u ż y w a n i u ję zy k a w P a r k a n y nie u n i e w a ż n i a n a s z e g o p r z y p u s z c z e n i a o i n s t r u m e n t a ln y m t r a k t o w a n i u to ż s a m o ś c i firm i p rz e d s ię b io rc ó w , raczej p rz e c iw n ie . Fakt, ż e b i z n e s m e n i m ó w ią c y p o w ę g ie rs k u s p o tyk ają się i że są w s ta n ie się p o r o z u m i e ć , ś w ia d c z y o z d o l n o ści p rz y s to s o w a n i a to ż s a m o ś c i lo k a ln y c h elit g o s p o d a r c z y c h d o sytuacji p o lity c z n o -s p o łe c z n e j w regionie. Lecz jeżeli ta d o ś ć m g lista idea z a w ie ra tro c h ę p r a w d y , to p o w s ta je kilka d a ls z y c h p r z y p u s z c z e ń . Po p ie rw s z e , p a ń s t w a w c ią ż k u rc z o w o t r z y m a ją c e się id e i czystości n a r o d o w e j , co m a w y r a z w ich o d r a z i e d o a u t o n o m i i, m o g ą r ó w n i e ż t w i e r dzić, że w ięzi e k o n o m i c z n e d a n e j m n iejszo ści n a r o d o w e j z jej k ra je m o jc z y s ty m f u n k c j o n u j ą jako p iąta k o l u m n a teg o o s ta t n iego . N ie jest to p o w o d e m w ielu strat, n ie z a le ż n ie o d tego, czy p a ń s t w o n a l e ż y d o U nii E u ro p e jsk ie j, czy nie, g d y ż e tn ic z
W spółczesność k resó w
ni p rz e d s ię b io rc y u n ik a ją o s k a r ż e ń dzięki swojej elastycznej reakcji. To m u s i n a m w y s ta rc z y ć , g d y ż p r z y p r z y jm o w a n i u n o w y c h c z ło n k ó w d o U nii E uropejsk iej nie p r z e p r o w a d z o n o ż a d n y c h d o g łę b n y c h an a liz s t r u k t u r s p o łe c z n y c h i p o lity c z n y c h , p o n i e w a ż j e d y n y m rz e c z y w is ty m k r y te r iu m p rzy jęcia było to, czy d a n y kraj jest s p o k o jn y i u n ik a p o w a ż n ie js z y c h ko n flik tó w p o lity c z n y c h . Fakt, że elity g o s p o d a r c z e i p r z e d s i ę bio rcy m n iejszości n a r o d o w y c h i n s t r u m e n t a l n i e i elastycznie w y k o rz y s tu ją sw o je p o c h o d z e n i e etn ic z n e , p o z w a l a u n ik a ć ko n flik tó w z a r ó w n o im, jak i o ś r o d k o m w ła d z y p a ń s tw o w e j. I to jest d o b ra s tro n a tej sytuacji. N e g a t y w n e zaś jest o p ie ra n ie relacji na z a k ła m a n iu . P a ń s tw o , k tó re w s p o s ó b s y s te m a ty c z n y n iew łaśc iw ie i n t e r p r e t u je aspiracje s w oich o b y w a te li i elity g o s p o d a rc z e j swojej m niejszo ści n a r o d o w e j , ciągle u d ając ej, że nie n a le ż y d o m niejszości, m ija się z pojęciem d em o k ra cji. Z an gielskiego tłu m aczył Jan Maciej Głogoczowski
264
