Time Tells John Körmeling Lon Robbé Het aura van de remake Dooddoetleven Hergebruik en werkelijkheid

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Ar ti et Amicitiae

28

januari 2013 jaargang 17

Lucassen

Real Hostie Rob Perrée

Diana Blok /Time Tells Ronald Ruseler

John Körmeling Ine Dammers

Lon Robbé

Jan Maarten Voskuil

Het aura van de remake Fredie Beckmans

Dooddoetleven Frank Lisser

Hergebruik en werkelijkheid Robert Broekhuis

Brief aan Ger van Elk Kees Koomen

Zeger Reyers Franck Gribling

Floor van Keulen

Cradle to cradle

Redactioneel

Inhoudsopgave 2 Redactioneel, inhoudsopgave en colofon 3 + 4 Frank Lisser

Hergebruik en werkelijkheid 5 Lucassen

Real Hostie 6 + 7 Rob Perrée

Diana Blok - Time Tells 8 + 9 Jan Maarten Voskuil

Het aura van de remake 10 + 11 Fredie Beckmans

Dood doet leven

12 + 13 Edward Kienholz

The Beanery

14 + 15 Ine Dammers

interview met Lon Robbé 16 Robert Broekhuis

Brief aan Ger van Elk 18 + 19 Ronald Ruseler

Op een andere manier naar hetzelfde kijken 20 + 21 Kees Koomen

Zeger Reyers

22 Het onaanzienlijke zichtbaar maken 22 Franck Gribling

boekbespreking Floor van Keulen 23 Carel Visser 24 Wang Zhiyuan,

Waterval, 2012

Susan Sontag vond dat de mensheid verzoop in een overvloed aan beelden. In 1978 stelde ze voor om maar te stoppen met beeld te maken. Er was tenslotte meer dan genoeg. Het lijkt me een nogal onzinnig voorstel. Je zou net zo goed aan mensen kunnen vragen om te stoppen met ademen. Kunst, fotografie, film, nieuws. Er zijn eindeloos veel beelden die van de wereld verslag doen. Sommige van die beelden zullen in de toekomst iconen worden die hun tijd verbeelden. Andere zullen wegzakken in de vergetelheid. Net zoals de tienduizenden schilderijen die staan te verstoffen in de depots van musea. Deze wereld is er een van beeld. Onze hersenen hebben zich allang aangepast aan die overdaad. Feilloos pikken ze die beelden uit de visuele vloedgolf die van belang zijn. We zijn niet immuun, blind en ongevoelig geworden voor die overdaad maar getraind in het maken van supersnelle keuzes. Het brein past zich aan de omstandigheden aan. Toen men in 1839 in Nederland voor het eerst in een trein reed, konden mensen nauwelijks de snelheid begrijpen waarmee ze vooruitgingen. En nu? Op weg naar hun werk in de auto wordt getelefoneerd, email gecheckt, geschoren en koffiegezet. Of die overdaad aan beeld een rol speelt bij de keuze van sommige kunstenaars om met bestaande beelden of materialen te werken, weet ik niet. Maar al sinds de jaren 60 van de vorige eeuw zijn er kunstenaars die alledaagse banale materialen hergebruiken en zo min mogelijk ingrijpen. Met hun werken wilden ze het onaanzienlijke zichtbaar maken en het bewustzijn stimuleren. En ook nu zijn er kunstenaars die werken maken van dingen die er al zijn. De een doet dat vanuit maatschappelijke en ideologische motieven en de ander intuïtief. Sommigen gebruiken bestaande materialen, anderen afval, of hergebruiken ideeën. Die voorwerpen krijgen zonder uitzondering door de andere context een nieuwe betekenis. Niet alleen kunstenaars doen aan hergebruik. Zo schijnt Sotheby’s Damien Hirst verleid te hebben remakes te maken voor de roemruchte veiling ‘Beautiful Inside My Head Forever’ in 2008. Opbrengst 200 miljoen euro. En tentoonstellingsmakers maken remakes van ooit spraakmakende tentoonstellingen. Zo gaat Germano Celant in 2013 ter gelegenheid van de 55ste verjaardag van de Biënnale van Venetië ‘When Attitudes Becomes Form’, de beroemde tentoonstelling over conceptuele kunst uit 1969, nog eens dunnetjes overdoen. Het is wel zeker dat de schok van het nieuwe niet meer optreedt. Dus wat is de zin ervan? Het beschouwen? Wat was nou rotzooi en wat heeft de tijd doorstaan? In dit nummer kunstenaarsbijdragen van Lucassen, Carel Visser, Wang Zhiyuang en ‘The Beanery’ van Kienholz. Frank Lisser heeft een essay geschreven over het hergebruik en de werkelijkheid. Jan Maarten Voskuil onderzoekt de rol van het aura van een remake. Fredie Beckmans kwam op het spoor van het hergebruik van teksten van de naamgever van het woord masochisme. Rob Perrée verhaalt over een bijzonder project van Diana Blok, ‘Time Tells’. Ine Dammers interviewde Lon Robbé die iets persoonlijks wil destilleren uit het onpersoonlijke. Verder een brief aan Ger van Elk en artikelen van Ronald Ruseler en Kees Koomen. RB n

Willem de Ridder, Wim.T.Schippers Ben Vautier en Ludwig Gosewitz e.a.

De collectie van Harry Ruhé en Jeanette Dekeukeleire van maandag 10 december 2012 tot zaterdag 9 maart 2013 in de sociëteit van Arti et Amicitiae, Rokin 112, Amsterdam

2

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Kader Attia, liet traditioneel werkende ambachtslieden houten koppen maken naar aanleiding van foto’s van verminkten uit de Eerste Wereldoorlog. Documenta 13, 2012

Hergebruik en werkelijkheid Op het industrieterrein van Weesp zijn de locale Bouwmarkt en de Gewestelijke Vuilstort elkaars buren. Elke zaterdag wordt er een grote optocht gehouden van auto’s met aanhangwagens. De ene helft haalt nieuwe schuttingen op, terwijl de andere helft afgedankte schuttingen een deur verder weer wegbrengt. De groep Ophalers en Wegbrengers is al jaren ongeveer even groot. Zelfs nu, tijdens de crisis, vinden er geen veranderingen plaats: geen spontane ruilhandel van oud hout of een hergebruikmarkt. Het blijft bij een gestaag toenemende uittocht van nieuwe schuttingen, tuinmeubels, vloeren en schuren en een intocht van een zelfde hoeveelheid versleten schuttingen, tuinmeubels, vloeren en schuren. Het is een hermetische economische verteringscyclus, een perfect gesloten systeem waarin geld en materiaal wordt rondgepompt. De brandstof voor dit proces is arbeidsdrang en consumptiedrift terwijl het materiaal het lijdend voorwerp is.

sche voorwerpen, koloniale boeken, atlassen e.d. Een diapresentatie in deze ruimte toont de beroemde fotoserie van verminkte gezichten van oorlogsslachtoffers die ook zijn gebruikt voor het boekje ‘Guerre contra la guerre’ (Oorlog tegen de oorlog) van Ernst Friedrich uit 1924. De houten hoofden op deze presentatie zijn in opdracht van Attia door traditioneel werkende ambachtslieden gemaakt op basis van deze oude foto’s van verminkte soldatengezichten uit eerste wereldoorlog en hoe wrang dan ook, de misvorming wordt in deze hergebruikte gebeeld-

Vermeerdering

Marmeren boekimitaties

eenzelfde techniek de kostbare mid-

houwde vorm ineens prachtig. Artistie-

Dit gangbare economische proces

Dit laatste voorbeeld stond centraal

deleeuwse boeken van de bibliotheek

ke expressie en verminking kunnen dus

gaat niet op voor de kunst. Er is geen

in de installatie van Michael Rakowitz

van het Fridericianum – alle verloren

gemakkelijk van stuivertje wisselen.

sprake van een doorlopende intocht

(Chicago 1973) gepresenteerd tijdens

gegaan tijdens het bombardement in

van nieuwe kunst die zorgt voor een

de Documenta 13 afgelopen zomer. In

1941 –opnieuw te maken. Het resultaat is

Mediabeeld

doorlopende aftocht van oude kunst.

een afgesloten beneden ruimte van het

een collectie marmeren boekimitaties

In de kunst zelf is hergebruik van be-

De kunstpraktijk is feitelijk een oneindi-

Fridericianum stonden kasten en tafels

met daarop in minutieus gedetailleerd

staande kunstwerken een gangbare

ge intocht van nieuwe vormen samen

met marmeren blokken in de vorm van

opengewerkt marmer de middeleeuw-

praktijk die teruggaat tot de vroegste

met doorlopend hergebruik van de be-

oude boeken. Op de glazen kastdeu-

se bladen of kaft.

dageraad van de kunst. Van het kopi-

staande vormen. Dit is goed waarneem-

ren stonden allerlei teksten geschreven

baar in bijvoorbeeld het net heropende

waaronder een citaat van Moellah Mo-

Kader Attia (Saint Denis, 1970) heeft het

voortzetten, vervalsen, bespotten, de-

Stedelijk Museum. Zoals bij een ui kan

hammed Omar ‘ … had they come for

nog scherper opgevat. In de bovenzaal

construeren, herschikken en veredelen

de bezoeker vanaf eind 19de eeuw van

humanitarian work I would never have

van hetzelfde gebouw heeft hij een ra-

van kunstwerken van een voorganger/

tijdschil naar tijdschil lopen. Malevich

ordered the Buddha’s destruction’. Ra-

riteitenkabinet gemaakt met daarin een

leermeester zijn vele voorbeelden te

vernietigt geen Breitner en Tuymans

kowitz heeft in Afghanistan de groep

groot aantal grote houten, expressief

vinden. Zonder dit was ontwikkeling

schaft Donald Judd niet af. Het museum

steenhouwers opgezocht die klaar-

vervormde portretbeelden, die sterk

niet mogelijk geweest. De bovenstaan-

zal de serie Mondriaans niet wegdoen

stonden om de Boeddha’s opnieuw

lijken op traditionele Afrikaanse mas-

de Documentavoorbeelden tonen ech-

De Nieuwe 28 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en

omdat deze kunsthistorisch versleten

te construeren maar nog niet konden

kers. Deze staan in kasten tussen een

ter een andere vorm van hergebruik.

Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùme-

zijn. Er is vergroting van het artistieke

starten. Hij heeft ze gevraagd om in

verzameling fotoboeken, etnografi-

Deze twee kunstenaars gebruiken

dia. Vereniging van Beeldend Kunstenaars, Maatschappij Arti et Amicitiae werd opgericht in 1839. Rokin

werkterrein te zien; vernieuwing bete-

mediabeelden die voortgekomen zijn

112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl

kent niet dat het denkbeeld achter het

uit een gruwelijke dagelijkse werkelijk-

Redactie: Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser,

oude kunstwerk ongeldig is geworden.

heid. Deze zijn via de media de hele

Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil

In het begin van de 20ste eeuw is er wel

wereld overgegaan, en zijn herge-

Eindredactie: Robert Broekhuis

even gebruld om al het oude weg te

bruikt en voorzien van een complexere

Grafisch ontwerp: Hanne Lijesen

doen (futurisme) maar gelukkig is het

inhoud. Daar waar het mediabeeld

Bijdragen: Fredie Beckmans, Robert Broekhuis, Ine Dammers, Franck Gribling, Kees Koomen,

enkel bij gebral gebleven. De echte ver-

enkelvoudig hard en rechtstreeks com-

Frank Lisser, Rob Perrée, Ronald Ruseler, Jan Maarten Voskuil

nietiging is zeldzaam en meestal een

municeert en de kijker laat zwelgen in

Beeldbijdragen: Edward Kienholz, Lucassen, Carel Visser, Wang Zhiyuan

gevolg van oorlog. Doelgerichte ver-

een kortstondige emotie (van walging

Fotografie: Hugo Keizer, Joop Reuvecamp

nietiging is nog uitzonderlijker en vaak

tot opwinding) zijn de hergebruikte ar-

Correcties: Frits Vliegenthart

cultureel traumatisch. De Beeldenstorm

tistieke versies minder direct, meerdui-

Reacties en bijdragen nummer 29 jaargang 17, dienen uiterlijk op 20 februari 2013 binnen te zijn. Per mail

in de 16de eeuw en de vele kerkelijke

dig en reflectief. De kijker raakt verward

naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin

plunderingen tijdens de Franse Revo-

in tegenstrijdigheden en het vlakt de

112, 1012 LB Amsterdam.

lutie of meer recent de vernietiging in

Advertenties: [email protected]

Afghanistan van de Boeddhabeelden

Michael Rakowitz liet marmeren boekimitaties

Druk: Koninklijke BDU Grafisch bedrijf B.V.

door de Taliban zijn voorbeelden hier-

maken van middeleeuwse boeken van de

De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen

van.

bibliotheek van het Fridericianum die verloren

Colofon

FLUXUS in ARTI

Frank Lisser

ëren, citeren, namaken, bestuderen,

geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie

waren gegaan tijdens het bombardement in

te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n

1941. Documenta 13, 2012

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

3

snelle emotionele reactie weg tot iets

vernietiging van de Boeddhabeelden

Mediawerkelijkheid: Johan

verkopers. Op suppoosten en een paar

waarbij het moeilijk is om een verhou-

in Afghanistan. En gezien vanuit die pa-

Grimonprez

bezoekers na was het leeg. Het was een

ding mee aan te gaan. Ja inderdaad

rallel is de vernietiging van de Boeddha

De film dial H-I-S-T-O-R-Y (1997) van Johan

verwarrende ervaring. Dat wat de kun-

heeft de ‘vrije’ wereld terecht Hitler uit

beelden als daad te begrijpen en dat

Grimonprez (Groeselare, 1962) is een

stenaar had gedaan, leek niet te ach-

Kassel weggebombardeerd en het is

is ongemakkelijk. Een rechtstreeks alle-

wervelende film, waarin fragmenten

terhalen, toch hing er een vreemde at-

een groot verlies dat daarbij een be-

daags mediabeeld kan een dergelijke

van televisiebeelden en homevideo’s

mosfeer die in de gewone werkelijkheid

roemde bibliotheek is verbrand. Maar

complexe gedachte nooit presenteren.

samenvloeien in het portretteren van

zich nooit zo voordoet. Het hergebruik

ondanks dat je de vernietiging van het

De haast gebiedt dat reflectie niet kan.

terrorisme. De media presenteren zo-

in de meest letterlijke zin ontregelt. Het

Fridericianum in zekere zin als ‘collata-

Journalisten reflecteren nooit op het

als bij de Bouwmarkt met zijn schuttin-

museum, de kunst en de gewone wer-

ral damage’ zou kunnen beschouwen,

nieuws dat ze presenteren.

gen een oneindige stroom van telkens

kelijkheid –gewoonlijk netjes geschei-

nieuwe beelden over telkens andere

den- werden door de kunstenaar bijeen

aanslagen. De 70 minuten durende

geveegd en in elkaar gepresenteerd

film is een collage van bestaande film-

en toch was de ervaring hier van een

fragmenten van een aantal vliegtuig-

zelfde intensiteit als bij het zien van een

kapingen en aanslagen uit de laatste

prachtig schilderij. Deze tentoonstel-

40 jaar van de vorige eeuw. De meeste

ling gedroeg zich als de werkelijkheid,

fragmenten zijn vrij bekend maar door

de kunstenaar heeft het geheel aan de

hergebruik van Grimonprez wordt het

kijker overgedragen: het museum, de

een reeks waarin de kaping, het geweld

etalages, de koopwaar, de kunst en de

zelf, een instrument wordt voor medi-

werkelijkheid.

bestaat er een overeenkomst met de

aspektakel. Een toneel voor de terreur,

Guillaume Bijl, Flanders Extra Fair, S.M.A.K. in Gent , 2008

de angst en de tenslotte de vergetel-

Vernietiging: Armand Schulthess

heid. Want na het zien van de beelden-

Armand Schulthess (Zwitserland, 1901

vloed over al dat leed van die kapin-

- 1972) woonde vanaf 1942 vlakbij de

gen geknipt uit al deze nieuwsbulletins

Italiaanse grens in een dorp boven het

overheerst een verwarrend gevoel van

Lago Maggiore. In bergachtig terrein,

leegte of betekenisloosheid: ‘waar gin-

in afzondering van de wereld, heeft hij

gen die kapingen toch over?’

een complete encyclopedie ingericht.

Door de montage van Grimonprez,

Hij legde paden aan in zijn bos rondom

waarin de chronologie wordt losge-

zijn huis en hing in de bomen duizenden

laten, schemert iets wat daar in die af-

blikjes, kartonnen bordjes en papiertjes

schuwelijke realiteit niet thuishoort: een

met daarop met de hand geschreven

vermoeden dat het misschien maar

korte encyclopedische teksten. Het be-

een mediaconstructie is. De getoonde

vatte citaten van allerlei vakgebieden

werkelijkheid oogt dramaturgisch ge-

zoals astrologie, natuurwetenschap,

ënsceneerd. De kapers, de slachtoffers,

psychologie, energie, koken, over

de journalisten, de nabestaanden, de

haast alles. Dit gebied was toegankelijk

politieke leiders, de vliegtuigen en de

voor het wandelend publiek. In zijn huis-

daden – de werkelijkheid zelf dus – lij-

je was het privédomein: Case Virginie

ken een rol voor de tv-kijker thuis te spe-

genaamd. Dit was gevuld met duizen-

len. De kijker wordt overladen met een

den schriften vol met knipsels, fotocol-

hyperemotie die fictie niet kan bieden.

lages, tekeningen en teksten – vooral

Deze collagefilm is geen simpele medi-

over vrouwen. Atte Jongstra schrijft in

akritiek, hij laat iets zien wat doorgaans

de NRC van 7 september 2012 naar aan-

verborgen blijft: de constructie zelf zon-

leiding van het net uitgekomen boek

der dat deze wordt veroordeeld. De

over Schulthess ‘Rekonstruktion eines

wijze van representatie van de werke-

Universums’ van Hans-Ulrich Schlumpf:

lijkheid in de media is transparant ge-

‘In zijn eentje vertegenwoordigt hij de

worden.

angst van een hele mensheid om het overzicht te verliezen.’ Bij Schulthess

Armand Schulthess (1901-1972, Zwitserland) Ein Rekonstruktion eines Universum

Johan Grimonprez, dial H­I­S­T­O­R­Y (1997)

4

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Etalages: Guillaume Bijl

vloeit alles samen tot een complete

De Bouwmarkt in Weesp is een opstel-

wereld waarin het er niet meer toe doet

ling van allerlei koopwaren die be-

waar het vandaan komt. Het gaat erom

doeld zijn om de eigen woning en tuin

dat het een plaats heeft gekregen, niet

te verbeteren. De thematisch georden-

voor een kijker of wie dan ook maar

de vakken zijn voorzien van een niet

voor het leven, de werkelijkheid zelf.

artistieke maar functionele ordening

Ergens moet er toch orde worden ge-

met daarin een eenvoudige esthetiek.

schapen.

Deze alledaagse werkelijkheid is voor

Van de hele encyclopedie van Schul-

Guillaume Bijl (Antwerpen, 1946) vaak

thess resteren nog maar twee getuige-

het uitgangspunt.

nissen: een film uit 1972 van Ingeborg

In het S.M.A.K. in Gent presenteerde hij

Lucher, gepresenteerd op de Doku-

in 2008 de zogenaamde ‘Flanders Extra

menta 5 van Harold Szeemann, ‘Doku-

Fair’ een winkelgalerij met etalages van

mentation über A.S. - Der großte Vogel

racefietsen, grasmaaiers e.d. Daar was

kann nicht fliegen’ en het dit jaar uitge-

ook een disco met bar, volledig inge-

geven prachtige boek van Hans Ulrich

richt reisbureau en een kleine bioscoop

Schlumpf.

gevestigd. Er draaide een speelfilm en

Hans-Ulrich Schlumpf heeft met het

de disco speelde luide muziek. De eta-

grootste geluk nog een paar fragmen-

lages waren echt. De grasrollers kwa-

ten weten te redden en met behulp van

men uit de bouwmarkt, de prijsjes zaten

foto’s de wereld van Armand Schulthess

erop evenals op de fietsen, de tv’s en

kunnen reconstrueren.

de bedden.

De complete encyclopedie kent een tra-

Het S.M.A.K. – doorgaans een white

gisch lot. De alledaagse economische

cube , mooi strak wit voornaam heden-

cyclus van het doorlopend maken en

daags topinstituut – was veranderd in

vernietigen is hersteld – ofwel de nabe-

een winkelcentrum of koopbeurs. De

staanden hebben zich over de encyclo-

dagelijkse werkelijkheid was hier 1 op

pedie ontfermd. Na het overlijden van

1 hergebruikt en onveranderd tentoon-

Schulthess hebben ze ‘de troep’ in twee

gesteld. Maar er waren geen kopers en

dagen verbrand. n

Lucassen, Real Hostie, 2007, modification, 49,5 x 39 cm

lucassen

De drie vormen van techniek die ik hanteer, zijn het schilderij, de assemblage en de modification. Voor het schilderij is mijn eer-

ste uitgangspunt - mijn innerlijke reis - voor een aanzienlijk deel bepalend voor de inhoud. Bij de modification is het overwegend mijn tweede uitgangspunt: het hoge kitschgehalte van de westerse beschaving en cultuur. n

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

5

Wailing Wall III, 2012 ( inkjet 350 gram papier), afmeting 140 x 210 cm

Dresses VII, 2012 ( inkjet 350 gram papier), afmeting 80 x 120 cm

Een familiegeschiedenis verbeeld

‘Time Tells’ Een nieuw project van Diana Blok

6

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

die kinderen is de vader van Diana Blok

kan zijn verhaal uitzetten in de tijd, hij

een soort mentor geweest toen hij bij

hebben om uit te komen voor hun iden-

kan de verteltijd uitspreiden over een

hun ouders inwoonde. Zij geven woor-

titeit. Ze worden hooguit getolereerd.

x-aantal hoofdstukken. Omdat de lezer

den aan een verzwegen gedeelte uit

Genoemde, oudere projecten hebben

daaraan gewend is, kan hij het heden

de familiegeschiedenis.

ook de uiteindelijke vorm gemeen met

afwisselen met flash-backs. Woorden

Aangevuld met enkele kleine archief-

‘Time Tells’. Ze eindigen allemaal in een

kunnen omschrijven, verduidelijken en

foto’s van vader Philip en de ambassa-

publicatie. Dat heeft niet alleen een

typeren. Een kunstenaar moet het doen

deur levert dit geheel een betrokken,

praktische reden – het project blijft zo

met beelden alleen. Zelfs voor een kun-

intieme en emotionerende verbeelding

langer bestaan en kan bekeken worden

stenaar die weet hoe ze één beeld een

van die bijzondere geschiedenis op.

door een grote groep mensen – het is

verhaal en een emotie moet meege-

Blok levert de noodzakelijke ingrediën-

tevens het ultieme gevolg van de be-

ven, is dat een lastige opgave.

ten, de kijker kan ze gebruiken om zich

hoefte van Blok om verhalen te vertel-

het verhaal eigen te maken. Omdat de

len, om portretten die weliswaar ook

Een symbolische vorm

meeste beelden op afstand zijn gezet

op zichzelf kunnen staan, toch in een

Diana Blok besluit verschillende media

van de werkelijkheid, in feite zijn geab-

bredere context te plaatsen. Daarmee

te combineren: bestaande archief-

straheerd, krijgt het verhaal ook een

geeft ze er, impliciet maar niet onbe-

foto’s, nieuwe foto’s, een gefilmde

universele laag. Er kunnen meer fami-

doeld, een maatschappelijke relevan-

documentaire en een boek. Daarmee

liegeschiedenissen en meer associaties

tie aan. Diana Blok is in eerste instantie

verschaft ze zichzelf de mogelijkheid

ingevuld worden. Hoe persoonlijk het

een kunstenaar die, met gevoel voor

een samenhangend verhaal te vertel-

verhaal voor de kunstenaar ook is, ze

schoonheid en kwetsbaarheid, met

len. Omdat het een heel persoonlijk

laat ruimte voor meer en andere inter-

respect en betrokkenheid mensen en

verhaal is – het gaat immers over haar

pretaties.

situaties in beeld brengt, maar die er

ouders – moet ze enige afstand inbou-

‘Time Tells’ is door zijn thematiek van

daarnaast niet wars van is om met haar

wen. Ze kiest ervoor haar ouders in

identiteit een aanvulling op eerdere

werk belangwekkende zaken aan de

een symbolische vorm te verbeelden.

projecten van Diana Blok. ‘Blood Ties

orde te stellen.

Ze maakt foto’s van een groot aantal

and other Bonds’ (1986-1990), waarin

In ‘Time Tells’ laat ze zien dat de ge-

ontwerpen van haar moeder. In zwart-

o.a. het genoemde portret van haar

schiedenis nooit helemaal geschiede-

wit, (quasi) achteloos neergelegd en

ouders is opgenomen, maar waar-

nis wordt. Naarmate de tijd verstrijkt,

Een beeld een verhaal meegeven

zorgvuldig uitgelicht. Kwetsbare, haast

van tevens naaktportretten van fami-

voegt die tijd er voortdurend nieuwe,

Deze nieuwe informatie is voor Blok

tactiele beelden – groot en klein – die

lieleden en vrienden deel uitmaken,

vaak onverwachte elementen aan toe

meer dan een onthulling. Het maakt

geen lichaam nodig hebben om er een

is in feite een zelfspiegeling. ‘Through

die het noodzakelijk maken opnieuw

haar bewuster van haar identiteit. Het

persoon in te zien. Voor haar vader

making portraits of family and friends

stil te staan bij de geschiedenis en je

niet spreken over de Joodse afkomst

kiest ze voor opnames van de Klaag-

I could mirror myself by seeing them,’

eigen houding tot die geschiedenis te

wordt begrijpelijker en pijnlijker. Omdat

muur in Jeruzalem. Ze fotografeert die

zegt ze zelf in een toelichting. ‘Possible

heroverwegen.

ze is opgegroeid in diverse landen en

muur van dichtbij, zodat de papieren

Paradise’ (2003), een beeldverhaal in

De tijd zal het immers leren. n

uiteindelijk in Nederland carrière heeft

boodschappen tussen de stenen goed

kleur over haar verblijf in Suriname, is

gemaakt, speelt de wie-ben-ik-vraag

zichtbaar zijn. Bovendien drukt ze de

een verhaal van een land dat op zoek is

‘Time Tells/ El tiempo’ lo dirá werd mo-

altijd al een rol. Nu gaat de sluimerende

beelden in negatief af, waardoor de

naar zijn eigen identiteit, nadat het vele

gelijk gemaakt door Mondriaan Fonds,

Joodse afkomst zich opeens manifeste-

muur grijzig blauw wordt en de papier-

tientallen jaren zijn identiteit groten-

Amsterdam Fonds voor de Kunst, Sou-

ren en opent zo als het ware een aanval

tjes een kleur krijgen. De Klaagmuur ver-

deels, gedwongen en niet gedwongen,

verein Weesp BV, 7 Hills Foundation en

op haar toch al beproefde identiteit.

andert zo in een abstract schilderij dat

heeft ontleend aan zijn Nederlandse

NL/ Turkije 400. Ter gelegenheid van

Het ‘Time Tells’-project wint aan urgen-

zijn oorsprong goeddeels verborgen

overheerser. In ‘See through us’ (2009)

de tentoonstelling werd Time Tells van

tie. Het moet er komen. In de literatuur

houdt. De documentaire, gemaakt in sa-

verzamelt Blok portretten van Turkse

Diana Blok uitgegeven. Met bijdragen

spelen familiegeschiedenissen vaker

menwerking met filmer Sonia Herman

gays en transseksuelen. Een groep men-

van Rob Perree, Sara Facio en Gulayse

een rol. Ze zijn zelfs populair. Voor een

Dolz, krijgt als basis een ontmoeting van

sen die in een land dat westers probeert

Kocak, 88 paginas z/w en kleur. Te be-

schrijver is het gemakkelijker om een

Blok met de inmiddels bejaarde kinde-

te zijn, maar juist op het vlak van de sek-

stellen via [email protected] en Wit-

dergelijke geschiedenis te vertellen

ren van de Turkse ambassadeur. Voor

sualiteit nog ver achterligt op de ontwik-

teveen Visual Art Center. n

Time Tells

In 1986 maakt Diana Blok een zwart-wit portret van haar ouders. Het is meer dan een bevroren moment. Mede door de symboliek – de vissen en de wijnglazen – sluit het aan op een eeuwenoude portrettraditie. Verder weet het in de houding van de twee hun liefdevolle relatie vast te leggen. Die houding laat tevens zien dat ze zich vrij en op hun gemak voelen als de foto wordt gemaakt. Blok laat haar ‘modellen’ in hun waarde. Ze voelen daardoor niet de behoefte om een pose aan te nemen. Haar vader overlijdt in 1998, haar moeder in 2005. Diana Blok wil na het overlijden van haar moeder een project wijden aan haar familiegeschiedenis. ‘Time Tells’ moet de titel worden. Als eerbetoon aan haar ouders, maar ook omdat die geschiedenis geen gewone is. Haar vader is Nederlander van geboorte, haar moeder Argentijnse. Omdat de vader in diplomatieke dienst is, hoort verhuizen bij de normale gang van zaken. Voordat Blok op haar tweeëntwintigste (vooralsnog definitief) naar Nederland gaat, heeft ze in vier verschillende landen gewoond, zich aan vier verschillende situaties en culturen moeten aanpassen. Terwijl haar vader zijn diplomatieke werkzaamheden verricht, ontwerpt

Dresses V, 2012 ( inkjet 350 gram papier), afmeting 80 x 120 cm

Rob Perrée

en naait haar moeder kleding voor zichzelf en haar vier dochters. Bij haar dood laat ze een wandkast vol originele ontwerpen na. In goede conditie, immuun voor de gevolgen van de tijd. Als tieners komen de kinderen Blok erachter dat hun vader Joods is. Daar wordt echter niet over gesproken. De precieze redenen daarvan zijn moeilijk te achterhalen. De Argentijnse afkomst van hun moeder zal er ongetwijfeld een rol in hebben gespeeld. Veel Argentijnen worden in die tijd anti-Joods opgevoed. Belangrijker is misschien nog wel, dat het een non-issue is in de goede relatie die haar ouders hebben, er kennelijk geen reden om die onder druk te zetten. Dit familiegeheim krijgt in 2008 echter onverwacht en bij toeval een extra dimensie. Blok hoort dan in Istanbul dat haar vader, die voor de oorlog op de Turkse ambassade in Den Haag werkt, door de Turkse ambassadeur is meegenomen naar zijn nieuwe post in Argentinië en op die manier aan de wreedheden van de Duitse overheerser heeft kunnen ontsnappen. Zijn broer en zijn ouders hebben dat geluk niet. Ze komen om in Auschwitz.

kelingen in het Westen, heel veel moeite

dan voor een beeldend kunstenaar. Hij

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

7

henk peeters, pink household glove on pink background on

4x4 downballs behind white voile on white/pink,

white square on cotton behind grey voile on black

frame, 1963/1999 3/~ 40x40cm

1962/2000 5/~ 40x40cm

backgound on frame, 1962/1999 14/~ 40x40cm

Armando, sheet metal and lacquer on board, 123 x 123 cm, 1963

herman de vries, ruimtelijke toevalsstructuur, 1965, zaalopstelling Stedelijk Museum Schiedam 2011, fotografie Tom Haartsen

artificial grass on frame, 1962/2000, 35/~ 40x40cm

pyrography, smoke spots on white plastic behind transpa-

2/~ 40x40cm

rant foil on frame, 1960/2006 3/~ 9 40x40cm

Het aura van de remake

nieuwe Nul-werken Affiche tentoonstelling en veiling bij Sotheby’s van remakes

pink down on black background on frame, 1986/2006,

van Damien Hirst, 2008

Jan Maarten Voskuil

In de recente overzichtstentoonstelling over de Nul-beweging in het Stedelijk Museum Schiedam stonden diverse werken uit de jaren 60 die opnieuw waren uitgevoerd; een kartonnen wand van Jan Schoonhoven, een krattenmuur van Jan Henderikse, een waterplafond van Henk Peeters en de ‘ruimtelijke toevalsstructuur’ van herman de vries (altijd zonder hoofdletters). Natuurlijk; het is volkomen legitiem en in de lijn van het conceptuele karakter en de intentie van veel Nul- werken. De werken moeten er fris uitzien als in de schappen van de Hema, beweerde Henk Peeters ooit. Toch voelt het voor de gemiddelde bezoeker ook een beetje raar, zo’n ‘oud’ beeld. Het voelt als nu, als nieuw. Zou men het hagelwitte werk van bijvoorbeeld herman de vries een patina van de tijd hebben gegeven, een beetje vergeling en wat stof erop, dan zou het misschien anders voelen, maar zoals het daar hing: fonkelnieuw blonk het en dat is ook de bedoeling.

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

white lolita-top, 1965/1995 9/~ 20x40cm

een werk gaat of het met de hand ver-

de jaren 50 en 60 wilde hij kopieën au-

kennen, al is het slechts een gekopieerd

heeft aangegeven niets meer met Nul

veiling annex tentoonstelling ‘Beauti-

geschiedenis kunnen markeren. Het

vaardigd of technisch gereproduceerd

toriseren. Was hij in geldnood of was

stukje papier met de beschrijving van

te maken te willen hebben. Misschien is

ful Inside My Head Forever’ die in 2008

toont een kantelmoment in de globale

werd maar juist om de oorspronkelijk-

de tijd er pas toen rijp voor? Overal in

het werk, het incident krijgt de status van

het euvel ook wel dat het ‘nieuwe’ Nul-

plaats vond bij Sotheby’s in Londen. Het

machtsverhoudingen. De kopers zijn

heid van de idee en het moment in de

de kunstwereld werd het ‘origineel’ ter

relikwie, met bijbehorend aura, en die

werken zijn. Misschien wil het publiek

informeel geuite idee achter de veiling

namelijk niet de traditionele westerse

geschiedenis waarop dit idee gepo-

discussie gesteld. De ready made werd

relikwie, dat is natuurlijk ook weer han-

helemaal geen nieuwe werken, maar

was om al het werk dat Hirst ooit had

verzamelaars. Het zijn de rijken uit de

neerd of geëxposeerd wordt, was in

gemeengoed bij de Nieuwe Realisten

delswaar.

willen ze kunst die gedeactualiseerd is,

gemaakt nog eens te maken, te kopi-

nieuwe machtsblokken in de wereld,

de jaren 30 wel bekend. Het urinoir van

in Frankrijk en bij de Nul-beweging in

werk dat hoewel opnieuw uitgevoerd,

ëren zo men wil en ter veiling aan te

vooral Rusland in dit geval. Je zou kun-

Duchamp was toen al bijna twintig jaar

Nederland. In Warhols Factory werd de

Nieuwe Nul-werken

toch zoveel mogelijk doet denken aan

bieden. Met andere worden: niet enkel

nen betogen dat westerlingen in hun

oud en de ready made was inmiddels

massaproductie op zichzelf kunst. Van

Het blijft een gevoelige materie. Wan-

de tijd waarin het ooit bedacht is. Het

een aantal werken opnieuw te maken,

opvatting over moraal veel waarde

een gegeven. Maar op geen enkele wij-

de zeefdrukken die in de Factory wer-

neer is een werk nog origineel, wan-

aura van de epoque. Een remake is

maar een nagenoeg compleet oeuvre.

hechten aan de traditie van de Roman-

ze is de ready made een ontkrachting

den geproduceerd bestaat geen ori-

neer behoudt het een aura? De ‘nieuwe

voor sommigen dan wellicht toch weer

En dan ook nog eens een kunstenaars-

tiek en het unieke originele kunstwerk

van het aura van Benjamin. Het is zelfs

gineel: ze zijn het origineel, de gehele

Nul-werken van Armando’ die twee jaar

aantrekkelijker dan werk uit de jaren 60

praktijk die op zich al ter discussie stond

daarom een aura toedichten. Mensen

een bevestiging van dat aura, door de

oplage. In een dergelijk klimaat, waarin

geleden op de PAN Amsterdam hingen

dat die jaren niet heeft meegemaakt.

vanwege de vele claims op vermeend

uit de voormalige communistische lan-

omkering die erin zit. Eerst is er het se-

geld verdienen onder omstandigheden

deden menig wenkbrauw fronsen.

De remakes die Henk Peeters een paar

plagiaat en het kopiëren van zijn eigen

den zouden wel eens heel anders kun-

Al in 1936 schreef Walter Benjamin in zijn es-

riematig vervaardigde gebruiksvoor-

ook een artistieke legitieme pose kon

Strikt genomen betroffen het niet eens

jaar eerder toonde bij galerie De Zaal

werk. Hirst realiseerde een soort Droste-

nen denken

say ‘Het kunstwerk in de tijd van zijn techni-

werp, volledig actueel en overal vind-

zijn, werd het maken van een remake

remakes. Het waren werken uitgevoerd

op de Art Amsterdam, vonden meer

effect op het gebied van het kopiëren.

over oorspronkelijkheid en de eigen-

sche reproduceerbaarheid’: ‘Het originele

baar. Vervolgens is er de kunstenaar die

een mogelijkheid.

op basis van schetsen uit de jaren 60.

weerklank.

Nog opmerkelijker is dat de werken

domsrechten van het idee. Tenslotte zijn

unieke kunstwerk heeft ten opzichte van

het werk ‘historiseert’ door het tot kunst-

Maar het is vooral de conceptuele

Werken met bouten en monochrome

daadwerkelijk werden verkocht voor

zij opgevoed in een wereld waarin de

zijn kopie iets wat je aura zou kunnen noe-

werk te bestempelen, het al dan niet

kunst, waartoe je het werk van her-

beschilderde en vastgetimmerde pla-

Beautifull Inside My Head Forever

een recordopbrengst van in totaal

anti-individualistische heilstaat bestaat

men. Het aura is bij een kunstwerk tijdge-

letterlijk te signeren en te dateren, het

man de vries zou kunnen rekenen, die

ten blik. Er zijn ook Nul-werken van

Je zou kunnen stellen dat sinds de jaren

bijna 200 miljoen euro. De nieuwe, vol-

uit de technologische vooruitgang,

bonden. De kopie, ‘zo betoogt Benjamin’,

‘deactualiseert ‘in termen van Benjamin.

bewust het kunstwerk zijn aura tracht

Armando bekend uit de jaren 70, een

60, sinds de conceptuele kunst en de

gens sommigen wellicht tragische mijl-

het liefst gesymboliseerd in hypermo-

te ontnemen door de uitvoering ach-

aantal jaren nadat hij zijn Nul-periode

pop-art, de ‘remake’ ook een artistieke

paal die Hirst heeft bereikt is niet zozeer

derne spiegelgebouwen. Deze kopers

maakt het kunstwerk los van zijn traditie;

8

black lolita-top,1965/2005 19/~ 20x40cm

zij actualiseert het gereproduceerde.’ Een

Het incident krijgt de status van een

terwege te laten of in ieder geval als

heeft afgesloten. Maar wat deed menig

uitdrukking op zich is. Iets dat ook een

de hoeveelheid geld als wel het feit dat

hebben wellicht liever de nieuwste en

mooier voorbeeld van deze actualisering

relikwie

incident te beschouwen. Het is de kunst-

bezoeker op de PAN aarzelen? Zijn de

aura heeft. Ook de remake kent een

de kopie meer geld op kan leveren dan

meest glimmende uitvoering van Hirsts

van het kunstwerk kun je niet vinden dan de

Zelfs voor Duchamp moet het aanvan-

markt en het publiek die evenwel graag

vijftig jaar tussen concept en realisatie

datering, een historiserende plaats in

het origineel.

spiegelkasten dan een stoffig tweede-

remake van een herman de vries-sculptuur.

kelijk een brug te ver zijn geweest om

die incidenten verwelkomen en juist

te lang? Misschien ligt de weerstand

de tijd. Dat is zelfs en misschien wel juist

Wat je er verder ook van vindt, die vei-

handsje. n

Dat het niet alleen om de uitvoering van

zijn urinoir opnieuw te maken. Pas in

aan deze bijproducten het aura toe-

aan de kunstenaar zelf, die meermalen

het geval bij Damien Hirsts roemruchte

ling zou wel eens een keerpunt in de

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

9

Fredie Beckmans

Dood doet leven Mijn hart gaat uit naar de club die zich Dood doet leven noemt. Ze willen meer en vooral ook grote dode dieren in de natuur laten liggen zodat er weer plaats is voor aaseters en zeldzame soorten paddenstoelen. Dat zou je dan net als in India op sommige plekken ook met mensen kunnen doen. Wij begraven onze doden, maar sinds 150 jaar is cremeren ook langzaam in de mode gekomen. Dood doet leven, en hergebruik geeft te denken wat het nut van cremeren is. Het kost een hoop brandstof en de wormen worden er niet dik van.

sel dat ze droeg. Twee vriendinnen,

enorm goed moet oppassen met wat

woord voor iets gebruikt wordt, iemand

twee dezelfde kapsels, je hoeft maar

woorden betekenen en in de poëzie

uit een buurland komt voorbij en denkt

op internet te kijken wat ik bedoel. Hoe

staat dat allemaal niet vast. En toen

wat een prachtig woord, dat kunnen wij

ze haar had leren kennen? Dat was al

kwam hij met een aforisme van Elfride

ook wel gebruiken. En geeft er vervol-

van voor de Nobelprijs voor Literatuur

Jelinek: ‘Je moet de taal folteren, zodat

gens een heel andere betekenis aan.

in 2004. Hanna Laura Klar heeft toen

ze de waarheid spreekt.’ Slavoj Zižek

Hergebruik van woorden. Er schiet me

de documentaire ‘Elfride & Elfride’ over

sloot zijn toespraak af door de quote

ineens een anekdote te binnen die een

twee Weense schrijfsters gemaakt die

van Jelinek te hergebruiken met een

Oostenrijkse vriendin me twintig jaar

beide Elfride heten en sindsdien is ze be-

mooie cover: ‘Oftewel we zijn bereid de

geleden vertelde. Ze kwam uit de om-

Een van de eerste mensen die zich en-

met haar boek ‘De Pianiste’ de Nobel-

vriend met Jelinek.

taal te folteren, of we zullen uiteindelijk

geving van het dorp waar Wittgenstein

thousiast inzetten om zelf gecremeerd

prijs voor Literatuur gewonnen. Dat

Vorige maand dook Elfride Jelinek weer

mensen folteren.’

zich terug had getrokken toen hij het als

te worden was de Oostenrijkse auteur

boek heb ik ook gelezen. Na al een stuk

op in mijn blikveld. Het was in Zürich en

Leopold von Sacher Masoch, die ‘Venus

in haar boek meegezogen te zijn door

de beroemdste hedendaagse filosoof

Griesmeelpap en de kern van

bridge niet meer uithield. Ver weg van

im Pels’ schreef. Sindsdien is het woord

haar fantastische manier van schrijven,

en provocateur Slavoj Zižek gaf een

vriendschap

het academische milieu is hij een tijd-

masochisme in zwang. In 1895 was het

voelde ik iets knagen. En opeens wist ik

lezing tijdens een festival, ‘reART: theUR-

Dat heel nauwkeurig omgaan met taal

lang dorpsleraar geweest in een Oos-

dan zover. Leopold werd gecremeerd

het. Het was het zelfde verhaal als bij Le-

BAN’ met als thema, is art dangerous?

en de betekenis ervan was ik ook tegen-

tenrijks gehucht. Vrienden kwamen hem

en de urn kreeg een ereplaats op de

opold, maar Jelinek had in haar roman

Hij wees op het gevaar van presiden-

gekomen bij Ludwig Wittgenstein, een

wel bezoeken en in een soort keukenhut

schoorsteenmantel van zijn huis in Lind-

de twee hoofdfiguren van geslacht ver-

ten die zich ook dichter noemen. Hij ge-

groot taalfilosoof. Hij was er niet zozeer

kregen ze dagenlang hetzelfde eten

heim (bij Frankfurt). De kinderen kregen

anderd. Bij Leopold is de man het hoofd-

bruikte daarvoor Plato die ergens zou

in geïnteresseerd welke woorden in ver-

voorgezet, griesmeelpap. Maar dat is

er natuurlijk op den duur genoeg van

personage die een vrouw ertoe brengt

hebben opgeroepen om alle dichters

schillende talen hetzelfde betekenen.

dan nog niet het ergste wat ze met hem

en de urn verhuisde naar de schuur,

hem te vernederen. Bij Jelinek is het een

uit de stad te werpen omdat ze alle-

Maar juist in woorden die in verschil-

deelden. De meeste vrienden haakten

die later volledig door een brand werd

vrouw, een pianolerares die een stu-

maal leugenaars zijn. Zižek wilde op het

lende talen hetzelfde zijn geschreven

al na een paar dagen af omdat hij de

verwoest. Van as tot as zoals het in de

dent ertoe verleidt haar te vernederen.

gevaar wijzen dat veel nationalistische

maar iets anders betekenen. De mooi-

pan nooit schoonmaakte. Wie wel eens

bijbel staat? Van de urn met de as van

Prachtige vorm van hergebruik en geen

staatshoofden zich graag Poëet noe-

ste uit mijn eigen woordenschat. Het zijn

een niet schoongemaakte griesmeel-

Leopold is niet veel overgebleven, die

enkel bezwaar.

men of zich door dichters laten bewie-

er erg veel en ik beperk me tot twee, het

puddingpan heeft gezien weet hoe dik

roken. Karadzic, een beroemd Servisch

Nederlandse woord ‘doof’ betekent in

die aangekoekte laag kan zijn. Als je de

is opgegaan in rook, maar zijn verha-

professor aan de universiteit van Cam-

len zijn er nog. Hoewel het maar een

Je moet de taal folteren, zodat ze de

voorbeeld, heeft zijn volk toentertijd

het Duits een achterlijk iemand en in het

pan een paar dagen niet schoonmaakt

enkeling is die zijn boeken nog leest,

waarheid spreekt

in een gedicht opgeroepen in hem en

Engels ‘dove’ een duif. Het woord slim

komen de randen steeds dichter bij el-

worden zijn verhalen hergebruikt. Het

Ik had al een tijd niet meer van Jelinek

zijn staat te geloven: dan zou alles be-

voor iemand die erg pienter is, ‘schlim-

kaar en in die ideale situatie dring je dan

beroemdste hergebruik is bijna nie-

gehoord tot een oude vriendin uit

ter worden en mocht je de hele dag in

m’in het Duits dat iets heel heel erg is en

vanzelf door tot de kern van niet alleen

mand opgevallen. Vele jaren later heeft

Frankfurt op bezoek kwam die vertelde

de zon kijken, zo sterk zou hij iedereen

in het Engels dan weer iemand die slank

de pudding maar ook van ieders vriend-

de net als Sacher Masoch uit Oostenrijk

dat ze iedere week met Jelinek telefo-

maken. Iedereen, lees zijn volk. Waar

is. Ik denk dat het ooit zo is gegaan

schap. Geen van zijn vrienden is tot het

stammende schrijfster Elfride Jelinek

neerde. Ik begreep ineens het rare kap-

het op neer kwam bij Zižek, was dat je

dat in een bepaalde taal een bepaald

midden van de aangekoekte pap geble-

The Long Wait

ven, geen van zijn vrienden is tot de kern van zijn gedachten doorgedrongen en Wittgenstein is weer teruggegaan naar de universiteit van Cambridge. Beeldpoëzie Uiteindelijk heb ik het graf van Ludwig Wittgenstein bezocht dat in Cambridge te vinden is aan de All Souls Lane. Met een man op het kerkhof gesproken. Hij zei dat een week ervoor Patty Smith, de beroemde zangeres, nog aan het graf van Wittgenstein had gestaan en er een plectrum had achtergelaten. Ik

Fredie Beckmans, graf van Ludwig Wittgenstein

stelde de beste man voor om bij de eerste de beste muziekwinkel in Cambridge 100 plectrums te kopen en die dan voor een mooi bedrag te verkopen aan de gestage stroom bezoekers die het graf van Wittgenstein nog iedere dag trekt. Toen ik er zelf stond, lag op zijn graf een thriller, een goedkoop boekje van Mickey Spillane met de de prachtige titel: ‘The long wait’. Maar het mooiste komt altijd het laatst en in dit geval op het moment waarop ik het kerkhof verliet. Zo’n groene compostbak op wieltjes stond naast de uitgang. Beeldpoëzie en als je niet beter weet, is die ton gevuld met alle zielen van het kerkhof, klaar om opgehaald en hergebruikt te worden. All Souls Ch Yd. Zižek zou hebben gevloekt om zoveel onzin verstopt in zulke hel-

denieuwe

Wie geen brood heeft, wordt door het licht van mijn zon gevoed Volk, niets is verboden in mijn geloof

Toevoeging van het begin van een titel-

En je mag zolang in de zon kijken, als je wilt

maar woordleugenaars, misschien wel

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

Ik bied jullie onbarmhartigheid en wijn

Er zal liefde en vertier zijn

delijk blijkt dat poëten geen dichters zijn

10

Ik bied jullie iets, dat tot nu toe nog niemand had

dere woorden.

loos gedicht van Karadzic waaruit dui-

Cover van The Long Wait van Mickey Spillane

Bekeer jullie tot mijn nieuwe geloof, volksmenigte

allemaal. n

En deze godheid verbied jullie niets O, volg mijn roep, broeders volksmenigte denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

11

Barney’s Beanery at Santa Monica Blvd, West Los Angeles

The Beanery Edward Kienholz (1927-1994) maakte ‘The Beanery’ in 1965, naar zijn stamcafé Barney’s Beanery aan Santa Monica Boulevard in West Los Angeles. Er kwamen Hollywoodberoemdheden als Clark Gable, Errol Flynn, Judy Garland and Rita Hayworth. Jim Morrison werd er ooit uitgegooid omdat hij op de bar had geürineerd en op de avond van haar dood dronk Janis Joplin daar haar laatste glas. Schrijver en dichter Charles Bukowski hing vaak aan de bar en voor kunstenaars die om de hoek bij Ferus Gallery op La Cienega Boulevard tentoonstelden was het favoriete ‘hang out’. Alles in het café is gemodelleerd naar bekenden van Kienholz en het interieur; de bar, flessen drank, asbakken, kassa, telefoonboek, jukebox en de foto’s aan de muur van de oorspronkelijke Beanery. De eigenaar had een hekel aan homoseksuelen en had prominent in de bar het bordje ‘Fagots stay out’ opgehangen. Hieraan is goed af te lezen hoe intolerant de maatschappij destijds was. Kienholz had een fascinatie voor het begrip tijd. De cafégasten hebben dan ook een klok in plaats van een hoofd. Alle wijzers staan op tien over tien. In ‘The Beanery’ heeft Kienholz de tijd letterlijk stil gezet. Alleen barkeeper Barney, de toenmalige eigenaar van het café, heeft een gezicht. De ruimte ruikt en klinkt als een café en omdat bezoekers er ook zelf in kunnen is het een soort tijdscapsule. De kunstenaar had al in 1958 het plan om een eigen versie van ‘The Beanery’ te maken, maar begon op 28 augustus 1964, toen hij in de bar de krantenkop ‘Children Kill Children in Vietnam Riots’ las. Het harde contrast tussen de ‘echte tijd’, gesymboliseerd door de krant, en de ‘surrealistische tijd’ van de mensen aan de bar, zette Kienholz aan het werk. De krant benadrukt dat de tijd – net als de klokken – stil is blijven staan op die ene dag. Kienholz heeft alles overgoten met een kunststofhars, waardoor het café een vergankelijke, doodse uitstraling krijgt. De bruine kleuren in het café roepen een sfeer op van ouderdom en verval. Er zijn authentieke geluidsopnames uit The Original Beanery te horen die Kienholz maakte: muziek, glasgerinkel en stemmen van de gasten. Dat ‘The Beanery’ naar een echt café moest ruiken is kenmerkend voor Kienholz. Hij schreef speciaal een recept voor de typische cafégeur. De lucht moet worden samengesteld uit bier, ranzig vet, urine, mottenballen en sigarettenas. De geurpasta wordt door de afdeling restauratie van het Stedelijk Museum steeds opnieuw gemaakt. De afgelopen jaren werd ‘The Beanery’ grondig gerestaureerd. Het grootste probleem daarbij was de hars die Kienholz aanbracht op het werk. Deze laag is ernstig vergeeld en is altijd plakkerig gebleven, waardoor hij veel stof en vuil aantrok. De harslaag heeft materialen als textiel en papier doorweekt, die daardoor versneld zijn gedegradeerd. De hars en de natuurlijke veroudering van de materialen maken de objecten in ‘The Beanery’ erg kwetsbaar. Het project om ‘The Beanery’ te conserveren en restaureren werd geleid door Sandra Weerdenburg, gecoördineerd en uitgevoerd door de restaurator en onderzoeker van moderne materialen Anna Laganà. n

Edward Kienholz, ‘The Beanery’, foto Franck Gribling, 2012

12

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

13

Lon Robbé, Sulzfluh, 165x500cm, piëzoprint, 2012

1934, 1939, en dan zie je een zee met een

maar ook door de herinneringen en as-

dere samenstellingen geduwd worden.

werp maakte ik eerst een mal in latex,

Duitse onderzeeër in de verte. Door met

sociaties die eraan kleven.

Voor het werk met de titel ‘Hochjochsee’

zodat er een gewichtloze, holle trans-

(1934) 2012 heb ik twee verschillende

parante vorm ontstaat. Van deze vorm

die foto’s te werken hoop je iets meer

Lon Robbé, Glas, foto op linnen, 40x30cm, 1991

Lon Robbé, Lai Blau, 148x112cm, piëzoprint, 2012

Het persoonlijke destilleren uit het onpersoonlijke

Ine Dammers

Interview met Lon Robbé Lon Robbé maakt fotowerken en videofilms. Centraal staan vragen over onze waarneming en over de invloed van de technische media daarop. Zo maakte zij een video-installatie met het oog van een nijlpaard en het oog van een hond. De ogen bewegen omhoog, omlaag, maar elkaar zien zij niet. In het Museum voor Moderne Kunst in Arnhem toonde zij ‘Lost’, piezoprints (2010-2012), weidse panorama’s van berglandschappen waarin de harde vormen van de pixels op afstand ineenvloeien tot atmosferische voorstellingen.

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

scans over elkaar heen gebruikt. Op het

maakte ik een foto en vervolgens een

te begrijpen. Ik heb ook foto’s van het in-

In de grote piezoprint ‘Sulzfluh’ (1939)

scherm zie je dan microwerelden, in het

afdruk op linnen. Dan komt er steeds

terieur van mijn ouderlijk huis gebruikt,

2012 (ik neem de onderschriften uit het

uiteindelijk gedrukte werk gaat door de

een andere versie van hetzelfde, terwijl

geheel lege kamers met nog alleen een

album meestal over) heb ik de albumfo-

beweging van de toeschouwer die mi-

het medium verandert. Het is wonder-

stoel erin. Er is meer afwezig dan aan-

to nog verderaf van de voorstelling ge-

crowereld een verbinding aan met een

baarlijk wat er tevoorschijn komt aan

wezig. Ik wil die beelden in het heden

bracht, daardoor is het ‘afgrondelijker’

macrowereld.

verandering door het reproduceren.

zetten, zoals Proust dat in zijn boeken

geworden. Er zitten grote zwarte vor-

deed, ze aanwezig maken door de tijd

men in, die je als gaten kunt zien, maar

Ecologie

neutraal, schept nieuwe ruimte, de vrij-

heen, een nieuw leven geven waarin

ook als rotsblokken. Het beeld oscilleert

Susan Sontag stelde in 1978 al voor geen

heid om opnieuw naar iets te kijken en

niets statisch is of gefixeerd. Om het in

tussen vlak en ruimte, en dat maakt het

nieuwe beelden meer te maken en al-

het te ervaren zonder zelf een cliché te

het heden te krijgen moet die hele nos-

levend. Het is nooit eenduidig, in de wer-

leen met de al bestaande te werken.

maken.

talgische illusie van de foto overhoop

kelijkheid zijn de dingen ook niet een-

Dat is natuurlijk wel aantrekkelijk: geen

gehaald worden. Het album is aan de

duidig. Je heft door het bewerken ook

nieuwe beelden meer maken omdat wij

Reproducties

ene kant zo persoonlijk en aan de an-

iets van de stilstand op van de foto. De

er helemaal in verzuipen. Maar foto’s

Wij leven nu in een cultuur waarin alles

dere kant zo cliché geworden, al die ka-

scanner reageert ook op het bobbelige

beantwoorden aan een algemeen ge-

gereproduceerd wordt en je veronder-

belbaantjes en besneeuwde bergtop-

van een oude foto, en niet alleen op het

voeld verlangen om iets vast te leggen,

steld wordt dit te beleven als echt. Toen

pen. Eerst betekenden die kiekjes heel

fotografische beeld. De pixelagglom-

het te bewaren, een opwinding over

ik voor het eerst een echte Mondriaan

veel voor mensen, maar na verloop

meraties ontstaan door het vergroten

iets dat je raakt vast te houden. Alleen

zag, was ik helemaal ondersteboven,

van tijd gaan ze op in de massa en ga je

en tegengaan van wat zo’n apparaat

blijven kijken en ervaren met je handjes

ik zag toen pas hoe het geschilderd

het gelijkvormige in beelden uit een be-

altijd wil, namelijk zacht maken en laten

op je rug vinden we heel moeilijk.

was en hoe dit verschilde van al dat

paalde tijd zien. In het album van mijn

vervloeien. Ik vind dat juist die harde

Hergebruik pas ik niet toe vanuit een

gladde drukwerk. Het echte werk had

tante uit de jaren 50 herken je zo een

vormen het beeld iets heel concreets

ecologische gedachte. Hergebruik

iets dat ik niet zo maar kon benoemen,

bepaalde stijl, contrasten, composities,

geven. Door de bewerkingen valt de

heeft bij mij vooral te maken met mijn

het was levende materie, daar waar

Dat ik me door clichés heen werk quasi

alpenlandschap uit 1939 genomen,

en natuurlijk is een beeld ook bepaald

voorstelling uiteen, maar wordt een

fascinatie voor het reproductiemodel.

de reproductie alleen maar een idee

aantal grote panorama’s getoond. Van-

bewerkt, en een horizontale reep eruit

door de technische mogelijkheden van

beeld zichtbaar van de bouwstenen

Het is fascinerend wat er onderweg ge-

overbrengt. In mijn werk probeer ik in

uit de ingang had je een overzicht over

opgeblazen. Via de mogelijkheden

die tijd.

waaruit het is opgebouwd. Er lijkt een

beurt tijdens het reproduceren, inscan-

die voorgeprogrammeerde anonieme

het geheel en zag je voorstellingen van

van technische procedés blijk je uit te

wereld te ontstaan die zichzelf in steeds

nen, verdubbelen, herhalen. In mijn

wereld toch weer het leven te vinden,

berglandschappen. Om dichterbij te

komen bij een andere, nog onbenoem-

Perfectie

weer in andere patronen kan organise-

vroegere werk nam ik heel gewone din-

en iets persoonlijks te destilleren uit het

komen moest je over de smalle omme-

bare werkelijkheid, een wereld die niet

Nu met de digitalisering richt men de

ren. De pixelpatronen zijn eindeloos, al

gen als uitgangspunt, zoals een schoen

onpersoonlijke. n

gang lopen en dan stond je heel dicht

op tijd en plaats te benoemen is. Ik zoek

techniek vooral op de perfecte weer-

die bouwstenen kunnen continu in an-

of een peper- en zoutvat. Van het voor-

op de werken waardoor je de abstrac-

altijd iets onverwachts, iets dat je nog

gave van de voorstelling, om die zo

te pixelpatronen zag. Die beweging

niet kent, een soort expressie die je bij

geloofwaardig mogelijk over te bren-

tussen dichtbij en veraf is heel essenti-

toeval op het spoor komt en die door

gen. De computer moet alles zo perfect

eel, want pas dan ervaar je het totaal-

het medium eruit komt.

mogelijk maken, dat hoeft voor mij niet.

beeld. Bij iedere tentoonstelling moet ik

De scanner is op zich heel anoniem,

Ik probeer de voorstelling juist terug te

zoeken naar de mogelijkheden, in mijn

een technisch medium, maar ik gebruik

brengen naar presentie en materialiteit,

laatste tentoonstelling (Reuten Galerie)

hem bijna zoals een schilder de kwast

zodat je niet verdwaalt in illusie, maar

heb ik maar één groot panorama op-

of een rakel. Ik print nu direct met ge-

een beeld ziet dat in het nu is. Dat is toch

gehangen, precies tegenover de deur-

kleurde inkten op papier, dat geeft het

wat heel veel schilderkunst doet. Via het

opening. Ik wil vooral de mogelijkheid

werk meer materialiteit. Het uiteindelijke

digitale medium kijk ik naar analoge

tot een fysieke ervaring openen, zowel

beeld ligt dichter bij een zeefdruk of ets

fotografie. In het uiteindelijke werk zie

door de monumentaliteit van het beeld

dan bij een foto.

je een materieel oppervlak van pixels waar het ‘geheugen’ van de analoge

Een zee uit 1939

foto doorheen lijkt te komen. Fotogra-

Het gebruiken van bestaande foto’s is

fie heeft zich nauwelijks op zijn eigen

Sulzfluh

begonnen toen ik familiealbums erfde.

medium bezonnen, dat heeft mij altijd

De bron voor deze werken ligt in de

Het zwart-wit heeft een soort magie,

verbaasd. Het medium beïnvloedt na-

vakantiealbums van mijn familie. Hier-

iets tijdloos. Het oudste album is een

melijk altijd het beeld, de weergave

uit kies ik fotootjes om te bewerken

dagboekje van mijn grootmoeder, die

lijkt zo transparant, maar is grotendeels

met scanner en computer. Ik help de

op reis is in een boot, met bijvoorbeeld

voorgeprogrammeerd. Ik vergelijk

programma’s een beetje te ontsporen,

kiekjes van Rügen, vanuit zee gezien.

de camera wel eens met een busreis

er ontstaat dan vaak iets ‘schilderach-

Ook heb ik het album van een oom die

waarin je voorgeprogrammeerd mag

tigs’, maar daar zijn die programma’s

ik nooit gekend heb met de foto’s van

uitstappen. En toch ook: een zwart-wit

natuurlijk niet voor bedoeld. Voor het

zijn vakanties in de Alpen.

kiekje doet iets heel anders met je dan

werk ‘Sulzfluh’ heb ik een foto van een

Bij die fotootjes staan dan jaartallen als

zo’n digitale print, niet alleen fysiek,

wanneer je dichterbij komt.

14

Micro en macro

In Arnhem heb ik in de koepelzaal een

als door het feit dat het beeld verandert

Lon Robbé, Empty Room, 112x112cm, piëzoprint, 2009

van het verleden en van je eigen familie

Lon Robbé, Z.t. (Zee), 112x216cm, piëzoprint, 2008

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

15

Robert Broekhuis

La Nouvelle Pièce Brief aan Ger van Elk Beste Ger, Zullen we naar New York gaan? We hebben allebei de pest aan vliegen, daarom stel ik voor om met een vrachtschip te gaan. Dan eet je samen met de bemanning. Gehaktballen met piccalilly, nasi goreng of macaroni met ham en kaas. Jij weet wel hoe dat aan boord toegaat, jij hebt in je jonge jaren als ketelbinkie gevaren. Heb ik je ooit verteld dat ik toen ik zeventien was een monsterboekje heb aangevraagd? Dat kwam natuurlijk door de bloedstollende oorlogsverhalen van mijn stiefvader, hoe hij als matroos met het Oerlikonkanon een Messerschmitt uit de lucht schoot. Ik heb nog een prachtfoto van hem op het dek van een schip samen met een stel van die ruwe zeebonken. Een van die kerels heeft een baby op de arm. Mijn stiefvader staat helemaal rechts. Ger, ik weet niet precies hoe lang de reis duurt, ik schat een dag of tien. Als we nou een iPod meenemen, kunnen we de pianoconcerten van Bach beluisteren. En bij zonsondergang maken we een wandeling over het dek, hangen over de reling en spugen in de golven. Eigenlijk moet je daar zo’n dikke Havannasigaar bij roken. Het vertrek van een schip vind ik altijd groots. De commando’s die geschreeuwd worden, het gebulder van de motoren, de trossen die worden losgegooid en dan heel langzaam komt het schip los van de rede. En daar ga je dan. Adieu. Maar het aller-allermooiste van varen vind ik als je heel wazig aan de horizon de kust ziet opdoemen. Als we dan volgevreten van de zeelucht, Bach en gehaktballen aanmeren in de haven van New York, gaan we Japans eten bij Brushstroke in Hudsonsstreet. Kok Isao Yamado kookt zo lekker dat het bijna obsceen is. Ger, je zou op onze zeereis twee vliegen in één klap kunnen slaan. Zo langzamerhand lijkt het alsof de kunstwereld inmiddels heeft begrepen dat het bij conceptuele kunst om het idee gaat en dat het oorspronkelijke werk de materialisatie was van dat idee en dat je het dus gewoon opnieuw kunt maken. Daarom laten we het schip eerst richting IJsland koersen en dan ten zuiden van Groenland stoppen op 64º 59’ 58’’ Noorderbreedte en 30º 25’ 55’’ Westerlengte. Of zoiets. Dat is midden in de Noord-Atlantische Oscillatie. Een gebied waar nauwelijks stof in de lucht zit doordat in het Icelandic Low een semi-permanent gebied van lage luchtdruk heerst. Jij hebt dat vroeger allemaal al uitgezocht om ‘La Pièce’ te kunnen maken. De kapitein geeft aan een matroos opdracht om een sloep te strijken met jou en de stuurman erin. Jij hebt bij je: een blokje beukenhout van 2,1x9,5x7,7 cm, een pot witte verf van de Gamma en een kwastje. Als de sloep in zee ligt komt het moment suprême: je schildert het blokje wit. Net zoals in 1971, toen je op volle zee bij IJsland een blokje beukenhout smetteloos wit schilderde: ‘La Pièce’. Daarna wordt de sloep met jou, de stuurman, het nu witte blokje, de pot verf en de kwast gehesen, terwijl luid het Derde pianoconcert in D-majeur van Bach over de Atlantische Oceaan schalt. En als jullie weer boven zijn, staat de Kapitein in vol ornaat in zijn gala-uniform aan de reling en jij overhandigt hem ‘La Nouvelle Pièce’. Eerbiedig wachtend staat naast de Kapitein de Bootsman klaar met een glazen stolp met daaronder een rood fluwelen kussentje. De Bootsman tilt trillend van de zenuwen de stolp op en de Kapitein legt ‘La Nouvelle Pièce’ plechtig op het kussentje. Het slotakkoord van het pianoconcert knalt over het dek. De Kapitein geeft order met volle kracht vooruit naar New York te varen. Daar aangekomen staat een ontroerde Ann Goldstein van het Stedelijk Museum op de kade om ‘La Nouvelle Pièce’ in ontvangst te nemen. Stormachtig applaus... doek. Beter gezegd einde film: want je begrijpt dat dit alles gefilmd moet worden. Een vertelling over hetzelfde werk maar dan totaal anders, maar ook hetzelfde werk met een andere geschiedenis. Je vader zou zeggen: ‘Volstrekt nutteloos, maar kordaat!’ Stoor je je aan het theatrale? Het is een vorm waardoor je het geheel wederom kunt relativeren. De camera kan daarbij de door jou gewenste filmische schoonheid suggereren waardoor ‘La Nouvelle Pièce’ er toch anders uit lijkt te zien dan ‘La Pièce’ uit 1971. Is dat bedrog? Ja en nee. Het is de werkelijkheid van gefilmde conceptuele kunst. Wat betreft de re-enactment van eigen werk door een kunstenaar rijst de vraag: ‘Is dit nu esthetisch masturberen op eigen werk?’ Geen idee. Het is toch het statement dat telt? Het gaat toch niet over de geldwaarde die sommigen aan vintage toedichten? We hebben het tenslotte niet over ‘Iglo nummer 150’ van Mario Merz, maar over het nu nog denkbeeldige ‘La Nouvelle Pièce’. Ik plaats Ann Goldstein ook niet voor niets als ware zij een zeemansvrouw uit een toneelstuk van Heijermans op de kade van New York. Zij zou daar echt niet staan als ‘Iglo 151’ aankwam. Als we de reis nu zo plannen dat we op 9 juli op Cape Cod kunnen zijn, dan vertel je uitkijkend over zee over hoe jij en Bas Jan Ader samen optrokken in Los Angeles in de jaren voordat hij op 9 juli 1975 met een piepklein bootje richting Ierland zeilde om voor eeuwig te verdwijnen.

Ger van Elk, La Piece, 1971, 16 mm film (zw-w en kleur)

Wanneer gaan we? Hartelijke groeten, Robert Ter gelegenheid van de 55ste Biënnale van Venetië zal in het Ca’ Corner della Regina in november 2013 een remake van de legendarische tentoonstelling ‘Live in Your Head, When Attitudes Become Form’ worden georganiseerd. Op de tentoonstelling zal o.a. ‘Tres Qualitates Lucis, in Modo Rustico California’ van Ger van Elk te zien zijn. Mijn stiefvader Job de Ruiter, staand uiterst rechts, Liverpool ca. 1944

La Piece, 1971, wit geschilderd houten blokje op rood kussen, in vitrine , 2,1 x 9,5 x 7,7 cm ( blokje ), 28,5 x 40,5 x 36,5 cm ( vitrine ). Courtesy Kröller-Müller Museum

16

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

17

John Körmeling, Happy Street, het Nederlandse paviljoen op de wereldtentoonstelling van Shanghai in China, 2010

Op een andere manier naar hetzelfde kijken

Ronald Ruseler

Over het werk van John Körmeling Het schilderij ‘Città Ideale’ van Piero della Francesca biedt uitzicht op een groot, leeg en geordendend plein. Stilte en rust heerst in schematische orde. De opzet is symmetrisch. Een ronde tempel, die doet denken aan het Tempietto van Bramante in Rome, domineert de compositie. Het schilderij nodigt uit om in stille verwondering op het plein rond te lopen. Er lijkt niets aan de hand. Ver van chaos en ordeloosheid biedt het tafereel een harmonieuze aanblik. In 2010 bouwt John Körmeling het Nederlandse paviljoen ‘Happy Street’ op de wereldtentoonstelling van Shanghai in China. Een achtbaan in de vorm van een snelweg met aan weerskanten huizen in diverse stijlen. ‘Happy Street’ is net zo’n ideale stad als de ‘Città Ideale’ van Piero della Francesca, alleen ben je nu op de kermis beland. Geen stil en verlaten plein, maar stadsgewoel. ‘Happy Street’ geeft de straat haar traditionele functie van sociale en economische ontmoetingsplek terug.

zijn belangrijke kenmerken in zijn werk.

dan kan vervolgens parallel aan het

de rol die hij krijgt toebedeeld als par-

Ironie die vaak wordt ingegeven door

snelverkeer het langzame verkeer wor-

ticipant in zijn eigen sociale omgeving.

de stroperigheid van de ambtelijke mo-

den toegevoegd. Verkeer dat afneemt

In 1994 begon hij met de ontwikkeling

lens met hun ingewikkelde oplossingen

in snelheid en daarna tot stilstand komt,

van de ‘Vierkante Auto’. Het ontwerp is

voor simpele problemen.

verrijkt onze planologische mogelijk-

een helder en simpel model geworden

heden. Dan kun je bijvoorbeeld meer

dat in alle opzichten pragmatisch en

Planologische mogelijkheden

fietspaden en voetpaden aanleggen.

praktisch is.

‘In de Nederlandse steden wordt de ver-

De gebruikers en bewoners van zo’n

‘De auto’s van nu hebben alles weg van

keerschaos door onszelf veroorzaakt.’

gebied gaan vanzelf een andere rol

raketten en suggereren snelheid, maar

Er is ruimte genoeg, alleen denken be-

spelen. Vermeng je vervolgens diverse

staan in de file, op weg naar huis, stil als

leidsmakers te romantisch over ‘drukte’.

soorten gebouwen weer met elkaar,

suffe pantoffels. De deux-chevaux van

Als het ergens druk is, dan tel je bij ons

dan kun je de schaal vergroten.

Citroën heb ik wat dat betreft altijd schit-

pas mee, vinden ze. Wonen in buitenwij-

Fabrieken, overslagbedrijven, winkels,

terend gevonden,’ zegt hij,’ Die auto

ken bij de grote stad lijkt een oplossing,

scholen en huizen kun je beter door

was niets meer dan een vloer op wielen

maar veroorzaakt eindeloze opstop-

elkaar heen laten functioneren. In mijn

waar je naar believen mee kon doen

John Körmeling (1951) is opgeleid als ar-

motto van een kermisattractie, die de

pingen. Toevoerwegen worden twee

plan zit iedereen gewoon weer aan

wat je wilde’.

chitect. In Nederland staat hij bekend

bezoekers een prachtig uitzicht biedt

keer per dag even gebruikt, maar de

de straat. Daardoor heb ik ontdekt dat

Körmeling verzet zich tegen de onech-

als een tegendraads en eigenzinnig

over de stad. Men hoeft er de auto niet

snelwegen gebruiken wij de hele dag

dieren en planten automatisch tot het

te romantiek van snelheid en avontuur

beeldend kunstenaar. Hij is zo’n beetje

voor uit. Het is een glashelder commen-

door. Alles wordt de snelwegen opge-

langzame verkeer behoren. Bovendien

aan de ene kant en die van de gebor-

de lastpak en speelse criticaster van

taar op de achteroverleunende dagjes-

duwd. De kleine weg of de Route Natio-

is mijn plan milieuvriendelijker. Zeker als

genheid in de knusse buitenwijk aan de

architectonisch en planologisch Ne-

mens. In de terminal van Schiphol, ken-

nale zoals in Frankrijk is bij ons helemaal

straks schonere energie beschikbaar is.’

andere. Zijn Vierkante Auto heeft meer

derland. Onorthodoxe ideeën en on-

nen alle reizigers zijn kroonluchter ‘Hi

verdwenen. Mijn oplossing is heel voor

gebruikelijke invallen typeren zijn werk.

Hi, Ha Ha’. Zelfs bij de reiziger met vlieg-

de hand liggend door het wonen aan

De Vierkante Auto

is multifunctioneel. Zijn auto kan als er-

Illustratief is zijn ‘Drive in Wheel’. ‘Met

angst brengt het werk onwillekeurig

de weg te optimaliseren. Wanneer snel-

In het werk van John Körmeling draait

ker, of als kamer op wielen aan je huis

je eigen auto in het reuzenrad’, is het

een glimlach teweeg. Humor en ironie

wegen vergroot en verbreed worden

alles om de relatie tussen de mens en

gekoppeld worden en maakt dan deel

mogelijkheden dan de Lelijke Eend en

Met andere ogen

uit van het persoonlijk woongenot. De Vierkante Auto wordt op die manier óók

John Körmeling, Hi Ha Sokken

18

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

John Körmeling, Menno Paviljoen Middelheim.

denieuwe

als architectonisch object benut.

werd in die tijd gebouwd en de archi-

2010 de mogelijkheid zijn ideeën over

voor zijn werk. In Tilburg is inmiddels het

Die nuchtere kijk van ontwerpen en de

tectuurfoto’s van Bernd en Hilla Becher

de mens, de stad, het milieuvraagstuk

‘Draaiende Huis’ voltooid. Dat huis staat

ironische blik op onze leefomgeving

trokken mij erg aan. Ik ben nog steeds

samen te vatten in relatie met technolo-

op een rotonde en draait langzaam

wordt ingegeven door constante ver-

geïnteresseerd in fabrieken, loodsen,

gische innovatie.

mee met de richting van het verkeer. Het

bazing. Het liefst bedenkt hij ‘Zo-kan-

steigerconstructies en schuren. Dat is

‘Het werd een paviljoen op een polder-

is een ode aan de lintbebouwing. ‘Met

ik-het-ook-kunst’, waarbij het zelf doen

nooit meer veranderd. Ik heb in die tijd

landschap waarbij het interieur zich

het ‘Draaiende Huis’ wil ik eigenlijk dat

van wezenlijk belang is. Daarom is het

de oude steencirkels in Engeland en de

voornamelijk buiten bevond. Voor mij

mensen die voorbijrijden naar zichzelf

niet vreemd om zijn werk te plaatsen in

Romaanse kerken bezocht en ze einde-

begint architectuur met een straat en

kijken. Door met dat huis mee te rijden

de traditie van de architect Gerrit Riet-

loos getekend en opgemeten. Ik wil na-

die is pas goed wanneer alles door el-

ga je vanzelf nadenken over de bijzon-

veld, het Nieuwe Bouwen en De Stijl.

melijk altijd weten hoe iets gemaakt is.

kaar loopt’.

derheid van je eigen huis. Mijn werk

Hij wil alleen niet in strak gedefinieerd

Via het latere Russisch Constructivisme

schema’s werken, daarom stellen zijn

en het werk van Tatlin kom je dan snel

In zijn boek ‘A Good Book’ is een over-

lichtvoetige en provocerende plannen

uit bij het Nieuwe Bouwen en Rietveld. Ik

zicht te vinden van architectonische

conventies aan de kaak;

ben vooral geïnteresseerd in bouwsels

vondsten die Körmeling op zijn reizen

A Good Book, John Körmeling, ISBN:

die opvallen. Voor mij is in combinatie

tegenkwam. Zij hebben ook een weg

0-921381-22-0, prijs: € 29,95, IDEA BOOKS,

Architectuur begint met een straat

alles mogelijk. Daarom sprak het thema

gevonden in zijn autonome projecten.

Amsterdam

‘Toen ik mij, tijdens mijn studie, in ontwer-

van de wereldtentoonstelling in Shang-

Parasitaire aanhangsels zoals zijn ‘Bill-

www.ronaldruseler.nl

pen en bouwen ging verdiepen vond

hai ‘Better City, Better Life’ mij meteen

boardhuisje’, het ‘Pioniershuisje’ of toe-

www.de-passages.com n

ik dat een gebouw in de steigers mooi-

aan.’

voegingen van woorden en teksten bo-

er was dan zonder. Centre Pompidou

‘Happy Street’ bood John Körmeling in

venop zijn ontwerpen zijn karakteristiek

dwingt mensen om met andere ogen naar hetzelfde te kijken’. n

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

19

Kees Koomen

Zeger Reyers en de menselijke natuur Het credo ‘Natura artis magistra’ (natuur is de leermeester der kunsten) dat eeuwenlang voor kunstenaars gold heeft in de laatste decennia aan geldigheid verloren. Het idee lijkt achterhaald dat een kunstwerk gemaakt wordt om daarna onveranderd ergens getoond te worden, waarbij het in de loop van de tijd alleen nog maar door de interpretatie ervan aan verandering onderhevig is. Recent bestaat een neiging om creatieve processen inzichtelijk te maken in tijdelijke projecten waarin dergelijke fenomenen te volgen zijn. De resultaten daarvan zijn niet per definitie voor de eeuwigheid gemaakt. Daarnaast is na de opkomst van performancekunst en de idee van Joseph Beuys over sociale sculpturen een vorm van kunst ontstaan die over interactie en intermenselijke relaties gaat.

een zintuiglijk waarneembare intimiteit.

Champignons

de bezoeker een vochtige muffe geur

Het zijn stukken werkelijkheid die naar

Deze wildgroei aan fungussen vindt zijn

ervaren die samen met de geur van de

schilderkunstige conventies getoond

voorlopig hoogtepunt in ‘Paviljoen’,

meststof en het parcours dat door de in-

werden. Enige voor de kunstenaar ken-

een werk waarbij Reyers het Braem-

stallatie leidde een mooi contrasterend

merkende elementen zijn in dit werk al

paviljoen in het Middelheimmuseum

commentaar opleverde op het witte

herkenbaar: het op elkaar inwerken

in Antwerpen volgooide met 30.000

modernistische gebouw dat de instal-

van natuur en cultuur, een materiaal-

kilo champost (een voornamelijk uit

latie omsloot. Naast dit alles had de kun-

gebruik dat niet alleen visueel waarge-

paardenpoep bestaand substraat) om

stenaar om het gebouwtje van Braem

nomen kan worden en een interessante

daar champignons op te laten groeien.

narcissen geplant die in het najaar be-

betekenisverandering kan ondergaan

Dit was geen eenvoudig project. Om

gonnen te bloeien. Hiertoe had hij de

en het laconiek gevoel voor humor dat

paddenstoelen te doen groeien is een

bloembollen van het zuidelijk halfrond

Reyers toont. Een ander vergelijkbaar

bepaalde temperatuur en luchtvoch-

geïmporteerd en sterk gekoeld om ze

Een kunstenaar die projecten uitvoert

het tijk waarmee ze bekleed zijn stuk-

element uit de praktijk van deze kunste-

tigheid vereist en op deze schaal is het

in juni-juli te planten. Het resultaat was

die over het algemeen tijdelijk bestaan

ken stof gesneden. Omdat de matras-

naar is het werken met paddenstoelen:

dus nodig om de aan de architectuur

nogal vervreemdend en veroorzaakte

en die probeert de toeschouwer met de

sen gebruikt zijn is in die stof van alles te

na eerst oude stoelen met paddenstoe-

aangepaste constructie waarop de

bij de bezoekers een bepaalde sensi-

zintuigen in het werk te trekken is de Ha-

vinden: er hebben dagelijks mensen op

len te laten begroeien, wordt een aan-

champost was gestort te bedekken met

biliteit voordat ze het ‘Paviljoen’ zou-

genaar Zeger Reyers. Voor hem geldt

gelegen die hebben gezweet, de liefde

tal projecten uitgevoerd waarbij pad-

plastic en de voedingsgrond regelma-

den betreden. Het hele project ziet de

eerder dat de natuur een gereedschap

hebben bedreven, incontinent zijn ge-

denstoelen uit alle hoeken en gaten te

tig te bevochtigen. Dan nog moest het

kunstenaar als een performance over

is om mee te werken. Zijn projecten be-

raakt of misschien ook gestorven zijn.

voorschijn schieten om bezit te nemen

gebouw afgesloten blijven voor de bui-

langere tijd.

staan in het begin van zijn carrière uit

De suggestie van dergelijke processen

van een kinderkamer, een luchtverver-

tenlucht, omdat het gevaar van infectie

natuurlijke processen die plaatsvinden

is duidelijk herkenbaar in het vaak klas-

singsruimte, boeken, platenspelers, pro-

van de champignons met schimmels uit

Twee jaar in zee

in materiaal dat hij uit de maatschap-

sieke patroon van de stof. Reyers heeft

jectoren, camera’s en affiches (waaron-

het Middelheimpark groot was. Na de

Een verwant vroeg werk met kortere so-

pij haalt: oude meubels, huishoudelijke

die stukken stof onbewerkt op spiera-

der een affiche van een tentoonstelling

nodige complicaties was echter in het

ciale impact is de mosselstoel. Volgens

apparaten of oude matrassen. Voor dat

men gespannen en de doeken als schil-

van Paul Thek, een van de helden van

gebouw een donker golvend opper-

de kunstenaar is het werk geïnspireerd

werk, ‘Private Business’, heeft de kunste-

derijen tentoongesteld. Het materiaal

Zeger Reyers).

vlak te zien dat bedekt was met witte

op Henry Miller die zich al schrijvende

naar oude matrassen verzameld en uit

confronteerde de toeschouwer met

champignons. Tijdens een bezoek kon

verliefd waant op alle Franse meisjes op een terras in Parijs. Zeger Reyers heeft een kenmerkende bistro-terrasstoel een hele tijd in zee laten staan om daar mossels op te laten groeien. Na twee jaar werd de stoel, die afgezien van mossels met van alles was begroeid uit het water gehaald en met groenten en kruiden op het vuur gezet. Tijdens wat een ‘kookperformance’ werd genoemd, werden de mossels zo tijdens de opening van een tentoonstelling klaargemaakt in een speciaal ontworpen pan en geserveerd aan het publiek. Zijn werk is te beschouwen als een sociale sculptuur waarbij het publiek participeert in de bevindingen van zijn onderzoek. Zeger Reyers doet onderzoek naar smaken en geuren en heeft duidelijk veel affiniteit met gastronomie. In zijn volkstuin wordt

Paul Thek, 2001 , Inoculatie

van alles gekweekt en in zijn atelier is al menige fles drank gemaakt. was had je het gevoel dat je jezelf was

de tijd oprekte komt een andere tijdsbe-

langzaam te draaien. In vijftien minuten

Verhoogd bewustzijn

tegengekomen. In ‘Aqua Boogie’, zoals

leving aan bod: voor de tentoonstelling

draaide de keuken met luid gerinkel om

Een dergelijke ervaring bezorgde Rey-

de installatie heette (vrij naar George

‘Eating the Universe: Food in Art’ in Düs-

zijn as en stopte daar niet meer mee tot

ers ook de bezoeker aan het GEM in

Clinton), was het de bedoeling dat je

seldorf maakte Reyers een draaiende

de tentoonstelling zes weken later was

Den Haag toen hij in de kelder van het

danste met je eigen emoties.

keuken. De idee er achter was dat je om

afgelopen. In die tijd was de keuken en

te koken allerlei ingrediënten in een keu-

haar inhoud in een fantastische chaos

gebouw de muren zwart schilderde en een laag water op de bodem liet lopen.

Een draaiende keuken als mixer

kenmachine doet en vermaald: waar-

veranderd die bezoekers door een spel

In de zo ontstane vijver werd een loop-

Als je zo kijkt naar het werk dat Zeger

om laat je de keuken als geheel niet

met hun conditionering en veelsoortige

traject met planken geïnstalleerd. Bij het

Reyers door de tijd gemaakt heeft zou

draaien zodat alle ingrediënten, hulp-

indrukken aan het denken had gezet. n

betreden van dat pad was het stikdon-

je misschien kunnen zeggen dat hij

middelen en keukenonderdelen ver-

ker en het bewustzijn van het water be-

hetgeen hij in eerste instantie de na-

maalt worden en het koken zo op een

zorgde de bezoeker een zekere span-

tuurobjecten liet aandoen zelf later als

conceptueel niveau getoond wordt?

ning die ook weer rustgevend werd. Er

kunstenaar en intermediair steeds meer

Er werd dus een geheel ingerichte keu-

was echter meer: in het donkere water

zijn publiek probeert te laten ervaren.

ken met eten en drinken geïnstalleerd

zwommen speciaal geselecteerde ex-

Met een mateloze generositeit deelt hij

in Kunsthalle Düsseldorf. Deze keuken

tra donkere karpers rond die af en toe

smaken, geuren, tactiliteit en maakt hij

was in een ronde structuur gemonteerd

zonder zichtbaar te zijn het water op-

het publiek bewust van natuurlijke sen-

waardoor hij heel langzaam 380° om

pervlak deden rimpelen en die de me-

saties. Daarnaast geeft het werken met

zijn as kon draaien. Bij de opening van

ditatieve stilte die in de ruimte kon heer-

tijdelijke installaties een gevoel van ein-

de tentoonstelling werden pakken,

sen soms doorbraken en de bezoeker

digheid en speelt hij met verdichting en

flessen en kastjes geopend, drank uit-

een onbehaaglijk gevoel bezorgden.

vertraging van de tijd: het eten van een

geschonken en hapjes gemaakt. Obers

Het verhoogde bewustzijn dat een be-

oester is een ervaring van grote kwali-

gingen rond met bladen, maar onge-

zoek aan de ruimte je bezorgde, ver-

teit, evenals het lopen door ‘Aqua Boo-

veer halverwege de opening verliet

traagde de tijd en als je weer buiten

gie’. In een installatie waarmee Reyers

de kok de keuken en begon de ruimte

Zeger Reyers, Paviljoen , 2011, Inoculatie

20

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

21

Het onaanzienlijke zichtbaar maken de kunstenaar, die het onaanzienlijke

de jaren zestig leidde tot de straatac-

zichtbaar wilde maken en het bewust-

ties van Provo en de Situationisten. La-

zijn stimuleren. Vrij Nederland wijdde er

ter in het memorabele jaar 1962, vond

een paginagroot artikel aan.

in Galerie LSD 25 de eerste Europese

In de tekst ‘Holy IJzer’ eigent Theo Nier-

Happening ‘Open het graf’ plaats, ge-

meyer zich de schroothopen van de

ëntameerd door Simon Vinkenoog,

weggooimaatschappij toe als zijn do-

met buitenlandse deelnemers als Jean

mein, bron van ongelimiteerde visuele

Jaques Lebel, die het fenomeen bij Al-

rijkdom, waaruit hij alleen keuzes hoeft

lan Kaprow in de Verenigde Staten had

te maken, steeds nieuwe configuraties

leren kennen. Het gebeuren, de ‘Event’,

opleverend die opnieuw samengelast

dat zijn sporen achterlaat, daar ging

kunnen worden tot blijvende beelden

het in toenemende mate om.

van een massa- maatschappij die aan

Galerie LSD25, een kleine voetnoot bij

het ontstaan was. Theo Niermeyer was

de ontwikkeling van de kunst, kan er

een recyclingkunstenaar par excellen-

aanspraak op maken een beginpunt

ce die de afval van de samenleving een

te zijn geweest van een wereldwijde

nieuw organisch leven wist in te blazen.

mentaliteitsverandering, die overal

Ook Rik van Bentum en Joop Dielemans

tot nieuwe belevingsvormen leidde.

gebruikten ordinaire materialen van de

Amsterdam en kort daarna Antwer-

straat in hun werk. Zij ontdekten daar

pen, met de Happenings op de Groen-

tekens in van een samenleving die op

plaats, werden de brandhaarden

Galerie LSD25 was een kortstondig be-

komst was, maar in de underground al

van een alternatieve cultuur, die in de

staand kunstenaarsinitiatief in Amster-

gistend aanwezig. Gribling richtte zich

jaren zestig doorbrak onder de jonge

dam, dat in 1962 opende met het op de

in die tijd op de anonieme presentatie

generatie die brak met de gevestigde

‘The present is the result of the past XIV’

eigen ‘verzetspers’ gedrukte ‘Realistisch

van de meest geconcentreerde vorm

waarden. Uiteindelijk heeft die menta-

Te zien bij Locus Solus, Pourbusstraat 14

Manifest’ van Franck Gribling, medeon-

van organische materie, carboon, an-

liteitsverandering in de kunst blijvende

in Antwerpen

dertekend door Simon Vinkenoog, Rik

traciet, toen nog algemeen in gebruik

sporen achter gelaten, die nog steeds

Franck Gribling ‘Spacescapes And

van Bentum, Joop Dielemans en Theo

als gewone brandstof, bron van pure

van waarde zijn. Er is de les uit te trekken

Shapes’, 1980-1990, LSD 25, Amsterdam,

Niermeyer. ‘Realisme’ betekende het

energie. Het aanboren van die ener-

dat de kunstenaar weinig nodig heeft

1962, ‘Een beginpunt’ met werk van Rik

hergebruik van alledaagse banale

gie, daar ging het de kunstenaars toen

om onbekende terreinen te exploreren.

van Bentum, Joop Dielemans, Franck

materialen die getoond werden met

om. Dat leidde uiteindelijk tot de Hap-

Geestverruiming kan met alle middelen

Gribling en Theo Niermeyer. Van 24 no-

een zo gering mogelijke ingreep van

pening, een collectief gebeuren, dat in

plaats vinden. n

vember tot 22 december 2012. n

affiche LSD 25, 1962, Locus Solus, 2012-11-15

Rik van Bentum, De kaartspelers, 1963

Franck Gribling

Floor van Keulen Tekenen als performance Tekenen is het nalaten van sporen. De bewegende hand tekent met potlood, of een ander materiaal, meestal op papier, maar het kan op elke ondergrond of oppervlak in de omgeving, als jet met een spuitbus uitgevoerde graffiti op de muren van de stad bijvoorbeeld. Tekenen is een primaire fysieke uiting. Er is een geheimzinnige samenhang van hand en oog, van hand en verbeelding. Het resultaat is een blijvende getuigenis van menselijke aanwezigheid, een teken van bestaan. In die zin is een tekening altijd de uitkomst van een handeling, een ‘performance’.

kunst kwam in plaats van het voltooide

stereotiepe straatgraffiti, gaat het Floor

kunstwerk de handeling van de kunste-

van Keulen om de uitdrukking van zijn

naar centraal te staan, een voorbode

individuele verbeelding. Zo is in de loop

van wat later Happening en Perfor-

der tijd een heel verdwenen oeuvre ont-

mance is gaan heten.

staan, dat alleen in de herinnering van de aanwezige toeschouwers bewaard

Monumentale tijdelijkheid

is gebleven en in de fotodocumentatie

In Nederland werd De Appel onder

die werd vast gelegd.

leiding van Wies Smals in de jaren zeDat lieten kunstenaars als Pollock en

In het geval van Pollock gebeurde dat

ventig het centrum voor wat zich toen

Voor het eerst is het totaal van deze

Mathieu al in de jaren 50 van de vorige

nog in de afzondering van zijn atelier,

als Performance aandiende. Er waren

verdwenen werken, die tussen 1965 en

eeuw zien. Hun schilderijen waren in

vastgelegd door de fotograaf Hans Na-

alleen activiteiten van kunstenaars te

2011 ontstaan zijn, nu als afbeeldingen

feiten grote tekeningen, uitgevoerd in

muth. Mathieu trad echter in het open-

zien, maar geen kunstwerken in tradi-

van het maakproces, bijeengebracht in

action, als performance avant la lettre.

baar op voor een publiek. In dit soort

tionele zin. Een tekenaar pur sang als

een prachtig door Rutger Fuchs vorm-

Floor van Keulen kon er in 1979 debute-

gegeven boek, met teksten van Rudi

ren, niet met zijn tekeningen, maar met

Fuchs,Tom Rooduyn en Annerie Smol-

een publieke tekenactie in de ruimte,

ders. Het laat overtuigend het unieke

een demonstratie van een proces.

karakter zien van Floor van Keulens

Sindsdien is dat zijn specialiteit gewor-

werkwijze. Het boek is een blijvend ob-

den, ter plekke uitgevoerde monumen-

ject waarin de geschiedenis van een

tale tijdelijke tekeningen. Het resultaat,

ontwikkelingsgang is vastgelegd. In

dat de toeschouwers zagen ontstaan,

tegenstelling tot de verdwenen tekenin-

bleef nooit bewaard. Alleen de fotodo-

gen zelf is het boek een tijdsbestendige

cumentatie blijft achteraf over. Zo zijn er

getuigenis van het blijvend belang van

talloze ontstaan, aanvankelijk in allerlei

de bijzondere tekenkunst van Floor van

alternatieve ruimtes, maar later ook in

Keulen, een aanrader voor de liefheb-

musea als Fodor, het Van Abbemuseum,

ber. n

het Centraal Museum in Utrecht, even vluchtig als de graffiti in de straten. Na

Floor van Keulen, Lost paintings. Ver-

een kortstondig bestaan verdwenen

dwenen schilderingen, 1965-2011. Met

ze weer, overgeschilderd of vernietigd.

teksten van Floor van Keulen, Rudi Fuchs,

Ook de in 1998 in Arti uitgevoerde im-

Tom Rooduyn en Annerie Smolders.

posante wandtekening is alleen als foto

Amsterdam 2011 ISBN 978-90-26320-5

bewaard. Anders dan bij de meestal

IDEABOOKS n

Carel Visser

De terugkomst (mixed media)

hout, karton en keramiek, afmetingen variabel, 2004. Courtesy Galerie Nouvelles Images, Den Haag. Fotografie Hugo Keizer

(N)on line, Arti et Amicitiae, 1998

22

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

23

Wang Zhiyuan, Waterval, lege plastic flessen, Toren Overhoeks Amsterdam, foto Joop Reuvecamp, 2012

24

J A A R GA N G 17 N R 2 8 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe