TAALBEHEERSIN6 IN DE ADMINISTRATIE. c. Bittremieux. H. Brugmans, P. Buyse, J. Demo!, W. Pée, REDACTIERAAD: ALGEMEEN SECRETARIS: P

TAALBEHEERSIN6 IN DE ADMINISTRATIE

REDACTIERAAD:

c.

Bittremieux. H. Brugmans, P. Buyse,

M.

van Nierop,

J.

J.

Demo!, W. Pée,

Verhasselt

ALGEMEEN SECRETARIS: P. Buyse

ADRESSEN: REDACTIE: Belliardstraat 20, 1040 Brussel, tel: (02) 12.0975 voor redactiezaken : vrijdag van 13.30 .. 17 uur

UITGEVERIJ: U.G.A., Stijn Streuve1s1aan 73, 8710 Heule, tel.: (056) 158.81

TEN GELEIDE

Dit nieuwe tijdschrift wil een hulpmiddel zijn voor hen, die zich als ambtenaar, magistraat, officier, leraar, kortom door de eisen

Vll'tl

hun vak, hun beroep en hun maatschappelijke functie

voor de verplichting gesteld zien, vooral het geschreven Nederlands -zo zuiver mogelijk te hanteren.

Ondanks de

vele wetenschappelijke en 'Vulgariserende

geschriften die zich met het vraagstuk hebben beziggehouden en ongetwijfeld reeds een aanzienlijke verandering ten goede hebben teweeggebracht, stuit men nog dag aan dag ook en' niet het lninst in ambtelijke stukken en publicaties, op onnederiandse en zelfs onvlaamse wendingen, die niet alleen op pijnlijke (g)ijze de goede slllaak geweld aandoen maar ook het begrip vari de inhoud aanzienlijk bemoeilijken. Geleerd door de ervaring, dat nog steeds behoefte bestaat aan een zoveel mogelijk op de praktijk afgestemd instrument, hebben de initiatiefnemers gemeend dat een nieuwe poging om de huidige toestand te verhelpen· het ondernemen zeJoard was. V an overheidsu'ege is hun hiervoor actieve steun toegezegd.

i\ Dl'vIINI51 RA'I'IEVE TAALBEHEERSING 1

zal een veertiendaags tijdschrift zijn

naar

de

vorm - losbladig, dus gemakkelijk bij te

houden~

op te bergen en te raadplegen

naar de inhoud - met vijf hoofdrubrieken, die ruimte bieden voor

behandeling van de meest

uiteen-

lopende taalproblemen, uiteraflrd ook van vragen en vondsten van de lezer.

1. - Algen'leen

11.

T ernzen en lvendingen

lIJ. - Proe'oe van tekstverbetering IV. -- Documentatie

v. - \/aria

(,net onder meer Vr(lgen en

antu'oorden,

prijsvragen,

vertaal-

oefeningen)

samengesteld door een groep taalkundigen, professoren, leraars, juristen en taalambtenaren, met medewerkers

en

correspondenten

uit

Nederland.

Inhoudsopgave

o Algemeen

*

I. - A.lgemeen Pl1RISME. Vele Vlamingen aarzelen Z.g. bastaardwoorden te gebruiken, mede omdat zij zich afvragen of er een passend Nederlands equivalent voor bestaat. Anderen zullen, ,vellicht uit gemakzucht of snobisme. onmiddellijk naar het vreemde taalgoed grijpen en zich niet eens afvragen of een goed gekozen Nederlands woord het uitheemse niet ,vaard is. Waar ligt de juiste nlaat ? Allereerst dit: vele vreemde woorden zijn gemakkelijk door Nederlandse te vervangen. In verzorgde stijl is alleen een matig gebruik van sonlmige daarvan geoorloofd, zoals: constateren, discussiëren, grandioos, impliceren, licentieus, pernicieus, superstitie, uniformiteit. Andere, zoals: arriveren, prefereren, remplaceren, reüsseren, supprimeren. surprenant, dienen wij als geheel overbodig af te wilzen. Geoorloofd is uiteraard het gebruik van ingeburgerde vreemde woorden, \vanneer zij een bijzondere gevoelswaarde hebben (alcoholist - dronkaard, een ordinair - gewoon voorkomen, enz.), of ook nog ter af\visseling met het Nederlands synoniClTI (Jiteratuur-- letterkunde, auteur --- schrijver, enz.). Vreemde woorden zijn niet te vermijden, wanneer zij een begrip uitdrukken dat wij anders met een omschrijving of met zonderlinge woordvormingen zouden moeten weergeven. Dit geldt in 't bijzonder voor wetenschappelijke en technische termen van vreenlde afkomst, en verder ook voor de bastaardwoorden die in onze taal zijn opgenomen met een nuance welke onze overeenkomstige Nederlandse woorden niet hebben. De overdreven ijver om zulke woorden te vernederlandsen is « purisme» in de ongunstige zin. Tegen een dergelijke neiging kan niet genoeg ge,vaarschuwd \vorden. 1 -- 1

I-Iet is veelal of rneestal onJUist, bij voorbeeld «a b nor a al» te willen vervangen door ongewoon, ~(a spe c t j) door uitzicht, « g e cl eta i 1 ] eer cl» door breedvoerig of omstandig, «1 0 y a u t e i t » door oprechtheid, eerlijkheid of getrouwheid, «0 r g a nis a tie» door inrichting, «r a t i 0 nee I) door redelijk, verstandig of redekundig. 111

Gedetailleerde aanwijzingen kunnen hier begrijpelijkerwijs niet ,vorden gegeven, zodat met een algemene vingerwijzing moet \vorden volstaan. Men late zich niet misleiden door synoniemen of vertalingen die in \voordenboeken zijn opgegeven; het zal vaak voorzichtig· zijn het bastaardwoord te gebruiken, als men twijfelt aan het voorhanden zijn van een Nederlands equivalent.

I --- 2

I. - fllgemeen ZUIDN.EDERLANDS.

In ,voordenboeken en proeven van taalzuivering zijn enige uitdrukkingen als Zuidnederlands gekenmerkt, zodat velen zich afvragen of dan alle Zuidnederlandse taalvormen uit de verzorgde schrijftaal moeten worden gebannen. Sedert het verschijnen van de nieuwe Woordenlijst van de Nederlandse Taal, waarin een aantal Zuidnederlandse woorden zijn opgenomen, is nog meer t,vijfel gerezen omtrent de plaats welke aan die woorden in het Algemeen Beschaafd toekonlt. In de Woordenlijst staan ze immers zonder de aanduiding « Zuidn. }), \vaarmee ze in woordenboeken zijn gemerkt, zodat men geneigd zou kunnen zijn, ze als algemeen Nederlands te beschouwen. De Woordenlijstcommissie had zich niet zozeer uit te spreken over de gangbaarheid van de opgenomen woorden, dus ook niet van de Zuidnederlandse, als wel aanwijzingen te geven betreffende de schrijfwijze, het genus en de grammaticale vormen in het geschreven Nederlands. Nu kunnen wij de Zuidnederlandse woorden, naar hun respectieve gebruikssfeer, zodanig in klassen indelen, dat de moeilijkheden bij het gebruik aanzienlijk worden beperkt. We onderscheiden : 1. Woorden die uitsluitend of hoofdzakelijk tot de Zuidnederlandse omgangstaal (spreektaal) behoren; we stellen ze tegenover de woorden die uitsluitend of hoofdzakelijk in de Noordnederlandse omgangstaal voorkomen. Uiteraard zullen wij alleen in speciale gevallen aanleiding vinden, zulke woorden in de verzorgde schrijftaal te gebruiken. 2. Woorden uit een bepaalde, ten dele officiële gebruikssfeer, welke verband houden nlet de staatsinrichting of het volksleven in ons land, eveneens te stellen tegenover soortgelijke ,voorden in Nederland: licentiaat, opeising, Rekenhof, rijkswacht, vredegerecht; aprilvis, Bamis, bedevaarder, beiaard, flamingant, enz., enz.

De officiële termen zijn wij natuurlijk verplicht te bezigen ter aanduiding van daarInede bedoelde zaken. 1-3

3. Woorden van terminologische aard, welke zaken aanduiden die niet specifiek Belgisch of Vlaams zijn, doch, althans in de volksmond, hier te lande anders genoemd worden dan in Nederland: autovoerder, bareel(wachter) , beenhouiWer, bestemmeling, briefdrager, foor(kramer), kassei(-steen), lastenkohier, magazijnier, meestergast, opzeg, pompier, schatbewaarder, statieoverste, steenweg, zeeldraaier, zitpenningen, zwingelen, zwingelaar, enz., enz.

Al zijn vele van deze woorden in de nieuwe Woordenlijst opgenomen, toch stellen wij tegenwoordig vast dat de « Noordnederlandse » equivalenten, b.v. wat de beroepsbenamingen betreft, niet alleen tot onze beschaafde omgangstaal doordringen, maar ook, in toenemende mate, in onze ambtelijke taal en in ons bedrijfsleven bij voorkeur worden gebruikt. Hierbij zij opgemerkt, dat daarentegen vele vreemde woordie de Noordnederlander gaarne gebruikt in plaats van goede Nederlandse (arriveren, offreren, voteren, absent, obstakel, pantalon, enz.) door de Vlaming gewoonlijk, en terecht, als onnederlands worden vermeden. den~

4. Ten slotte hebben wij nog een categorie van woorden en uitdrukkingen die ook wel Zuidnederlands worden genoemd, doch in feite deze naam niet of minder verdienen. Ze zijn te onzent zo diep ingeworteld, dat sommigen zich wellicht afvragen of het de moeite loont, ze te willen uitroeien. Sleur en onkunde zijn in werkelijkheid oorzaak, dat vaak van het correcte Nederlandse taalgebruik wordt afgeweken. Vele van de hier bedoelde woorden, meestal gallicismen, zijn eigenlijk Zuidnederlandse taalfouten.

P.B.

I -- 4

I. - A.lgemeen LIDWOORD (I).

Dat het lidwoord in het Nederlands anders gebruikt wordt dan in het Frans, zal in de onderstaande en in latere bijdragen worden aangetoond. Voor de overzichtelijkheid worden eerst gevallen behandeld waarin weglating van het lidwoord in het Nederlands ongeoorloofd is. Voorbeelden : De structurele werkloosheid, plaag die enorme kapitalen vereist. De termijn van vijftien dagen, bestanddeel van de desertie, is nog niet verstreken. De zandbak verbeeldde het frontgedeelte Nieuwpoort - St. Joris - Mannekensvere, plaats waar het 7e linie zich roemrijk heeft gedragen.

In de bovenstaande zinnen is de bijstelling, die het reeds genoemde nader omschrijft, naar Frans voorbeeld zonder lidwoord geschreven. Het Nederlands vraagt een lidwoord, nl. « de » «
U)tlIJT-

1-5

- Dit ontwerp wil daar definitief vorm aan geven, naar welke vorm reeds jaren reikhalzend wordt uitgezien.

N a sommige voorzetseluitdrukkingen, zoals « bij ontstentenis van », « bij gebreke van », waar in het Frans geen lidwoord staat gebruike men in het Nederlands het onbepaald lidwoord. Zo schrij ft men liever niet « bij ontstentenis van borg » (à défaut de répondant) maar « bij ontstentenis van een borg ». Ook: « bij gebreke van een geschikte opvolger ».

P.B.

I -- 6

I. - 1llgetneen LIDWOORD (2). Een eerste bijdrage (zie nr. 3 van I nov.) was gewijd aan gevallen waarin weglating van het lidwoord in het Nederlands, ongeoorloofd is. In een paar artikelen zal thans worden aangetoond, hoe op vele plaatsen onnodig gebruik van lidwoorden wordt gemaakt, met name in opsommingen, vóór titels, rangen, vóór stofnamen, abstracta, meervoudige substantieven. In opsommingen.

- Hier mogen wij, om de stijl te verlichten, de lidwoorden weglaten, zoals dat trouwens gedaan wordt in tal van opsommingen die tot staande uitdrukkingen zijn geworden : door wind en regen, jong en oud, have en goed, enz. - Het is ook niet nodig, het reeds geschreven lidwoord of ander bepalend woord te herhalen, als het niet verandert voor de verschillende delen van de opsomming (b.v. « het» en « de »). De aard en omvang (of ook: Aard en omvan-g) van de verstrekte inlichtingen. De vader, zoon en dochter waren aanwezig. Mijn broeder en zusters. Soms zou hierdoor onduidelijkheid kunnen ontstaan ; dan moet natuurlijk het lidwoord herhaald worden : De schoolmeester en de koster van het dorp (als dat twee personen zijn). Maar: de schoolmeester en koster (als dat één persoon is). De algebra of de meetkunde (twee verschillende zaken). De algebra of stelkunde (synoniemen). Ook in tegenstellingen wordt het lidwoord herhaald : De zomer en de winter hebben ieder hun aantrekkelijkheid.

V óór titels. Vóór titels, rangen, kwaliteitsaanduidingen wordt in de regel het lidwoord weggelaten. Dus : luitenant De Voordt, burgemeester Van Praet. 1-7

Vóór een titel die niet als aanspreking kan dienen, schrijft men het lidwoord : de leraar Verbert, de studiemeesteres François, de advocaat Janssens. Vóór de rangaanduiding van militairen is gebruikelijk: de korporaal Desmet, de eerste-sergeant Verbist ; vóór officiersrangen echter laat men liefst het lidwoord weg : kapitein De Vucht, kolonel Devriendt, generaal Vermande!. We schrijven: Mevrouw de weduwe X, b.v. ook: de 82-jarige mevrouw de weduwe J. Roos-Kerseboom.

Opmerking: Een brief e.d. adresseert men aan: De(n) Heer X, niet aan: Mijnheer X of Mr X. We schrijven ook: Onze vertegenwoordiger, de heer (afgekort: de Hr.) Jansen, zal eerstdaags... Het Kamerlid de heer X en het lid van de Senaat de heer X. De Heer en Mevrouw X. Ontvangen van de heer R. Depauw de som van ... Aan het begin van een brief schrijft men: Mijnheer, of wel: Geachte Heer, Hqoggeachte Heer, Zeer geachte Heer, al naar het past. In doodsberichten in de kranten, rouwbrieven e.d. leest men soms dat Mijnheer X ter ziele is gegaan, en dat het treurig nieuws ons ter kennis wordt gebracht door de familieleden: Mijnheer Y enz. We dienen in kennisgevingen van geboorte, huwelijk en overlijden eveneens altijd te schrijven : de heer.

P.B.

1-8

I. -

Algemeen

LIDWOORD (3)

Ten vervolge op de twee vorige bijdragen (zie nrs. 3 en 4) worden hier nog gevallen van weglating van het lidwoord vóór stofnamen, abstracta en meervoudige substantieven behandeld. Veel meer dan in het Frans is het bepalend lidwoord in onze taal individualiserend ten opzichte van de zaak, die genoemd wordt door het zelfstandig naamwoord waarvoor het geplaatst is. Substantieven die niet gedacht worden als namen van bekende of bepaalde voorwerpen met vorm en begrenzing, krijgen daarom geen lidwoord vóór zich. Dit is vooral het geval met : a) stofnamen - Koper was er haast niet meer te krijgen. Boter was tijdens de oorlog een dure waar. Hout is niet zo duurzaam als steen. Met een begrensde, dus bepaalde zelfstandigheid, hebben wij te maken wanneer wij de stof als geheel, of een bepaald deel ervan bedoelen ; hier kan het lidwoord wèl gebruikt worden ; Het koper (als geheel beschouwd) was Luur geworden. Het koper (een bepaald deel) moest aan de Duitsers worden afgestaan. De boter uit die boerderij is heel goed. b) abstracta - Abstracte substantieven hebben uiteraard dikwijls het karakter van onbepaaldheid, algemeenheid, dat het bepalend lidwoord overbodig maakt: Gezondheid is de grootste schat (maar: Misbruik van alcoholhoudende dranken is schadelijk voor de gezondheid, nl. van degene die er n1isbruik van maakt). Intellectuele arbeid vermoeit evenzeer als lichamelijke arbeid (maar: Het werk vlotte niet, nl. een wel bepaald werk dat men op het oog heeft). Afstand van verjaring geschiedt uitdrukkelijk of stilzwijgend. Bevordering binnen dezelfde categorie geschiedt na examen. 1-9

Onbepaaldheid of algemeenheid is vooral aanwezig bij abstracta, die in het meervoud staan: Daden van dagelijks bestuur brengen dit gevolg niet teweeg. V oorrechten kunnen bestaan op roerende goederen of op onroerende goederen. Aangiften van geboorte moeten worden gedaan binnen drie dagen na de bevalling. Nadere omschrijving van het abstracte begrip door een bijvoeglijke bepaling of een bijvoeglijke bijzin doet niet noodzakelijk afbreuk aan de algemeenheid: Afkondigingen van hu\velijken te voltrekken door Belgische diplomatieke ambtenaren zullen _... Wordt de onbepaaldheid en algemeenheid stellig opgeheven door de bepaling of de bijzin, dan gebruiken wij het lidwoord. In de volgende zin gaat het over wel bepaalde verplichtingen : de verplichtingen, welke uit die bepalingen voortvloeien, zijn wederkerig. c) ook zaak- en persoonsnamen in het meervoud zijn vaak « onbepaald en algemeen» : Heerloze goederen behoren toe aan de Staat. Natuurlijke vruchten zijn die, welke de aarde uit haar

zelf voortbrengt. Echtgenoten zijn elkaar getrouwheid verschuldigd. Wettige kinderen, die de bij artikel 148 bepaalde meerderjarigheid bereikt hebben, zijn gehouden ...

Opmerking: Het gebruik van het lidwoord kan hier zelfs zinstorend werken, zoals in : « Met de overleden gezinsleden worden gelijkgesteld, ... zij die ingevolge verlamming ... als verloren voor het gezin dienen te worden beschouwd ». Het is duidelijk dat hier niet bepaalde overleden gezinsleden worden bedoeld, maar wel de categorie overleden gezinsleden in het algemeen; daarom is het lidwoord te veel.

P.B.

1-10

ONTSPORINGEN MET HET VOORZETSEL .. AAN» (1) Voorzetsels zijn vaak moeilijk te hanteren woordjes. In de spraakkunsten wordt er niet veel werk van gemaakt, want ze spelen in de zin een ondergeschikte rol. Toch zijn ze een onfeilbare maatstaf om iemands kennis van een taal te beoordelen. Bij het leren van vreemde talen zijn ze dikwijls een struikelblok, omdat men hier meestal geen steun vindt bij zijn moedertaal. In tal van gevallen komen ze voor in onvertaalbare idiomatische wendingen, waarvoor geen regel te geven is. Alleen een sterk ontwikkeld taalgevoel kan hier de weg wijzen naar het juiste gebruik. Dat het in een tweetalig land echter zeer moeilijk is zijn taalgevoel gaaf te houden, wordt duidelijk aangetoond door de fouten die men dagelijks leest en hoort - zelfs uit- de mond Vëln ontwikkelde lieden - bij het gebruik van het voorzetsel aan. Wij hadden al de gelegenheid in Taalbeheersing nr. 6 van januari 1963 een uitvoerig artikel te wijden aan het taaie lelijke gallicisme houden aan, dat bij zovele Vlamingen de echte Nederlandse wendingen houden van, prijs stellen op, gesteld ~jn op, staan op, verdringt.

Een niet minder vastgeroest gallicisme, waartegen in alle handboeken over verzorgd taalgebruik van leer wordt getrokken - tot nu toe blijkbaar met weinig succes - is « aan de prijs van », een letterlijke vertaling van « au prix de ». In reclaamblaadjes bieden handelaren ons allerlei produkten aan « aan de laagste prijzen »; in advertenties wordt onze aandacht gevestigd op boeken die verkocht worden «aan spotprijzen» ; firma's delen ons mede dat zij oude wagens opkopen « aan de hoogste prijzen ». In de dagelijkse omgang hoort men geregeld zeggen dat iemand koffie heeft gekocht « aan zoveel per kilo» of stof « aan zoveel per meter ». In al de gevallen waarin de eenheidsprijs van een of andere koopwaar wordt aangegeven, gebruikt men in het Nederlands het voorzetsel tegen : de encyclopedie is verkrijgbaar tegen 200 F per deel; wegens opheffing van bedrijf opruiming van restanten tegen kostprijs, tegen factuurprijs, tegen spotprijzen; hier wordt alleen verkocht tegen vaste prijzen; stof voor een pak kopen tegen 800 F per meter ; lampen kopen tegen 20 F per stuk. 1-34

Als in plaats van prijs het woord tarief wordt gebruikt, geldt dezelfde regel: reizen tegen verminderd tarief (a tarif reduit) ; gas voor verwarming wordt tegen een lager tarief berekend ; onze firma werkt tegen vaste, tegen lagere tarieven. Vermeldt men het totale bedrag van een koopsom, dan gebruikt men het voorzetsel voor. Als iemand bij voorbeeld een stuk grond van 200 vierkante meter koopt voor (de prijs van) 100 000 F, dan is dat tegen (de prijs van) 500 F per vierkante meter. Zo zegt men ook : een pak kopen voor 5 000 F ; een wagen kopen voor de helft van de prijs (à moitié prix) ; de drie delen worden toegezonden voor de prijs van I 000 F. In een advertentie voor haar wagens belooft een automohiclfabriek « meer kracht voor een lagere prijs ». In beurs- en banktermen wordt bij de vertaling van {< à » ook dikwijls de bal misgeslagen. Zo lazen we in een advertentie van een Antwerpse bank: {< Kredietbrieven, reischeques, bankbiljetten bekomt u aan de voordeligste voorwaarden bij onze bank ). Hier is het voorzetsel op vereist : op voordelige, billijke voorwaarden verkopen. Zo zegt lnen ook : de dollar staat op 50 F ; wissels op 30 dagen. In andere gevallen gebruikt men weer tegen, bij voorbeeld als er sprake is van koersen en rente. Geld wordt uitgezet, belegd tegen 5 %. Een lening wordt uitgeschreven tegen 5 %. Effecten of aandelen worden verkocht tegen een vastgestelde koers of tegen de koers van de dag. Ponden kopen tegen een voordelige koers. Geld voorschieten tegen een intrest van 6 % De nieuwe aandelen van de N.V. worden uitgegeven tegen I 500 F per stuk. Geld lenen tegen een lage rente. e

Een andere ontsporing met het voorzetsel aan doet zich voor in de taal van de automobilisten. Vlaamse kennissen hoor ik vaak zeggen : «ik reed aan een snelheid van 100 km» of « hij reed aan 100 km per uur ». Uit een Vlaamse krant halen we de volgende zin: « Jean Bruce, de bekende schrijver van spionageromans, is met zijn Jaguar aan 200 km per uur tegen een vrachtwagen gereden ». In het Nederlands is de juiste wending: rijden met een snelheid van .... In gewone omgangstaal zegt men eenvoudig : ik reed 100 km. B.v. : hij reed 120 km en werd bekeurd wegens te hard rijden. Met een snelheid van 200 km is hij tegen een vrachtwagen gereden. Onze volgende bijdrage zullen we wijden aan de transitieve werkwoorden verwachten, verzaken en verhelpen, die vaak, onder de invloed van het Frans, intransitief of reflexief worden gemaakt met bijvoeging van het voorzetsel aan.

J. V. 1-35

ONTSPORINGEN MET HET VOORZETSEL «AAN» (2) In deze bijdrage zullen wij enkele beschouwingen wijden aan een drietal transitieve werkwoorden die vaak, onder invloed van het Frans, intransitief of reflexief worden gemaakt, met bijvoeging van het voorzetsel aan. Het betreft verwachten, verzaken en verhelpen. Het is begrijpelijk dat iemand die in het Frans voortdurend hoort spreken over « s'attendre à quelque chose », licht geneigd is die wending letterlijk in het Nederlands te vertalen. Men hoort en leest dan ook dikwijls de on-Nederlandse wending « zich verwachten aan », zelfs bij goede stilisten als bij voorbeeld Willem Elsschot, die in zijn roman Kaas schrijft: « ••• als men zich aan alles verwacht behalve aan een gongslag ». Dit moet zijn: « ••• als men alles verwacht behalve gongslag ». In het BRT-nieuws hoorden we de volgende zin: « Men verwacht zich aan een spoedige hervatting van de diplomatieke betrekkingen » in plaats van : « Men verwacht een spoedige hervatting van de diplomatieke betrekkingen ». Tal van ongeoefende vertalers die « renoncer a » in het Nederlands moeten overzetten, schrijven zonder verder nadenken « verzaken aan », terwijl dit werkwoord in de moderne taal nog alleen transitief wordt gebruikt: zijn plicht, zijn geloof verzaken, kleur, troef verzaken (in het kaartspel). Prof. P. Geyl schrijft in De Geschiedenis van de Nederlandse Stam: « Zo was het tenvijl het heidendom, door Clavis zo spoedig verzaakt, in onze streken nog voortleefde ... » In Lezen en laten lezen· schrijft de Noordnederlander G. van Huet over iemand die « eigen eer of roeping verzaakte». Hier volgt nog een aanhaling uit Kleine Inez van R. van Genderen-Stort: « Het ezelken, zijn gewone sulligheid verzakend ... ». Volledigheidshalve voegen wij eraan toe dat men in een enkel geval de verouderde vorm met aan wel aantreft : aan de zonde verzaken. Op te merken valt dat de gebruiksfrequentie van verzaken tamelijk beperkt is. Het stemt overeen met « abjurer, renier, manquer à », maar in de meeste gevallen zal men ter vertaling van « renoncer à» er goed aan doen een ander werkwoord te kiezen. Wij geven hiervan enkele voorbeelden. In een advertentie voor een produkt om het roken af te leren lazen we: « Drie miljoen Amerikanen verzaakten voorgoed aan het roken.» Het juiste werkwoord is hierboven al vermeld: afleren. Een Vlaamse krant schreef : « Er was een tijd dat men eraan dacht de strijd eenvoudig te verzaken ». Gewoner en juister is de strijd opgeven. Zo zegt men ook : de hoop, een denkbeeld, een plan, een betrekking, de moed opgeven. Een verontwaardigde lezer schreef aan 1-38

zijn dagblad : « Omwille van die brief verzaakt nu een trouwe lezer uw blad ». Een krant, een abonnement wordt niet verzaakt, maar opgezegd. In een verslag over een ophefmakend proces schreef een journalist : « De tuchtraad heeft gemeend mr. X te moeten verzoeken de verdediging van zijn cliënt te verzaken ». Het juiste woord is hier afzien van. Zeer ongewoon klinkt ook de volgende titel: « De Japanse premier wil verzaken », in plaats van aftreden, ontslag nemen. Een stuntelige en tevens koddige indruk maakt de volgende zin: « Sedert de P.T.T. verzaakt heeft aan de telefoonjuffers die wel eens onbeleefd waren ... » in plaats van ontslaan, aan de dijk zetten, wegsturen. In de onderstaande zinnen waren « verzaken» evenmin het passende werkwoord : van de troon afstand doen,. alle voorzichtigheid laten varen; zijn plannen prijsgeven,. van zijn voornemen afzien. Zoals men ziet beschikken we in onze taal over heel wat werkwoorden ter vertaling van « renoncer à » en is het stereotiepe verzaken hier niets anders dan een stijlloosheid en taalarmoede. Met verhelpen staan we voor een geval van dezelfde aard. Ter vertaling van « remédier à» laten velen zich verleiden het gallicisme « verhelpen aan» te gebruiken, terwijl ook dit werkwoord in onze taal transitief is : dit gebrek kan verholpen worden ; de toestand is niet.meer te verhelpen ; daarmee zou de zaak verholpen zijn ; die fouten moeten verholpen worden. De betekenis van verhelpen is verbeteren, goedmaken. Een hiervan afwijkende betekenis geeft Marnix Gijsen aan « verhelpen » in zijn boek T elemachus in het Dorp, als hij schrijft: « ••• die in zijn eenvoud er toch niet aan verhelpen kon te bemerken ... » Dit is een anglicisme (he could not help observing). Met die Engelse idiomatische uitdrukking stemt overeen hij kon niet nalaten op te merken. Er zijn echter wel gevallen waarin verhelpen met het voorzetsel aan voorkomt, maar steeds als een transitief werkwoord. Het lijdend voorwerp is dan gewoonlijk iets, niets, veel, weinig, enz., zoals in de volgende zin: « Nu daar niets meer aan te verhelpen bleek ... » (P. Geyl, ibid.). De auteur had ook kunnen schrijven: « Nu daaraan niets meer te verhelpen bleek ». Hij had ook het transitieve werkwoord verbeteren kunnen bezigen : « Nu daaraan niets meer te verbeteren bleek }). Maar zonder het lijdend voorwerp niets had de zin dienen te luiden: « Nu dat niet meer te verhelpen bleek }). Hiermede is nog niet alles gezegd over het opdringerige voorzetsel aan. Ver vandaar r We hopen er in onze volgende kronick op terug te komen.

J. V.

1-39

I. -

iligemeen

OVER DE AANSPRAAK Een vreemdeling die onze taal bestudeert en zich daarbij niet beperkt tot het gesproken Nederlands, zal tot zijn schrik een overvloed van mogelijkheden vinden voor het persoonlijk voornaamwoord van de tweede persoon : jij - je - jou - u - gij - ge jullie; leest hij wat ouderwetse teksten uit de vorige eeuw, dan kan bij dit zevental nog gevoegd worden : gijlieden, ulieden en jelui.

Nu is deze zaak in werkelijkheid niet zo ingewikkeld als zij lijkt, maar jarenlange ervaring in het geven van Nederlandse les aan buitenlanders heeft mij wel geleerd, dat het Nederlands « aanspraak »-systeem toch wel uitvoerige uitleg behoeft tegenover mensen die niets anders dan bijvoorbeeld you kennen of gewend zijn aan een strikte scheiding tu - vous of du - Sie. Buitenlandse studenten in Nederland kennen natuurlijk het verschil jij - u, maar op een goede dag ontdekken zij dat er nog een papieren vorm bestaat in Nederland, als zij hun schriftelijke examenopgaven voor zich krijgen : « Welke berekening kent ge (enz.) ? » In het onderstaande volgen enige opmerkingen over het gebruik van deze voornaamwoorden, zoals ik dat gebruik om mij heen - in Nederland dus - meen te horen. Ik heb daarbij geen rekening gehouden met streektalen en evenmin met het Nederlands in België. Beide gebieden ken ik veel te slecht ; een beschrijving van het gebruik in Nederland is - op sommige punten althans - moeilijk genoeg. gij - ge. Beide vormen zijn in het normale gesprek in het A.B.N. uitgestorven; men kan ze zich ten hoogste nog voorstellen in een gesprek waarin opzettelijk naar ironie of statigheid- wordt gezocht. De vormen bestaan nog wel in de geschreven taal: Ie In het gebed en in de bijbel. De Nederlander die met gebedsteksten en bijbelteksten vertrouwd is, zal "de vervanging door jij of u of jullie op menige plaats lachwekkend of stijf vinden. Bij de R.K. doopliturgie staat de Latijnse vraag: (N.) quid petis ab ecclesia ? Dit is een vraag die tot de dopeling (meestal pas een paar dagen oud !) wordt gericht. « Wat zoek jij» klinkt even vreemd als «wat zoekt u ». Het statige « wat zoekt gij» is de vertaling.

1-46

e

In de letterkunde, voornamelijk in het essay en het gedicht. Het zou de moeite waard zijn, te onderzoeken in hoeverre ook bij jongere dichters dit gij nog leeft. 3e In redevoeringen. Ook hier zijn de stellers lang niet altijd consequent, want men kan in één rede zowel de aanspraak u als de aanspraak gij horen. In oude, statige formuleringen lijkt gij traditioneel te zijn, zoals in de aanhef van academische oraties: « ••• en gij allen die deze bijeenkomst met U\V tegenwoordigheid opluistert. » In het algemeen is de consequentie zoek bij het gebruik van gij, dus ook in gebedsteksten en gedichten. Ik krijg de indruk dat het op de terugtocht is. Naast het gesignaleerde gebruik in examenvragen « wat weet ge ... ?» (in een zelfde reeks soms óók « wat weet u ... ? »), kennen we gij en vooral ge in een wat gemoedelijk, ironisch proza. 2

jij - je - u. Met vergelijking van ons jij - u met andere talen moet men oppassen. De verschillen tussen tu en vous, du en Sie, jij en u zijn niet van gelijke aard. De overgang van vous naar tu en van Sie naar du is in de betrokken taalgebieden altijd nog een hele gebeurtenis, soms zelfs met enig ceremonieel. In N ederland geschiedt de verandering in aanspreekvormen meestal zonder veel plichtplegingen, ja dikwijls zonder dat men direct een verandering bes·peurt. In sommige gevallen is van een overgang zelfs geen sprake. Colle.ga's op een zelfde kantoor, van ongeveer dezelfde leeftijd of studenten onder elkaar nemen heel dikwijls aan, dat « jij » de normale manier van aanspraak is en nieuwelingen worden, zonder dat naar hun toestemming wordt gevraagd, al spoedig in deze « jij »-kring opgenomen. Opvallend daarbij is, dat men veelal begint met de enclitische (verzwakte) vorm « je » en daarna pas overgaat tot « jij ». In een geval, waar nadruk vereist is, past « je» niet en als men « u» dan te stijf vindt, dan blijft slechts « jij » over. Het is van belang dit onderscheid te maken. Het is zeker mogelijk, dat iemand « je » gebruikt en daarnaast « u» voor" gevallen met nadruk. Voor de bez. voornaamwoorden geldt hetzelfde. Dat gejij en gejou klinkt in het prille begin nog wat hard. De weg naar de vertrouwelijkheid moet eerst met je worden geplaveid. Afkeer van de klanken « jij » en « JOU» op zichzelf is onzin. De woorden zijn evenmin lelijk als bij en bouw. Van belang is de stemming die men met jij (hetzelfde geldt voor u I) onder woorden wil brengen. Haat en minachting, genegenheid en liefde kunnen zowel met u als met jij worden uitgedrukt. Men heeft het verschil « jij-tu (du) » wel eens gekenschetst als: familiariteit-intimiteit. Inderdaad, hierin steekt veel \-vaars, 1-47

maar iedereen voelt onmiddellijk, dat «jij» in de intiemste situaties gebruikt wordt, waar van een familiariteit, ook in de goede zin, niet gesproken kan worden. In elk land en ook in elk dialectgebied liggen de grenzen van intimiteit, familiariteit en afgemetenheid, zoals ze in de taal tot uiting komen, anders. De Fransman kan tot zijn geliefde « je vous aime » zeggen zonder het eerbiedige, op-een-afstand-houdende van het Nederlandse « ik hou van u ». De Duitse leraar gebruikt tegen de kinderen die hij met du heeft grootgebracht, Sie als ze in de hoogste klassen van de middelbare school zitten. Vooral tegenover meisjes zou du veel te vertrouwelijk, om niet te zeggen vrijpostig zijn. In Nederlandse scholen blijft de scholier jij, pas op de universiteit wordt hij u I Nog een opmerking over jij of u in het gebruik tegenover de ouders. Een groeiend aantal kinderen zegt in Nederland niet langer meer tegen de ouders u maar jij. Sommigen vinden dit feit verontrustend, onheilspellend. Anderen zijn voorstanders van het gebruik, want daarmee is de scheiding « formeel-intiem» in het gezin tot uiting gebracht in de scheiding u - jij. Ik geloof dat dit jij in het gezin steeds meer veld zal winnen; in kringen van intellectuelen is dit jij al heel gewoon te noemen. Het harde van jij als « gemeenzame aanspraak» is aan het verdwijnen. Jij is niet meer bestemd voor het platte, voor de aanspraak van de « mindere rnan ». Democratisering en volksont\vikkeling hebben van ons allen gelijkwaardige burgers gelnaakt die stuk vonr stuk 11- waard zijn. Tegelijk is de Hollandse vormelijkheid minder geworden: het vormelijke u voor het intieme verkeer, schriftelijk en mondeling, is bijna geheel verdwenen. Alleen in het gebed heeft het zich gehandhaafd en zal het zich nog wel lang handhaven. Zo lijkt jij geheel vrij te komen voor het vertrouwelijke, het intieme, terwijl u gereserveerd blijft voor het vormelijke, het eerbiedige. Voor een Vlaming die aan gij gewend is voor de vertrouwelijke omgang, zal de omschakeling op jij niet altijd zonder moeilijkheden zijn. Ik meen wel eens gemerkt te hebben dat in het bijzonder de objectsvorm jou voor hem wat vreemd is, maar misschien vergis ik me. jullie - u. De scheiding in het enkelvoud jij - u vindt haar pendant jn het meervoud: jullie - u. Jullie is het vertrouwelijke. Terwijl jij, als het moet, een scherpe, zelfs aggressieve klank kan hebben in de aanspraak «< hé, jij daar, met je suffe gezicht 1 ») heeft - voor mijn gevoel althans - jullie die mogelijkheid niet. Overigens komt ook je als aanspraak voor het meervoud voor. Als vuistregel kan men aanvaarden dat men personen die men 1-48

met u aanspreekt, als groep genomen met ti aanspreekt: « Komt u uit Antwerpen? Wordt bij u het Sint-Nicolaasfeest gevierd?» tegenover: « Kom jij uit A. ? Wordt bij jullie het Sint-Nicolaasfeest gevierd? » Het lijkt mij dat niet alle Vlamingen deze regel toepassen. Het is althans mij menigmaal overkomen dat een Vlaming die mij met u aansprak, verder ging met een zin als: « Bij jullie in Nederland. »

De werku)oordsvormen De juiste werkwoordsvormen bij gij kan voor de « Hollander» wel eens een raadsel zijn, bij ji i nooit. Bij de zg. inversie (onder\verp achter de persoonsvorm) valt bij jij de t \veg : loop je, doe je, kom je. Dat bewustzijn, dat de -t weg moet, is zo sterk, dat bij veel gebruikte zins\vendingen in de gesproken taal ook de -t-klank wegvalt, waar hij eigenlijk zou moeten blijven: wat vin je ervan? anders wor je verkouden. Ik geloof niet dat men zo'n uitspraak onbeschaafd mag noemen. Een geliefd discussiepunt is de juiste vorm bij u. Dit voornaamwoord heeft zowel de tweede als de derde persoon : u hebt en u beeft. De ervaring heeft mij geleerd dat men het er niet over eens wordt, welke van beide het best klinkt. Sommigen vinden u kan ordinair klinken, maar vinden 11 m'il goed. Men moet maar aanvaarden dat telkens twee vormen mogelijk zijn: zult-zal, kuntkan, hebt-heeft, bent-is. Dat laatste Tt is lijkt me in een gewoon gesprek toch wel tot de zeldzaao1hcden te behoren: het heeft iets stijfs, iets ambtelijks ; het staat bijvoorbeeld in de toelichting bij het aangiftebiljet voor de inkomstenbelasting: u is verplicht enz. De fraaie vervoeging ti zoudt leidt een taai leven op papier; toch zijn er al de eerste tekenen van verval waar te nemen. Ik kan zelf niet zien waarom u zou verkeerd zou zijn. Wel hoort men dikwijls in de omgangstaal de -t-klank achter zou in een vraag als: zou(dt) u zo vriendelijk \villen zijn om het raam te sluiten? Bij zg. wederkerende \verk\voorden is een typische moeilijkheid. Bij u tweede persoon hoort u : u hebt u vergist ; bij u derde persoon hoort zich: u heeft zich vergist, komen nu twee u's achter elkaar voor, dan vervangt men het tweede graag door zich: « daarin hebt u u vergist}) \vordt dan « daarin hebt u zicb vergist ». We moeten hier de grammatica nLlar vergeten en het gebruik aanvaarden als goed Nederlands. De schoolgrammatica kent ook bij jullie twee werkwoordsvormen: jullie hoopt en .illllie hopen. Historisch moge deze dubbele mogelijkheid juist 7iin, ik geloof dat de keuze louter theorie is. In de ge\vone beschaafde omgangstaal kent men vrijwel alleen jullie en de vorm op -en, dus jullie lopen, jullie komen.

J.

Vg. 1-49

ONTSPORINGEN MET HET VOORZETSEL ( AAN» (3) Wij zetten deze beschouwingen voort met in de eerste plaats te wijzen op een idiomatische wending waarin de letterlijke vertaling van het Franse voorzetsel à door aan indruist tegen het Nederlandse taaleigen. Idiomatische uitdrukkingen zijn meestal moeilijk vertaalbaar, omdat ze eigen zijn aan een bepaalde taal en in een andere vaak op een totaal verschillende wijze worden geformuleerd. Zo'n idiomatische Franse uitdrukking is « (être) à l'honneur », die men dikwijls aantreft als titel van een krantebericht, waarin wordt medegedeeld dat iemand om de een of andere reden gehuldigd wordt. Als men dat letterlijk vertaald, maakt men zich schuldig aan een gallicisme van het ergste soort. Zo lazen we de volgende titel: « Hallenaren aan de eer ». Uit het bericht bleek dat aan enige inwoners van Halle eretekens waren uitgereikt. Ook meer literair geschoolde journalisten voelen dat onnederlandse van die Franse zegswijze niet meer aan. De letterkundige medewerker van een Vlaamse krant schreef : « Thans is dus Gerard Knuvelder aan de eer te Utrecht » (namelijk om er het eredoctoraat te ontvangen). « Aan de eer (zijn) » is in 't Nederlands totaal zinloos en is alleen begrijpelijk voor hen die de Franse wending « (être) à l'honneur » kennen. Sommigen weten dat het verkeerd is en schrijven « Hallenaren hebben de eer» ; zij vallen aldus van het ene euvel in het andere, van een gallicisme in een gebrekkig, kreupel Nederlands. « De eer hebben» is immers maar een gedeelte van een zin en vergt een nadere bepaling. Zo zegt men : ik heb de eer u mede te delen dat ... ; ik heb de eer niet u te kennen ; morgen zal ik de eer hebben u te bezoeken ; daar heeft hij alle eer van. In een enkel geval kan de nadere bepaling achterwege worden gelaten, namelijk in de vraag : « Met wie heb ik de eer » (te spreken) ? Wat is nu de juiste Nederlandse wending voor de Franse « à l'honneur » ? Er is heus keuze genoeg. In een titel kunnen we bijvoorbeeld zeggen: Hallenaren onderscheiden, Prof. X gehuldigd, of gevierd, huldebetoon aan de gevierde schrijver, de aftredende voorzitter ter ere en dgl. Een andere Franse idiomatische wending is: « Je suis à vous dans un instant ». Letterlijk vertaald (ik ben aan u in een ogenblik) geeft dat weer een verfoeilijk gallicisme. In onze taal zegt men: ik ben dadelijk tot uw beschikking, tot uw dienst; zo dadelijk kunt u over mij beschikken. Dagelijks leest en hoort men « zich interesseren aan» naar analogie van « s'intéresser à ». In een trouwens uitstekende ver1-50

handeling van een Vlaamse criticus over August Vermeylen lezen we: « Wie zich aan dit psychisch verschijnsel in de literatuur interesseert ... ». Naar aanleiding van de bespreking in het Parlement van de begroting van buitenlandse zaken schreef een Vlaamse krant: « Het Vlaamse land interesseert zich scherp aan de vertegenwoordiging van de Vlamingen in de diplomatie ». Uit een studie over Prosper Van Langendonck citeren we nog: « Hij heeft La Jeune Belgique gevolgd, interesseert zich aan een ander tijdschrift, de N ederlandsche Dicht- en Kunsthalle ... » In al die gevallen is het passende voorzetsel niet « aan » gelijk in 't Frans, maar voor, zoals blijkt uit de volgende citaten: « Italiaans echter is de taal van hem, die zich voor kunst interesseert en Dante leest» (Carry van Bruggen, Hedendaags Fetischisme). « Het boek is ... breed genoeg van opzet en bewogen genoeg om een ieder te boeien, die zich interesseert voor Van de Woestijne» (A. van Duinkerken, Vlal1tingen). « De directies van kranten interesseren zich meer voor uitgaven en inkomsten dan voor het welzijn van de taal» (J. A. Meyers in De Groene Amsterdammer). Zeer verbreid is ook het verkeerde gebruik van aan met de wending « wijzigingen aanbrengen» (apporter des modifications à). Onze taal vergt hier het voorzetsel in : wijzigingen brengen in een toestand, een huis, een wet, een stuk enz. Zo schrijft de reeds genoemde J. A. Meyers in een taalkroniek : « Het publiek heeft niet geaarzeld in de spelling allerlei wijzigingen aan te brengen ». Hetzelfde geldt voor de uitdrukking « verbeteringen aanbrengen ». In zijn verzameld kritisch en essayistisch proza, Onderzoek en Vertoog, schrijft V. van Vriesland : « Sinds lang is in ons land gepoogd hierin verbetering te brengen ». In Pieter Bas van G. Bomans lezen we : « Vruchteloos heb ik in mijn vijfjarig ministerschap getracht hierin verbetering te brengen ». In de volgende zin uit een Vlaamse krant komt weer een klakkeloze vertaling uit het Frans voor: « Het is aan de rechtbank om uit te maken of de zaak belangrijk is ». In zulke gevallen wordt de Franse wending « c'est au tribunal de ... » weergegeven door: het is de taak van de rechtbank, aan de rechtbank komt het toe, het staat aan de rechtbank uit te maken, de rechtbank behoort of dient uit te maken. Er bestaan echter nog andere mogelijkheden om « être à» weer te geven. B.v. C'est à lui de jouer = het is zijn beurt om te spelen. Ce n'est pas à moi de lui demander cela het ligt niet op mijn weg om hem dat te vragen.

=

J.

V. 1-51

I.

-

Algemeen

BETREKKELIJKE ZINNEN Betrekkelijke bijzinnen zijn bijzinnen die worden ingeleid door een betrekkelijk voornaamwoord of een voornaamwoordelijk bijwoord en die een antecedent nader bepalen. Deze zinnen mogen echter niet altijd gebruikt worden, ook hier liggen voetangels en klemmen ! Daarom volgen hierna enkele beschouwingen.

Plaats. Een relatieve bijzin staat zo dicht mogelijk bij zijn antecedent. Hem (te) ver van zijn antecedent plaatsen stoort de zin en leidt dikwijls tot dubbelzinnigheid en onvrijwillige humor. Bijvoorbeeld : Dit onderstelt een zekere loyauteit tegenover de minister, die spijtig genoeg niet altijd aanwezig is. == Dit onderstelt tegenover de minister een zekere loyauteit, die ... Het Bestuur van Volksgezondheid heeft een studie uitgegeven over giftige paddestoelen, die we onze lezers ten zeerste aanbevelen. = Het Departement van Volksgezondheid heeft over gifti"e paddestoelen een studie uitgegeven, die ... Wanneer voor het betrekkelijk vnw. een voorzetsel staat en het antecedent een dier- of zaaknaam is of een onzijdig naamwoord in het enkelvoud, wordt de betrekkelijke bijzin ingeleid door een voornaamwoordelijk bijwoord. In dat geval geldt natuurliJk dezelfde regel. Bijvoorbeeld: Het personeel wordt aangeworven onder de in het statuut vervatte voorwaarden, waarvan ieder agent (sic) een exemplaar ontvangt. == Het personeel aangeworven onder de VooTU)oorden van het statuut, waarvan ieder ambtenaar enz. . .. Met het oog op een bondige formulering wordt, vooral in taal, de betrekkelijke bijzin dikwijls uitgeschakeld en vervangen door een beknopte bijzin, waarin het betrekkelijk voornaamwoord en het hulpwerkwoord zijn weggelaten. (Bekp.opte bijzinnen zijn zinsdelen die meestal een naamwoordelijk deel van een werkwoord (infinitief, onvoltooid of voltooid deelwoord) bevatten en tot een bijzin kunnen worden ontwikkeld). juridi~che

(( Buiten de gevallen in de wet bepaald, mag niemand in hechtenis worden genomen, dan op een bevel van de rechter, inhoudende de redenen der gedane aanhouding. » « De aan dit besluit onderworpen personeelsleden ontvangen dezelfde geboorte- en kindertoelagen als het personeel der ministeries. ») I - 52

(( Rechten als de hierbedoelde kunnen geacht worden de burger iure suo toe te komen. » In gewone zakelijke of administratieve taal gebruike men liefst betrekkelijke zinnen en vermijde men zoveel mogelijk het herhaald gebruik van dergelijke beknopte bijzinnen in een zelfde volzin. Bijvoorbeeld: De door de Procureur-Generaal tot oplossing van het geval voorgestelde methode komt wezenlijk overeen met de door de Raad van State gehuldigde rechtspraak. = De methode, die door de P.-G. tot oplossing van het geval is voorgesteld, komt '[R)ezenlijk overeen met de rechtspraak van de R. v. S. Na de bekende, toen kort geleden plaats gehad hebbende stormramp van zondag I februari 1953, waarbij dijken bezweken ... == Na de bekende stormramp van zondag 1 februari 1953, die toen korte tijd geleden had plaats gehad en u'aarbij dijken beZ'li-'eken ...

Functie. Een betrekkelijke bijzin dient om het antecedent nader te bepalen. We kunnen onderscheiden in relatieve zinnen die dienen ter beperking en nauw bij het antecedent aansluiten -dus geen pauze en geen leesteken ! - en relatieve zinnen die dienen ter verruiming.

De verplichtingen die uit deze bepalingen voortvloeien, zijn wederkerig (beperking). Hij deed een beroep op ambtenaren van het departement, die goed op de hoogte waren van de toestand (verruiming). Tussen Engeland en de E.E.G. werden onderhandelingen gC'i/oerd, die echter door de schuld van Frankrijk zouden mislukkeq (verruiming). Intussen treffen we ook relatieve bijzinnen aan met gevolgaanduidende betekenis. Dikwijls worden relatieve zinnen verkeerd voortgezet of zijn ze slecht aangesloten. Verkeerd voortgezette (of ontspoorde) betrekkelijke zinnen ontstaan, wanneer van een zelfde antecedent verscheidene relatieve zi nnen afhangen en het al dan niet verzwegen betrekkelijk voornaamwoord in een volgende relatieve zin niet dezelfde functie heeft als in de voorgaande. Hij moest zich laten bijstaan door mensen uit de streek, die verreweg het best bekend zi j n met de toestanden en die ze ook het nauwst aan het hart liggen. = Hij moest zich laten bijstaan door lnensen uit de streek, die verreweg het best bekend zijn met de toestanden en die ze ook het best ter harte nemen. De 2 relaI - .53

tieve zin was misleidend ; te laat bleek dat « die» hier meewerkend voorwerp is en niet meer onderwerp, zoals in de eerste zin. Nog enkele voorbeelden over het gebruik van het betrekkelijk voornaamwoord. I. - « Dewelke » is verouderd en « welke » hoort alleen thuis in geschreven taal en klinkt ook meer en meer archaïstisch. Het bijvoeglijk gebruik van « welke » behoort tot de papieren stijl. Soms is dit gebruik van « welke » echter nuttig om dubbelzinnigheid te voorkomen. Bijvoorbeeld: De merku'aardige opvatting van deze stelling, welke opvatting onverdedigbaar iJ. Eenvoudiger en natuurlijker is : De merkwaardige opvatting van deze stelling, een opvatting die ... Of nog: De merkwaardige, onverdedigbare opvatting ... (Cfr. De Vooys, Nederlandse Spraakkunst) . 2. - In een opsomming van enkele substantieven, wil men soms nog iets verduidelijken ; daartoe gebruikt men dan een betrekkelijke zin, ingeleid door « welk(e) laatste ». Een goed stilist zal deze uitdrukking niet gebruiken, zeker niet wanneer er geen opsomming is, wanneer er dus maar één substantief voorafgaat. « De grondstoffeh die we in ons land aantreffen zijn : steenkool, krijt, leem, zand~ zinkerts, welk laatste niet veel meer ontgonnen wordt. = De grondstoffen ... zinkerts. Dit laatste wordt echter ... iJ

3. - Na een onzijdige persoonsnaam in het enkelvoud kan « die» of « dat» staan. Staat de persoonsnaam alleen, dan volgt

die» ; staat er een bepalend woord voor, dan wordt het « dat ». «Jantje, die iedere dag voorbijkwam, groette altijd vriendelijk. » « Het kleine Jantje, dat iedere dag voorbijkwam, groette altijd vriendelijk.» «

4. - Wanneer een relatieve zin als antecedent het persoonlijk voornaamwoord van de eerste persoon heeft, dan stemt de werkwoordsvorm met dat antecedent overeen: Ik, die daar werk. Wanneer het voornaamwoord in de «-casus obliquus) staat, is ook de 3~ persoon mogelijk: Voor mij die daar werk(t), ... Het werkwoord staat in het meervoud in relatieve zinnen als : « Ik beschouw dit als een van de grootste kwalen, die de mensheid ooit hebben (niet heeft) geteisterd;» « Dit is een van de mooiste vertellingen, die ooit werden (niet werd) geschreven. »

J. Th. I - 54

ONTSPORINGEN MET HET VOORZETSEL (( AAN)I. (4) Dit vierde en laatste artikel over het foutief gebruik van het voorzetsel aan beginnen we met de aandacht van onze lezers te vestigen op een veel voorkomend gallicisme: « aan de lijn ), een letterlijke vertaling van « à la ligne ». Men hoort het zo vaak, dat men wel zou gaan geloven dat het op onze scholen wordt aangeleerd. E,n toch is het een volslagen on-Nederlandse wijze om zich uit te drukken. Bij het dicteren zeggen we nieuwe regel. « Aller à la ligne» stemt overeen met een nieuwe regel beginnen. Men lette op het verschil tussen lijn en regel, waarvoor het Frans maar één woord heeft (ligne) : een lijn is een verbinding tussen twee punten (een rechte, een kromme lijn) ; een regel daarentegen is een reeks woorden naast elkaar geschreven of gedrukt. In overdrachtelijke betekenis kan men niet zeggen « punt aan de lijn ••, als wordt bedoeld dat men over een bepaald onderwerp niet verder wil spreken. In zo'n geval kan men volstaan met het woord punt : « Zo moet het, punt ). Een ander hardnekkig gallicisme is « dank aan» (grace à), bijv. in de zin: « Dank aan de steun van een oom kon hij verder studeren ». De Nederlandse wending is dank zij. In sommige gevallen kan op het woord dank wel het voorzetsel aan volgen, maar in een heel ander verband. Als een spreker zegt « dank aan allen die me met raad en daad terzijde hebben gestaan », betekent dat « mijn dank betuig ik aan allen die ... ». Op zulke zinnen is dus niets aan te merken. Verkeerd is ook de: letterlijke vertaling van « sensible à ). Zo schreef een journalist: « De markt is uiteraard het gevoeligst aan de buitenlandse gebeurtenissen ». In het Nederlands volgt op gevoelig en ongevoeliK het voorzetsel voor: gevoelig voor koude, voor pijn, voor kritiek, \ uor vleierij enz. Hetzelfde geldt voor tal van andere bijvoeglijke naanlwoorden : onverschillig voor (indifférent à), onmisbaar voor (indispensable à), schadelijk voor (nuisible à) enz. Verder kunnen velen niet goed overweg met het werkwoord gelijken, zoals blijkt uit de volgende zin, die wij aantroffen in een Gentse krant: «( Er wordt soms geklaagd dat de Vlamingen niet I - 55

fatsoenlijk hun taal spreken, maar men kan ook een beschaafd Nederlands spreken, dat meer aan bargoens dan aan een beschaafde taal gelijkt ». Men zou hierop kunnen antwoorden dat men ook een taal kan schrijven die meer gelijkt op het Frans dan op het Nederlands. « Gelijken aan» is immers een Franse zinsbouw met Ned~rland.se woorden. Men dient te ze~~en ~eliiken op : hij ~e­ lijkt op zijn vader. Tijdens de nieuwsberichten van de B.R.T. hoorden we een omroeper zeggen dat in een zesdaagse twee renners « aan de leiding waren ». In correct Nederlands drukt men dat anders uit: de twee renners hebben de leiding ;. zo ook zegt men: de leiding behouden, krijgen, nemen. Ons weerbericht, dat waarschijnlijk in zijn oorspronkelijke vorm in het Frans wordt opgemaakt, bevat meestal de woorden: « Aan de grond werd een temperatuur van x graden waargenomen ». In het Frans luidt dat « au sol », maar in normaal Nederlands zegt men op de grond. Men zegt van iemand dat hij directeur, inspecteur, ambtenaar is bij het ministerie (directeur au ministère), nlaar dat hij secretaris-generaal van het ministerie is, want er is maar een ambt van die aard in elk ministerie. Het bijwoordelijk voornaamwoord era.an wordt door de Vlamingen in het dagelijkse leven veelvuldig gebezigd, bijv. als iemand bij het spel verloren heeft; de gewone Nederland&e uit-. drukking is in dat geval: hij is 'm. Bedoelt men dat iemand gesnapt wordt of door de politie wordt bekeurd, dan kan men ook zeggen: hij is erbij. Als men iets niet kan vatten wat bijv. te hoog hangt, dan is de juiste wending niet « ik kan cr niet aan », maar « ik kan er niet bi; » : de lamp hangt te hoog, ik kan cr niet bij. We zouden nog tal van voorbeelden kunnen aanhalen om de titel van deze reeks artikelen te illustreren, maar we geloven te hebben aangetoond dat het kleine voorzetsel aan ons meer par~ ten kan spelen dan sommigen vermoeden, zodat waakzaamheid geboden is.

J.

V. I - 56

I.

-

Algemeen

OVER HET GEBRUIK VA·N DE VOORNAAMWOORDELIJKE BIJWOORDEN Voornaamwoordelijke bijwoorden (b.v. waarvoor, hiermede, daaraan) worden in onze taal veelvuldig gebruikt. Het Frans kent zulke vormen niet, maar vervangt ze door een voorzetsel en een voornaamwoord. Dat is in overeenstemming met zijn analytisch karakter. ,Tal van Vlamingen laten zich hierdoor beïnvloeden, uiteraard vooral bij vertalingen, en schrijven dan zinnen van het volgende model : - Het huwelijkscontract houdt zeer dikwijls allerlei schenkingen in, voor dewelke een notariële akte -vereist is. - De ambtenaar dient vertrouwd te zijn met de taal van de streek in dewelke de functie uitgeoefend wordt. - Deze weigering tegen dewelke het comité plechtig protesteert. - Met deze woorden besloot de burgemeester de toespraak met dewelke hij. de plechtige zitting opende. In normaal Nederlands behoort men in die vier zinnen de volgende voornaamwoordelijke bijwoorden te gebruiken: waarvoor, waarin, waartegen en waarmede. Men merkt dat in de vier zinnen ook het voornaamwoord .« dewelke» voorkomt. Dat is een ouderwetse vorm die in de

moderne taal niet meer gebruikelijk is; bij ons leeft hij nog voort, waarschijnlijk naar analogie van « lequel ». Alleen welke behoort tot het Nederlands van deze tijd, althans in de schrijftàal ; in de spreektaal wordt het als betrekkelijk voornaamwoord altijd vervangen door die. We wijzen erop dat lq)elke alleen gebruikt wordt voor mannelijke en vrouwelijke woorden en in het meervoud. De onzijdige vorm is hetwelk. Verkeerd is dus de volgende zin uit een Vlaamse krant: « De minister gaf als zijn mening te kennen dat het eerste probleem welk aangepakt moest worden ... ». Aangezien probleem een onzijdig woord is, ,,'as hier betwelk of beter dat, vereist. Ook onder de analytische invloed van het Frans' gebruiken sommige Vlamingen het vragend voornaamwoord .wat ria een voorzetsel, waar in onze taal een met waar gevormd voornaamwoordelijk bijwoord vereist is. B.v. : aan wat denk je (waaraan); tegen wat leunt hij (lL'aartegen). I - 57

Na voorzetsels bezigt men ook geen persoonlijke voornaamwoorden va.n de derde persoon die zaken of begrippen aanduiden. Ook hier weer is een voornaamwoordelijk bijwoord vereist. B.v. Het kind viel in de gracht; het viel erin (niet: in haar). - Stoot niet tegen die emmer; stoot er niet tegen (niet: tegen hem). - Hij greep naar de plank; hij greep ern-aar (niet: naar haar of naar ze). Een vraag die velen zich stellen is of de voornaamwoordelijke bijwoorden met er al dan niet aaneen worden geschreven: er aan of eraan, er bij of erbij, er mee of ermee, er op of erop enz. De Woordenlijst van 1954 heeft aan de vroegere onzekerheid op dat gebied een einde willen maken en schrijft ze alle in één woord. Dat lijkt ons de beste oplossing om alle aarzelingen en betwistingen te vermijden (zie ook Taalbeheersing nr. 13). Een andere vraag is of de delen van sommige voornaamwoordelijke bijwoorden bij de schikking van de zinsdelen gescheiden mogen worden ; met andere woorden, mag menschrijven zowel « de stok waarmee hij de hond heeft geslagen» als « de stok waar hij de hond mee heeft geslagen » ? Ofschoon de splitsing in sommige gevallen stilistisch verantwoord kan zijn, verdient het in 't algemeen toch geen aanbeveling zulke bijwoor-

den te scheiden. In de Nederlandse Spraakkunst van De Vooys leest men hierover: « Opmerkelijk is daarbij een verschil tussen Noord- en Zuidnederlands gebruik. In het Zuiden b.v. « waar we niet durfden aqn denken », - « omdat we er zondag zouden van eten », terwijl in het Noorden aan en van vóór het vervoegde werkwoord zouden komen.» Het is inderdaad strijdig met de normale Nederlandse zinsbouw in zulke gevallen het hulpwerk\voord door een voorzetsel van de infinitief te scheiden, zoals we uitvoerig hebben aangetoond in Taalbeheersing nr. 10 blzz. 28 - 31. Men dient dus te zeggen: « waaraan we niet durfden dp.nkeri» of « waar we niet aan durfden denken» - « omdat we zondag ervan zouden eten» of « omdat we er zondag van zouden eten ». De genitiefvorm. welker komt nog maar zelden voor : een instelling aan welker nut niet kan worden getwijfeld. Gewoner is hier ook een voornaalT'\vr' t-dclijk bijwoord: een instelling waarvan het nut niet kan worden betwijfeld. Dezelfde opmerking geldt voor welks: een huis waarvan de waarde (niet: welks waarde). Wiens en wier komen meer voor, maar men lette erop dat de geriitiefvormen van wie in getal en geslacht overeenkomen met het antecedent: de man wiens vrouw, wiens kinderen ,. de vrouw wier man, wier kinderen. J. V. I - 58

I. -

Algemeen

HET ONDERSCHEID TUSSEN « DIE) EN « DEZE ) Het juiste gebruik van de voornaamwoorden deze en die, dit en dat laat bij ons veel te wensen over; het is wellicht een van de verschilpunten die het sterkst treft bij het lezen van Vlaamse en Nederlandse teksten. Opmerkelijk is dat de meeste spraakkunsten hierop wel wijzen, maar zich beperken tot· een korte opmerking die de lezer niet veel wijzer maakt. Zo schrijft de Vlaming Th. Vindevogel in zijn Nederlandse Grammatica (1958) : « Vlamingen maken veelal een overdadig gebruik van deze, waar het A.B. die zegt ». Dan volgt een voorbeeld van verkeerd gebruik met de verbetering. De Nederlander l.P.M. Tacx in zijn Nederlandse Spraakkunst voor Iedereen (1960) is even laconiek: « In Zuid-Nederland gebruikt men onder invloed van het Frans het woord deze waar correcte taal die eist ». Het lijkt ons nuttig die kwestie hier wat uitvoeriger te bespreken. Die, deze, dat en dit zijn aanwijzende voornaamwoorden, zoals blijkt uit de volgende zinnetjes: deze tafel is hoger dan die ; bedoel je dit huis of dat? Ze doen een tegenstelling uitkomen : deze en dit hebben betrekking op wat zich dichter, die en dat op wat zich verder van de spreker bevindt. Bij eenvoudige aanduiding, dus zonder tegenstelling, bezigt men vrijwel uitsluitend die en dat, al staan de bedoelde voorwerpe~ ook dichtbij. B.v. : kijk eens naar dat huis; geef me die fles eens aan ; zie je 'die man? Een eerste opmerking is dus dat die en dat veel meer worden gebruikt dan hun tegenpolen deze en dit, die dikwijls onnatuurlijk en stijf klinken. De afwijking die bij ons dagelijks voorkomt, is dat men deze (dit) gebruikt in plaats van die (dat), wanneer op het voornaamwoord een nadere bepaling volgt. Om dat te verduidelijken halen we twee uittreksels aan uit een studie van prof. P. Minderaa over H. Teirlinck : «'Passages als deze zijn niet geschreven om ... ». I - 59

- « Bladzijden van aangrijpende levenstragiek, zoals die over het thuisbrengen van het dode meisje ... ». In de eerste zin staat deze omdat het verwijst naar « passages » zonder dat op het vnw. een nadere bepaling volgt. In de tweede zin staat die omdat nader wordt omschreven wat in de bedoelde bladzijden te lezen staat.

Het verschil komt ook treffend tot uiting In de volgende zin uit Schrijft U ook zulk Nederlands? van F. C. Dominicus : De geslachtsnaam van een onwettig kind is die van de vader, wanneer deze het kind heeft erkend, en anders die van de moeder ». Deze vervangt « vader» en is het onderwerp van de bij~ zin, de eerste die verwijst naar « geslachtsnaam » met de nadere bepaling « van de vader », en de tweede die verwijst eveneens naar « geslachtsnaam » met de nadere bepaling « van de moeder ». «

Hier volgen nog enkele voorbeelden van het juiste gebruik van die en dat : « Inzoverre is de hedendaagse poëzie wel die van een volk aan zee » (A. Donker, Karaktertrekken der V 0derlandse Letterkunde). « Ter Braak prees het dichterschap van Verwey en stelde dit verre boven dat van Kloos » (G. H. 's-Gravesande, ArthuT van Schendel). « Een zin als die, waarmee het herdenkingsartikel aanvangt» (A. van Duinkerken, Vlamingen). « Gezelle aanvaardt geen ander taalkundig gezag dan dat van de levende werkelijkheid» (F. Baur, Guido GezelIe). « De beste geschreven taal is die waarin we de stem van de spreker horen » (De Vooys, Opstellen uit de Spellingstrijd). Men merkt dat de bepaling volgend op die (dat) soms de vorm aanneemt van een bijzin ingeleid door een voornaamwoordelijk bijwoord (waarmee, waarin, enz.) Meer hoeven we er niet aan toe te voegen. Van enige moeilijkheid of subtiliteit is hier geen sprake. En toch wordt tegen dit gebruik in onze dagbladen, tijdschriften, radio- en televisieberichten dagelijks op grote schaal gezondigd. Men kan zich van de indruk niet ontdoen dat hierop niet voldoende de nadruk wordt gelegd in ons onderwijs. Het is b.v. ondenkbaar dat een Nederlander zinnen zou schrijven als de volgende, waarin deze I - 60

en dit ten onrechte worden gebezigd in plaats van die en dat : « Geen tussenkomst verwekte bij de Vlamingen zoveel weerzin als deze van de Ieperse senator) (Prof. Mr. R. Victor, Een eeuw Vlaams rechtsleven). - « Het agressieve dogmatisme van zijn anarchistische tijd is feller en onbeheerster dan dit van zijn debuutjaren ) (A. Westerlinck, De wereldbeschouwing van A. Vermeylen). - De meest monumentale boerengestalte van Bruegel is wellicht deze uit het stuk « D'e nestenrover ) (Prof. dr. J. MuIs, De Boer in de Kunst). « Een van de problemen die zij zullen bespreken is dit van de vluchtelingen» (B.R.T. Nieuws). Als men zich afvraagt hoe het komt dat bij ons zo vaak tegen die e'envoudige regel wordt gezondigd, vindt men geen andere verklaring dan beïnvloeding door het Frans. De typische Nederlandse schakering tussen die (dat) en deze (dit) bestaat niet bij de Franse.,voornaamwoorden celui, ceux en celle(s). Dit bewijst eens te meer dat voortdurende invloed van een andere taal geleidelijk het gevoel voor schakeringen in de moedertaal doet verliezen.

J. V.

I - 61

I.

~

Algemeen

ONZE SPELLING VOLGENS RECENTE OVERHEIDSMAATREGELEN Een van onze lezers, die ambtenaar bij het spoor is, deelt ons mee dat bij de N.M.B.S. de spelling van de « Woordenlijst van de Nederlandse Taal» nog altijd niet in haar geheel is ingevoerd, en vraagt of er geen grond is om daar eindelijk toe te besluiten. Ook van andere zijde wordt ons wel eens de vraag gesteld : wat met de spelling? Bedoeld is dan vooral de schrijfwijze van de zgn. « bastaardwoorden ». In hoever is de Woordenlijst met de daarbij behorende leidraad als officieel voorschrift te beschouwen? En, voor zover die Woordenlijst dubbelvormen bevat, welke richting moeten we volgen? Een en ander dient hier als aanleiding voor een overzicht van de recente overheidsmaatregelen inzake spelling. We zullen er enige praktische conclusies aan vastknopen, maar de vraag, wie zich door die beslissingen gebonden moet achten, moet in een tijdschrift als dit in het midden blijven. We beperken ons principieel tot de toestand in België, maar vergelijken af en toe ook met Nederland. 1944 (20 maart): De Belgische en de ~Iederlandse regering te Londen beloven in een gezamenlijke verklaring, na de bevrijding te zullen bevorderen dat een Nederlands-Belgische Commissie wordt ingesteld, die tot opdracht zal hebben « voorstellen te doen om - op grond van de spelling-De Vries en Te Winkel een eenvormige schrijfwijze van de Nederlandsche taal, geldig in Nederland en in België, tot stand te brengen ». 1945: Beide landen wijzen hun leden in die commissie aan. 194 6 (9 maart): Een besluit van de Regent bepaalt, dat 'de conclusies en regels waartoe 'de Commissie gekomen is, worden « aangenomen voor het onderwijs van het Nederlandsch, voor de administratieve briefwisseling, voor den N ederlandschen tekst der wetten en besluiten en, in het algemeen, voor alle openbare akten uitgaande van de wettig aangestelde overheid ». In een « aanschrijving» van 16 april 1947 verzoekt de Eerste Minister alle Ministers « aan al de diensten die van uw Departement afhangen, te bevelen de nieuwe spelregels (...) te gebruiken. » In Nederland, waar al vóór de oorlog overgangsmaatregelen waren genomen, wordt de nieuwe regeling ingevoerd bij de wet van 14 februari 1947.

I .. 62

Hiermee zijn beide landen dus officieel aan de « spellingvereenvoudiging » ,toe, waarover al zoveel jaren te doen was geweest. Hoofdpunten daarin zijn: e en 0 "worden in open lettergrepen niet meer verdubbeld (benen, bomen), behalve in gevallen als twee, tweede, deemoed, goochelen, strootje,. sch wordt alleen geschreven waar ch ook gehoord wordt (schoon, vis) behalve in d~ uitgang -isch (Belgisch) ; buigingsuitgangen van een, geen, uw enz. en de naamvalsuitgang -n van lidwoorden, voornaamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden mogen worden weggelaten, behalve in staande 'uitdrukkingen als Hare Majesteit, te zijn'en huize. Op te merken valt, dat van de mogelijkheid om die uitgangen te behouden alleen enkele particulieren gebruik hebben gemaakt. In de officiële sfeer doet sedert 1947 niemand nog een beroep op den ouden buigingsuitgang. Een aantat' punten bleven inmiddels nog te regelen. Een d'aarvan was de schrijfwijze van Nederlandse aardrijk§o~ kundige namen. (Buitenlandse als Wenen, Duitsland volgden automatisch de nieuwe regels). Het Belgische spellingbesluit (overgangsbepaling I a in de Bijlage) en de Nederlandse spelling·' wet (art. I, lid 6) hielden dit in beraad en stelden een regeling in het vooruitzicht. Voor België is die regeling vastgesteld in' het besluit van de Regent van 20 december 1949 « tot wijziging van de rangschikking der gemeenten en tot vaststelling van de schrijf= wijze der gemeentenamen ». Daarmee kreg·en we dan Asse, Tongerlo, Zevergem. 1 In Nederland is de oude spelling voor gemeentenamen (Oudenbosch) nog gangbaar. Belangrijker in beraad gehouden punten waren: het voor~ naamwoordelijk gebruik (de tafel: hij of zij), het gebruik van tweede-naamvalsvormen (der, dezer, zijner), de schrijfwijze van bastaardwoorden (accoord of akkoord) en historische namen, en de' tussenklanken in samenstellingen (ganze(n)pen, tijd(s)verschil). Dat alles zou geregeld worden ·in « een samen te stellen woordenlijst» (België), « bij algemeenen maatregel van bestuur» (Nederland). In afwachting gold de schrijfwijze volgens de Woordenlijst van De Vries en Te Winkel (Ie druk 1864, zevende en laatste druk 1914). 1947: De onderwijsministers van beide landen stellen de gemengde Commissie aan, die advies zal uitbrengen over de in beraad gehouden punten. 1952 (29 april): De Commissie brengt haar rapPort uit. 1 Eerder, nI. geleidelijk vanaf 1929, definitief in 1937, waren al een aantal vereenvoudigingen ingevoerd (bv. Koekelare uit Couckelaere), op initiatief van de Kon. Commissie voor Toponymie en Dialectologie.

I ~ 63

1954 (augustus): De « Woordenlijst van de Nederlandse Taal, samengesteld in opdracht van de Nederlandse en de Belgische Regering », beter bekend als het groene boekje, verschijnt bij het Staatsdrukkerij- en Uitgeverijbedrijf te 's-Gravenhage. Aan de Woordenlijst zelf gaat bij wijze van leidraad het verslag van de Commissie vooraf. Een koninklijk besluit van 19 augustus 1954 schrijft voor (in Nederland was al 31 oktober 1953 een zelfde besluit vastgesteld, maar het treedt eerst 1 september 1955 in werking): « Met betrekking tot: a) het voornaamwoordelijk gebruik; b) het gebruik van tweede-naamvalsvormen als der, dezer en zijner; c) de schrijfwijze van bastaardwoorden; d) de tussenklanken in samenstellingen, gelden de leidraad en de daarbij behorende woordenlijst » enz. Iedereen zal zich herinneren, dat hiermee juist bepaalde moeilijkheden begonnen. De zaak v/as namelijk, dat de commissie in haar woordenlijst een zeer groot aantal dubbelvormen had behouden of ingevoerd, en voor de keuze daaruit geen voorschriften gegeven, wel een « voorkeur » geformuleerd had. Vooral de, taalkundig gezien oppervlakkigste soort dubbelvormen, die van de zgn. « bastaardwoorden », trok de aandacht van de taalgebruiker. Heel wat minder problemen bleken die v~rianten te stellen, die veel dieper iil het leven van de taal ingrijpen, nl. de wisselvormen in de voornaamwoordelijke aanduiding. Hoe het zij, de vraag bleef hoe in onderwijs en bestuur de Woordenlijst gebruikt moest worden. In Nederland gaf de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen op 23 augustus 1955 een circulaire uit, die kort samengevat neerkomt op een officiële aanvaarding van de « voorkeurspelling ». In België kwamen de zaken enigszins anders te liggen. Instructies die hier op het K.B. v,.n 19 augustus 1954 gevolgd zijn gaan er principieel van uit, dat de· Woordenlijst voorlopig is, en dat de besluiten van een beperkte NederlandsBelgische commissie van deskundigen uit het onderwijs moeten worden afgewacht opdat definitieve voorschriften kunnen worden gegeven. Niettemin zijn de circulaires die wij onder ogen hebben gehad, overduidelijk: Circulaire 18 oktober 1955 van de Minister van Openbaar Onderwijs. « Bestemmelingen », zo heten ze, zijn allerlei personen, besturen en diensten die met onderwijs, bibliotheken, jeugd, taal, cultuur, eredienst te maken hebben. De brief is « tot kennisgeving » meegedeeld aan de overige ministers, de academiën en de pers- en uitgeversorganisaties. « Voorwerp » is de « Eenheid van spelling van de Nederlandse taal >). De tekst zegt onder meer: «Alweer om de eenheid van spelling in. het Nederlandse taal-

gebied te bevestigen, zal een beperkte N ederlands-Belgische I ~ 64

Commissie van deskundigen uit het onderwijs deze Woordenlijst aanvullen met bijkomende onderrichtingen voor de bastaardwoord'en. Meteen zullen dan de besluiten betreffende de spelling van geografische en historische namen worden bekend gemaakt. . » Hiermede zal de schrijfwijze van het Nederlands tot in alle Qijzonderheden geregeld zijn, zodat alsdan bij een in Ministerraad overlegd Koninklijk besluit tegelijk het ambtelijk en schoolgebruik definitief zal vastgelegd worden. » Het schooljaar 1955-1956 dient als een overgangsperiode te worden beschouwd,. leraars en leerlingen zullen aldus vertrouwd worden met de spellingregels van de Woordenlijst. » Ten aanzien van de bastaardwoorden zal, waar de Woordenlijst dubbelvormen vermeldt, de. voorkeurspelling worden onderwezen, al zal' bij examens. voorlopig .de ruimste toegeeflijkheid worden in aëht genomen. Wat de voornaamwoordelijke aanduiding betreft, zal vrijheid, worden.gelaten, zodat zowel het gebruik van « zij » en « haar }), als v.~n « hij » en « zijn }) wordt toegestaan. » Circulaire 8 juli 1957 van dezelfde Minister, over de « spelling der bastaardwoorden »~ ~., « De Woordenlijstcommissie van de Nederlandse Taal, vergaderd te Brussel op 9, 10 en 11 april j1. en te Leiden op 17 en 18 mei j1., heeft het rapport neergelegd door de Beperkte Commissie voor de Schrijfwijze van de Bastaardwoorden, onderzocht. De Woordenlijstcommissie zal pas over enige tijd haar advies kunnen uitbrengen. }) Het is derhalve uitgesloten - deelt de Belgische Afvaardiging in deze commissie mij mede - dat een definitieve regeling van de spelling der bastaardwoorden nog voor het begin van het volgend schooljaar kan worden bereikt. }) Deze toestand, mede met de noodzaak de eenheid tussen Noord en Zuid te allen prijze te bewaren, nopen mij de overgangsmaatregelen inzake de schrijfwijze van de bastaardwoorden, zoals ze bepaald werden bij de circulaire van 18 oktober. 1955, te handhaven tot wanneer ik het advies van de Woordenlijstcommissie ontvangen en bestudeerd zal hebben.}) Circulaire 14 september 1959 van dezelfde Minister, over de « spelling van de Nederlandse taal »: « Mij wordt de vraag gesteld welke regeling thans geldt inzake de spelling van de Nederlandse taal. In dit verband kan ik slechts herinneren aan de koninklijke besluiten terzake en aan de onderrichtingen die vervat zijn in de ministeriële o.mzendbrieven van 18 oktober 1955 en 8 juli 1957. » In afwachting van een definitieve overeenkomst tussen Nederland en· België, die hopelijk niet lang meer zal uitblijven, dient dus voorlopig voor ambtelijk als voor onderwijsgebruik, de voorI .. 65

keurspelling gevolgd zoals deze voorgeschreven word t in de door beide regeringen "goedgekeurde Woordenlijst der Nederlandse taal, natuurlijk met inbegrip van de regels en voorschriften die vooraan in genoemde Woordenlijst opgenomen zijn. » Ik verzoek derhalve de betrokken overheden aan de onder hun bevoegdheid staande instellingen en diensten de" gepaste onderrichtingen te willen geven.» Circulaire 28 augustus 1961 van de Minister van Nationale Opvoeding en Cultuur, over de « spelling van de Nederlandse taal - Verplicht gebruik van de « voorkeurspelling ». « Onder verwijzing naar de vroegere onderrichtingen op het stuk, en nl. naar de ministeriële omzendbrief van 14-9-59, acht ik het nodig eraan te herinneren dat de voorkeurspelling, zoals zij is aangeduid in de woordenlijst opgemaakt door de Belgisch-Nederlandse Commissie voor de spelling van het Nederlands en goedgekeurd door de Belgische en de Nederlandse Regering, stipt dient toegepast voor ambtelijk en onderwijsgebruik. Een overeenkomst op dit stuk is tussen België en Nederland thans tot stand gekomen. » Voor alle van het departement uitgaande brieven, druksels en publicaties zal derhalve gebruik worden gemaakt van de voorkeurspelling. » We beschikken niet over eventueel van andere departementen uitgaande circulaires. Informaties. hebben uitgewezen, dat de omzendbrieven van Nationale Opvoeding en Cultuur daar als richtlijnen worden beschouwd. Het ligt trouwens voor de hand, dat de spelling van het onderwijs ook die van dea"dministratie is (onder meer in verband met examens). Alleen zond een vriendelijke lezer ons nog een afschrift van een 3 november 1959 gedagtekende « nota » van het Bestuur van het Belgisch Staatsblad, over « het typografisch zetten van de Nederlandse taal », waaruit wi j de volgende passussen lichten: « Een dienstbrief van de heer Secretaris-Generaal, dd. 16 oktober 1959, deelt mede dat: « voorlopig voor ambtelijk en onderwijsgebruik de voorkeurspelling dient gevolgd zoals deze voorgeschreven wordt in de « Woordenlijst van de Nederlandse taal », met inbegrip natuurlijk van de regels en voorschriften die vooraan in genoemde Woordenlijst opgenomen zijn ». « De nieuwe spelregels van de Nederlandse taal en de door de Woordenlijst voorgeschreven voorkeurspelling dienen te worden gevolgd door: 1° de wetten en besluiten ; 2° al de teksten uitgaande van ministeriële of openbare diensten ; 3° al de parlementaire werken ; 4° de administratieve briefwisseling. » I . . 66

Er lijkt dus geen t\vijfel n10gelijk over de richting, die in de min of meer «officiële» sfeer gevolgd moet worden. De volgende stelregèls laten zich· formuleren: I. Krachtens het besluit va~ de Regent van 9 maart 1946 en het koninklijk besluit van 19 augustus 1954 geldt voor de schrijf.· wijze (ook van bastaardwoorden), voor het voornaamwoordelijk gebruik, voor het gebruik van genitieven en voor tussenklanken i~ samenstellingen principieel de regeling, zoals die nader uitgewerkt is in het groene boekje. 2. Dat wil zeggen: ,waar het groene boekje geen dubbelvormen geeft, wordt alleen die ene vorJJl gebruikt. Men schrijve dus uitsluitend filosofie, biografisch, kaki, reUJ11a, pensioneren en dergelijke ; de oude vormen daarvan zijn definitief vervallen. 3. Waar het groene boekje dubbelvormen geeft maar geen voorkeur uitspreekt (ris - rist, JJleidoorn - meidoren, appelen - appels, jaagde - joeg) is de gebruiker vrij in zijn keuze. 4. Waar het groene boekje, met name voor bastaardwoorden, dubbelvormen geeft maar zijn voorkeur voor één vorm laat blijken, schrijven de ministeriële richtlijnen voor, dat alsnog die voorkeur u'ordt gevolgd. Men schrijve dus akkoord, apotheker, academisch, controleur, kandidaat, katholiek, oktober. 5. De naamvals-n blijft in beginsel facultatief (mits gelijkmatig gebruikt, dat spreekt !) De koninklijke besluiten en ministeriële richtlijnen hebben daar geen problemen in gezien. De meeste lezers zullen dit evenmin doen. De naamvals-n mag als vervallen worden beschouwd. 6. Krachtens de ministeriële richtlijnen is het voornaamwoordelijk gebruik (hij-zij) vrij. De circulaire van 1955 die dat zegt is klaarblijkelijk zo te verstaan, dat die vrijheid moet worden uitgeoefend binnen de grenzen die het groene boekje stelt (fiets, getuigenis, tafel). 7. Over een aantal punten die in de leidraad van het groene boekje worden behandeld (verdeling van \voorden in lettergrepen, gebruik van koppelteken, deelteken, weglatingsteken en hoofdletters) wordt noch in de koninklijke besluiten noch in de ministeriële circulaires met zoveel woorden gesproken. We kunnen alleen aanraden, ook daarvoor de leidraad te volgen. 8. Voor de spelling van Belgische gemeentenamen geldt het besluit van de Regent van 20 december 1949. Op het goede gebruik van het groene bijbeltje komt T aal~ beheersing nog wel een keer terug.

C. B.

I. ,. Algemeen VERKIEZINGEN EN VERZORGD T AALGEBRlJIK (I) Over weinige maanden hebben gemeenteraadsverkiezingen plaats. Daarom geven wij enkele beschouwingen over verkiezîngsterminologie. Er zijn in ons land drie grote machten: de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechterlijke macht. De wetgevende macht wordt gezamenlijk uitgeoefend door de Koning, de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat. Beide laatste lichamen vormen samen het Parlement: het is het zogenaamde tweekamerstelsel (bicaméralisme). De verkiezingen voor beide Kamers noemen wij niet, met een klakkeloze vertaling van Fr. élections législatives, « wetgevende verkiezingen », maar wel parlementsverkiezingen. Daarnaast zijn er de provincieraadsverkiezingen en de gemeenteraadsverkiezingen. In België wordt het stelsel van de evenredige vertegenwoordiging (représentation proportionnelle) toegepast, d.w.z. de zetels worden verdeeld onder de partijen in evenredigheid met het in het hele land behaalde aantal stemmen. In andere landen, b.v. in Engeland, is het meerderbeidsstelsel (système majoritaire) in zwang: daar wordt gekozen wie de volstrekte meerderheid van de stemmen in een bepaald district behaalt. Daar alleen de meerderheid en niet de minderheid van een kiesdistrict vertegenwoordigd is, geeft dit stelsel in feite een minder zuiver beeld van de volkswil dan de evenredige vertegenwoordiging. De kieswet stelt het getal van de Kamerleden vast naar de bevolking ; volgens de Grondwet mag dit getal de verhouding van één afgevaardigde voor elke 40.000 inwoners niet te boven gaan. Het kiesrecht \vordt verdeeld in actief kiesrecht en passief kiesrecht of verkiesbaarheid. Het actief kiesrecht of stemrecht is een van de hoofdrechten van de bevolking ; het behoort aan alle burgers zonder onderscheid, mannen en vrouwen, die volle 21 jaar oud zijn, die sinds tenminste zes maanden hun woonplaats in dezelfde gemeente hebben en niet van de uitoefening van het kiesrecht zijn uitgesloten. Het kiezerschap (électorat) blijkt uit de inschrijving op de kiezerslijsten. Elke kiezer heeft slechts recht op één stem = het is het zogenaamde enkelvoudige stemrecht. Vóór de invoering van het algemeen stemrecht (suffrage universel) bestond het censuskiesrecht (suffrage censitaire), waarbij het stemrecht afhankelijk was van het betalen van belastingen. 1-68

Verkiesbaar voor de Kamer van Volksvertegenwoordigers is iedere man of vrouw, die Belg is door geboorte of de grote naturalisatie heeft verkregen, die het genot heeft van de burgerlijke en politieke rechten, de volle leeftijd van 25 jaar heeft bereikt en zijn of haar woonplaats in België heeft. Verkiesbaar voor de Senaat is iedere Belg, man of vrouw, in het bezit van de burgerlijke en politieke rechten, die volle veertig jaar oud is, zijn of haar woonplaats in België heeft en bovendien tot een van de bij de wet bepaalde categorieën behoort: gewezen ministers, volksvertegenwoordigers, hoge officieren, provinciegouverneurs, burgemeesters en andere voorname ambtsbekleders, eigenaars met een bepaald inkomen, voorzitters of secretarissen van ziekenfondsen, vakverenigingen, arbeidsraden, kamers van koophandel enz. Verkiesbaar voor de provincie- en voor de gemeenteraden is elke Belg, zonder onderscheid van geslacht, die volle 25 jaar oud is en in de betrokken provincie of gemeente zijn woonplaats heeft. Het lidmaatschap van een van de bovengenoemde vertegenwoordigende lichamen is bij de wet onverenigbaar (incompatible) verklaard met de uitoefening van somnlige nader bepaalde beroepen en ambten (onverenigbaarheden). Alle Kamerleden worden rechtstreeks door het volk, het zogenaamde kiezerskorps, gekozen: d.w.z. bij rechtstreekse verkiezing. Voor de Senaat wordt het stelsel van de rechtstreekse verkiezingen slechts gedeeltelijk toegepast. De Hoge Vergadering is inderdaad als volgt samengesteld : I. uit leden rechtstreeks gekozen naar de bevolking van elke provincie; hun aantal is gelijk aan de helft van het getal der Kamerleden ; 2. uit leden door de provincieraden gekozen naar verhouding van één senator voor elke 200.000 inwoners ; 3. uit leden door de Senaat zelf gekozen, in aantal gelijk aan de helft van het getal der senatoren die door de provincieraden zijn gekozen: de zogenaamde senatoren bij coöptatie. Men merkt dus dat de provinciale senatoren en de senatoren bij coöptatie niet rechtstreeks door het kiezerskorps, maar middellijk door de gekozenen van het volk worden aangewezen: dan spreekt men van getrapte verkiezingen (élections à deux degrés). De leden van de Kamer van Volksvertegenwoordigers en van de Senaat worden gekozen voor vier jaar, met andere woorden Kamer en Senaat worden om de vier jaar vernieuwd. De Koning heeft het recht de Kamers te ontbinden vóór het verstrijken van de normale zittirigstijd (lêgislature) van vier jaar. Het ontbindingsbesluit (acte de dissolution) bevat oproeping van de kiezers binnen veertig dagen en bijeenroeping van de Kamers binnen twee maanden. 1-69

De leden van beide Kamers vertegenwoordigen de Natie, en niet enkel de provincie of de onderverdeling van een provincie die hen heeft benoemd. Bij het verstrijken van de zittingstijd of bij ontbinding treden zij tegelijk af en zijn dadelijk herkiesbaar. Met het oog op de verkiezingen wordt het kiezerskorps in kiescolleges (collèges électoraux) ingedeeld. Ten grondslag aan de indeling liggen de kieskantons, die 'verscheidene stembureaus omvatten. Deze zijn samengesteld uit een voorzitter, vier bijzitters (assesseurs), vier plaatsvervangende bijzitters en een secretaris. De kandidaten voor de verkiezingen mogen er geen deel van uitmaken, maar hebben het recht er een vrijwillige bijzitter voor hun lijst heen te sturen. Ieder die verkiesbaar is, kan zich kandidaat stellen, mits zijn kandidatuur door een voldoend aantal kiezers wordt gesteund. Meestal wordt men door een partij kandidaat gesteld. De volgorde van de kandidaten wordt doorgaans aangeduid in de zogenaamde poll, die door de meeste partijen in ieder arrondissement of gemeente wordt gehouden. Hij die aan het hoofd van een kandidatenlijst staat, noemt men lijstaanvoerder of lijsttrekker. In de Vlaamse dialecten hoort men hiervoor meestal « kopman ». De kandidatenlijsten worden tenminste 21 dagen (bij gemeenteraadsverkiezingen 15 dagen) vóór de verkiezingsdag aan de voorzitter van het hoofdbureau voorgedragen. Dit noemt men kanditaatstelling. Op de voordracht (liste de présentation) staan werkelijke kandidaten (candidats effectifs) en opvolgende kandidaten (candidats suppléants) afzonderlijk gerangschikt. De ingediende lijsten worden bij loting of uitloting genummerd (par tirage au sort). Over 't algemeen komen de partijen uit met afzonderlijke lijsten. Soms sluiten twee partijen in bepaalde kieskringen een overeenkomst om een zogenaamd verkiezingskartel te vormen en een gemeenschappelijke lijst voor te dragen. Dit gebeurt meestal omdat beide partijen vrezen dat zij met afzonderlijke lijsten geen kans hebben om een van hun kandidaten te doen verkiezen. Tijdens de verkiezingscampagne (campagne électorale) wordt systematisch propaganda gemaakt voor partijen en kandidaten. Deze propaganda legt de nadruk op de verkiezingsleuzen (mots d'ordre électoraux), waaronder de verkiezingsstrijd wordt gevoerd. Die leuzen worden verspreid door verkiezingspamfletten (tracts électoraux), verkiezingsplakkaten (placards électoraux), tijdens verkiezingstoespraken op kiesvergaderingen (réunions électorales). Op sommige vergaderingen wordt het woord verleend aan een spreker van een tegenpartij: dit is een vergadering met debat (meeting contradictoire). I .. 70

Als de verkiezingsdag aangebroken is, begeeft de kiezer zich naar het stembureau, dat op zijn oproepingsbrief (convocation) vermeld staat. Op vertoon van die oproepingsbrief ontvangt hij een stembiljet of stembriefje (bulletin de vote) , waarop de kandidatenlijsten voorkomen in de bij loting vastgestelde volgorde. Hij betreedt dan het J temhokje (isoioir) en stemt door het zwartmaken met een potlood, op een van de kandidatenlijsten, van een wit puntje, geplaatst in het stemvak (case) boven aan de lijst of achter de naam van de kandidaat van zijn keuze. In het eerste geval brengt hij een lijststem (vote de liste) en in het tweede geval een voorkeurstem (vote de préférence) of naamstem (vote ná~inatif) uit. De kiezer mag slechts één stem voor de toekenning van de werkelijke mandaten en één stem voor de opvolgers uitbrengen op straffe van nietigheid van zijn stembriefj e. Bij de gemeent~r·aadsverkiezingen wordt aan de kiezer een grotere vrijheid gelaten bij het stemmen. Hij mag zijn stem niet alleen aan een van de voorgedragen lijsten schenken door het uitbrengen van een lijststem of van een of meer voorkeurstemmen, maar hij mag bovendien zijn stem aan kandidaten van verschillende lijsten schenken door zoveel naamstemmen uit te bren1

gen als er zetels toe te kennen zijn. Dit splitsen van de stem wordt

panacheren genoemd. De kiezer kan ook blanco stemmen (remettre un bulletin blanc). De stembiljetten die niet beantwoorden aan de wettelijke voorschriften zijn ongeldig (bulletins nuIs). Volgens de Belgische kieswet bestaat de stemplicht,. kiesplicht of opkomstplicht (obligation de vote) , dat wil zeggen dat alle kiezers verplicht zijn hun stem uit te brengen op straf van een boete, tenzij een geldige reden van verhindering bestaat. Na de sluiting van de stemming heeft de stemopneming (dépouillement) plaats. Het aantal geldige en ongeldige of van onwaarde verklaarde s·tembriefjes wordt opgeteld, alsook het door elke kandidaat behaalde stemmenaantal. In elk arrondissement wordt de kiesdeler (diviseur électoral) verkregen door het totaal van de op alle lijsten uitgebrachte geldige stemmen te delen door het aantal toe te kennen zetels. Bij de eerste deling van de kiescijfers (d.w.z. stemmenaantal behaald door elke partij) door de kiesdeler, blijven steeds restzetels over, omdat het zelden voorkomt dat het kiescijfer precies een veelvoud is van de kiesdeler. De stemmenoverschotten in de verschillende arrondissementen worden per provincie gegroepeerd en volgens een ingewikkeld stelsel, de lijstgroepering (apparentement), gaat men dan over tot de toewijzing van de restzetels. J. V. I . 71

I.

~

Algemeen

VERKiEZINGEN EN VERZORGD TAALGEBRUIK (2) In aansluiting op ons overzicht van de verkiezingsterminologie vestigen we nog even de aandacht op enkele veel voorkomende fouten, meestal klakkeloze vertalingen uit het Frans. « Elections législatives~) mag n1en niet letterlijk vertalen door « wetgevende verkiezingen ». Juist is verkiezingen voor de wetgevende Kamers of parlementsverkiezingen. Zetels worden niet « begeven », maar toegewezen of toegekend. « Begeven» is een weinig gebruikelijk werkwoord, dat betekent schenken en alleen voorkomt in het volgende verband: Wie heeft die post te begeven? De Koning heeft dit ambt te begeven. Velen schrijven « uittredend» als zij aftredend bedoelen. Oe juiste betekenis van uittreden is: als, lid bedanken, ontslag nemen, een vereniging verlaten. De Franse vertaling is dus « donner sa démission ». Er is cr:hter een groot verschil tussen « un membre dém;ssionnaire» en « un membre sortant ». « Sortant» betekent: « qui. cesse, par l'extinction de son mandat, de faire partie d'une assemblée: députés sortants » (Larousse).' Men heeft het dus glad mis als men « député sortant » weergeeft door {< uittredend Kamerlid ». Na de zittingsduur van vier jaar of bij vervroegde Parlementsontbinding zijn alle Parlements!eden aftredend, omdat hun mandaat is afgelopen. In onze wetteksten wordt het begrip «circonscription électorale» dikwijls weergegeven door « kiesomschrijving ». Dat is een vergissing; een on'lscbrijving betekent een nadere beschrijving of verklaring (de omschrijving van een begrip, van een woord). Het heeft niet de betekenis van elk van de afdelingen waarin een land verdeeld is op adlninistratief, militair of enig ander gebied. In 't Nederlands heeft district die specifieke' betekenis. Wij spreken dus van kiesdistrict, ook wel van kieskring. In ons eerste artikel werd het woord verkiezingsleuzen vermeld. Een leuze heet in het Frans « mot d'ordre »; dat is de verklaring waarom men zo dikwijls het on-Nederlandse « ordewoord» te horen krijgt. In de Franse wending wordt « ordre » gebruikt in een betekenis die het Nederlandse woord « orde » niet heeft, namelijk in die van bevel, gebod, order (een woord of zin die een bevel, een order inhoudt, iets waarnaar men zich moet schikken). Iedereen weet natuurlijk dat als iemand zegt « je n'ai pas cl'orclre à recevoir de vous )}, er geen sprake is van orde maar van bevel; velen schijnen echter niet te beseffen dat zij dezelfde vergissing begaan als zij « ordewoord » gebruiken. I .. 72

Wij beschikken in onze taal niet alleen over leus (leuze), maar ook over wachtwoord en parool. Dit laatste woord heeft in het Nederlands een heel andere betekenis dan Fr. « parole ». De titel van de bekende Amsterdamse krant Het Parool is geen synoniem van Het W oord, maar van Het Wachtwoord ,. dit blad is immers clandestien ontstaan tijdens de Duitse bezetting. De oorspronkelijke militaire term wachtwoord wordt nu ook figuurlijk in de betekenis van leus gebezigd. Zo spreekt men van de leuzen of wachtwoorden van een partij. Hij die wachttRJoord zou vertalen door « mot d'attente» zou een flater van dezelfde aard begaan als zij die « ordewoord » de \vereld hebben ingestuurd. Het produkt van een verkeerde vertaling zijn ook de woorden « tegensprekelijke meeting» (meeting contradictoire). Tegensprekelijk is veel minder gebruikelijk dan zijn tegendeel ontegenspre·· kelijk; de betekenis is niet « contradictoire », rnaar « contestable » en « incontestable »: een ontegensprekelijk bewijs. In normale taal zegt men niet « tegensprekelijk » maar betwistbaar. Een kiesvergadering, waar ook iemand van de tegenpartij het ,voord mag nemen, heet in het Nederlands een vergadering 1net debat. Nog een laatste opmerking. Bij de bekendmaking van de verkiezingsuitslagen, hoort·. men ook vaak een gallicisme, dat in het Vlaamse land zeer verbreid is. Meestal geeft men eerst het stemmenaantal door een partij in een bepaald arrondissement behaald en vermeldt dan het percentage. B..v. 55.600 stemmen, hetzij 30 %. « Hetzij » is in dit verband een verkeerde vertaling van « soit ». Wij gebruiken hetzij alléen als voegwoord van tegenstelling; het wordt dan herhaald of de tweede keer vervangen door of (Fr. soit ... soit). B.v.: hetzij morgen, hetzij overmorgen; hetzij hij wil of niet, het gebeurt toch; hetzij warm of koud. Doch in « 55.600 voix:, soit 30 %» is « soit» helemaal geen voegwoord van tegenstelling; integendeel, het voegt een nieuw element bij wat voorafgaat. De juiste vertaling is hier: zijnde, dit is, d.w.z. of heel eenvoudig of: 55.600 stemmen of 30 %.

J. v. PEILINGEN NAAR HET WEZEN VAN DE RADIOTAAL Indien hier de aandacht van een gehele categorie, die tenslotte niet rechtstreeks te stellen heeft met het omroepbedrijf, gevraagd wordt voor het wezen van de radiotaal, dan moet dit toch wel een bijzondere oorzaak hebben. Het is inderdaad juist dat het aantal van degenen die zich hoofd-ambtelijk met de radio inlaten, percentsgewijs uitgedrukt, altijd zeer beperkt zal blijven. Daartegenovet" staat dat de radio, om zich naar behoren van zijn voorlichtingstaak te kunnen kwijten, in steeds toenemende mate 1--73

op gelegenheidsmedewerking is aangewezen. Uit hoofde van het groot aantal specialisten op velerlei gebied dat in overheidsdienst is, moet het wel onvermijdelijk voorkomen dat lezers van deze publikatie door de omroep worden benaderd. Nu gebeurt het maar al te vaak dat mensen die nochtans iets in hun mars hebben, er bij gebrek aan oefening en ervaring maar niet toe komen om hun waar aan de man te brengen. De communicatie blijft gebrekkig. De verhoopte overdracht van kennis komt vaak niet tot stand, zoals men het zou gewenst hebben. Om die reden wordt hier een poging gedaan om aan buitenstaanders een indruk te geven van wat er precies bij zo'n eenzijdige communicatie via de omroep komt kijken. De problemen die bij de omroep op het gebied van de taalzuivering rijzen, vertonen vaak een eigen karakter. In niet geringe mate houden ze verband met het tempo waarin aan de lopende band a.h.w. teksten moeten worden gedebiteerd, ja zelfs geïmproviseerd. Daarbij komt dat zulks moet gebeuren op een manier die de beluisterbaarheid niet in het gedrang mag brengen. Wat in navolging van Amerikaanse voorbeelden in ons land reeds op het stuk van het leesbaarheidsonderzoek werd ondernomen, moet nog een aanvulling krijgen voor de mededeling door middel van het gesproken woord. Zoals in dergelijke gevallen wel meer gebeurt, zal dit onderzoek, langs de omweg van tekstanalyses, statistieken en tabellen, die in een verwiskundigde taalwetenschap een steeds grotere plaats gaan innemen, vermoedelijk wel bevestigen wat ieder zinnig mens reeds lang voor zichzelf had uitgemaakt, t.W. dat deze communicatie alles te winnen heeft bij een systematisch gebruik van persoonlijke woorden, waardoor de kijker en luisteraar zich direct aangesproken voelt, waarbij het anderdeels aanbeveling verdient de abstracta zoveel mogelijk door concreta te vervangen. Het gebruik van abstracta geeft - dat is maar al te goed bekend - aan de mededeling al heel vlug een academisch karakter. Dit is uit den boze, wanneer men bedenkt dat ze in feite bestemd is voor een publiek waarin degenen die slechts lager middelbaar onderwijs hebben genoten, verreweg in de meerderheid zijn. N u speelt in het leesbaarheidsonderzoek ook de zinslengte een belangrijke rol. Wat dit betreft, zal voor de eenzijdige en vluchtige communicatie d.m.v. de omroep, toch een onderscheid moeten worden gemaakt. Men hoede zich op dit gebied voor een veralgemening. Ellenlange zinnen kunnen namelijk op een volmaakt verstaanbare, ja zelfs boeiende manier gedebiteerd worden. Het komt er alleen op aan hoe dit gebeurt. Wie dergelijke medede-

lingen gehoord heeft en de tekst ervan daarna aan een kritisch onderzoek gaat onderwerpen, komt al vlug tot de bevinding dat 1-74

ze op een volkomen aparte manier gebouwd zijn, welke constructie de leesbaarheidscoëfficiënt zeer zeker niet de hoogte indrijft. Om dit te begrijpen, moet worden uitgegaan van de interpunctie, zoals we die iedcre dag proberen toe te passen. Zoals bekend is het ook met de interpunctie zo, dat leestekens op een logische grondslag kunnen \vorden aangebracht, derwijze dat de geledingen van de volzin er a.h.w. door aangegeven worden. Het leesteken staat dan vaak op de plaats waar de zinsdelen aan elkaar geleed zijn. Of het kan ook anders. In dat geval geeft dc logische zinsstructuur niet langer de doorslag, maar zijn de leestekens veeleer bedoeld als zoveel rust- en adcmpunten om het hardop lezen te vergemakkelijken. Een dergelijk hulpmiddel is bij het stil lezen natuurlijk overbodig. Daar heeft de lezer veel meer aan de structurele interpunctie. Het type van radiozin waar we het over hebben. onderscheidt zich van de zin uit de schrijftaal door een - hoe paradoxaal het ook moge klinken - ongewone lengte en een uiterst losse bou\v. Een goede radio-causerie blijkt uiteindelijk te bestaan uit een aantal variaties op één enkel then1a. Ze krijgt daardoor iets psalmodiërends - zij het dan steeds binnenskamers en nooit in de resonantieruimte van het hoge koor! Het komt er tenslotte op aan een beperkt aantal wezenlijke aspecten van een zelfde zaak gedurende een paar minuten - want de globale duur van de mededeling in haar geheel mag, op straffe van massale desertie, nooit die enkele minuten overschrijden - in verschillende vormen te herhalen, in de hoop dat een publiek dat tussen andere bezigheden door maar met een half oor luistert, cr toch iets van zal meedragen. Men verlieze vooral niet uit het oog dat de luisteraar en kijker tegenvoeters zijn van de man met « een boekske in een hoekske », dat de omroep in menig opzicht een terugkeer betekent naar het pre-Gütenbergiaans tijdperk, dat voor ons althans merkbaar langer heeft geduurd dan dat van het gedrukte woord. We zijn aardig terug op weg naar de mondelinge overlevering die - cultuurpessimisten schijnen dit weleens over het hoofd te zien - alles bij elkaar de ontplooiing van talenten als dat van een Homeros en Walther von der Vogelweide mogelijk heeft gemaakt. Evenzo moet het proza dat voor consumptie via de luidspreker bestemd is, dat van het volksepos zijn. Met de taal van het kunstepos valt hier niets uit te richten. De varende gezel trekt weer rond. D_e studio is zijn ridderzaal en daarbuiten luisteren op de koop toe alle ontvoogde lijfeigenen mee. Zoals de blinde zanger Ho· meros een aantal « liedhafte») formules eindeloos moduleert, zo ook voegt de etherauteur zijn variaties losjes aan elkaar. De overgangen worden aangegeven door een pauze, een buiging of een 1-75

verheffing van de stem; de zinnen worden feitelijk niet afgerond. Zelden wordt een eindpunt geplaatst. Goed spreken voor de microfoon is in de eerste plaats oordeelkundig adenlhalen. Niet zonder reden leggen de handboeken er de nadruk op dat de ademhaling in geen geval mag gehinderd worden door spannende kleding. De uitstromende lucht regelt in feite de gang van de causerie, ze is de draaggolf van de woorden en lettergrepen. Want dit is ondertussen toch wel duidelijk geworden: het voorgaande is alleen op echte praatjes, met of zonder van tevoren vastgelegde tekst, toepasselijk. Is er een tekst voorhanden en behelpt de spreker zich niet met enkele aantekeningen~ dan zal een vergelijking tussen tekst en opname leren dat die spreker, zodra hij op dreef komt, zich van zijn logisch opgebouwde tekst losmaakt om zich te laten drijven op het fluïdum dat hem, door de levenloze apparatuur heen, met zijn gehoor verbindt, omspoeld als ze inderdaad zijn door de alle doordringende ether. Dit verschijnsel doet zich bijgevolg niet voor waar de mededeling wegens haar zakelijk en onpersoonlijk karakter dergelijke « etherlyriek » bij voorbaat uitsluit, of wanneer ze de zwaarwegende inhoud een voorafgaande schriftelijke va~tlegging om velerlei redenen onontbeerlijk maakt.

lIet is ondertussen wel geen toeval dat de neiging om het aantal gevallen van laatstgenoemde categorie drastisch te beperken, in

de studio's van enkele zo niet toonaangevende dan toch erg populaire radiostations, sterk op de voorgrond is getreden. Een recent Straatsburgs colloquium over radiojournalistiek werd in feite door deze kwestie beheerst. Er tekende zich een sterke stroming af tegen de nieuwslezer die andermans nieuwsberichten secuur maar- onpersoonlijk voor de microfoon brengt, en voor de bivalente journalist die zich. boordevol als hij is van het onderwerp dat zijn sterke persoonlijkheid tot 1001 bedenkingen en reacties prikkeJtq van zito tekst slechts bedient als de jazzvirtuoos van zijn partituur. Het succes van deze formule getuigt alleszins van gezonde hunker naar persoonlijkheid in een bedrijf dat in veler ogen met het stigma van vervlakking en massificatie getekend is. f-Ioe dan ook, deze terugkeer van de sprookspreker dwingt tot een hezinning op het wezen van de taal in de omroep, daar waar ze springlevend is, daar waar ze een onloochenbaar eigen expressie bereikt en dus prirnair radio- c.q. tv-taal wordt in stede van een \villekeurige taal, die zich, met enige aanpassing, toevallig ook leent tot het verrichten van een communicatie via de luidspreker. K. H.

I. - Algemeen SCHOOLTER1'Y1EN (IJ Ter inleiding Het is ons bekend dat in verscheidene onderwij sinrichtingen leraren in de moedertaal er bij de schooldirectie op aangedrongen hebben om de gebruikelijke terminologie, vooral met betrekking tot examens, waarderingscijfers en overhoringen, aan het algemeen Nederlands gebruik aan te passen. Een schier onoverkomelijke moeilijkheid is echter gelegen in het ontbreken van een vakwoordenlijst voor schooltermen. De « Onderrichtingen betreffende de hervorming van het l\1iddelbaar Onderwijs » uitgegeven door het Bestuur van het Middelbaar Onderwijs maken geen melding van enige voorgenomen hervorming op dit gebied, en het is wel enigszins jammer te noemen, dat in de « Voorlopige onderrichtingen» betreffende het moedertaalonderwijs, enkele onjuiste schooltermen door deze publikatie in de hand worden gewerkt. Ten behoeve van de heren studieprefecten en leraren die de in hun inrichting gebruikte administratieve richtlijnen, « puntenregisters », dossiers, schoolrapporten, « palmarès », e.d., in die zin wensen te normaliseren, zullen we hier al enkele in België gebruikte schooltermen aan het algemeen Nederlands gebruik toetsen. Alleen reeds vanwege het pedagogisch aspect ervan, verdient meer dan in welke andere sector ook deze zaak onze volle aandacht.

Ondervragen - Onderhoren - Overhoren - Afhoren Opt"fagen - Verhoren Met betrekking tot het overhoren van lessen worden in alle onderwijsinrichtingen de termen ondervragen en ondervraging gebruikt. Ondervragen heeft de volgende betekenissen: I. (iemand) vragen stellen om inlichtingen te bekomen ; 2. (iemand) in het verhoor nemen, verhoren. Jn de tweede betekenis is ondervragen een rechtskundige term, zodat een ondervraging in het WNT als volgt wordt omschreven : « het achtereenvolgens stellen van alle vragen die iemand hij een gerechtelijk verhoor heeft te beantwoorden .»). Er wordt hierbij echter opgemerkt dat « ondervragen ) gebruikt kan worden in toepassing op het afnemen van een examen: « Hij 1-77

~ zelf schijnt niet vreemd te zijn gev/eest van het denkbeeld, dat .) men hem door de wijze, waarop hij was ondervraagd, onregt » had gedaan, VEEGENS, Hist. Stud. 2,332. » In zoverre een examen te vergelijken is met een verhoor, is het gebruik van ondervragen in dit voorbeeld verantwoord. Hier is immers sprake van een onderzoek - door middel van mondeling gestelde vragen - naar de meningen of de bekwaamheid van de examinandus, een verhoor waarop een uitspraak moet volgen. Wanneer daarentegen een leraar een van zijn leerlingen een les laat opzeggen, dan kan bez\\~aarlijk van ondervragen gesproken worden. Hier gebruikt men de typische schoolterm overhoren: De leraar overhoort de les. De leraar overhoort een leerling de les. Vandaar ook : de leraar overhoort een leerling. Bij overhoren lezen we in het WNT: « 2a) In 't algemeen. Iets aanhooren, er kennis van nemen. Verouderd. zb) In 't bijzonder van wat iemand uit het hoofd geleerd heeft. Het hem laten opzeggen, om te onderzoeken of hij het kent. Met den persoon als belanghebbend voorwerp ; soms ook, door verwisseling van object, met den persoon als lijdend voorw. » Men kan dus zowel

een les, de stof, de spraakkunst overhoren als een leerling over-

horen. Ondervragen kan men echter alleen een persoon. Het is dus ook om die reden verkeerd van een « ondervraagde les » te spreken. V eel leraren hebben bezwaar tegen het gebruik van de wending: schriftelijke overhoring, daar zij het woord « overhoren », vanwege zijn « nieuwheid » al te etymologisch gaan opvatten. Een schriftelijke overhoring is niet onzinniger dan bvb. een schrifteiijk verhoor, dat etymologisch eveneens van « horen » is afgeleid. Strikt genomen is dit oneigenlijke gebruik van overhoren niet af te leiden uit de definities die men vindt in onze woordenboeken: alle omschrijven de term met « laten opzeggen ». Nochtans kent het taalgebruik sinds lang het onderscheid tussen een mondelinge en een schriftelijke overhoring, zoals trouwens tussen mondelinge en schriftelijke examens, vragen, verslagen, verhoren enz. Naast ondervragen en overhoren zijn nog een aantal andere termen in gebruik voor het laten opzeggen van een les. Zo leest men bij Koenen onder het trefwoord « overhoren » : « afhoren, laten opzeggen ». Dit als verklarend synoniem bedoeld afhoren wordt echter door Koenen zelf niet als titelwoord venneld, en in het WNT lezen we hierover: « Afhooren, Aanm. ». « In sommige » woordenboeken vindt men a/hooren ook vermeld als schoolterm, » in de uitdrukking een leerling zijne les a/hooTen, de lessen aft booTen, d.i. (hem) die laten opzeggen. (...) De uitdrukking schijnt • werkelijk in de oostelijke grensstreken hier en daar in gebruik 1-78

te zijn, naar het voorbeeld van hd. abbören, dat in deze betee» kenis genomen wordt. Doch in de meeste gewesten is zij on» bekend, en daarom, als strijdig met ons spraakgebruik, niet aan » te ~evelen. Het Nederlandsche woord is overhooren (zie ald.).... Een contaminatie van « ondervragen» en « overhoren» is onderhoren dat door Heidbuchel (A.B.N.-woordenboek) geïnterpreteerd wordt als een Z.N.-woord voor het rechtskundige ondervragen (= verhoren) en door Koenen als een tot de Z.N. spreektaal behorende fout voor overhoren. Een feit is dat bepaalde Vlaamse leraren over (mondelinge) onderhoringen spreken. Merkwaardige afwijkingen zijn afvragen en opvragen. Het eerste troffen wij tot onze verbazing aan in het M.W. van Verschueren als verklarend synoniem bij het trefwoord verhoren : « afvragen, overhoren: een les verhoren ». Verschueren neemt echter bij het lemma « afvragen» die betekenis niet op ! Wij hebben hier ongetwijfeld te maken met een contaminatie van het foutieve afhoren en het foutieve opvragen ... Dit opvragen is trouwens een in Vlaanderen zeer verbreid dialectwoord : een les opvragen. In het Algemeen Nederlands betekent opvragen: iets (terug)vragen, inz. l~ngs ambtelijke, administratieve weg. Vb. geld, een boek opvragen (Koenen). Tenslotte hebben we nog (het terloops reeds vermelde) verhoren. Verhoren kan als synoniem van overhoren worden gebezigd, doch met deze restrictie: bij « verhoren » dient het belanghebbend voorwerp steeds vermeld te worden, bij « overhoren » kan dat, zoals gezien, weggelaten worden. Dus : de leraar verhoort Jan de les, maar: de leraar overhoort (Jan) de les. Daar komt nog bij dat bij « verhoren » geen persoon als lijdend voorwerp kan staan, bij « overhoren » wel: de leraar overhoort Jan, doch verhoort Jan de les. (Men kan zich de vraag stellen of we in dit laatbepaling, ste geval niet te maken hebben met een lijdend vwo lijdend vw.). i.p.v. een belangh. vwo Samenvattend kunnen we zeggen dat voor het laten opzeggen of het schriftelijk laten samenvatten van een les door leerlingen, de termen (schriftelijk, mondeling) overhoren en (schriftelijke, mondelinge) overhoring de gebruikelijke zijn. Ter afwisseling met overhoren kan in bepaalde gevallen het werkwoord verhoren worden gebruikt. De termen ondervragen, ondervraging, onderhoren, onderhoring, afhoren, opvragen en afvragen zijn dialectwoorden, barbarismen of contaminaties. »

+

+

H.

J.

C.

1-79

TIJDELIJKE REGERING ENZ. In de Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België (Klasse der letteren, jaargang XXV, nr 47 ; Paleis der Academiën, Hertogsstraat I, Brussel, 1963) verscheen een uiterst belangwekkende studie over « De Belgische Grondwetscommissie (oktobernovember 1830). Tekst van haar notulen en ontstaan van de Belgische Grondwet », door ·W. VAN DEN STEENE. Opvallend in dat boek,' waarvan de lectuur uiteraard ook om andere redenen aanbeveling verdient, is de politieke terminologie in verband met België's kinderjaren. We zijn zo vrij hier ter instructie van onze lezers de voetnoot over te nemen, waarin die terminologie ter sprake komt : «In overeenstemming met de suggestie, gedaan door Prof. Dr. J. Gilissen in een door hem voor de Koninklijke Vlaamse Academie gehouden lezing over « De besluiten van de Tijdelijke Regering van België », zullen hier de vaak minder geslaagde vertalingen, die meestal later voor de instellingen van de Belgische Revolutie werden bedacht, worden vervangen door de Nederlandse benamingen die w~rèlen aangewend in gelijktijdige officiële publikaties. Aldus komt Tijdelijke Regering in de plaats van Voorlopig Bewind, Hoofdbewind in plaats van Centraal Comité, Bewind van Financiën in "plaats van Comité van Financiën, Volksraad in plaats van Nationaal Congres. Voor « Commission de constitution » zal de term Crondwetscommissie worden gebruikt, hoewel in officiële publikaties meestal de benaming Commissie voor de Grondwet, een' enkele maal Commissie voor de Staatsregeling (in Verzameling der acten van het Algemeen Bestuur der provincie West-Vlaanderen) wordt aangetroffen.»

1-80

I. - Algemeen PARLEMENTAIRE TERMINOLOGIE (IJ Krachtens artikel 2.6 van onze grondwet wordt de wetgevende macht gezamenlijk uitgeoefend door de Koning, de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat. Beide laatste beraadslagende lichamen vormen samen het Parlement volgens het beginsel van het tweekamerstelsel. In Nederland draagt de volksvertegenwoordiging nog steeds de historische naam van Staten-Generaal, ofschoon deze oorspronkelijk een verschillend karakter hadden dan de huidige Eerste en Tweede Kamer: vroeger een Gezantencollege van de souvereine Staten der provinciën, zijn ze thans vertegenwoordigende lichamen, die volgens het algemeen kiesrecht - de ~erste Kamer met één trap - worden gekozen. De gekozenen die deel uitmaken van het parlement noemen we parlementsleden (Kamerleden en Senatoren). De Vlamingen spreken vaak, in navolging van het Frans, van « parlementairen » ; in onze taal heeft het zelfst. nw. parlementair alleen de betekenis van een onderhandelaar tussen twee legers met het oog op een wapenstilstand of overgave. Ook ziet men soms, in Nederland meer dan bij ons, het germanisme « parlementariër ». De gekozenen van een zelfde partij in een van beide Kamers vormen een fractie. l-Iet woord fractie wordt in Van Dales Groot Woordenboek als volgt omschreven: al de aanhangers van een staatkundige partij in een vertegenwoordigend lichaam. Het bij ons nog dikwijls onder Franse invloed gebruikte woord « groep » heeft die specifieke betekenis niet. In onze Kamer van Volksvertegenwoordigers is een christelijk-sociale fractie, een socialistische fractie, een P.V.V.-fractie, een communistische fractie en een Volksuniefractie. De fracties hebben gewoonlijk eèn fractievoorzitter en een fractiesecretaris. Beide Kamers hebben het recht van initiatief, d.w.z. het recht om wetsvoorstellen in te dienen. Men lette hier op het verschil tussen een wetsvoorstel, dat uitgaat van een of meer kamerleden of senatoren, en een wetsontwerp, dat wordt ingediend door een of meer ministers. Het Franse werkwoord «( déposer)) wordt soms verkeerd vertaald. Een wetsontwerp, een verslag, een motie worden ingediend (niet neergelegd), d.\\'.z~ bij het Parlement aanhangig gemaakt.· Wel zegt men : stukken ter griffie, in het archief neerleggen ; hier is de betekenis immers niet aanhangig maken. Aan de openbare beraadslaging over enig ingediend wetsontwerp of -voorstel gaat altijd een onderzoek in een of meer 1-81

vaste commISSies (commissions permanentes) vooraf. De commissies van het Belgische Parlement stellen een verslaggever aan, die ten gerieve van al de leden verslag uitbrengt over de besprekingen in de commissie. In Nederland en in de internationale instellingen waar het Nederlands een van de werktalen is, gebruikt men in dit verband bij voorkeur de termen rapporteur en rapport, omdat verslaggever al de betekenis heeft van medewerker van een krant, die een relaas geeft van de een of andere gebeurtenis. Parlementaire verslaggevers zijn journalisten die op een speciale tribune (perstribune) de parlementsbesprekingen volgen en deze verslaan voor hun kranten. In dit verband is verslaan dus een synoniem van verslag uitbrengen. Zo kan men ook zeggen : een rechtszitting, een wedstrijd verslaan. Na de bespreking van een ontwerp in de commissie volgt de beraadslaging in openbare vergadering ; vand~r de benaming beraadslagend lichaam, die ook aan beide Kamers wordt gegeven. Eerst wordt een algemene heraadslaging gehouden, waarbij het ontwerp in 't algemeen van alle kanten wordt bekeken. Dan volgt de behandeling van de verschillende artikelen, de zogenaamde artikelsgewijze behandeling. Hierbij komen de eventueel ingediende amendementen ter sprake. Al de leden hebben het recht amendementen op de artikelen van een wetsontwerp voor te stellen. Dé indiener van het amendement krijgt de gelegenheid dit bondig toe te lichten en te verdedigen. Het amendement met de verste strekking (qui a Ie plus d'étendue) komt eerst in stemming. Het kan gebeuren dat de voorzitter een amendement niet ontvankelijk verklaart, als er geen eenheid van onderwerp tussen ontwerp en amendement is. Wanneer al de artikelen van een ontwerp zijn goedgekeurd, heeft de eindstemming over het geheel plaats. Indien een ontwerp in de loop van een beraadslaging een wijziging heeft ondergaan, wordt de eindstemming tot een volgende vergadering uitgesteld, tenzij de Kamer anders beslist. Men spreekt dan van een tweede lezing. De wijze van opstelling en indeling van een wetsontwerp noemen we het opmaken. De stemmingen in de wetgevende lichamen kunnen op twee manieren geschieden : . I) Door hoofdelijke stemming (vote par appel nominaI), die vereist is voor. alle ontwerpen en voorstellen ; sedert de invoering van de elektrische stemlI)ing spreekt men van naamstemmin6 (vote nominatif). Als de leden op een knop drukken, wordt hun nummer verlicht op het elektrische stembord. Enige ogenblikken later verschijnt de uitslag (aantal voor- en tegenstemmers en onthoudingen) op twee kleine zijbordjes. 1-82

2) Door zitten en op~·taa1t (par assis et levé) voor alle andere stemmingen (artikelen, moties enz.), als niet ten minste twaalf leden een naamstemming hierover vragen. Volgens artikel 39 van de grondwet geschieden benoemingen en voordrachten van kandidaten bij geheime stemming (vote au scrutin secret). Men lette op de uitdrukking : een ontwerp in stemming brengen. « Ter stemming leggen ) is een verkeerqe vertaling van « mettre aux voix ». Bij staking (of staken) van stemmen (partage des voix) is het behandelde ontwerp verworpen. Geen van beide- Kamers kan een besluit nemen, d.w.z. een geldige stemming uitbrengen, als de meerderheid van de leden niet aanwezig is. In zo'n geval zegt men dat Kamer of Senaat onvoltallig is (n'est pas en nombre), dat het quorum niet bereikt of niet aanwezig is. Sedert enkele jaren kan de Kamer beslissen dat de begrotingen die reeds door de Senaat zijn besproken en goedgekeurd, niet in gewone opènbare vergadering, maar in de bevoegde vaste afdeling worden onderzocht ; de stemmingen moeten echter in de voltallige kamervergadering plaatshebben. Een ontwerp is goedgekeurd als de helft plus één van de aanwezige leden ja stemt, behalve voor wijzigingen van de grondwet, waarvoor een t\veederde-meerderheid (majorité des deux tiers) is vereist. Een ander belangrijk recht van de parlementsleden, waarvan dezen een ruim gebruik maken, is het recht van interpellatie, om aan een minister of de regering inlichtingen te vragen over een regeringsdaad of over de een of andere gebeurtenis die de openbare opinie in beroering brengt. Op verzoek van een vijfde van de leden· kan tot de spoedbehandeling (urgence) worden besloten. Sommigen spreken in dit verband van « hoogdringendheid »), maar dat is geen Nederlands woord. Onze taal kent een groot aantal samenstellingen met spoed, waar het Frans een zelfstandig en een bijvoeglijk naamwoord gebruikt: spoedbestelling, spoedbijeenkomst, spoedgeval, spoedoperatie, spoedorder, spoedpakket, spoedvergadering, spoedzending enz. De interpellant dient gewoonlijk, tot besluit van zijn interpellatie, een motie (ordre du jour) in. Als hij tot de oppositie behoort is het een mo1ie van afkeuring of van wantrouwen (motion de censure, de méfiaoce). De vertegenwoordigers van de regeringsmeerderheid daarentegen dienen een motie va!J. vertrouwen (motion de confiance) in, die meestal de vorm aanneemt van een eenvoudige orde van de dag (ordre du jour pur et simpie) ; deze heeft bij de stemming steeds voorrang en eindigt' met de woorden : gaat over tot de 1-83

orde van de dag. Andere moties zijn: motie van orde (d.w.z.

een voorstel over de volgorde van de werkzaamheden), motie van verdaging, motie tot sluiting van de beraadslaging. Het reglement van orde van beide Kamers bevat een reeks bepalingen over de handhaving van de orde. Als een lid de orde stoort of zich beledigende uitdrukkingen veroorlooft, wordt hij door de voorzitter tot de orde geroepen (rappelé à l'ordre). In ernstige gevallen kan hem de toegang tot de vergadering voor een bepaalde tijd worden ontzegd. In dat geval is er uitsluiting. De parlementsleden genieten onschendbtlarheid of zijn onschendbaar, d.w.z. zij kunnen niet gerechtelijk vervolgd worden, tenzij Kamer of Senaat besluit hun parlementaire onschendbaarheid op te heffen. Men lette op het verschil tussen de woorden vergadering, zitting en zittingsduur. De ruimste betekenis heeft zittingsduur: het is de periode tussen twee parlementsverkiezingen. De zittingsduur bedraagt bij ons vier jaar. Legislatuur heeft in 't Nederlands niet de dubbele betekenis van Fr. « législature » ; alleen de eerste, namelijk die- van uitoefening van de wetgevende macht door de vertegenwoordigende lichamen, treft nlen in de Nederlandse woordenboeken aan. Zitting betekent hetzelfde als zittingjaar : de zitting 1963-1964 (session). Een zitting duurt normaal van november tot eind juli ; daarbuiten kan het Parlement in buitengewone zitting bijeenkomen. Bij het begin van elke zitting benoemt elke Kamer haar voorzitter, haar ondervoorzitters en stelt haar bureau samen. De eerste vergadering staat van rechtswege onder het voorzitterschap van het oudste lid in jaren (doyen d'äge). Een van de eerste werkzaamheden van elke zitting is het onderzoek van de geloofsbrieven der gekozenen (vérification des pouvoirs). Als alles in orde wordt bevonden, besluit de Kamer tot geldigverklaring van de geloofsbrieven (validation des pouvoirs). Daarna leggen de parlementsleden de gron1dwettelijke eed af (serment constitutionnel). Een zitting bestaat uit een reeks vergaderingen (séances). Een vergadering wordt gesloten of opgeheven (niet geheven I). In geval van verhinderin'g (en cas d'empêchement) kan een lid zich laten verontschuldigen : hij stuurt een bericht van verhindering of deelt mede dat hij verhinderd is (niet weerhouden I) wegens andere ambts~ezigheden of verplichtingen. Hij is dan afwezig met kerlnisgeving (excusé). In de volgende bijdrage over parlementaire terminologie zullen we nog de aandacht vestigen op enkele veel voorkomende vergissingen, meestal te wijten aan invloed van het Frans.

J. V. 1-84

I. - Algemeen PARLEMENTAIRE TERMINOLOGIE (IJ) Tijdens elke vergadering hoort men een reeks sprekers die in het debat het \voord voeren. In het Frans spreekt nlen van « intervenir dans un débat» en van « intervention ». Het woord tussenkomst heeft in onze taal nooit de betekenis van rede, redevoering of betoog. Die laatste woorden kan men natuurlijk niet gebruiken als een lid maar enkele woorden zegt ; voor zo 'n geval beschikken we over de term opmerking. In plaats van de onjuiste vertalingen « tussenkomen» of « tussenbeide komen» zegt men:

het woord voeren, zich in een debat mengen, een betoog, een toespraak, een rede houden. Een andere veel voorkomende vergissing is de uitdrukking (c een ontwerp stemmen », naar analogie van Fr. « voter un projet ». In het Nederlands is het werkwoord stemmen maar in een enkele betekenis overgankelijk: een piano, een viool stemmen. In de andere gevallen dient men te zeggen : voor of tegen een ontwerp stemmen ; men kan ook een ander werkwoord gebruiken : een ontwerp goedkeuren of aannemen. Soms hoort men bij ons ook « goedstemmen », maar dat is geen gebruikelijk Nederlands woord. Een zeer verbreid Vlaams verzinsel is « in voege zijn, treden of komen )>, dat kennelijk aan een te slaafse navolging van Fr. « entrer en vigueur » zijn ontstaan te danken heeft. Voorbeelden van dit ?crkeerd gebruik zijn: de wet treedt onmiddellijk in voege (in werking, wordt on!lliddellijk van kracht),. de in voege zijnde bepalingen (geldende, van kracht zijnde bepalingen) ; dit geld is niet meer in voege (niet meer gangbaar); de spelling die nu in voege is (in gebruik is) ; de oude Germaanse vakbouw in hout en gestampte lèem bleef lang in voege (in zwang, in gebruik). Wel hebben wc in onze taal de staande uitdrukking in dezer voege in de betekenis van : op deze manier, in die zin, zoals in de zin: hij sprak in dezer voege. In Peter Bas van G. Bomans lezen we : « Hij wreekte dit onrecht op de kinderen gewoonlijk. in dezer voege ». Ook in de administratieve taal wordt die wending gebezigd : in dier voege als voorgeschreven is bij de wet, in voege als hierboven omschreven. Ofschoon op die fout al sedert lange jaren wordt gewezen, onder andere in Nederlands Taaleigen van A.E. De Boeek, waarvan de eerste uitgave in 1907 verscheen, en in de Nederlandse Taalgids van Const. H. Peetcrs (1930), blijft ze met een zeldzame hardnekkigheid voortwoekeren. Een andere on-Nederlandse wending is « ter studie liggen~. Zo lazen we in een Vlaamse krant : « Het voorontwerp ligt ter

studie bij de Nationale Arbeidsraad )., De juiste uitdrukking is : ;" ,\!l((tie ~ii,? of 111 stUc/;t' JltlJlCIl : hL't yooront\\'crp is in stud ic : de commissie heeft het rcgcringsont\\'crp in studie genomen. Een parasiet die op zeer grote schaal in onze wctteksten nestelt is het werkwoord « voorzien ». 1-1ct necrl1t de plaats in van een helc reeks beter passende termen. We vcrnlcldcn hiervan enkele voorbeelden met de 'vcrbetering cursief tusscn haakjes: de re~eling voorzien in art. 32 (bedoeld),. zoa Is voorzien in dc wet (voorgeschreven bij de wet),. de boüten en straffen voorzien in de wet (bepaald) ,. de bij de wet voorziene voorwaarden (gestelde,vastgestelde) ; onder de omstandigheden voorzien bij de wet (om.fcbrevell),. dit is uitvoerig bij de \\cr voorzien (geregeld) ,. de eisen door de \\lct voorzien (gesteld) ; art. 20 voorziet sonlmige uitzonderingen (bevat) . wij moeten dit punt op ons programma voorzien (opnenlen),. er is geen speciale vergadering voorzien (Ji jtJ('llg('I'():} [UiII. belegd): onze agenda voorziet (cerIJle!dt),. in het vliegtuig is een restaurant voor 48 personen voorzien (wordt uit,(erust met) ,. op de begroting is een krediet voorzien (uitgetrokken, ingeschreven) ,. de amendcmenten voorzien meer waarborgen voor de Vlamingen (geven) . cen bevordering laten voorzien (in 't vooruitzicht stellen). In menig geval kan het overgankelijke « voorzien » worden vervangen door het onovergankelijke « voorzien in» en dan is alles in orde: daarin is door de wet voorzien (cela est prévu par la loi) ; de ,vet voorziet in een overgangsregeling. Is het niet jammer die rijke schakeringen van onze taal te laten verloren gaan door het ~tereotiepe « voorzien » ? De twee Franse werkwoorden « réserver» en « transmettre ») ~cven ook aanleiding tot verkeerde vertalingen. « Réserver un artiele » heet in onze taal een artikel aanhouden (niet voorbehouden !). Zo zegt men: over dc aangehouden artikelen zal later \\~orden gestemd. Ook in ander verband wordt dit werkwoord veel gebezigd : we zullen voorlopig de zaak aanhouden; na rijp beraad werd besloten het plan aan te houden; agendapunten, benoemingen, rechtszaken worden aangehouden; de uitspraak aanhouden; de be~lissing over dit punt wordt aangehouden. Velen vertalen (\ transmettre » automatisch door « ovcrmaken », \vat vrijwel altijd verkeerd is. Overmaken wordt voor geld of geldswaardige papieren gebruikt: gelieve dit bedrag per post",-issel over te maken ; de overmaking van geld naar een ander hlnd ~ tclegrafische overmakingen. Maar een door de Kamer ~o~dgekeunl ontwerp wordt naar de Senaat overgezonden. De tijd gedurende welke het Parlement niet vergadert, noemt men reces (niet verlof I) : kerstreces, paasreces, groot reces, op reces gaan.

J. V. 1-86

I.

~

Algemeen

EDGARD BLANCQUAERT 18 94- 1964 Op 29 september 1964 overleed te Mariakerke bij Gent een der beschermheren van Taalbeheersing in de Administratie Professor Emeritus Dr. Edgard Blancquaert, ere-rector, ere-beheerder-inspecteur en ere-regeringscommissaris der Rijksuniversiteit te Gent, oud-minister van Kunst en Wetenschap in het ministerie Pierlot. Ik heb maar weinig mensen gekend die zulk een schitterende carrière hebben gemaakt als Blancquaert, maar hij had ze dan ook ten volle verdiend. Hij behoorde tot de tweede generatie germanisten van de Gentse Universiteit. De eerste bestond uit zijn leermeesters Jozef Vercoullie (1857-1937), Willem De Vreese (1869-1938), Henry Logeman (1862-1936) en Andreas Bley (18491936), van wie de eerste drie een blijvende invloed op hem zouden uitoefenen. Edgard Blancquaert werd geboren op 20 juni 1894 te Opdorp in Klein-Brabant, niet ver van Dendermonde, waar zijn beide ouders onderwijzer waren. Hij genoot aldaar zijn lager onderwijs. Zijn middelbare studiën deed hij aan het Koninklijk Atheneum te Mechelen datl hij in 1912 als primus verliet. In oktober van hetzelfde jaar Het hij zich inschrijven aan de Rijksuniversiteit te Gent in de faculteit Letteren en Wijsbegeerte, afdeling Germaanse Filologie. Reeds in de kandidatuur volgde hil de middelnederlandse colleges van W illem De Vreese. Van Willem De Vreese sprekend, zeggen P. De Keyser en E. Blancquaert ln Zestig jaar Nederlandse Taalkunde aan de Universiteit te Gent (1890-1950) 1 : « Meer dan om het even welke Vlaamse docent had hij dus een beslist Nederlandse vorming gekregen. Voegen wij daaraan toe zijn bijzondere belangstelling en bevoegdheid voor het Middelnederlands, zij n reusachtig werkvermogen en zijn hartstochtelijk temperament, dan zien wij dadelijk in, hoe voortreffeliik het onderwijs in de Nederlandse Taalkunde door het tweespan V ercoullie- De V reese werd verstrekt : de eerste kalmer en bezadigder, meer algemeen germanistisch, grammaticaal en etymologisch georiënteerd ; de andere vooral gespecialiseerd in het Middelnederlands, de handschriftenkunde en de lexicografie, beiden gebonden aan een 1 Zestig Jaren Onderwijs en Wetenschap aan de Faculteit van de Wijsbegeerte en Letteren der Rijksuniversiteit te Gent. - 1144e afl. van de werken uitgegeven door de Faculteit van de Wijsbegeerte en Letteren aan de Rijksuniversiteit te Gent. Brugge 1952. blz. 132- t 33.

1-87

streng-critische rnethude en uitzonderlijk goed op de hoogte van de binnen- en buitenlandse prestaties op hun gebied. » Blancquaelt is maar twee jaar hun student gc\veest. In juli 19 14 werd hij kandidaat in de Letteren en Wijsbegeerte, afdeling Germaanse Filologie ; in augustus brak de eerste wereldoorlog uit. Blancquaert streed als sergeant, later als officier aan de Ijzer en in het toenmalige Belgisch Kongo. In 1918 legde hij na een kort ziekteverlof zijn eerste doctoraat af voor de Centrale Examencommissie in Le Havre en studeerde na de wapenstilstand verder aan de Vri:e Universiteit te Brussel waar hij op 7 september 1919 tot doctor promoveerde met een verhandeling over Het Opdorpsch Dialect. In augustus 1919 wordt hij tijdelijk vertaler bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken, echter voor niet lang (aug.-nov. 1919), daarop bankbeambte te Gent (nov. 1919- maart 1920) en in maart 1920 leraar aan het Koninklijk Atheneum te Gent. Gedurende het Academisch Jaar 1921-22 studeerde hij te Parijs aan de 50rbonne en de Ecoles des Hautes Etudes, linguistiek (dialectologie) bij Gilliéron en Dauzat en fonetika bij Poirot. In 1925 werd hij door de toenmalige Minister van Onderwijs Camille Huysmans benoemd tot docent aan de Rijksuniversiteit te Gent en belast met twee nieuwe vakken, die in principe reeds

sedert 1921 waren ingesteld : de klankleer en octofonie van het Nederlands, de Vlaamse dialectstudie en de methaden der moderne dialectstudie. In 1927, toen zijn leermeester J. Vercoullie de academische leeftijdsgrens had bereikt, werden hem de filologische oefeningen over het Nederlands en de Historische Spraakkunst van het Nederlands toevertrouwd. Edgard Blancquaert heeft gedurende zijn tweeëndertig jaren academisch onderwijs steeds een zware leeropdracht gekend, wat hem toch niet heeft belet nog tijdrovende bestuursambten op zich te nemen en wetenschappelijk verder te werken. In 1925 publiceerde hij de eerste atlas van zijn « Reeks Nederlandse Dialekt-Atlassen » waarvan er nu tien verschenen zijn, een ter perse is en van de andere vijf, op enkele plaatsen na, al het materiaal ingezameld is. Dat is zijn wetenschappelijke levenstaak geweest. Zijn belangstelling ging ook in grote mate naar de normen van het Algemeen Beschaafd en de bevordering ervan. Het is mij niet mogelijk al zijn opstellen aan te halen. Ziehier een paar ervan :

Voor een fonetiese beschrijving Vfln het modem Nederlands lN.T. XXV (1931) blz. 197-20 7]. 2. Noord- en Zuidnederlandsche Schakeringen in de Beschaafd

I.

1--88

L\Jederlandscbe Uitspraak (Versl. en Meded. Kon. Vl. Ac. v. 'raal en Letterkunde, 1936, blz. ~97-6I2). 3. Ter Bevordering van bet Alf!,emeen Be.,chaafd ;n Vlaanderen (I bid., 1938, blz. 56r-569). 4. Nederlands in Noord en Zuid (Akademiedagen, VII, Kon. Ned. Akad. v. Wetenschappen, Amsterdam, 1954, 3, blz. 13 2 - 145). Normatief van het grootste belang voor Vlaanderen is m.i. zijn Praktische Uitspraakleer van de Nederlandse Taal (Antwerpen, De Sikkel), waarvan de eerste uitgave in 1934 het licht zag en de zevende uitgave een paar weken voor zijn dood verscheen. Gedurende dertig jaren heeft die uitspraakleer haar invloed uitgeoefend op de Vlaamse studerende jeugd en is zij een leidraad geweest voor velen die zich een keurige uitspraak wilden eigen maken. N a de dood van Vercoullie - in 1937 - werd Blancquaert lid van de Commissie voor de vertaling van de Wetteksten bij het Ministerie van Justitie. Toen deze Commissie in 19~4 werd gereorganiseerd werd hij ook lid van de nieuwe Commissie belast lnet de voorbereiding van de Nederlandse tekst van de Grondwet, de wetboeken en de voornaamste wetten en besluiten (Justitie) en tevens van de Centrale Commissie voor de Nederlandse Rechtstaal en Bestuurstaal in België (Binnenlandse Zaken). Toen was reeds zijn gezondheid aangetast en kon hij de vergaderingen niet geregeld bijwonen, maar als hij er was, luisterde men graa·g naar zijn gezaghebbend woord. Toen het eerste nummer van « Taalbeheersing » verscheeR, was ik blij zijn naam te vinden bij degenen die ons tijdschrift patroneerden, want die naam heeft een uitzooderlijke klank van bevoegdheid en gezag. Wij hebben in hem een trouwe vriend v~loren. Wij kunnen hem niet beter eren dan door te trachten zijn ideaal, het gebruik van een verzorgd Nederlands in Vlaanderen, te verwezenlijken.

W. P.

I.

Algemeen

RECI-iTSTAAL IN VONNIS EN ARREST Onla.ngs heb ik met het oog op een bepaalde opdracht een aantal arresten, meestal uit 1963, van de Nederlandse «Hoge Raad)} gelezen, inzonderheid met betrekking tot de rechtsterminologie. Ik heb heel wat aangetekend, dat, meen ik, voor Vlaamse rechters en ambtenaren bij het stellen en vertalen van vonnissen en arresten dienstig kan zijn. Ik beperk me hier vandaag tot een kleine bloemlezing in verband met « cassatiemiddel)} en «grief ). In een later nummer hoop ik de woorden in verband met de « motivering» te behandelen. Wegens de kleine beschikbare ruimte laat ik alle commentaar achterwege. Allereerst deel ik mede wat in enkele woordenboeken over deze woorden te lezen staat. Een vergelijking van de gegevens uit beide bronnen moge aantonen dat het lezen van de Nederlandse rechtspraak de juridische woordenschat in aanzienlijke mate kan helpen verruimen. MIDDEL (Van Dale ~ Nederlands Woordenboek): rechterlijke in.. stantie, inz. waardoor men herziening van een vonnis kan verkrijgen. (lansonius ~ Nederlands-Engels Woordenboek): de middelen der partijen voordragen, uiteenzetten; (in cassatiezaak) het bij repliek ge... stelde nliddel; middel van cassatie; het cassatiemiddel faalt. (Bellefroid -- Juridisch Woordenboek) : middel; feitelijk middel. Manquer: niets. (Fockema Andrere ~ Rechtsgeleerd Woordenboek): Middelen in rechte: be\veegredenen, fDotieven die de rechter tot de door de betrokken partij begeerde uitspraak zouden kunnen of behoren te leiden; rechts.middelen, ,vel onderscheiden van rechtsgronden. Inz. in de cassatie-proce... dure worden de onderscheidene aangevoerde beweegredenen van het beroep in cassatie als even zovele middelen, naar volgorde, aangeduid. GRIEF Van Dale: inz. de rechtstaal gezegd voor de bezwaren die in hoger beroep tegen het vonnis in eerste aanleg worden aangevoerd: memorie van grieven, conclusie van cis in hoger beroep. 1ansonius: mijn grief tegen het voorstel is dat ... ; appellant voert als grief aan dat ... ; de door appellant ingebrachte grieven; memorie van grieven. Bellefroid: grief; er een grief van maken; grieven aanvoeren; grieven ontwikkelen. Fockema Andrere: inz. : bezwaar tegen een rechterlijke beslissing; bezwaar dat nlen in rechte (in verzet, beroep, cassatie) kan doen gelden, als rechts.. . middel. Memorie van grieven: conclusie van eis van de appellant in hoger beroep.

l\1IDDEL - :Dc argull1cntcn die men voor het Hoogste C;erecht tegen een in laatste aanleg ge\vezen vonnis of een arrest aanvoert, heten « cassatiemiddelen », « middelen van cassatie'> of

eenvoudig « middelen ». Zij worden soms gesplitst in «( onderdelen» (branches). Zij worden « vrucbteloos » of « tevergeef.r » dan wel « met vrucht » « aangevoerd »,. {( voorgesteld »J «( voorgedragen ». Al.; besluit van een betoog gebruikt het Belgische Hof van Cassatie een vrij beperkt aantal formules : Dat het middel gegrond is (ongegrond is) Dat het middel feitelijke grondslag mist (manque en fait) Dot het middel wettelijke grondslag mist (manque en droit) Dat de cassatievoorziening niet-ontvankelijk is Dat het middel niet kan 'U'ordell aangenOJilen (ne peut être accueiIli) .

De voormelde eerste drie formules sternmen overeen met de formules van de Nederlandse Hoge Raad, die ~chter daarnevens tal van andere uitdrukkingen gebruikt : Het middel faalt Het middel kan niet slagen Het middel kan niet tot cassatie leiden Het middel is ondeugdelijk Het middel is vruchteloos voorgedragen Het middel is tevergeefs voorgesteld Het middel faalt wegens gebrek aan feitelijke grondslag De in het middel vervatte klacht treft geen doel GRIEF - Behalve het woord « cassatiemiddel » gebruikt de Hoge Raad ook het woord « grief ) : b.v. de in het middel omschreven grief. Een grief wordt « aangevoerd », « opge'leJorpen », « geuit », « tot uiting gebrtlcht ». Zij « foalt », « kan niet baten ». Voorts ontmoet men de volgende uitdrukkingen : Als grief aanvoeren dat ... 111 de grief erover klagen dat ... Tegen de beslissing grieven ontwikkelen Deze grieven raken de vraag of ... De in cassatie voorgedragen grief stelt de vraag aan de orde of... De gïief gaat er van uit dat ... Van grieven dienen tegen de beslissing van de rechtbank

F. D. H.

1·109

I. OVER DE

~

Algemeen

ZIEKTEVERZEKERING

Nu de verplichte ziekteverzekering ook toepasselijk is op het overheidspersoneel, lijkt het wel nuttig in dit tijdschrift enkele beschouwingen te wijden aan de juiste terminologie die hierop betrekking heeft. Wij steunen hierbij op de gegevens van het Sociaalrechtelijk Woordenboek (tweede uitgave 19(3), samengesteld door de Subcommissie voor eenmaking van de terminologie inzake sociaal recht van het Secretariaat-generaal van de Benelux Economische Unie. Hoewel in de wet van 9 augustus 1963 tot instelling en organisatie van de verplichte ziekte- en invaliditeitsverzekering de in het Sociaalrechtelijk Woordenboek aanbevolen benaming ziekenfonds wordt gebruikt, kan men dagelijks vaststellen dat hiervoor meestal nog drie andere termen worden gebezigd, te weten « mutualiteit », «ziekenbond » of «ziekenkas ». « Mutualiteit» is een vervlaamsing van Fr. «mutualité », waarbij geen rekening wordt gehouden met de gangbare terminologie in het A.B.N. « Ziekenbond » kan niet anders betekenen dan een bond van zieken, terwijl het in feite gaat om een fonds voor zieken, d.w.z. een instelling die steun verleent in geval van ziekte, dank zij de gelden die haar ter beschikking worden gesteld door middel van wettelijk vastgestelde bijdragen of premies. Dat financieringsstelsel berust op het beginsel van de fondsvormin'g ,. vandaar de naam ziekenfonds. Uit het voorgaande blijkt dat de bij ons vaak gehoorde benaming « ziekenkas » evenmin een passende term is. Daarom spreekt men, naast ziekenfonds, ook van werkloosheidsfonds, fonds voor bestaanszekerheid, arbeidsongevallenfonds, invaliditeitsfonds, kinderbijslagfonds, ouderdomsfonds, pensioenfonds enz. Iemand die aangesloten is bij een ziekenfonds noemen we een fondslid (Fr. mutualiste), een dokter die aan een ziekenfonds is verbonden, is een fondsdokter ; verdere samenstellingen zijn fondsbestuur, fondsbode, fondsgelden en fondspatiënt. Het bedrag dat de verzekerde maandelijks aan het ziekenfonds betaalt, is de premie of bijdrage (cotisation). De plaatselijke ziekenfondsen zijn aangesloten bij een overkoepelend orgaan, landsbond genaamd ; er zijn in België verscheidene landsbonden volgens de maatschappelijke of politieke opvattingen van de aangeslotenen. In de wettelijke teksten worden die landsbonden als verzekeringsinstellingen (organismes assureurs) aangeduid. 1-110

Prestaties is het verzamelwoord voor het geheel van de voordelen die door de verzekering worden toegekend aan de leden. Ze worden onderverdeeld in I) uitkeringen, dat zijn geldelijke prestaties zoals ziekengeld (indemnité de maladie), invaliditeitspensioen, kraamgeld (allocations de naissance), uitkering bij overlijden, en 2) verstrekkingen, d.w.z. niet-geldelijke prestaties, b.v. geneeskundige verzorging, verschaffen van medische apparaten. In het Frans spreekt men hier vaak van de {< interventions » van de ziekteverzekering; dat mag men niet letterlijk vertalen, want {< tussenkomst » heeft niet de betekenis van uitkering of verstrekking. De overeenkomstige term in het Nederlands is tegemoetkoming, d.i. een gedeeltelijke vergoeding in kosten, uitgaven of geleden schade. Bijv.: een tegemoetkoming in de kosten verlenen; een tegemoetkoming in de studiekosten ; een tegemoetkoming in de kosten van een buitenlandse reis; een tegemoetkoming in de verhuiskosten, in de reiskosten. Onder de uitkeringen hebben we hierboven het kraamgeld vermeld. Er dient een onderscheid te worden gemaakt tussen geboortepremie en kraamgeld. Met het eerste woord is bedoeld het bij een geboorte toegekende bedrag ter bevordering van de bevolkingsaanwas (Fr. prime de naissance); kraamgeld daarentegen is een uitkering ineens bij de geboorte van een kind ter

tegemoetkoming in de daarmede verband houdende kosten (Fr. allocation de naissance). De personen die recht hebben op de prestaties van de ziekteverzekering noemt men rechthebbenden of gerechtigden (ayantsdroit, bénéficiaires). Een persoon die lichamelijk of geestelijk niet in staat is om arbeid te verrichten is arbeidsongeschikt. Onderscheid wordt gemaakt tussen gedeeltelijke en algehele, tijdelijke en blijvende, betrekkelijke en absolute arbeidsongeschiktheid. De Vlamingen zijn geneigd onder invloed van Fr. {< incapacité de travail » arbeidsonbekwaamheid » te zeggen, waarbij een belangrijke schakering in het Nederlandse taalgebruik uit het oog wordt verloren: onbekwaam wordt immers alleen gezegd van iemand die tegen zijn taak niet is opgewassen, die de vereiste vakbekwaamheid hiertoe niet bezit: een onbekwaam ambtenaar, bediende enz.; ongeschikt daarentegen wordt men door ziekte, ongeval of invaliditeit. Let bijv. op het verschil dat gemaakt wordt in het Nederlandse Wegenverkeersreglement. Artikel 18 geeft aan de politie de mogelijkheid om, \vanneer het sterke vermoeden bestaat dat de bezitter van een rijbewijs lichamelijk of geestelijk ongeschikt is voor het besturen van een motorrijtuig, daarnaar een onderzoek te laten instellen. Als bij de politie het vermoeden bestaat dat iemand onbekwaam is (kennis van het Verkeersreglement of de I .. 111

rijvaardigheid ontbreekt), zullen door de minister benoemde examinatoren een rijproef afnemen. Is het vermoeden gebaseerd op lichamelijke of geestelijke defecten, dan zal een medische specialist uitspraak doen. Ziekmelding noemt men de aangifte van arbeidsongeschiktheid wegens ziekte bij het bevoegde lichaam ter verkrijging van ziekengeld. Men is dan met ziekteverlof (congé de maladie). Zieken die thuis worden verzorgd kunnen het bezoek ontvangen van een wijkverpleegster (infirmière-visiteuse). Als de ziekte van ernstige aard is, wordt de betrokkene in een ziekenhuis opgenomen. Het uit het Frans overgenomen werkwoord « hospitaliseren » is in het Nederlands niet gebruikelijk, evenmin als het substantief « hospitalisatie », waarvoor wij het woord ziekenhuisverpleging hebben. « Dn hospitalisé » is een ziekenhuispatiënt en « les frais d'hospitalisation» zijn de ziekenhuiskosten. Deze kosten worden berekend per verpleegdag (journée d'hospitalisation). Een auto die speciaal is ingericht voor het vervoer van zieken, noemen wij een ziekenauto of ziekenwagen (ambulance). Om de uitkering van de ziekteverzekering te ontvangen, wordt na de behandeling aan de patiënt een doktersattest afgegeven. Geneesmiddelen worden voorgeschreven op een speciaal formulier (doktersvoorschrift = prescription médicale), waarop de patiënt de strook kleeft die de verzekeringsinstelling hem ter beschikking stelt. In navolging van het Frans gebruiken sommigen hiervoor « vignet », wat een onjuiste term is, aangezien hij de betekenis heeft van boekversiering, oorspronkelijk door middel van wingerdblaadjes (vandaar de naam, afgeleid van Fr. «vigne»). Een veel voorkomende vergissing is de letterlijke vertaling van « soins de santé » door « gezondheidszorgen ». Voor dit begrip bestaan in onze taal sedert lang andere termen, namelijk geneeskundige verzorging, behandeling of hulp, of ook ziekenverzorging. « Donner des soins à un malade » is kort en goed een zieke verzorgen, als het door de dokter gebeurt; van het verplegend personeel zegt men dat het de zieken verpleegt of oppast. Hulp is het gewone woord voor de bijstand die door leken wordt verleend bij ongelukken, in afwachting van de komst van een geneesheer: eerste hulp bij ongelukken. In de Vlaamse televisie hoorden we hiervoor zeggen « de eerste zorgen toedienen », weer een letterlijke vertaling uit het Frans. Een in Nederland zeer bekende afkorting is E.R.B.O. In de Prisma-pocketboeken is een uitvoerige studie over de eerste hulp bij ongelukken verschenen: het Prisma E.R.B.O.-boek, waaruit o.a. blijkt dat er in Nederland meer dan 80.000 E.H.B.O.-ers zijn, d.w.z. personen die een E.H.B.O.-cursus hebben gevolgd. 1.. 112

Zorg komt ook voor als laatste deel in een hele reeks samenstellingen. Vroeger speelde de armenzorg in onze maatschappij een grotere rol dan nu; men verstond eronder al de maatregelen die van overheidswege werden genomen om de armen bij te staan door het verstrekken van levensmiddelen en kledingstukken, door hun werk te verschaffen en het bedelen tegen te gaan. Zuigelingenzorg, kinderzorg en jeugdzorg zijn van groot belang voor de toekomst van onze samenleving. Ouderdomszorg of bejaardenzorg is een plicht van de jongere generatie tegenover de oudere. De zielenzorg is het werk van geestelijken met het oog op het geestelijk heil van de gelovigen. Monumentenzorg is de zorg voor de instandhouding van waardevolle monumenten op het gebied van geschiedenis en kunst. Wij spreken ook van gezondheidszorg (uitsluitend in het enkelvoud) ter aanduiding van de maatregelen die van overheidswege worden genomen tot bevordering van de volksgezondheid. Het stemt overeen met Fr. « organisation sanitaire ». Nazorg is het toezicht op en de zorg voor patiënten, nadat ze uit het ziekenhuis zijn ontslagen. De lezer merkt dat onze taal bijzonder rijk is aan kernachtige samenstellingen van die aard en dat het niet zou meevallen als men tot opdracht kreeg ze alle in het Frans te vertalen ! Wanneer gebruikt men nu het meervoud zorgen;? In de eerste plaats in de betekenis van toewijding, hoede: iemand danken voor zijn goede zorgen; zijn kinderen aan iemands zorgen toevertrouwen. Vervolgens in de betekenis van getob of kommer: zorgen hebben, door grote zorgen gekweld zijn, in grote zorgen zitten; geen zorgen voor morgen; een leven leiden vrij van alle zorgen, een bestaan zonder zorgen; de slaap verdrijft de zorgen. In die uitdrukkingen stemt zorgen niet overeen met « soins » maar met « soucis ». Nog in verband met de geneeskundige verzorging, dient hier de aandacht te worden gevestigd op een ander gallicisme. Soms leest men dat geneesheren « van wacht zijn » voor dringende gevallen. Ook sommige apothekers delen mede dat zij «van wacht zijn » voor dringende recepten. De juiste Nederlandse wending is de wacht hebben. Men kan ook zeggen: de dienstdoende, de wachthebbende dokter of apotheker; de dokter, de apotheker die de dienst waarneemt. J. V.

I .. 113

I. ,. Algemeen Op 5 oktober 1958 overleed te Edingen Richard Talpaert, in leven chef van de Taaldienst van het Ministerie van Landsverdediging. Hij was, met Paul Buyse, de samensteller van Verzorgde Schrijftaal, een handleiding die, in 1956 verschenen, een actuele en betrouwbare gids blijft voor hen die dagelijks met taal- soms met vertaalmoeilijkheden te maken hebben. Het onderstaande artikel is een nagelaten geschrift van Richard Talpaert dat hier - ook al is de tekst ervan vermoedelijk geen eindredactie - uit piëteit ongewijzigd wordt opgenomen als een postume hulde aan de deskundige taalkenner op de zevende verjaardag van diens overlijden.

De redactie ZUIDNEDERLANDS IN DE OGEN V AN NEDERLANDERS Welke plaats komt in de algemene Nederlandse taal aan het Zuidnederlands taaleigen toe? Deze vraag komt telkens weer te berde en schokt begrijpelijkerwijs het gemoed van menige ijveraar voor het A.B.N. Ze komt ook wel ter sprake wanneer over het onmatige gebruik van vreemde woorden in Nederland wordt gepolemiseerd. Immers, op het verwijt van vreemde-woordengebruik dat de Vlamingen tot de Nederlanders richten, antwoorden dezen terecht met het wederverwijt dat de Vlaming niet alleen zelf talloze vreemde, vooral Franse woorden bezigt (men denke bv. aan speaker, velo, moto, col, pioche, tournevis), maar ook dat hij zich bezondigt aan een flink aantal gallicismen. Deze gallicismen worden, samen met andere eigenlijk Zuidnederlandse taalfouten ook wel beschouwd als een onderdeel van het in ruime zin opgevatte Zuidnederlands en vormen het ergste onkruid van het Nederlandse taalgebruik hier te lande. Het opnemen van enige honderden Zuidnederlandse woorden in de nieuwe Woordenlijst der Nederlandse taal heeft bij voorstanders van het A.B.N. te onzent afkeurende en vaak onvriendelijke reacties uitgelokt. Ook Nederlanders zullen wel de neus opgehaald hebben voor al die hun onbekende, « vreemd )} voorkomende woorden in de Woordenlijst. De houding van de taalminnaars in Noord en, Zuid zal wel over het algemeen dezelfde zijn: de taal moet gaaf gehouden worden, van vreemde smetten vrij, en ook vrij van dialectismen. Op dit punt moeten wij er ons wel rekenschap van geven dat het gezichtspunt van de Nederlander en dat van de Vlaming niet identiek kunnen zijn. 1...114

Hoe staat nu de Nederlander tegenover het Zuidnederlands ? Hoe ziet hij het Zuidnederlands ? Het is voor ons belangwekkend deze kwestie wat nader te bekijken. Ik heb hierboven gewaagd van de opneming van talrijke Zuidnederlandse woorden in de nieuwe Woordenlijst van de Nederlandse Taal. Belgische leden van de Woordenlijstcommissie hebben verklapt hoe dit gebeurd is. Ze zagen zich betrokken in het samenstellen van een woordenlijst waarin honderden woorden van de gewone Hollandse spreek- en schrijftaal zouden voorkomen die de Zuidnederlander totaal vreemd zijn en die hij meestal niet eens verstaat. «Van zuidelijk standpunt uit beschouwd zijn die woorden dus noordneerlandismen - geen algemeen Nederlands ». (Prof. Pauwels). De Belgische commissieleden waren wel gerechtigd, de vraag te stellen of niet ook aan specifiek Zuidnederlandse woorden een plaats in de Woordenlijst toekwam. De. Nederlanders waren het er mee eens en lieten de keuze aan de Belgen over. Bij dezen is de bedoeling dan geweest: die zuidneerlandismen op te nemen die in VlaamsBelgië vrij algemeen gebruikt worden, plus die woorden die door hun literair gebruik burgerrecht hebben verkregen: een maatstaf die niet anders dan subjectief kan zijn, zoals Prof. Pauwels toegeeft. Daar de Woordenlijstcommissie zich niet over

de geldigheid van de in de lijst opgenomen woorden als Algemeen Nederlands had uit te spreken, is het begrijpelijk dat de Nederlandse leden niet hebben gemeend de voorgestelde zuidnederlandismen op hun gangbaarheid te moeten onderzoeken. Hun houding was dus ten deze neutraal. In een andere toestand verkeerden de bewerkers van de jongste uitgave van Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Niet alleen hebben zij in een ruime mate Zuidnederlandse woorden, uitdrukkingen en zegswijzen opgenomen, zij het met de aanduiding « Zuidned. », doch ze hebben tevens, in hun Voorrede, hun opvatting daarover uitvoerig toegelicht. Ze waarschuwen dadelijk tegen het misverstand dat zou worden veroorzaakt door de verkeerde opvatting, « waartegen verschillende Vlaamse taalgeleerden zich terecht hebben gekeerd », als zou er naast de vrij uniforme Noordnederlandse spreek- en schrijftaal ook een even uniforme Zuidnederlandse spreek- en schrijftaal bestaan. Dit lijkt me een zeer juiste opmerking, welke tot voorzichtigheid noopt bij het beoordelen van de volwaardigheid van zogenaamde Zuidnederlandse woorden. Daarentegen achten de redacteurs van Van Dale's Woordenboek, van hetzelfde standpunt uitgaande, de Zuidnederlandse woorden niet af te wijken van het Algemeen Beschaafd in de-

zelfde mate als Noordnederlandse dialectwoorden; zij hebben ze daarom niet met « gewestelijk» willen kenmerken. « In het Noorden ligt er meestal een scherpe grens tussen standaardtaal en dialect; in het Zuiden ontbreekt die grens ten enenmale voor de spreektaal, die zich immers zo goed als uitsluitend van dialect bedient, terwijl deze grens voor de schrijftaal, die in belangrijke mate afwijkt van de Noordnederlandse schrijftaal, moeilijk is te trekken». Nu hebben de bewerkers van Van Dale « geprobeerd », de term « Zuidn. » te reserveren voor die woorden die algemeen of zo goed als algemeen bekend zijn beneden de grens en die men in de literatuur kan aantreffen: hetzelfde criterium dus als door de Vlaamse leden van de Woordenlijstcommissie is toegepast, maar hoe moeilijk moet dit zijn voor een Nederlander t Als voorbeeld wordt in bedoelde Voorrede het woord « puit» genoemd: in Nederland een onbelangrijk dialectwoord, is dit woord bezuiden de staatsgrens « zo verbreid in de spreektaal en heeft het bovendien in de schrijftaal zulk een eerbiedwaardige traditie, dat we het niet gaarne een dialectwoord zouden willen noemen ». (Hierbij mag men zich wel afvragen of ontwikkelde Vlamingen, als zij A.B.N. spreken en schrijven, niet liever zullen spreken van een kikvors, al breken zij bij gelegenheid een lans voor het Zuidnederlands I). Ten slotte wil ik nog de volgende passus uit de besproken Voorrede aanhalen: « In welke richting de eigenaardige taaltoestand in het Zuiden zich zal ontwikkelen, is niet te voorspellen. Zal er zich een van het Noorden afwijkende « koinê » ontwikkelen, tegen de sterke en gevestigde positie van het Frans in? Of zal de expansiekracht van het Nederlands voldoende zijn om zich over geheel Vlaanderen te verspreiden? » Dit komt neer op de vraag of de Vlamingen resoluut het A.B.N. zullen aanvaarden dan of zij gehecht zullen blijven aan (of terugkeren naar) hun oude taalparticularisme, een vraag die wel uit de tijd mag worden genoemd t Niet alleen in zulke: beschouwingen komt de onzekerheid van de Nederlanders ten aanzien van het Zuidnederlands tot uiting, doch ze blijkt nog uit de soms zonderlinge keuze van Zuidnederlands taaleigen die in Van Dale gedaan is. Onderzoekt men een aantal daarin als « Zuidn.» gekenmerkte woorden en uitdrukkingen naar hun algemene geldigheid in ons land, dan komt men tot de ontdekking dat vele, zo niet de meeste daarvan, alleen in een bepaalde, min of meer uitgestrekt gedeelte van het Vlaamse land gebruikelijk zijn. Volgens Noordnederlandse normen zou men hier gerust kunnen spreken van gewestspraak. 1-116

In een proefschrift, verschenen onder de titel « Praat op Heterdaad », bespreekt Dr. B.J. Uijlings de resultaten van een door hem ingesteld onderzoek naar de zinsstructuur van het gesproken Nederlands, waartoe grammofoonopnamen van onvoorbereid gesproken taal van Amsterdamse en Vlaamse studenten (in een proefsituatie) hebben gediend. Een hoofdstuk van het werk is gewijd aan het Zuidnederlands taaleigen. Hier weer kunnen wij opmerken dat de Nederlander bij het beoordelen van de Zuidnederlandse woordkeuze echt en onecht Zuidnederlands niet goed uit elkaar weet te houden. Aannemelijk is wel, dat hij voor Zuidn. houdt: een zicht (landschap) met berkebomen - de bijzonderste (voornaamste) kleurenproefkonijn zijn is toch maar een aardige (rare) zaak. Wij Vlamingen beschouwen zulke woorden eerder als dialect en keuren ze in elk geval af, als ze in de schrijftaal worden gebezigd. Met Zuidnederlands hebben echter niets gemeen woorden die door Vlamingen als zij Nederlands spreken, uit onzekerheid of volslagen onkunde aangaande het juiste woord gebruikt worden, b.v.: iets niet kunnen thuis wijzen (thuis brengen) - die een gevangene komt te hulp staan (te hulp komen) - radiotoestellen die open (aan) stonden. En gallicismen mogen zeker niet als echt Zuidnederlands worden aangemerkt, tenzij men ze echt Zuidnederlandse taalfouten noemt: op 't toneel moet dat zeer goed geven (goed doen) - iets dat te zien heeft (te maken heeft) met elektriciteit - ik heb weinig kennis van (verstand van) schilderkunst. Wanneer de Nederlander vindt dat de Vlaming vaak plechtige of archaïsche taal spreekt, ontbreekt hem blijkbaar ook het juiste criterium. Als de Vlaming namelijk, doordat het Nederlands zijn omgangstaal niet is, bij het spreken woorden en uitdrukkingen uit de schrijftaal bezigt, is de Nederlander geneigd dit Zuidnederlands te noemen, terwijl het eenvoudig boekerige taal is. Dergelijke gevallen zijn, onder de geciteerde zinnen: het ziet er een weinig ingewikkeld uit; verbazing op haar gelaat; dit onderzoek nopens de taal. Meer specifiek Zuidnederlands zijn echter: nochtans zijn er ook... ; uit dit plaatje geraak ik niet goed wijs; dat we ons voorzeker in een toestand bevinden; een onderaards gevang. Meestal mogen wij hier van dialectische invloed spreken, een invloed die ook bij Noordnederlandse dialectsprekers op te merken valt; Dr. Uijlings ziet dit ook in als hij zegt: « Vele Noordnederlandse dialectsprekers zal de Zuidnederlandse woordkeus niet, of slechts gedeeltelijk vreemd voorkomen ». Typisch ook voor onze spreektaal, en ook onze schrijftaal, is het gebruik van « moest» in voorwaardelijke zinnen: het zou bijna amateurisch aandoen, moest het zijn dat... ; het zou beter zijn moesten die dingen allemaal verdwijnen, en moest er iets beters in de plaats

1-117

komen. Eigenlijk Zuidnederlands ziet de Nederlander terecht ook in het weglaten van « te» vóór de infinitief in zinnen als de volgende: ik weet echt niet wat zeggen (wat te zeggen); dan weet ik eigenlijk niet goed wat erover vertellen (wat ... te vertellen). Vooral de Vlaamse zinsbouw valt de Nederlander op. In de eerste plaats merkt hij op dat de Zuidnederlander bij het spreken zijn zinnen opbouwt volgens de norm van de geschreven taal, zoals die in de schoolgrammatica te vinden is, zodat hij in zekere zin « beter », maar ook schoolser spreekt dan de Noordnederlander. Aldus bleken de gesproken teksten van de Zuidnederlandse proefpersonen veel minder afwijkingen van de schrijftaal-norm te vertonen dan die van de Noordnederlanders. Opvallend voor de Nederlander zijn verder afwijkingen van de zinsbouw zowel in zijn gesproken als in zijn geschreven taal. Vermelding verdient hier o.m. de plaats van het werkwoord ten opzichte van het bij\voordelijk voornaamwoord, het participium of andere woorden. Een Vlaming zal zeggen en schrijven: daar zou ik niets kunnen van maken; wat zou ik daar zo moeten over vertellen; wat die vrouw er eigenlijk komt bij doen; als we daar een beetje wisten over te vertellen. Bij de Nederlander wordt dat: daar zou ik niets van kunnen maken; wat zou ik daar zo over moeten vertellen; wat die vrouw er eigenlijk bij komt doen; als we daar een beetje over wisten te vertellen. Weer bij Vlamingen: voor welke doeleinden het zou bestemd zijn; die me ook schijnen afkomstig te zijn; dat ze hem komt steun brengen. Bij Nederlanders : voor welke doeleinden het bestemd zou zijn; die me ook afkomstig schijnen te zijn; dat ze hem steun komt brengen. « Onvolledige zinnen» noemt Uijlings herhaaldelijk voorkomende zinnen als de volgende: een muts met een bonten rand rond (... er ol11heen); een gekleurde plaat met al die witte bomen op (... erop); iemand die een lamp bij (bij zich) heeft; dit ziet er een vrij ingewikkelde installatie uit (ziet eruit als...). Hij vermeldt ook de eigenaardige plaats die de Vlaming geeft aan het vervoegde hulpwerkwoord ten opzichte van de infinitief: dat het uit een boek van Conscience of... gaan lopen is (bij de N'ederlander: is gaan lopen; dus, aan het einde van ·de zin: eerst het vervoegde werkwoord en dan de infinitieven). l

1..118

I.

,J

Algemeen

« TAALZUIVERING» Het komt nog al eens voor dat twee mensen, sprekend over « taalzuivering », langs elkaar heen praten, doordat de een met « taalzuivering » iets anders bedoelt dan de ander. Men kan zelfs

drie opvattingen onderscheiden. Taalzuivering I is het zoveel mogelijk vervangen van vreemde woorden door bestaande of nieuwgevormde woorden van Nederlandse oorsprong. Men noemt dit ook purisme. Taalzuivering 2 is het streven om het taalgebruik vrij te houden en voor zover nodig vrij te maken van barbarismen, dus van woorden en uitdrukkingen in Nederlandse vorm, die in werkelijkheid navolgingen zijn van voorbeelden uit andere talen, en die met het Nederlands taaleigen in strijd zijn. De barbarismen worden onderscheiden in gallicismen, germanismen, anglicismen, latinismen enz. Taalzuivering 3 is het vrijmaken van het Nederlands taalge'bruik in België van woorden, uitdrukkingen, uitspraakvormen en andere eigenaardigheden die van de Nederlandse standaardtaal, het zgn. ABN, afwijken. We hebben hier drie geheel verschillende bemoeiingen met het taalgebruik, die volstrekt niet behoeven samen te gaan ! Er zijn « taalzuiveraars » van het eerste type die er niet voor terugschrikken een Frans woord uit te bannen door er een germanisme voor in de plaats te stellen, bijv. « bestatigen » voor « constateren ». Er zijn er van het derde type die voor purisme niets voelen, die bijv. tegen het woord « exploitant» geen enkel bezwaar hebben, aangezien dat woord in het ABN gebruikelijk is. Er zijn mensen die het onbegrijpelijk vinden dat « spijszaal » niet en « restaurant » wel ABN is. Als « eau boriquée » niet goed is, waarom « eau de Cologne» dan wel? En als het gallicisme « de bedden maken» wordt afgekeurd, waarom aanvaardt men dan wel het gallicisme « het hof maken »? Dit soort vragen wordt alleen maar gesteld door mensen die zich er geen rekenschap van geven dat er drie opvattingen van de term « taalzuivering» bestaan. De verwarring is wel te begrijpen. Toen De Vreese zijn « Proeve van taalzuivering » in het licht gaf, betekende « ABN gaan schrijven » nog vooral: een groot aantal Franse woorden en gallicistische uitdrukkingen afleren. Er valt nog steeds heel wat op dit gebied te doen, maar een groot aantal taalgebruikers heeft dit eerste stadium reeds achter zich gelaten, is aan de fase van de volledige integratie in, de volledige beheersing van het AB-Nederlands toe. 1-119

Om onvruchtbaar gebekvecht te voorkomen, dient men in dit stadium wel te onderscheiden tussen de drie opvattingen. Ik zou adviseren, als taalzuivering aan te duiden: de strijd tegen de niet ingeburgerde barbarismen; de strijd tegen de vreemde woorden zou ik purisnze willen noemen; en de volledige beheersing van het ABN, als « taalzuivering » veel te beperkt en te negatief betiteld, kan meer positief en constructief worden aangeduid met de titel van dit tijdschrift: taalbeheersing.

« ADMINISTRATIE» Het lijkt me nuttig, en zeker voor de lezers van dit tijdschrift belangwekkend, eens een onderzoekje te wijden aan het woord administratie, zoals dat in ons land gebruikt wordt. Het Franse woord administration is een sleuteltje dat op vele deuren past. Klakkeloze overname ervan in alle voorkomende gevallen leidt tot een vervlakking die aan de schakeringen in het Nederlands geen recht doet. Hier volgen een paar voorbeelden: « administration générale» is « algemeen bestuur », « administration forestière» is « bosbeheer »,« administration de la justice» is «beleid der justitie» (Belg. B.W.) of « rechtsbedeling », « administration du tuteur (tutélaire) » is « bestuur van de voogd » (Belg. B.W.) of « bewind van de voogd» (Ned. B.W.). Mij gaat het hier om het gebruik van administratie in de betekenis van « overheidsadministratie ». Dit gebruik stemt overeen met één der Franse toepassingen van administration, nl. «Ensemble des employés d'un service public » (Larousse), «Ensemble ou partie des services publics d'un Etat» (Quillet), « Corps d'administrateurs et d'employés chargés collectivement de quelque partie de l'administration publique » (Littré) - het vindt echter geen steun in de wijze waarop in Nederland het woord administratie in verband met arbeid in overheidsdienst wordt gebruikt. De volledige titel van dit tijdschrift luidt «Taalbeheersing in de administratie ». En een boek, waarvan de tweede uitgave mede onder mijn naam verschenen is, heet « Keurig Nederlands in de administratie... en elders ». Het woord admin1istratie wordt in dat boek niet behandeld, evenmin als in het «Taalkundig handboek» van Peeters, Melis, Grauls en de ondergetekende. Men vindt er niets over in de bekende ABN-gidsen: De Vreese, Meert, Peeters, Buyse, Daman, Heidbuchel, Paardekooper. Toch bekruipt me bij het lezen van dat woord administratie (in die bepaalde betekenis) een lichte aarzeling. Zelf gebruik ik het (in die betekenis) nooit. 1--120

Het is vreemd, en stellig een leemte, dat in het eerste deel van het grote Woordenboek ,der Nederlandsche taal, in 1882 verschenen onder redactie van M. de Vries en L.A. te Winkel, het woord administratie in het geheel niet voorkomt, evenmin trouwens als administrateur, administratief en administreren. Die woorden waren al eeuwen in omloop. Werden ze als « vreemde woorden » opzettelijk weggelaten? Dan ging dat purisme verder dan de richtlijnen die De Vries in zijn Inleiding over het al of niet opnemen van vreemde woorden had gegeven, volgens welke richtlijnen woorden als advertentie, condoleren en engagemen't wél werden opgenomen. In het supplement op het eerste deel, in 1956 verschenen onder redactie van ].A.N. Knuttel en e.R.A. Kruyskamp, is het verzuim goedgemaakt. Daarin worden aan de woorden administratie, -ateur, -atief, -eren zes kolommen gewij,d. Bij administratie worden vier hoofdbetekenissen (met vele onderverdelingen) vermeld. De betekenis waarin het woord thans in Nederland algemeen gebruikt wordt en in alle kringen bekend en gewoon is, vinden we onder 4) « Dat gedeelte van een beheer of bestuur dat de penvoering betreft ». Van Dale vat de vier betekenisaanduidingen van het WNT in één omschrijving samen : « bestuur, beheer van openbare of particuliere zaken, inz. voor zover dit technische aangelegenheden betreft (al wat in akten, stukken, formulieren enz. wordt neergelegd, ook correspondentie); ook het werk daarvoor ». Wie hieruit wil afleiden wat de gewone betekenis in Ne-

derland is, moet zich vooral niet blindstaren op of vastklampen aan dat « openbare zaken », doch alleen letten op wat achter « inz (onderheid)) komt. Want dat is het wat men in Nederland onder administratie en administratief werk verstaat. Toen ik, in verband met deze bijdrage, een paar Nederlanders nog eens vroeg, wat ze onder administratie verstaan, kreeg ik antwoorden als: « kantoorwerk» en « alles wat je achter een schrijfbureau doet, voor een bedrijf of voor een dienst ». • De grote Beroepen-almanak 1964 van Elseviers Weekblad begint (in Hoofdstuk I) met de behandeling van de administratieve beroepen; vermeld worden: bedrijfsadministrateur, loonadministrateur, administrateur personeelsafdeling, boekhouder, calculator, handelscorrespondent, kostprijsdeskundige, magazijnmeester, secretaresse, stenograaf, stenotypiste enz. Al die mensen werken op een administratie, op de administratie van een zaak of instelling, soms nader bepaald als: de bedrijfsadministratie, de loonadministratie, de personeelsadministratie. Men heeft ook nog ponsers, programmeurs, codeurs enz., die in de mechanische administratie gespecialiseerd zijn. 1.. 121

In België wordt het woord administratie gebruikt om er een bepaalde categorie van instellingen mee aan te duiden, nl. de diensten en instellingen der overheid. In Nederland duidt het woord administratie een bepaalde categorie van werkzaamheden aan, en ook de mensen ,die deze werkzaamheden verrichten. « Bij de administratie gaan» of « - in dienst treden» leunt aan bij « entrer dans l'administration »; in Nederland zegt men in overheidsdienst -' of bij de overheid in dienst treden, gewoonlijk meer bepaald: in rijksdienst, gemeentedienst, bij het rijk, bij de gemeente enz. in dienst treden. Men spreekt er niet van een « administratieve» maar van een ambtelijke loopbaan tenzij men in het algemeen een « kantoorloopbaan » bedoelt. In ons land wordt het woord administratie, in navolging van het Frans, in absolute zin gebruikt: de Administratie, l'Administration, « la gestion des affaires publiques» (Littré). In Nederland. spreekt men (bestuur, beleid, beheer, bewind enz. hier buiten beschouwing gelaten) van de overheid, overheidsdienst, de ambtelijke loopbaan. Gewoonlijk specificeert men: het rijk (de staat), de provincie, de gemeente enz. Met betrekking tot de instellingen en diensten die hier « administratief» genoem,d worden, is het woord overheid springlevend. Hoofdstuk VI van de reeds aangehaalde Beroepenalmanak van Elsevier is getiteld: Beroepen bij de overheid, en het is in twee afdelingen gesplitst: ambtelijke beroepen en militaire beroepen. In dat hoofdstuk wovden paragrafen gewijld aan de belastingambtenaar, de ambtenaar bij de buitenlandse dienst, de douane-ambtenaar, de gemeente-ambtenaar, de gerechtsambtenaar, de keurmeesters, het politiepersoneel, de rijksambtenlaar enz. Dat zijn allemaal overheidsberoepen. Die mensen zijn in dienst der overheid, in overheidsdienst; ze hebben overheidsbetrekkingen, ambtelijke betrekkingen, betrekkingen bij de overheid. De aard van hun werkzaamheden, ook van hen die bij dezelfde overheidsinstelling werken, kan natuurlijk sterk uiteenlopen. Zo wovden als verschillende beroepen behandeld bijv. waterbouwkundig ambtenaar, waterstaatkundig ambtenaar en ambtenaar bij de waterschapsadministratie. (wordt vervolgd]

M. v. N.

I~122

I. ,- Algemeen ADMINISTRATIE (vervolg) Het laatste voorbeeld uit de vorige bijdrage: « ambtenaar bij de waterschapsadministratie » is verhelderend. Het illustreert de door mij. reeds aangehaalde definitie van administratie uit het woordenboek van de N ederlandsche taal: «Dat gedeelte van een beheer of bestuur dat de penvoering betreft ». Een waterschap is een bestuursorgaan dat onder toezicht van de Provinciale Staten in een bepaald gebied voor de belangen van de waterlozing en waterkering zorgt: de ambtenaar bij de waterschapsadministratie verzorgt voor het bestuursorgaan waterschap de administratie - een bepaald soort werkzaamheden. Men kent in Nederland voor gemeente-ambtenaren vier examens: een examen Gemeente-administratie /, Gemeente-administratie 11, examen Gemeentefinanciën, examen Bevolkingsboekhouding en Burgerlijke Stand. Ook hier wijst de term administratie op bepaalde aspecten van het werk in dienst der gemeentelijke overheid, in dienst van de gemeente. Het gebruik van het woord administratie wordt niet bepaald door enig verband met de overheid, doch uitsluitend door de aard der werkzaamheden, ongeacht of die in dienst der overheid of in particulier dienstverband worden verricht. In het werk « Orkest der overheid - Ambtenaren op hun post )}, een uitgave van N. Samson, Alphen aan de Rijn (1939) worden door zeven verschillende auteurs resp. zeven categorieën van ambtenaren besproken, zoals de technische ambtenaar, de rechterlijke ambtenaar, de belastingambtenaar enz. De eerste categorie, behandeld door mr. F.A. Helmstrijd, is «de administratieve ambtenaar ». De auteur ziet ervan af, dit begrip nauwkeurig te omlijnen, o.m. omdat er in de andere hoofdstukken van het boek over andere ambtenaren wordt gesproken, van wie hij niet zou willen beweren «dat zij geen van allen of nimmer tot de administratieve ambtenaren mogen worden gerekend ». Hij bedoelt met administratieve ambtenaren (zegt hij verder): « De departementsambtenaren van hoog tot laag, zowel de secretaris-generaal als de klerk, de ambtenaren van een provinciale griffie, van griffier tot klerk, de secretarieambtenaren, de secretaris en al diens medewerkers ... » Hij bedoelt: de ambtenaren die inderdaad administratieve arbeid verrichten, die voor bestuursorganen de administratie verzorgen. Zij vormen het « administratieve apparaat» der overheid, het administratief personeel als onderdeel van het overheidspersoneel in het algemeen. I~123

In Nederland bestaat er een «Rijksleergang voor middelbare bestuursdienst », waarvan het programma hier voor me ligt. Het vermeldt 8 vakken, waarvan er één (nr. 7) heet: «Organisatie en administratie», en dit vak behelst dan weer 3 onderdelen, nl. a) Algemene organisatorische beginselen; b) hulpmiddelen in de administratie; c) documentatie, registratie en archief. Ook hier duidt administratie niet het werken in overheidsdienst in het algemeen, noch die overheidsdienst zelf aan, doch een groep werkzaamheden (in dit geval in overheidsdienst verricht) van bepaalde aard. Het absolute gebruik van de woordverbinding de administratie (zoals van het Frans l'administration) voor «overheidsdienst» is in Nederland niet bekend. Daar wil ik onmiddellijk aan toevoegen dat de overheid zich juist in haar administratieve diensten en vertegenwoordigers zo sterk manifesteert, dat de Franse verabsolutering van het administration-begrip tot « de overheid en haar diensten » best te volgen is. Taalkundig zit er niets vreemds in die ontwikkeling. Het zou dan ook overdreven zijn om dat bepaalde gebruik van het woord administratie als een «afschuwelijk gallicisme» te gaan bestrijden. Zo erg is het nu ook weer niet. Maar een fransisme is het toch wel. En als slotsom zou ik willen adviseren: laten we ook het woord overheid en de samenstellingen met overheids- leren (durven?) hanteren, en het woord ambtelijk (nog afgezien van de gevallen waarin beleid, bestuur, beheer, bewin1d de kern van de zaak treffen); en laten we anderzijds « bureel » niet altijd door « bureau » of « kantoor» weergeven, maar ook eens door administratie, en daarnaast samenstellingen als loonadministratie, personeelsadministratie enz. in ons opnemen - dan zal het thans overmatig en vervlakkend (fransistisch) gebruik van administratie vanzelf tot de juiste proporties worden teruggebracht. M. v. N.

1.. 124

I.

~

Algemeen

EIGENNAMEN IN SAMENSTEI.JLINGEN EN GENITIEFVORMEN De juiste schrijfwijze van samenstellingen en genitiefvormen waarin een eigennaam voorkomt, schijnt voor velen heel wat moeilijkheden op te leveren. Er bestaat hier immers een tamelijk grote verscheidenheid: havannasigaar, Sisyfusarbeid, montessorischool, instituut-Pasteur, wet-De Taeye, Vondels Lucifer, Bredero's Spaanse Brabander. Hierbij kunnen de volgende vragen worden gesteld: Wanneer is aaneenschrijving toelaatbaar en wanneer niet? Wanneer krijgt de samenstelling een hoofdletter en wanneer een kleine letter? Wanneer gebruikt men een koppelteken? Wanneer rebruikt men een weglatingsteken in genitiefvormen ? Met een eigennaam als eerste lid worden tal van samenstellingen gevormd, \vaarin de eigennaam zodanig vervaagd is dat hij alleen nog een zg. soortaanduidende functie vervult : de eigennaam heeft dan dezelfde bepalende kracht als die welke eigen is aan het eerste lid van de meeste Nederlandse samenstellingen (b.v. fabrieksschoorsteen, diensttijd). Bij havannasigaar wordt het eerste lid niet meer beschouwd als een aardrijkskundige naam ; het is uitgegroeid tot een soortaanduiding evenals fabrieksschoorsteen. Samenstellingen van die aard worden dan ook alle met een kleine letter geschreven : adamsappel, bristolpapier~ javakoffie, panamahoed, sint-bernardshond enz. In sommige gevallen doen zulke samenstellingen echter nog levendig aan de eigennaam denken of zijn ze zelf eigennamen en dan worden ze met een hoofdletter geschreven : Christuskop, Mariamaand, Pyrrusoverwinning, Sint-Pieterspenning. Als het namen van uitvindingen of ontdekk;ngen betreft, geldt volgens de Woordenlijst van de Nederlandse Taal de volgende regel: « Met kleine letter schrijve men alle samenstellingen nlet als eerste lid een persoonsnaam die de uitvinder, ontdekker enz. noemt van de zaak die door het geheel wordt aangeduid ,. (Leidraad LXIX). Hier wordt namelijk niet zozeer gedacht aan de uitvinding of ontdekking zelf als wel aan een bepaalde soortnaam: coulombveld, dieselmotor, erletneyerkolf, taylorstelsel, thomasslakken. Ook de verkorte vormen van die samenstellingen krijgen een kleine letter: een diesel, een erlemeyer. Voorzover het samenstellingen met eigennamen betreft, die geen soortaanduidende strekking hebben~ behoort in het Nederlands, op enige gevallen na als straatnamen e.d. (b.v. Vondel~traat), de eigennaam achteraan te komen; beide woorden worden 1·125

dan onderling door het koppelteken verbonden: commlSS1ePeeters, ontwerp-Dewolf, ,vet-De Taye, instituut-Pasteur, regering-Lefevre, proces-Drcyfus, stichting-Lodc\vijk de Raet. Voor technische benamingen met betrekking tot uitvindingen cn ontdekkingen gaat in zo'n geval de voorkeur naar een omschrijving met het voorzetsel van: logaritme van Brigg, \vet van Archimedes, getal van Reynolds, kooi van Faraday. De firmanamen waarvan een van de samenstellende delen een ci~ennaam is, worden op twee manieren geschreven : J) De eigennaam komt vooraan met de -s van de genitiefvorm. Volgens de \Voordenlijst dient men dan die genitiefvorm in één woord te schrijven als de eigennaam niet eindigt op een sisklank of op de klinkers a, lange e, i, 0, u, of y (zie hieronder). Om de oorspronkelijke vorm van de firmanaam te behouden wordt echter nlcestal, tegen de regel in, geschreven: Arnold Gilissen's Bank, Van Doorne's Automohielfahriek, Heineken's Bierbrou,verij, Boele's Scheepswerven en Machinefabriek. Eindigt de eigennaam op een sisklank, dan wordt de genitief door het weglatingsteken aangeduid: Philips' Gloeilampenfabriek, Mees' Bouwmaterialen. 2) De eigennaam komt achteraan: Bankierskantoor Insinger & Co., Bank van Sloten & de Gijsclaar, Motorenfahriek Pluvier N.V., Accountantskantoor J. Pelser, Werf Gusto, Papierfabriek D. Bolding N.V., Machinefabriek C. Maters. Bij deze firmanamen gaat het natuurlijk niet om uitvindingen; ze drukken een persoonlijke bezitsverhouding uit. Tenslotte nog een laatste \voord over de ~enitiefvonllcn van ~ewone voor- of familienamen. Hier zijn drie mogelijkheden: I) De genitief-s wordt normaal met de eigennaam aaneengeschreven, zoals dat met zelfstandige naamwoorden het geval is (b.v. vaders jas, sprekers mening) : Vondels Lucifer, \Valters boek, Jantjes speelmakkers, Gezel1es dicht\verken, Van Dales Woordenboek-. 2) Een weglatingsteken dus alleen als de eigennaam op een sisklank eindigt: Frans' boek, Cats' gedichten, Descartes' filosofie, Erasmus' Lof der Zotheid. (Gewoner taal is natuurlijk de omschrijving met van). ,) Vóór de s van de genitiefvorm \vordt een weglatingsteken geplaatst, als men het woord anders met een gedekte in plaats van met ecn vrije klinker zou kunnen uitspreken (vergelijk ra - ra's, pa - pa's; die spelling is noodzakelijk om verwarring met ras en pas te vermijden, waarin de a kort wordt uitgesproken). We krijgen dus: Anna's boek, Da Costa's volledige dicht\verken, Stravinsky's muziek, Bredero's Spaanse Brabander~ Mallarmé's leven, Pichegru's samenzwering. Disraëli's buitenlandse politiek.

J.

Verhasselt. 1.. 126

I. ,., Algemeen HET STAAT TOCH IN « HET GROENE BOEKJE I ..• Taalgebruikers die belang stellen in een zuiver -en' keurig taalgebruik zijn het uiteraard niet altijd met elkaar eens over wat D&1 eigenlijk « juist» en « niet juist» is. Bij meningsverschillen hierover grijpen ze weleens naar boeken die hun opvatting kunnen staven of de argumenten van de opponent kunnen verzwakken of weerleggen. Tot deze boeken behoort sedert enkele jaren ook een werk dat in de omgang bekend staat als « het groene boekje» of « de groene bijbel ». . Voor de meeste lezers is het nauwelijks nodig deze benamingen te verduidelijken: het gaat immers om de « Woordenlijst van de Nederlandse taal », samengesteld in opdracht van de Nederlandse en de Belgische regering en verschenen in 1954 bij Martinus Nijhoff, Den Haag. Wat is de bedoeling van dit werk? In hoeverre is het normgevend voor de taalgebruikers en kan het uitsluitsel geven over vragen van taalkundige aard ? Blijkens het Woord vooraf zijn « deze woordenlijst en de leidraad een uitvoering van het Belgische Spellingbesluit van 1946 en de Nederlandse Spellingwet van 1947, waarbij een regeling werd voorgeschreven met betrekking tot het voornaamwoordelijk gebruik, het gebruik van tweede-naamvalsvormen als der, dezer en zijner, de schrijfwijze van bastaardwoorden en de tussenklanken in samenstellingen». « Tevens worden voorschriften en aanwijzingen gegeven voor de spelling van de spraakklanken, de verdeling van de woorden in lettergrepen, het gebruik van het koppelteken, het deelteken en het weglatingsteken en het gebruik van hoofdletters ». In de leidraad (p. IX) wijst de commissie er nogmaals op dat haar is opgedragen de regels voor de voornaamwoordelijke aanduiding te ontwerpen. En aan dit onder~erp wijdt zij dan ook de eerste 26 bladzijden van de leidraad. De overige bladzijden van de leidraad bevatten regels inzake de spelling, d.w.z. de schrijfwijze van de woorden, waarbij uiteraard ook de schrijfwijze van de zg. bastaardwoorden behandeld is. Met deze leidraad had de commissie haar opdracht vervuld: zij had de regels voor de voornaamwoordelijke aanduiding en voor de spelling vastgesteld. Op dit gebied is h.ar werk dan

ook normgevend. 1-127

De benaming « Woordenlijst der Nederlandse taal » heeft echter bij menige taalgebruiker de indruk gewekt dat de leidraad alleen maar een toelichting was - die de meeste gebruikers niet eens hebben gelezen - en dat « het groene boekje» in feite bedoeld was om uit te maken welke woorden wel, en wdke woorden niet tot de Nederlandse woordenschat behoorden. Voor hen die alleen de titel lezen, ligt deze conclusie voor de hand. Uit de eigenlijke toelichting op de lijst (Inrichting van de lijst p. I tlm 7) blijkt echter nergens dat dit de bedoeling is geweest. Op p. 2 van deze toelichting wordt uitdrukkelijk verklaard dat « deze woordenlijst in de eerste plaats dient om de spelling van de woorden aan te geven » en p. I begint met de zin: « Een woordenlijst van de Nederlandse taal kan niet alle Nederlandse woorden bevatten ». Zo zijn bv. samengestelde woorden slechts in beperkten getale in de lijst opgenomen. Men kan de Woordenlijst dus niet inroepen om te « bewijzen» dat een bepaalde samenstelling in onze taal niet bestaat of onmogelijk is. Anderzijds kan men uit de opneming van een leenwoord (bastaardwoord) niet besluiten dat het door de commissie zonder meer wordt « goedgekeurd ». De samenstellers van de lijst hadden immers tot taak de spelling van bastaardwoorden te regelen en daarom is het aantal bastaardwoorden in de lijst naar verhouding groot. « Het is echter allerminst de bedoeling », aldus de commissie, « het gebruik aan te moedigen van zulke woorden, waarvQ.n vele zonder groot bezwaar door Nederlandse kunnen worden vervangen » (p. 2 van de Inrichting). Onmiddellijk op deze toelichting volgt in « de groene bijbel » een alinea die voor de taalgebruikers in België van bijzonder belang is. De tekst ervan willen we eerst onverkort citeren : « Een beperkt aantal Zuidnederlandse woorden heeft een plaats gekregen. Er werd een keus gedaan uit de woorden die in België algemeen of in de letterkunde gebruikelijk zijn. Ze zijn niet onderscheiden als « Zuidn!. » omdat ze daardoor min of meer als gewestelijk zouden worden gekenmerkt ». Op één punt is deze toelichting volkomen duidelijk: niet. alle Zuidnederlandse woorden zijn opgenomen en zelfs uit de woorden die in België algemeen gebruikelijk zijn, is slechts een ketu gedaan. Aangezien niet alle Zuidnederlandse woorden in «het groene boekje» zijn opgenomen, kan dit dus geen bewijskracht hebben ten aanzien van de vraag of een bepaald woord in België al dan niet algemeen gangbaar is. 1.. 128

Ook is de Woordenlijst geen betrouwbare gids wanneer we willen nagaan of een bepaald woord alleen in België dan wel in het gehele Nederlandse taalgebied gebruikelijk is. De commissie zegt het heel duidelijk: de woorden die alleen in België gebezigd worden «zijn niet onderscheiden door een aanduiding als « Zuidnl. ». Wanneer we ernaar streven ons taalgebruik te richten naar het algemeen Nederlands, de taal die in het gehele Nederlandse taalgebied gangbaar is, geeft de Woordenlijst ons dus geen houvast. Het is best mogelijk dat een woord dat in het groene boekje staat, voor Nederlanders volkomen onbekend is. Bij hun woordkeus in het verkeer tussen Noord en Zuid moeten de taalgebruikers dus een andere maatstaf aanleggen dan de Woordenlijst. Evenmin kan men de opneming van « een beperkt aantal Zuidnederlandse woorden» in het groene boekje beschouwen als de erkenning dat deze woorden behoren tot het algemeen Nederlands. Was dat de bedoeling van de commissie geweest, dan had zij, in een wetenschappelijk werk als dit, volledigheid moeten betrachten en alle door haar « erkende » woorden moeten opnemen. Dat heeft ze niet gedaan. Zoals voor de bastaardwoorden heeft zij zich bepaald tot het hoofdzakelijke van haar taak, namelijk de regeling van de spelling van dergelijke woorden. In dit licht moet de opneming van een aantal Zuidnederlandse woorden worden gezien: bepaling van de spelling, geen aanmoediging om dergelijke woorden te gebruiken. De comm.issie heeft dit niet uitdrukkelijk gezegd. Zij was blijkbaar bang sommige taalgebruikers met de aanduiding « Zuidnl. » voor het hoofd te stoten, omdat - aldus de commissie - deze woorden « daardoor min of meer als gewestelijk zouden worden gekenmerkt ». Dit nu is een merkwaardige opvatting. Zoals in de Voorrede van het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal (Van Dale) terecht wordt verklaard « houdt de aanduiding «Zuidnl.» geen discriminatie, geen brandmerk in. Zij behelst niets anders dan de eenvoudige constatering dat een bepaald woord of een bepaalde betekenis van een woord niet algemeen gangbaar, maar tot het Nederlandse spraakgebruik in een groter of kleiner deel van België beperkt is ». Een dergelijke eenvoudige constatering treft men ook aan in Franse, Duitse en Engelse woordenboeken met betrekking tot woorden die alleen in België, in Zwitserland, Oostenrijk of de v. S. gebruikt worden. Het ontbreken van een duidelijke uitspraak in «het groene boekj e» is intussen voor sommige taalgebruikers een aanleiding 1..129

geweest om, onder verwijzing naar de titel: Woordenlijst van de Nederlandse taal, de in deze lijst opgenomen Zuidnederlandse woorden tot algeIneen Nederlands uit te roepen. Bewust of onbewust zien zij daarbij de eigenlijke betekenis van « het groene boekje » over het hoofd. Nog afgezien van de bedoelingen van de commissie, blijft het bovendien een feit dat Zuidnederlandse woorden niet door de « goedkeuring » van enkelen tot bet algemeen Nederlands kunnen gaan· behoren. Het taalgebruik van· de spraakmakende gemeente richt zich nu eenmaal niet naar de uitspraak van taalkundigen, noch naar de regels van de logica of de wensen van een minderheid. Men gebruike « het groene boekje» dus niet voor doeleinden \vaarvoor het niet geschikt is. De Woordenlijst heelt de spelling vastgel egd, het is geen leJoordenboek (p. 1 van de toelichting). De Vlaamse taalgebruikers mogen zich niet laten misleiden door theoretici die hen Zuidnederlandse woorden en wendingen als Algemeen Nederlands willen verkopen. Vooral de jonge Vlamingen die in het Nederlands studeren dienen er zich terdege rekenschap van te geven dat zij als gehandicapten op taalkundig gebied het leven zullen ingaan indien zij op school niet een degelijke kennis van het algemeen Nederlands hebben verworven. De leerkrachten, die de opvóeding en de opleiding van de jeugd als beroep hebben gekozen, dienen zich in ge\veten af te vragen op welke wijze zij de belangen van de Vlaamse jongens en meisjes het best dienen: door hen een taalgebruik op te dringen dat alleen - en dan nog in afnemende mate - in België gangbaar is, of door hen een taal aan te leren waardoor de jongeren deelgenoot worden van een taalgebied van 17 miljoen Nederlandssprekenden. In Europa dat naar eenheid streeft, geldt voor kleinere taalgebieden zowel als voor kleine landen de levensregel: verenigd overleven of gescheiden en verdeeld ten onder gaan.

w.

Penninckx.

1-130

I. ,. Algemeen TERMINOLOGIE V AN HET BEDRIJFSLEVEN Wegens het feit dat het praktische economische leven in het Vlaamse land zolang op Franse leest geschoeid is geweest, kan het geen verwondering baren dat op het Nederlandse taalgebruik van onze bedrijven heel wat aan te merken valt, in weerwil van de lofwaardige pogingen die in bepaalde kringen al in het werk werden gesteld om hierin verbetering te brengen. Een van de gevolgen van de taalwetgeving van 1963 is, dat er in onze Vlaamse kranten steeds meer verslagen en berichten van handels- en nijverheidsondernemingen verschijnen en het is onze bedoeling enkele daarin voorkomende foutieve woorden en wendingen onder de loep te nemen. In een van die berichten lazen we: « De jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders heeft plaats op de maatschappelijke zetel van de vennootschap ». In « siège social» heeft het bijvoeglijk naamwoord « social» de betekenis van « qui concerne une société de commerce ». De letterlijke vertaling « maatschappelijke zetel » is in het Nederlands niet gebruikelijk; wij vervangen het bijv. nw. « maatschappelijk» door « van de maatschappij » of « van de vennootschap ». Wij zeggen ook niet « op de zetel » maar « ten zetel», zodat de verbeterde zin luidt: De jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders heeft plaats ten zetel van de vennootschap. Met « raison sociale» stemt in onze taal overeen handelsnaam, d.w.z. de naam of firma, waaronder een zaak wordt gedreven. In Nederland bestaat een handelsnaamwet, die tot doel heeft I) te voorkomen ·dat het publiek zich een verkeerde voorstelling zou maken van de aard, de eigenaar en de rechtsvorm van een zaak, 2) een vorm van oneerlijke concurrentie tegen te gaan. Het bijv. nw. m'aatschappelijk is wel gebruikelijk met het substantief kapitaal: maatschappelijk kapitaal, en met het substantief jaar: maatschappelijk jaar. Soms kan men ook vennootschappelijk gebruiken : het vennootschappelijk kapitaal of bezit. In ons burgerlijk wetboek is in artikel 1862 sprake van « vennootschappe1ij ke schulden» (dettes sociales). In andere gevallen gebruiken we een samengesteld woord : vennootschapsakte, vennootschapsbelasting, vennootschapsboekhouding, vennootschapsrecht, vennootschapsvorm. 1-131

« Op de agenda van de buitengewone algemene vergadering komt de wijziging van de standregelen voor ». « Standregelen » is geen Nederlands woord; in de woordenboeken en de Woordenlijst staat het niet vermeld. Het is een purisme voor de algemeen gebruikelijke benaming statuten, d.z. de grondregels tot inrichting en werking van een onderneming die, om geldig te zijn, voor een notaris moeten worden verled'en en daarna in het Belgisch Staatsblad moeten verschijnen.

In de statuten komen gewoonlijk bepalingen voor over de naam van de vennootschap, de plaats van vestiging, het doel, het bedrag van het maatschappelijk kapitaal, de namen van de eerste bestuurders, de vergadering van aandeelhouders, enz... « De vennootschap heeft voor doel ... ».

We hebben hier te doen met een veel voorkomend gallicisme. In onze taal is in dit verband het samengetrokken voorzetsel ten vereist : de vennootschap heeft ten doel. Wij gebruiken soms wel voor, maar in een andere betekenis, bijv. : de kisten worden voor een heel ander doel gebruikt dan waarvoor ze gemaakt zijn. Dezelfde vergissing doet zich voor met andere substantieven, zoals gevolg en taak. Zo hoorden we in de nieuwsuitzending van de B.R.T. : « De verwerping van de ontwerpen zou een regeringscrisis voor gevolg hebben ». Juist is : ten gevolge (of: tot gevolg) hebben. Uit dezelfde bron stamt «voor taak hebben» in plaats van tot taak hebben (de banken hebben tot taak het krediet te regelen). Al die vergissingen zijn toe te schrijven aan invloed van het Frans. In die taal zegt men immers: avoir pour but, avoir pour conséquence, avoir pour tache. ({ Het jaarlijks zakencijfer kon worden opgedreven tot... ». «

Hier dienen we enige uitleg te verschaffen over de termen zakencijfer » en « opdrijven ».

De eerste is de letterlijke vertaling van «chiffre d'affaires ». De Nederlandse benaming voor de totale verkoop over zeker tijdvak is omzet: jaaromzet, maandomzet, weekomzet of jaarlijkse, maandelijkse, wekelijkse omzet. Omzet is een in Nederland veel gebruikt woord, waarmede tal van Vlamingen niet vertrouwd schijnen te zijn. Naast de bovenstaande betekenis kan het ook betrekking hebben op de 1-132

omloop van kapitalen en voorraden in een zaak : e'en grote omzet en een kleine winst zijn ,de grondslagen van het beleid van sommige ondernemingen. Verder slaat omzet op de omvang van de beurs- en markthandel : de omzet op de Brusselse beurs bedroeg gisteren meer idan 100.000 aandelen ; de omzet in koffie op de goederenbeurs was bijzonder levendig. Ook de ontvangsten van winkels en cafés noemen wij omzet : die winkel heeft een gemiddelde dagelijkse omzet van 10.000 fr. Tenslotte spreekt men eveneens van de omzet op een bankrekening, de omzet in rekening~courant ; bank- of postrekeningen met veel of weinig omzet. Het werkwoord omzetten wordt ook veel gebruikt in de Nederlandse handelstaal: de firma zet jaarlijks voor verscheidene miljoenen om ; er werd vandaag niet veel omgezet op de katoenmarkt ; ,de onderneming zet duizenden tonnen pe'r jaar om. De verwarring tussen de werkwoorden opdrijven en opvoeren is bij ons zeer verbreid, ofschoon er tussen beide een niet te verwaarlozen betekenisschakering bestaat. Opvoeren is synoniem met verhogen, doen stijgen, terwijl opdrijven betekent : op een overdreven of onnatuurlijke wijze doen stijgen. Opdrijven en opdrijving worden vooral gebruikt in verband met prijzen. Van Dale geeft de volgende verklaring van prijsopdrijving: « Verhoging van de marktprijs ten gevolge van een onderlinge afspraak der aanbieders ». Daartegen worden soms van regeringswege maatregelen getroffen. In Nederland is destijds een « prijsopdrijvings- en hamsterwet » uitgevaardigd. Opdrijven heeft dus een enigszins pejoratieve betekenis, wat niet het geval is met opvoeren. Wij zeggen niet dat de omzet, de produktie, de produktiviteit of de kwaliteit wordt opgedreven, maar opgevoerd of verhoogd. Bij de eerstesteenlegging van een bedrijf werd verklaard dat het in het beginstadium werkgelegenheid zal verschaffen aan 50 arbeiders, welk aantal na 5 jaar zal kunnen worden opgedreven (opgevoerd, verhoogd) tot 2.00. In een krantebericht werd medegedeeld dat « Rusland zijn handelsverkeer met Frankrijk wil opdrijven» (uitbreiden, opvoeren). In overeenstemming met ,de Nederlandse taalwerkelijkheid zijn zinnen van het volgende model : de prijzen werden door de speculatie opgedreven ; door grote kooporders uit het buitenland werden de aandelen van dit bedrijf geweldig opgedreven ; om de opdrijving van de boterprijs tegen te gaan, wordt een grote hoeveelheid gesmolten boter op de markt gebracht ; de opdrijving van prijzen en lonen in dat land vertoont een inflatoir karakter. 1-133

Op de agenda van elke vergadering van aandeelhouders komt een punt voor dat in het Frans «divers » luidt. We hebben hiervan de volgende vertalingen aangetroffen : diversen, varia, allerlei en verscheidene. Geen van de vier is gebruikelijk in onze taal. De vraag die aan het einde van een vergadering om de beurt aan alle aanwezigen wordt gesteld of zij nog iets in het midden hebben te brengen, noemen we rondvraag : iets bij de rondvraag ter sprake brengen ; iets voor de rondvraag bewaren.

Diversen gebruikt men ter aanduiding van verschillende zaken die niet onder bepaalde rubrieken vallen : de diversen staan achter in de catalogus. Varia en allerlei duiden een verzameling van allerhande zaken of personen aan. Opstellen van verscheiden aard noemt men letterkundige varia of mengelingen. Een bont allerlei is een verzameling van zeer verschillende dingen. Ook verschillende korte berichten in de krant noemen we het allerlei faits divers. Verscheiden(e) is een bijvoeglijk naamwoord en wordt niet zelfstandig gebruikt. « De uitbatingsuitslagen zijn er erg op verbeterd ». De twee delen van de samenstelling « uitbatingsuitslagen » zijn niet in overeenstemming met het Nederlandse taalgebruik. Men zegt bedrijfsuitkomsten. In Taalbeheersing 11 - 156 hebben we aangetoond dat het purisme « uitbating» ter vertaling van «exploitation » in zulke samenstellingen zijn ontstaan te danken heeft aan het feit dat de Vlamingen niet vertrouwd zijn met de juiste terminologie. Zo spreekt men ook van bedrijfskosten (frais d'exploitation), bedrijfsmaterieel (matériel d'exploitation), bedrijfsvoorwaarden (conditions d'exploitation), bedrijfszetel (siège d'exploitation) . De resultaten van een bedrijf noemen we uitkomsten : de uitkomsten over het afgelopen jaar ; de financiële uitkomsten zijn bevredigend. « De winst- en verliesrekening vertoont een bruto-exploitatiewinst van ... ». « Winst vertonen» (accuser un bénéfice) zouden we vervangen door winst aanwijzen. Correct is ook : de winst- en verliesrekening sluit met een winst van...

In plaats van exploitatiewinst kunnen we bedrijfswinst gebruiken, zoals hierboven werd aangetoond.

J.

Verhasselt 1-134

I.

~

Algemeen

HET ADRES OP DE ENVELOP Het eerste dat de ontvanger van een brief onder de ogen krijgt, is de adressering op de envelop. Dat is het eerste contact tussen de ontvanger van de brief, en mij als verzender, de eerste indruk die mijn brief op hem maakt. Het verdient dan ook stellig aanbeveling, aan die adressering de nodige zorg te besteden. Dat het adres duidelijk en volledig moet zijn, dat er voldoende ruimte voor de postzegel moet opengelaten worden, op welke manier de beschikbare schrijfruimte moet worden ingedeeld, en dergelijke meer - dat zijn zaken waar we ons in dit taal-tijdschrift niet mee zullen bezighouden. Wel bijv. met

De interpunctie Vroeger gebruikte men bij het adresseren de gewone interpunctie, ,dwz. iedere rustpauze werd aangegeven door een komma en het slot door een punt. Een adres dat in een doorlopende tekst is opgenomen, krijgt de gebruikelijke leestekens: Vraag inlichtingen bij de heer J. Devolder, Grote Steenweg 403, Berchem. Die leestekens als een soort onaantastbare grammaticale elementen beschouwend, handhaafde men ze vaak ook in de adressering op de envelop. Achter de eerste regel, die de naam van de geadresseerde bevatte, werd een komma geplaatst ; ook achter de tweede regel, die straat en huisnummer vermeldde, kwam een komma in de witte ruimte te hangen ; en achter de plaatsnaam werd een punt gezet. Tegenwoordig laat men die leestekens in het briefadres weg. Juist 20als men achter boektitels en ondertitels in een boek en achter de opschriften boven kranteberichten geen leestekens plaatst. Leestekens zijn hulpmiddelen bij het lezen ; ze hebben de functie rustpauzen in de zin (komma's) en de afsluiting van de zin (punt) kenbaar te maken. Staan naam, straat en huisnummer, en plaatsnaam achter elkaar, dan hebben de leestekens hun functie te vervullen. Worden die drie gegevens, op de voorzijde van een briefomslag onder elkaar gezet, dan neemt het « wit » achter de afgebroken regels de functie van komma's en punt over.

Daarom laten we in het adres op de envelop de interpunctie achterwege. 1-135

Straatnaam en huisnummer

Het is volgens de Nederlandse wijze van adresseren volstrekt ongebruikelijk, het huisnummer vóór de straatnaam te zetten, en al evenzeer tussen straatnaam en huisnummer een komma te plaatsen. In Engeland schrijft men wel het huisnummer vóór de straatnaam (zonder komma), in het Frans ook (met komma ertussen) ; de Nederlandse manier (evenals de Duitse) is : eerst straatnaam, dan huisnummer. Een verzoek om in heel België (dus ook in het Nederlandstalig gebied) de Franse manier te volgen, dient door Nederlandstaligen niet te worden ingewilligd. Zowel in het gesproken als in het geschreven Nederlands staat het huisnummer achter de straatnaam «< Grote Steenweg 403 »). Het lijkt stellig niet minder logisch dan de Franse (of Engelse) volgorde. Een komma tussen straat en nummer heeft geen zin ; in de gesproken taal valt tussen het noemen van straat en nummer geen zweem van een rustpauze te bekennen. Dus : het huisnum'mer achter de straatnaam, zonder komma ertussen. De heer en Mejuffrouw

De kwestie van bijzondere titels en predicaten, aan de naam van de geadresseerde toe te voegen, laten we hier buiten beschouwing. Dat is een hoofdstuk apart, waar we nog wel eens op terug willen komen. We beperken ons tot de eenvoudige minimale betiteling voor een heer, voor een gehuwde dame en voor een ongehuwde dame. Alleen bij kinderen laat men gewoonlijk iedere betiteling achterwege ; dus: «Aan Jan van Weghe », « Aan Anneke Peeters ». Dat is althans de moderne stijl: Jongeheer en Jongejuffrouw hebben de ouderwetse klank van overjarige deftigheid gekregen, en passen nauwelijks bij onze hedendaagse tieners. Vindt men dat ze de leeftijd voor adressering mét minimumtitel bereikt hebben, dan gunt men ze tegenwoordig de heer en mejuffrouw. Dit zijn in het briefadres de juiste betitelingen voor resp. een heer en een ongehuwde dame. In de gesproken taal is Mijnheer (uitgesproken als « meneer ») de gewone aanspreektitel. Eens was Mijnheer, of eigenlijk « Mijn Here » de onderdanige en eerbiedige aanspreektitel, die alleen 1-136

aan adellijken, later ook aan voorname burgers toekwam. In het verloop van de sociologische ontwikkeling, van de vroege middeleeuwen tot heden, is dat mijnheer echter zo gewoon geworden, dat men in de toch altijd nog enigszins vormelijke briefstijl mijnheer als adresseertitel niet meer kan gebruiken, doch de heer schrijft, zonder dat toegewijde mijn-. De man die we als mijnheer Jansen aanspreken, betitelen we in het briefadres als de heer Jansen - zonder ons ook maar iets van het Franse « Monsieur» aan te trekken. Ook de middeleeuwse « mijn-jonckvrouwe» heeft een hele ontwikkeling doorgemaakt, en vormen als jonkvrouw, juffrouw, juffer, joffer, mejuffer, mejuffrouw vertegenwoordigen samen een gevarieerde scala van maatschappelijke, betekenis- en gevoelsschakeringen. We zullen hier die ontwikkeling niet op de voet volgen, maar constateren alleen dat mejuffer een verouderde vorm is, dat we de ongetrouwde dame als juffrouw (nooit als « mejuffrouw») aanspreken, maar dat we haar in het briefadres altijd als mejuffrouw (nooit als « juffrouw») betitelen. Voor de gehuwde vrouw, ongeacht « rang» of « stand », is

mevrouw zowel aanspreek- als adresseertitel. Ik weet wel dat « madam » moeilijk uit te roeien is, vooral in de spreektaal, maar

toch moet ieder die het eerlijk met onze taal in België meent, fanatiek aan de uitroeiing van de « madammen » en « madammekes» meewerken, een echt stigma van vroegere horigheid. Dus : drie minimale adresseertitels : de heer, mevrouw, me-

juffrouw. Hoofdletter? Vroeger zei men: Heer, Mevrouw, Mejuffrouw altijd met een hoofdletter I Het waren immers titels. Die schrijfwijze met hoofdletter is trouwens nog altijtd vrij algemeen gebruikelijk. Er bestaat echter een neiging om in het algemeen het gebruik van hoofdletters te verminderen. Sommige dichters hebben ze helemaal afgeschaft. Bij de jongste wijziging van de spelling hebben de namen van dagen, maanden en winden hun hoofdletter verloren. Godsdienstige teksten, vroeger met hoofdletters doorspekt, zijn ook wat dat betreft heel wat rustiger en soberder geworden. Sommigen vinden die hoofdletter van de Heer, Mevrouwen Mejuffrouw ook maar ouderwets en overdreven, en adresseren daarom aan « de heer Jansen », « mevrouw Jansen » enz. « Fout » kan men dat niet meer noemen. Het is een kwestie van smaak. Sommigen vinden die kleine letter meer « democratisch ». 1-137

Men zou echter ook het toekennen van de hoofdletter aan iedereen, zonder aanzien des persoons, juist « democratisch)} kunnen noemen ... De kwestie is zwevend - maar voorlopig handhaaft de hoofdletter zich nog vrij algemeen.

Aan? Schrijft men : « Aan de Heer Jansen » of « De Heer Jansen )} ? Het gebruik laat nog steeds beide vormen toe, maar de vorm zonder aan lijkt mij het meest gebruikelijk. Oorspronkelijk schreef men Den Heer ... (of zelfs Den Heere), een derde-naamvalsvorm. Ik ken nog wel traditielievende lieden die er liefhebberij in hebben nog steeds te adresseren: « Den Here P. Jansen », maar dat is een persoonlijke aardigheid. Toen de naamvals-n in de spelling werd afgeschaft, werd « Den Heer )}, « De Heer )}. Reeds eerder, toen het gebruik van de derde naamval in het algemeen begon te verzwakken en als « deftig)} werd aangevoeld, hadden sommigen zich bij het schrijven van adressen aan de gesproken taal aangepast en Den Heer vervangen door Aan den Heer, later vereenvoudigd tot Aan de HeeT. Er valt niets tegen dat Aan in te brengen, maar ook « De Heer P. Jansen )} zonder aan is duidelijk genoeg: de vroegere derdenaamvalsvorm, maar dan zonder n-traditie en vernieuwing ineens. De vorm met het als overbodig gevoelde aan verliest terrein. Dus:

De Heer P. JANSEN Stationsstraat 113 -rurnhout Mevrouw de Weduwe J. Peeters-Vanholme Kunstlaan 72 Brussel - 4 Aan Joke Steenackers Parklaan 12 Leuven M. van Nierop

1-138

I.

~

Algemeen

DE TECHNIEK VAN HET BEKNOPT VERSLAG Om een inzicht te geven in de techniek van het beknopt verslag is het door beroepsverslaggevers opgestelde parlementair beknopt verslag tot voorbeeld gekozen. De bijdragen bevatten dan ook een aantal beschouwingen en bijzonderheden die niet hoeven te gelden voor elk ambtelijk verslag. Vele echter van de hier uit de ervaring bijeengebrachte vaststellingen en wenken kunnen ongetwijfeld andere dan parlementaire verslaggevers van nut zijn.

I. - Werkwijze Toen, in de overgangsperiode van het koloniaal regime naar de onafhankelijkheid, enkele jonge ambtenaars te Stanleystad .belast werden met het {< verslaan » van de provinciale vergadering, vonden zij er wel iets op om de voor hen ongewone opdracht vrij behoorlijk uit te voeren. De hele vergadering maakten zij met zijn allen tegelijk ononderbroken aantekeningen. Met de trouwste en uitvoerigste daaruit werd naderhand de samenvatting van de redevoeringen in elkaar gestoken. Zelf gaven zij later· toe, ,dat hun geïmproviseerde methode bijzonder tijdrovend geweest was. Na afloop van weleens lange vergaderingen werden nog ettelijke uren besteed aan het luidop lezen; vergelijken en aanvullen van de aantekeningen. De verslaggevers hadden hun werk aanzienlijk kunnen verlichten en bekorten door om de beurt aantekeningen te maken, « maar, zegden ze, we wilden zeker spelen en met zijn allen samen hoort men meer en juister dan elk alleen ». De anekdote lijkt hierom interessant, dat de jonge ambtenaars uit Stanleystad in hun improvisatie een plaats ingeruimd hadden voor alle elementen, namelijk: het noteren, de correctie en de revisie, waaruit het opstellen van een beknopt verslag bestaat, ten· minste van een beknopt verslag dat zo spoedig mogelijk na de vergadering lmoet klaarkomen en waarvan niettemin volledigheid en juistheid verwacht wordt. De methode van het noteren is ook elders in gebruik, b.v. in de Belgische Senaat. Daar echter gebeurt het niet collectief maar met een beurtregeling. Aan de hand van de notities die hij in de vergaderzaal gemaakt heeft, dicteert iedere redacteur de samenvattingvan het gedeelte van de redevoering dat hij tijdens zijn werkbeurt .beluisterd heeft. 1.. 139

Is het dicteren van de samenvatting de beste methode? De meningen zijn daarover verdeeld. De tegenstanders wijzen erop, dat een redacteur uiteraard het maximum van zijn kunnen eerder al schrijvend dan al dicterend presteert. In de praktijk komt het echter wel voor, dat een redacteur beter en vlugger opstelt wallneer hij zijn tekst mag dicteren dan wanneer hij die moet schrijven. Nog met een andere werkelijkheid moet rekening gehouden worden. Het beknopt verslag is de samenvatting van een gesproken tekst. Bestaat niet de kans, dat een gedicteerd resumé trouwer dan een geschreven tekst de toon van de redevoering benadert ? Hoe het ook zij, dit voordeel heeft niet meegesproken bij het invoeren van de dicteermethode voor het Beknopt Verslag van de Senaat, een tiental jaren geleden. Men was er toen uitsluitend op bedacht de best leesbare - dus een getypte - tekst aan de drukkerij te bezorgen en wel zo spoedig mogelijk, waarom dan de kopij rechtstreeks in de machine gedicteerd en niet eerst met de hand geschreven en daarna afgetypt wordt, een werkwijze die we elders toegepast hebben gezien. Voordien werd in de Senaat voor het opstellen van het Beknopt Verslag de klassieke methode toegepast, die ook nu nog in de Kamer in zwang is. Het is de journalistieke methode, die in België met de Franse vakterm « poignet» genoemd wordt en in Nederland het persklaar verslag heet. Het resultaat dat met die methode wordt bereikt, is gemakkelijker te beschrijven dan de methode zelf. Dit is namelijk het resultaat: wanneer zijn opneembeurt ten einde loopt, is de redacteur ook klaar met de samenvatting van het gedeelte van de redevoering dat hij heeft beluisterd. Klaar betekent hier persklaar, zoals de Nederlandse benaming van de methode het zegt. Wat met deze vakterm bedoeld wordt, zegt Piet Bakker in zijn journalistieke gedenkschriften Zo was het: « De goede' vakman heeft zijn verslag af op het ogenblik, dat de voorzitter de vergadering sluit ». Daartoe gaat de verslaggever, volgens Piet Bakker, als volgt te werk: « Terwijl hij de laatste zin van een redenaar in vorm brengt, luistert hij alweer naar de volgende. Al die zinnen hangen aan een ragfijn draadje in zijn geheugen, en hoe sneller de pen gaat, des te nauwkeuriger wordt het verslag. ... Knetteren er interrupties, ontstaat er deining, lawaai, zelfs een knokpartij, dan moet ook dit wo~den vermeld ». Uit de mémoires van een Belgische journalist, wijlen minister van Staat, Franz Fischer, vertalen we deze enigszins- uitvoeriger beschrijving van de manier waarop het persklaar verslag tot stand komt: « In de geest van de poignettiste vindt een voortdurende 1-140

selectie, coördinatie en cristallisatie plaats van wat hij de redenaars hoort zeggen. Hij moet hun gedachte vatten, trachten deze integraal weer te geven wanneer ze welsprekend of pathetisch is of vervuld van overredingskracht, ironie of woede. Om dat te bereiken, moet hij vlug alle overtollige bijzinnen, alle nutteloze formules, alles wat hij van ondergeschikt belang acht, de onmogelijk te noteren lange citaten wegsnoeien. » De beschrijving die een andere franstalige Belgische journalist van de « poignet » geeft, benadert die van Piet Bakker. Herman Sartini vat inderdaad de werkwijze van de « poignettiste» 1 als volgt samen: « Hij luistert naar een zin en noteert die, terwijl hij naar de volgende luistert. ... tegelijk moet hij ogenblikkelijk schiften, want alle passages uit een redevoering zijn niet even belangrijk ». Niet even belangrijk, inderdaad, voor de journalist en zijn krant. Wie een objectief en volledig beknopt verslag te schrijven heeft, kan evenmin buiten de schifting. Maar hij legt voor het kiezen van zijn aantekeningen een andere lnaatstaf aan dan de journalist. Er wordt van hem een samenvatting verwacht waarvan de bondigheid niet ten nadele van de volledigheid bereikt wordt. Hij ook noteert enkel het belangrijke, maar voor hem behoort belangrijk te zijn wat de spreker belangrijk acht en wat belangrijk is voor het geheel van het debat waarin de spreker het woord voert. Die regel geldt voor ,de beide hierboven uiteengezette werkwijzen. Of de verslaggever notities maakt dan wel « persklaar » schrijft, in beide gevallen moet hij schiften. Ook wanneer hij het systeem van de aantekeningen gebruikt, kan hij er niet buiten rtante pede te schiften. Hij moet zijn keuze doen terwijl hij het gesproken woord opneemt en niet naderhand wanneer hij zijn notities uitwerkt. Omdat het nu eenmaal uitgesloten is alles op te nemen, zal de verslaggever die niet al. luisterend en noterend schift en resumeert, in zijn verslag wel goed gebouwde zinnen, soms bijna woordgetrouwe passages samenbrengen, echter zonder verband met elkaar. Hij bereikt niet wat van hem verwacht wordt: een samenvatting.

1I. - Redactie In welke rede, de directe of de indirecte, wordt het persklaar verslag geschreven of worden de tijdens de redevoering gemaakte notities uitgewerkt? 1

Het woord wordt hier overgenomen in de spelling door elk van de beide auteurs gebruikt.

1... 141

Het Beknopt Verslag van het Belgisch Parlement is in de directe rede gesteld. Enkele jaren geleden is daartegen in de Senaat bezwaar gemaakt. Er werd aangevoerd, dat de sprekers zinnen en woorden in de mond gelegd worden die ze alleszins niet uitgesproken hebben. Het bezwaar is volkomen gegrond. Het Beknopt Verslag brengt niets meer dan de samenvatting van de in Kamer en Senaat gehouden redevoeringen en niet de werkelijk uitgesproken tekst. Tijdens de laatste Senaatsvergadering van de voorbije zitting werd, volgens het stenografisch verslag, door een spreker gezegd : « Laten wij nooit of nergens verklaren, niemand van ons, dat wij veroordeeld zijn om samen te leven. Er is niemand in dit land, die de strop om de hals heeft, niemand ; en er is plaats en moge.. lijkheid voor ontwikkeling voor eenieder. Ik denk dat deze samenleving, dat moet ik ti niet bewijzen, moeilijk is. Er zijn zeer stekelige kanten aan, maar er zijn ook zeer goede zijden aan te vinden f Wij moeten die zoeken en ontwikkelen. » Met zijn herhalingen en zijn korte zinswendingen is deze tekst klaarblijkelijk niet voor de lectuur maar voor het gehoor bestemd. In het Beknopt Verslag luidt hij als volgt : « Laat ons nergens of nooit zeggen dat wij veroordeeld zijn om samen te leven. Niemand in ons land heeft de strop rond de hals en er is ontwikkelingsmogelijkheid voor iedereen. Aan het samen.. leven zijn echter stekelige, maar ook zeer veel goede kanten verbonden. Deze laatste moeten wij trachten te ontwikkelen ». De vaststelling en de oproep van de spreker zijn in de samenvatting behouden. Op het « nergens of nooit » na, is echter al het welsprekende, het pathetische weggelaten. Niettemin legt het Beknopt Verslag de spreker deze kunstmatige, onwerkelijke versie in de mond. Het bezwaar tegen de manier van doen, zoals die door het bovenstaande voorbeeld geïllustreerd wordt, ging van niet meer dan een paar senatoren uit, maar het leek zo volkomen gegrond, dat de Senaat gedurende enkele weken van iedere vergadering twee beknopte verslagen heeft laten verschijnen: het traditionele witte in de directe rede en daarnaast een groen in de indirecte rede. Bij het einde van de proefperiode hebben de senatoren zich voor het traditioneel beknopt verslag in de directe rede uitgesproken. Het leek hun nog altijd veel dichter de werkelijkheid van « hun» gesproken woord te benaderen dan het nuchtere, veel meer samengebalde resumé in de indirecte rede. Voor de redacteurs van het Beknopt Verslag was de voorkeur van de senatoren al met al een meevaller. Het wordt hier vermeld omdat het iets met de techniek van het beknopt verslag te maken heeft. De indirecte rede vereist inderdaad een veel grotere 1-142

vindingrijkheid in de formulering dan de directe rede, die immers nauw bij de zegging van de spreker mag aansluiten. De onderscheiden gedeelten van een betoog kunnen in de indirecte omzetting niet telkens weer met «Spreker zegt, dat... » ingeleid worden, wil men niet in een dodelijke eentonigheid vervallen. Zonder te gewagen van de formuleringen zoals «spreker beweert >}, « spreker tracht te bewijzen >}, die in een krant op hun plaats zijn, maar in een zakelijk relaas niet passen. Er ligt immers een waardeoordeel in vervat, waaraan de objectieve verslaggever zich in geen geval te buiten mag gaan. De moeilijkheid van, laat het ons de schaarste aan afwisseling in de' inleidende zinswending noemen, wordt in de praktijk met min of meer geluk opgelost. Een bewijs onder meer andere biedt het Beknopt Verslag van het Europees Parlement te Straatsburg, dat in de indirecte rede gesteld is. Ook al wordt het, tussen haakjes gezegd, geschreven door de redacteurs van het Frans Beknopt Verslag van de Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, die te Brussel hun verslag in de indirecte rede opnemen... In', het exemplaar van het Straatsburgse Beknopt Verslag, dat we voor ·ons hebben liggen, is niet ontkomen aan een zekere eentonigheid voortvloeiend uit het veelvuldig gebruik van het woord spreker bij de aanvang van een alinea. Wel is afwisseling bereikt in de werkwoorden en in de zinsbouw, tenminste in het eigenlijke verslag. Voor de inleidende mededeling van de' Voorzittet is er niets anders op gevonden, ja, dan «voorzitter ... » en «mededelen ... >}. Dat wordt dan: De Voorzitter deelt mede ..., De V oorzitter deelt tevens mede ... en De V oorzitter deelt voorts mede ... Dat het anders kan, zeker als het verloop van de beraadslaging zich daartoe leent, bewijst het vervolg van het verslag. We citeren het begin van enkele alinea's opzettelijk trouw in de volgorde waarin ze in het document voorkomen, om zowel de moeilijkheid als de noodzakelijkheid van het variëren aan de hand van een uit de werkelijkheid gegrepen voorbeeld te doen uitkomen. De heer A. leidt het verslag in... Spreker wenst niet ... Voorts wijst spreker op... T ot besluit wijst spreker erop ... De heer B. verheugt zich ... Hij stelt vast ... De heer B. wijst nog op ... ' De heer C. verklaart ... Voorts betoogt spreker... De heer C. stelt desalniettemin vast... Spreker herinnert eraan... Spreker besluit met de verklaring ... De heer D. wenst ... Hij stelt vast... De heer D. herinnert aan' de verklaringen van... Tot besluit herinnert de heer D. aan het feit ... De heer E. verdedigt de stelling dat ... We leggen er de nadruk op, dat alleen de aanhef van de op elkaar volgende alinea's is aangehaald, niet het begin van iedere I ~ 143

zin. Binnenin de alinea is meer afwisseling bereikt doordat, waar het kan zonder de duidelijkheid te schaden, het betoog samengevat is zonder naar de spreker te verwijzen. In werkelijkheid wordt dus de indirecte rede even verlaten, zonder dat echter zichtbaar op de directe rede overgeschakeld wordt. Een voorbeeld om deze werkwijze te illustreren : « Voorts betoogt spreker dat de handel met de oostelijke landen met name vooral wordt gehinderd ,door de deviezenschaarste in deze landen en door de zeer beperkte convertibiliteit van hu!n valuta. Anderzijds heeft de autarkische economie van het Oosten de kwantiteit voor de kwaliteit geplaatst. Ten slotte bestaan er in die landen overheidsbureaus voor de buitenlandse handel die daar bijzonder belangrijk is. » De tweede en de ,derde zin bevatten geen verwijzing naar de spreker omdat ze onderdelen zijn van het betoog dat in de eerste zin wordt ingeleid. Om daarna 's sprekers conclusie aan te brengen, wordt, zoals het hoort, weer duidelijk de indirecte rede aangewend : « De heer C. stelt desalniettemin vast dat... ». Een laatste opmerking betreft een tegenstrijdigheid in de redactie van een beknopt verslag. Wordt de indirecte rede gebruikt, dan mag hetzij ter afwisseling, hetzij om op een passage bijzonder de nadruk te leggen, weleens voor één enkele volzin op de directe rede overgeschakeld worden. Zo lezen we in het in de indirecte rede gestelde Straatsburgse verslag: « Door dergelijke veralgemeningen, aldus de heer F., kan... », en elders: «Wij weten allen, aldus spreker... ». In het in de directe rede gestelde verslag daarentegen wordt de directe aanspraak zoveel mogelijk vermeden. Dus niet :« U zei, mijnheer R., dat... », wel: « De heer R. zei... ». Hiertoe zijn vele redenen aanwezig, waarvan de te bereiken bondigheid we] de voornaamste is. Inderdaad, als de directe aanspraak uitgesloten wordt, moet ook niet verduidelijkt worden tot wie ze gericht is. Aldus worden besparingen op zinnen en woorden mogelijk gemaakt. Als· hij schrijft vanuit de fictie dat iedere spreker doorlopend enkel tot de voorzitter van de vergadering het woord richt, vermijdt de verslaggever vanzelf de overgang naar de directe aanspraak en andere tijdrovende en woordenverslindende ontsporingen. M.V.B.

1-144

I. ,- Algemeen DE TECHNIEK VAN HET BEKNOPT VERSLAG 111. - Scholing en voorbereiding Of de verslaggever « persklaar» schrijft of naderhand zijn aantekeningen uitwerkt, of hij zijn tekst in de directe of in de indirecte rede stelt, zijn taak behoort niet tot de lichte, eenvoudige karweitjes. Het zal wel gebleken zijn uit wat voorafgaat en sommige van de bijzonderheden die de reeds geciteerde mensen van het vak over hun werk geven, bewijzen het eveneens. Piet Bakker heeft het over « een raar fluïdum waardoor (de verslaggever) verbonden is met spreker en vergadering », Sartini over een afmattende geestesgymnastiek, waarvan het mechanisme een geheim blijft, ook voor de verslaggever zelf, die, hij vooral, er niet aan mag denken, wil hij zijn werk kunnen voortzetten. Zoveel geheimzinnige vaagheid om te karakteriseren wat nodig is (het fluïdum) en ,,'at niet mag (erover gaan piekeren hoe men het eigenlijk klaar speelt), bewijst dat zelfs ingewijden moeilijk de ingewikkeldheid van het verslaggeverswerk duidelijk kunnen maken voor buitenstaanders. Volkomen duidelijk is daarentegen de derde van de reeds genoemde journalisten, Franz Fischer, als hij de gevolgen van het verslaggeverswerk, die we hier enkel vermelden, uitvoerig beschrijft. Het zijn de vermoeidheid van de handspieren en de geestelijke afmatting. Misschien laten deze gevolgen zich minder pijnlijk voelen dank zij de gewenning, de enige leerschool die we vermeld vinden en dan nog enkel bij één van de drie geciteerde auteurs. Herman Sartini noemt inderdaad een beetje virtuositeit onontbeerlijk om het werk van de verslaggever aan te kunnen, virtuositeit die, voegt hij erbij, enkel door een lange ervaring en door de routine verkregen wordt. Als de zaken werkelijk zo staan, komt het er op aan te onderzoeken of de vrucht van de lange ervaring en de routine niet kan verkregen worden door een systematische scholing en oefening. Inderdaad, vele verslaggevers hebben niet de veelvuldige gelegenheid van de beroepsjoumalist om redevoeringen te leren «verslaan ». Niettemin wordt van hen een behoorlijk beknopt verslag verwacht. Gelukkig staan ook buiten de journalistieke praktijk verscheidene hulpmiddelen tot hun beschikking om hun werk te vergemakkelijken en het een bevredigend resultaat te verzekeren. 1.. 145

Een eerste, zeer algemeen hulpmiddel is de taalbeheersing. Of hij « persklaar» resumeert of met aantekeningen werkt, in beide gevallen moet de verslaggever het juiste woord kunnen treffen. Daarmee is, op het gebied van de verslaggeverij, meer speciaal bedoeld al naar het geval het woord dat verschillende andere samenvat of het synoniem, onontbeerlijk om een herhaling te vermijden van woorden, die in de redevoering behoorlijk ver van elkaar uitgesproken werden, maar, door het samenvatten, onwelluidend dicht bij elkaar geraken. Taalbeheersing bij de verslaggever veronderstelt ook de kennis van de goede zinswending en het taaleigen. Het gebeurt immers vaak, dat hij een redevoering niet enkel moet samenvatten, maar ze tevens uit de gewesttaal en een kreupele zegging dient om te zetten in behoorlijk Neder· lands en een deugdelijke zinsbouw. Een tweede hulpmiddel is de oefening. Een indirecte goede voorbereiding ligt in het resumeren van teksten, op welke manier dan ook, b.v. de schoolse met tabellen en accoladen ; de journalistieke digest-manier, die uit een tekst het interessantste haalt, hetzij beknopt, hetzij integraal; de samenvattende manier, die erin bestaat de tekst zo bondig mogelijk te herschrijven. Het komt niet op de manier aan, enkel op het drillen van de geest om vlug het onbelangrijke van het belangrijke te scheiden. Om zich niet enkel de onontbeerlijke geestesgymnastiek, maar ook de eigen schrijfwijze - en hiermee is zowel de vorm als het materiële schrijven bedoeld - van het beknopt verslag eigen te maken, zijn radio en bandopnemer geschikte hulp'middelen. Allebei bieden ze de gelegenheid om redevoeringen te beluisteren met de pen in de hand en aantekeningen of een persklare samenvatting te maken. Een ander hulpmiddel ligt in de rechtstreekse voorberei,ding tot de spreekbeurt of de vergadering die men beknopt moet « verslaan ». De verslaggever kan de stof die hij beheerst gemakkelijker samenvatten dan een tekst over een hem volkomen onbekend onderwerp. Hij heeft het minder kwaad met een spreker wiens betoogtrant en opvattingen hem vertrouwd zijn, dan met iemand van wie hij helemaal niets afweet. Hoe die directe voorbereiding tot een bepaalde redevoering of vergadering behoort te gebeuren, 'moet ieder voor zichzelf en in ieder geval afzonderlijk uitmaken. De ene keer is een min of meer uitgebreide speciale studie nodig, in een ander geval kan een algemeen « op de hoogte zijn >) volstaan. Iemand die dagelijks kritisch de krant inkijkt, zal voor een uiteenzetting over een actueel onderwerp beter toegerust zijn dan iemand die de samen te vatten redevoering vooraf heeft mogen lezen, als die iemand is wat de Duitsers noemen een « Sandleser, durch den der Stoff durchläuft wie durch eine Sanduhr ». I ... 146

Helaas, ja, wat u vermoedt na het lezen van dit voorbeeld waarin twee uiterste mogelijkheden tegenover elkaar geplaatst staan, is juist. Er bestaat geen onfeilbare methode om « beknopteverslaggevers » op te leiden of om de « beknopte-verslaggevers » een zelfs maar behoorlijk « opnemen» te verzekeren. Er bestaan alleen maar hulpmiddelen en enkel zij die de onontbeerlijke aanleg bezitten, vinden baat bij het gebruik van die hulpmiddelen. Zij alleen trouwens kunnen van de hulpmiddelen het goede gebruik maken. Zij slagen erin een boek te resumeren in een voor anderen leesbare vorm, u uit een radiorede het essentiële of het interessante mee te delen, zich op het « verslaan » van een congres in 1966 ruim voldoende voor te bereiden door het verslagboek van een in 1964 gehouden gelijkaardig congres te doorbladeren. Het verschil tussen het nationaal inkomen en het bruto nationaal product kunnen ze u niet haarfijn uiteenzetten, maar u kunt ervan op aan, dat ze in hun verslag nooit het ene voor het andere gebruiken. Doet de spreker het wel, dan zetten zij in hun tekst de vergissing recht. Wonderkinderen dus of alweters? Volstrekt niet. Enkel maar mensen die de aangeboren of tijdens de studies ontstane aanleg of neiging om een betoog te volgen en het mentaal te ontleden, om in hun geest te kiezen en te schiften, om (tegen de algemene stroming in) « het eenvoudig te doen hoewel het ingewikkeld ook gaat », om uitgaande van het bekende het onbekende te ontraadselen, die deze aanleg of neiging door aandacht en wilskracht aangekweekt hebben tot deze tenslotte, wanneer het toeval hen aan de verslaggeverstafel deed aanzitten, een vlot hanteerbaar en betrouwbaar instrument bleek te zijn.

IV. - Hulpmiddelen Bij het verrichten van zijn werk beschikt de « beknopte-verslaggever» over enkele hulpmiddelen, net als bij de voorbereiding, \vaarover zoëven gesproken is. Allereerst is er het feit ·dat de organisatie van het werk noodgedwongen aangepast wordt én aan het arbei,dstempo én aan de omvang van het verslag. Het kan bijna in een formule uitgedrukt worden: de prestatie van de verslaggever individueel blijft nagenoeg constant want hoe vlugger het beknopt verslag moet klaar komen en hoe uitvoeriger men het wenst, des te groter moet het aantal verslaggevers zijn. Wordt slechts één « beknopte-verslaggever» ter beschikking gesteld, dan mag deze niet meer dan het strict onmisbare opnemen, wil hij niet na ten hoogste een goed halfuur ofwel bek-af geraken I,. 147

of in zijn kopij met niet te vullen leemten zitten. Hij kan enkel het geraamte van de uiteenzettingen en de discussie noteren. Daarbij is van de verslaggever, die er alleen voorstaat, een degelijke voorbereiding vereist. Hij vooral moet vertrouwd zijn met het onderwerp, eventueel met de ter vergadering te bespreken documenten en zo mogelijk met de sprekers. Zijn er meer verslaggevers beschikbaar, dan wordt meestal een beurtregeling ingevoerd, waarbij elk een bepaalde tijd noteert. Door de band wordt een kwartier als het maximum voor een opnamebeurt aangezien. De beurtregeling biedt het grote voordeel dat, wanneer het beknopt verslag in een minimum van tijd moet klaar komen, de correctie spoedig kan gebeuren. De correctie is een kostbaar hulpmiddel voor de verslaggever, vooral als hij er dadelijk na zijn opnamebeurt, wanneer het gehoorde nog fris in het geheugen zit, toe kan overgaan. Een interessante aanvulling, ·een secure vermelding van een door de spreker gedane verwijzing, het nakijken van een document om zich van de juistheid van een genoteerd cijfer of een eigennaam te vergewissen, dat en meer ander dergelijk bijwerken wordt door de correctie mogelijk gemaakt, naast de verbeteringen die aan de woordkeuze en de zinsbouw aangebracht kunnen worden. Vooral wanneer het beknopt verslag persklaar opgenomen wordt, is de correctie van groot belang. We hebben ooit een ploeg aan het werk gezien waarin ieder van de verslaggevers op zijn beurt de opname van een collega nakeek. Er waren dus voor elke opneemperiode twee luisteraars ; de ene schreef, de andere luisterde mee en corrigee~de naderhand de persklare kopij van zijn collega. Daar het verslag bestemd was om nog tijdens de vergadering broksgewijs te worden rondgedeeld en aangeplakt naarmate het klaar kwam, was het voor de correctie toegepaste systeem uiterst nuttig omdat het een hogere graad van nauwkeurigheid hielp bereiken in een minimum van tijd. Wordt het verslag in notities opgenomen, dan is het schrijven of dicteren een eerste vorm van correctie, die aangevuld wordt met het nalezen van de geschreven of getypte tekst. Wanneer deze methode toegepast wordt, is het mogelijk voor de correctie een beroep te doen op de geluidsband waarop de redevoering integraal opgenomen is. Als de verslaggever aan de juistheid van zijn notities twijfelt, kan hij de desbetreffende passage opnieuw beluisteren. Vooral wanneer voor het opstellen van het beknopt verslag veel tijd beschikbaar is, kan de bandopnemer goede diensten bewijzen. Nooit echter kan hij de aantekeningen vervangen, omdat die al een keuze vormen en de hoofdelementen van de 1--148

samenvatting behelzen. Zij, en niet langer de redevoering, zijn de werkstof van de verslaggever, die zich aan zijn notities moet houden, wil hij niet het gevaar lopen, bij het wederbeluisteren van de redevoering, het eerste stadium van zijn werk - het maken van aantekeningen - volledig over te doen. Met andere woorden : de bandopnemer dient enkel om in twijfelgevallen geraadpleegd te worden, niet voor een tweede auditie, die de geluidsband tot een tijdrover en een hinderpaal van de beknoptheid maakt. Wel kan, als daartoe de tijd beschikbaar is of voor een buitengewoon belangrijke passage, de samenvatting via de bandopnemer aan de integrale tekst getoetst worden. Het is een minder tijdrovende controle dan de tegenovergestelde, die erin bestaat de rede opnieuw te horen en nog maar eens aantekeningen te maken. Al wat controle is, lijkt ons echter eerder tot de revisie dan tot de redactie en de correctie te behoren. Overal waar het beknopt verslag zo spoedig mogelijk dient klaar te zijn, is een revisie onontbeerlijk. Ze vormt, naast de beurtregeling bij het opnemen en de mogelijkheid tot correctie van de opgenomen tekst, een hulpmiddel waardoor de taak van de «beknopte-verslaggever » enigszins verlicht wordt. Het besef dat iemand achter hem staat, iemand anders in laatste instantie verantwoordelijk is voor de vorm en de inhoud van het verslag, heeft een dubbele uitwerking op de verslaggever. Om het bondig te zeggen: al ,de gevaren waarmee het snelle arbeidstempo de kwaliteit van het opstel bedreigt, mag hij over het hoofd zien, vermits het produkt van zijn haastig werk gereviseerd wordt. Maar omdat zijn tekst kritisch nagekeken wordt door iemand die mee de redevoering gehoord heeft, spant de verslaggever zich bestendig in om het gezegde dat haast en spoed zeI/den goed zijn, steeds weer onwaar te maken. Echter niet om de verslaggever zelfverzekerdheid en een prikkel tot kwaliteitsproduktie te geven, is de revisie in sommige gevallen onontbeerlijk. Wel omdat, waar beurtsgewijs gewerkt wordt, de onderscheiden opnamen, die elk uit een verschillende pen komen, aan elkaar gebonden moeten worden. Het is daarbij vereist dat iemand overzicht heeft o~er het geheel van het verslag. Een voorbeeld kan dit duidelijk maken. Een spreker heeft het over de taalwet van 1931. De verslaggever schrijft, misschien onbewust, zoals het hoort 1932. Maar naderhand, als een andere spreker aan het woord is en een andere verslaggever aan het werk, maakt de vergadering zich vrolijk om de lapsus en komt het daarover tot een heftige woordenwisseling. Het relaas van dit incident kan enkel zin hebben, indien de revisor de correctie door de verslaggever aangebracht, ongedaan maakt en de spreker naar de taalwet van 1931 laat verwijzen. 1-149

We laten het bij dit ene voorbeeld. Het is inderdaad overbodig ver/der uit te weiden over de revisie, die bij de redactie van een beknopt verslag in wezen niet verschilt van de tekstrevisie elders. Er werd hiervan enkel gewag gemaakt omdat ze de taak van de verslaggever verlicht en als dusdanig een onderdeel is van de techniek van het beknopt verslag, die alleen het onderwerp van deze artikelenreeks vormde.

M.V.B.

DEZE MAAND AAN DE KAAK Van allerlei zijde is de wens uitgesproken dat Taalbeheersing in ieder van zijn nummers, kort, zakelijk, op een taalfout zou wijzen. Dat vinden ook wij een uitstekende gedachte ; sommige verkeerde woorden en uitdrukkingen hebben nu eenmaal zo'n taai bestaan... Als eerste in de reeks, er « moest » toch

e~en

eerste komen: het

foutief gebruik van het hulpwerkwoord ( moest(en)

»

in onder..

stellende bijzinnen. Bijv.: Moest het regenen, dan wordt het feest uitgesteld. « Moest» kan geen veronderstelling uitdrukken; mocht kan

dat wel. Juist is dus: Mocht het (gaan) regenen, dan wordt het feest uitgesteld. Ook met als of indien (voorwaardelijke voegwoorden) komt men terecht: Als (indien) het regent, wordt het feest uitgesteld. Voor meer bijzond,erheden: zie Tb. 11, 137-14°.

1.- 150

I.

~

Algemeen

TITULATUUR IN HET BRIEFADRES In een vorige bijdrage CTaalbeheersing I, 135-138) hebben we enige vraagstukjes in verband met de adressering van brieven behandeld: het achterwege laten van interpunctie; de plaatsing van het huisnummer achter de straatnaam, zonder komma ertussen; de drie minimale adresseertitels de heer, mevrouw, mejuffrouw,. het al of niet met een hoofdletter schrijven van die drie titels; het al of niet gebruiken van het voorzetsel Aan vóór titel en naam van de geadresseerde. Er was sprake van «minimale)} adresseertitels. Deze term wijst op het bestaan van een titulatuur, ook in de briefadressering, die boven het minimum uitgaat. Daar zullen we ons deze keer mee bezighouden.

N et als in Nederland ? Een van de pijlers waar dit tijdschrift op rust is de opvatting, de overtuiging, het beginsel dat Nederland en een belangrijk gedeelte van België samen één taalgebied vormen en dat dit taalgebied, boven alle plaatselijke en gewestelijke en Belgische variaties, één algemene Nederlandse taal bezit, het zogenaamde

ABN; dat dit het Nederlands is zoals het in Nederland tot ontwikkeling is gekomen en zoals het door beschaafde milieus in de Hollandse steden gesproken en geschreven wordt en zich nog voortdurend verder ontwikkelt; en dat het Nederlands taalgebruik in België zoveel mogelijk aan dat in Nederland moet worden aangepast, teneinde de principiële eenheid van ons taalgebied in feite te verwezenlijken. Dat betekent dat we ons in gevallen van verschil tussen Nederlands en Belgisch taalgebruik bij voorkeur richten naar de in Nederland geldende norm. Dat hebben we ook gedaan bij de behandeling van de hierboven nog eens aangeduide adresseringsproblee'mpjes. Kunnen we of moeten we de adrestitulatuur, voor zover deze boven het algemeen minimum uitgaat, aan dezelfde norm toetsen?

Dr., Ir., Drs., Mr. Het antwoord luidt bevestigend voor die vormen van titulatuur die als elementen van het gewoon algemeen-beschaafd taalgebruik 1.- 151

beschouwd kunnen worden en die ook in Nederland als zodanig de waarde van vaste normen van taalgebruik bezitten, bijv. in een briefadres niet « Juffrouw», « Juffer» of « Mejuffer », maar Mejuffrouw, niet « Mijnheer » maar De Heer ..., en verder bijv. de mogelijkheid om op grond van persoonlijke voorkeur De heer ... (met een kleine letter) te schrijven, zoals in de vorige bijdrage uiteengezet. Tot die vaste normen behoort ook het gebruik om bepaalde titels, met name die welke academische graden aanduiden, als deel van de naam te behandelen, vóór de eigenlijke naam te plaatsen en altijd in de officieel of door het gebruik geijkte vorm van een afkorting te bezigen. Wij denken hierbij aan Dr. voor « Doctor », Ir. voor « Ingenieur », Drs. voor « Doctorandus» en Mr. voor « Meester ». Het is verder gebruikelijk vóór de aldus van een titel voorziene namen het algemene De Heer, Mevrouw of Mejuffrouw niet achterwege te laten. Dus :

- De Heer Ir. P. Jansen - Mevrouw Dr. G. Peeters We adresseren dus niet aan « Ir. P. Jansen » zonder De Heer ervoor. Evenmin schrijven we de hier behandelde titels voluit. Dus niet: « Mevrouw Doctor G. Peeters » of « Meester L. Dewitte ».

Prof. Dr. Tot besluit van dit paragraafje iets over de titel « Professor ». We mogen het bij onze lezers als bekend veronderstellen, dat de titel « professor» toegekend aan een leraar van de middelbare school een gallicistisch insluipsel is, dat die titel volgens N ederlands gebruik alleen aan hoogleraren aan een universiteit of hogeschool toekomt. Dat geldt in het bijzonder voor de afkorting Prof. als titel opgenomen in een naam. Prof. is geen officiële maar een traditionele titel. Het is geen titel van dezelfde orde als Dr., Drs., Ir., Mr. Dit zijn titels die academische graden documenteren. Prof. duidt een academische functie, die van het hoogleraarschap aan. Wegens de verschillende aard van de titels Prof. en Dr. worden ze beide bij de naam vermeld, dus: De Heer Prof. Dr. G. Peeters.

Beroepsaanduidingen Geen in de naam opgenomen aanschrijftitel is Dokter. Het behoort tot het algemeen taalgebruik iedere geneesheer als dokter I,. 152

aan te spreken: « Dag dokter » - « Ja dokter » - « Dank u wel, dokter ». We spreken ook vaak over iedere geneesheer als over een dokter: « Aan de overkant woont een dokter» - « Ik ga morgen naar de dokter ». Dat gebruik van dokter als verbasterde vorm van doctor is te verklaren uit het feit dat van alle doctores lange tijd de doctor in de geneeskunde de enige was met wie de hele bevolking in aanraking kwam, zogezegd de doctor bij uitstek. [We zeggen ook: «Ik ben bij dokter Willems geweest ». Dokter is de algemeen gebruikelijke aanduiding en aanspreking geworden van de man (of de vrouw) die de geneeskunde uitoefent.] Het is echter geen titel die we in het briefadres voor de naam zetten. Ook de dokter zelf doet dat niet in zijn briefhoofd of op zijn visitekaartje. Als hij de academische graad van doctor bezit (en dat doet hij in België altijd), zet hij die vóór zijn naam, in de gewone vorm Dr. Bezit hij die graad niet, dan zet hij niets voor zijn naam. De beroepsaanduiding van de dokter, of hij Dr. is of niet, luidt volgens het huidig Nederlands taalgebruik: arts. Dus: J. Geldermans, Arts - Dr. W. Droogh, Arts. Beroepsaanduidingen zijn ook advocaat en notaris. Het zijn geen titels die vóór, maar beroepsomschrijvingen die achter de naam worden geplaatst. En in briefadressen (indien we ze daarin opnemen), onder de naam - met weglating van de komma achter de naam. Dus: De Heer J. Geldermans Notaris Steenstraat Ij Culemborg De Heer Dr. W. Droogh Arts Gentsestraat Ij Brugge De Heer Dr. G. van Straeten Advocaat Kunstlaan 103 Brussel- 4. Adressen op brieven kunnen dus als tweede regel een beroepsaanduiding of een functieomschrijving bevatten: Arts, Advocaat, Notaris, maar het kan ook zijn: Hoofdredacteur van Taalbeheersing - Directeur van het Havenwezen - Minister van Buiten1-153

landse Zaken - Ambassadeur van België - Bisschop van Roermond, enz.

Dit alles behoort nog tot de vaste normen van Nederlands taalgebruik : - de plaatsing van academische titels als Dr., Drs., Ir., Mr. vóór de naam, met behoud van De Heer, Mevrouw enz.; - de plaatsing van beroepsaanduiding of functieomschrijving achter de naam, in het briefadres eronder; - het niet achterwege laten van Dr. na Prof.; - het gebruik van Arts als beroepsaanduiding in adres of briefhoofd van de « dokter ». Er zijn echter ook titulatuur-tradities die niet zo stellig als vaste Nederlandse normen voor algemeen taalgebruik kunnen worden beschouwd. Daar komen we nog op terug.

M.v.N.

DEZE MAAND AAN DE KAAK «

De hogervermelde formules»

« Zie hoger»

Het gebruik van de comparatief « hoger » in plaats van het bijwoord

boven is een veel voorkomende vergissing. Beperkt tot België, is ze te wijten aan een verkeerde interpretatie van Fr. « plus haut », dat in dit verband « ci-dessus » betekent en bijwoordelijk wordt gebruikt. Juist voor « voir plus haut (voir ci-dessus) » is dus zie (hier)boven en voor « les formules mentionnées plus haut (ci-dessus)) de bovenvermelde, bovengenoemde, bovengemelde, bovengezegde formules. Alleen als er sprake is van een vergelijking is de comparatief hoger op zijn plaats. Bijv.: de gebouwen in onze steden worden steeds hoger. 1lU'JI''''~~~,~

I ~ 154

I. ,., Algemeen NOG STEEDS DE ENVELOP Het kan overdreven lijken, zo uitvoerig als wij dat sinds enige maanden aan het doen zijn, allerlei detailkwesties in 'verband met de adressering van brieven te behandelen. D'e ervaring heeft mij echter geleerd, dat er nog bij velen onzekerheid bestaat, juist over die detailkwesties. We hebben ons dan ook voorgenomen, indien enigszins mogelijk, alle problemen en probleempjes, die met het schrijven van brieven verband houden, volledig te behandelen. In onze vorige bijdrage hebben we een en ander gezegd over sommige vormen van bijzondere titulatuur in het briefadres, en over het verschil tussen titel en functie-aanduiding. Alvorens op dit thema verder te borduren, willen we eerst nog een detail behandelen waarover ook bij menigeen vragen rijzen.

Afkortingen Over het gebruik van afkortingen valt heel wat te zeggen. De ene afkorting is de andere niet, en niet altijd en overal gelden dezelfde regels; er zijn bijv. afkortingen die men wel in een krant maar liever niet in het briefadres gebruikt. Wij bepalen ons voorlopig tot het laatste: het gebruik van afkortingen in het briefadres. Er zijn om te beginnen officiële afkortingen; ik denk hier in het bijzonder aan de academische titels, die we de vorige maal besproken hebben: Dr., Drs., Mr., Ir., Prof. Dit zijn de authentieke en officiële schrijfvormen van die titels, die we altijd zo en niet voluit opnemen. Het is tegen het gebruik en onjuist te adresseren aan « Professor Doctor P. van Aelst ». De enig juiste vorm is: « Prof. Dr. P. van Aelst ». Dat « Ingenieur », voluit geschreven, geen titelwaarde bezit, blijkt duidelijk uit het feit dat er twee ingenieurstitels bestaan, zowel in Nederland als in België, nl. Ir. en Ing., waarvan alleen de eerste de academische graad van ingenieur aanduidt. Voluit « Meester» schrijven vóór de naam van een jurist is mis, verkeerd. De enige vorm die in aanmerking komt is Mr. Het is dan ook volkomen onjuist en verwarrend, d'e afkorting « Mr. » te gebruiken voor « Mijnheer » I Eveneens verwerpelijk is de afkorting « M. » voor « Mijnheer »; in feite is dat trouwens de aan het Frans ontleende afkorting voor « Monsieur ». Indien men « Mijnheer» zou willen afkorten, zou Mijnb. de aangewezen vorm zijn; het is echter ongebruikelijk Mijnheer af te korten. En, zoals 1.- 155

we in een vorige bijdrage hebben uiteengezet, komt « Mijnheer » als adresseertitel in het geheel niet in aanmerking, noch voluit, noch minder afgekort tot « Mijnh. », en zeker niet in de vormen « Mr. » of « M. » ! De adresseertitel is de Heer. Over de afkorting van de Heer is al heel wat te doen geweest. Ik kom daar nog wel eens op terug, maar vandaag beperken we ons tot dit ene: de betiteling de Heer in het briefadres. En we behandelen dan meteen Mevrouw, Mejuffrouwen Mevrouw de Weduwe. Afkorten of niet ? We kunnen niet voor alle vier die gevallen één algemene regel geven. Of eigenlijk zouden we dat wel kunnen, maar we doen het niet - \vant met ,velk recht zouden wij regels geven of vaststellen ? We kunnen alleen maar regels trachten af te leiden uit het gebruik, en dat gebruik wordt in dit geval bepaald door de gevoelswaarde die de taalgebruikers aan de volledige resp. afgekorte vorm hechten. We constateren dan dat I) de Heer in het briefadres nooit wordt afgekort; 2) Mevrouwen Mejuffrouw wel vaak in afgekorte vorm voorkomen (Mevr. en Mej.) maar toch voluit geschreven in het briefadres hun functie als beleefde betiteling beter vervullen; 3) Weduwe, indien deze aanduiding gebruikt wordt, meestal wordt afgekort.

We zullen ons niet verdiepen in de gevoelsmotieven die Mevr. en Mej. wel maar « de H » of « de Hr » of « Dhr. » of « Dh. » in het briefadres niet aanvaardbaar maken. Mijn advies luidt trouwens, aan de volledige vormen Mevrouwen Mejuffrouw de voorkeur te geven. Met die weduwe is het enigszins anders gesteld. Weduwe duidt louter een staat aan, het is geen «titel ». Het is bovendien een aanduiding die door vele weduwen, tegenwoordig althans, niet erg op prijs wordt gesteld. In het algemeen zou ik zeggen: duid het weduwschap (bij de adressering) alleen aan in gevallen waarin de betrokken vrouw zelf, bijv. in haar afzendadres of op haar visitekaartje, haar weduwe-zijn vermeldt. Als zij zichzelf als Mevrouw]. Peeters-Verholme beschrijft, behoeven wij haar er niet aan te herinneren dat zij « Mevrouw de Weduwe» is. Wordt het weduwschap wel vermeld, dan zal niemand het als minder beleefd voelen - eerder het tegendeel - wanneer we de afkorting W ed. gebruiken. Maar altijd met de ervoor, niet «Mevr(ouw) Wed(uwe»>! Met of zonder punt Nog zo'n kleinigheidje dat menigeen hoofdbrekens schijnt te kosten is de vraag of achter een afkorting altijd een punt moet worden I ~ 156

geschreven. We zullen ook deze vraag niet in haar geheel beantwoorden, maar ons meer beperken tot de afkortingen in het briefadres. We hebben al eerder gezegd dat er in het briefadres geen punten en komma's worden opgenomen, en we hebben ook uitgelegd, waarom dat niet gebeurt. Er is echter verschil tussen de interpunctie-punt, aan het eind van een zin - die in het briefadres achterwege blijft; en de afkortingspunt, die wél gehandhaafd blijft. Afkortingen in het briefadres worden van een punt voorzien. In de eerste plaats natuurlijk de voorletter(s) van de geadresseerde, maar ook alle andere afkortingen, zoals Wed. en eventueel Mevr. en Mej. Hetzelfde geldt echter eveneens voor de behandelde academische titels. Daarbij maakt het in het geheel geen verschil uit, hoe de afkorting gevormd is ! De een of andere precieserik heeft eens bedacht, dat bijv. Ing. en Prof. met, maar « Ir », « Dr », « Mr » zonder afkortingspunt geschreven moesten worden. Omdat bij de laatstgenoemde drie titels de laatste letter van de afkorting ook de laatste letter van het volledige woord is. Afkortingen gevormd door weglating van een slotstuk zouden wel, die welke gevormd zijn door weglating van een middenstuk, zouden geen punt krijgen. In werkelijkheid betekent de punt bij afkortingen echter niet: « hier, waar deze punt staat, is een gedeelte van het woord weggelaten », maar: « de vorm, die u hier ziet, is een afgekort (of verkort) woord ». We schrijven dan ook Dr., Mr., Ir. met de afkortingspunt erachter. De punt in de vorm Dr. wil alleen maar zeggen: « u moet hier niet dr lezen, maar doctor; u hebt hier met een afkorting te doen ». Twee afkortingen

Wij vestigen de aandacht op een tweetal in het Nederlands gebruikelijke afkortingen, waarvoor we nog vaak Franse, of ook wel naar Frans voorbeeld zelf gefabriceerde afkortingsvormen aantreffen, nl. pla en t.a.v. De geadresseerde verblijft tijdelijk op het adres waar de brief zal worden bezorgd, bijv. als kostganger of als logeergast; ofwel hij wenst uw brief niet op zijn eigen adres te ontvangen maar heeft dat van iemand anders opgegeven; of u kent zijn particulier adres niet en stuurt daarom uw brief, hoewel die een particulier karakter draagt, naar de zaak waar de geadresseerde werkt. Dan verdient het gewoonlijk aanbeveling, dit in de adressering te doen uitkomen, door de aanduiding « per adres », die afgekort wordt 1.. 157

tot p.a., maar meestal, zonder afkortingspunten, met een breukstreep wordt gevormd: pla. Dus bijv.: De Heer J. Reinierse plo Familie W. Lievens De tweede afkorting betreft het geval dat u een brief aan een firma, de redactie van een krant of iets dergelijks adresseert, maar dat het uw bedoeling is dat uw brief een bepaald persoon, bij die firma werkzaam of tot die redactie behorend, in handen zal komen. De daarvoor gebruikelijke uitdrukking luidt: ter attentie van, en de gewoonlijk gebruikte afkorting is: t.a.v. Bijv.:

(Aan de) N.V. Bouwmaatschappij Flandria t.a.v. de Heer L. Wouters (Aan de) Redactie van het Vlaams Dagblad t.a.v. de Heer G. Vercruyssen Hoewel t.a.v. aan het begin van een nieuwe regel staat, wordt de kleine letter t gebruikt. Dat is zo de gewoonte. Achter t.a.v. kan natuurlijk ook een meer algemene aanduiding komen, bijv.: « t.a.v. de Afdeling Verkoop» of: « t.a.v. de Redacteur Buitenland» enz.

M.v.N.

DEZE MAAND AAN DE KAAK «De wet is op getreden ». 4:::'~\

I

januari in voege

«Dat gebruik is nog altijd in voege».

,f~'l\\

\'~ ~ « In voege treden », « in voege zijn » ~álr~ zijn geen Nederlandse uitdrukkingen.

Wij zeggen: Deze wet treedt I januari 1967 in werking. Ook: Die regeling is inmiddels van kracht geworden. Dat gebruik is nog altijd in zwang. Voor meer bijzonderheden: zie Tb. I, 85 en 11, 11-1;.

I,J 158

I. - Algemeen HET ADRES V AN ECHTPAREN

Terwijl onze reeks bijdragen over het briefschrijven en wat daar zo al aan vastzit nog doorloopt, komen er a1 vragen binnen die nog eens duidelijk aantonen, hoeveeJ gevalletjes en detailkwesties op dit gebied nog om behandeling vragen.

De heer en mevrouw Zo werpt een lezer het geval op van de uitnodiging gericht tot een echtpaar, zowel in het algemeen als ingeval de man krachtens academische graad of anderszins op een erkend predikaat (bijv. Dr.) aanspraak kan maken. In het algemeen adresseert men aan een echtpaar als volgt : De Heer en Mevrouu' ... Of, indien men zulks verkiest, met kleine letters: De heer en mevrouw ... Dit: is een traditionele en geij.kte vorm. Dat traditionele komt ook in de volgorde tot uitdrukking: alle voorrang aan dames ten spijt, staa.t in deze vaste formule de heer voorop. Zo wil het nog steeds het gebruik.

Eigenlijk zijn we nog steeds met de envelop bezig en nog niet aan de aanspreekvormen bovenaan de·brief zelf toe. Even daarop vooruitlopend, willen we echter wel alvast iets ·zeggen over de aanspr.eekvorm in de brief, die wè aan De Heer en Mevrouw ... geadresstccrd hebben. Vroege'r aarzelde ook hier niemand de patriarchale volgorde toe te passen: Geachte Heer en Mevrouw. Dat kon geen probleem opleveren, het stond nu eenmaal bij voorbaat vast dat de pater familias in alle 'rtlaatschappelijk verkeer, dus ook in het briefverkeer, de hoofdpersoon was. Wat dat betreft zijn de opvattingen wel even anders geworden. Sommigen leiden hieruit af dat men beter de algemene beleefdheidsregel ~(dames gaan voor» kan toepassen en ge'ven er de voorkeur aan, inde aanschrijving van een echtpaar de vrouw des huizes voorop te plaatsen. Dit lijkt mij een te ongenuanceerd doorslaan naar het .andere uiterste. Het is de. toepassing van een beleefdheidsregel die van een bijzondere positie van de vrouw uitgaat, niet van haar gelijkberechtiging met de man. Deze laatste als uitgangspunt nemend, passen velen tegen\voordig d'eze regel toe: 1-163

- is de brief weliswaar tot het echtpaar, maar toch in de eerste plaats aan de yrouw gericht, dan zet men de vrouw voorop; - is de brief voornamelijk tot de man gericht, maar ook wel voor de vrouw bestemd, dan. zet men de man voorop. En dan' doet zich nog een eigenaardig verschijnseltje van taalgebruik voor, waar ik even op wil wijzen. Aan een man schrijft men: Geachte Heer, een dame schrijft men aan als Geachte Mevrouw. Dit laatste blijkt zo, ook als er een heer tussen komt: Geachte Heer en j\1evrou'U'. Men kan « geachte» (of een ander attribuut) en « heer » echter niet van elkaar scheid~n. «Heer » zonder meer is geen aanspreekvorm, men denkt daarbij aan een feodale heer of aan de Heer in godsdienstige zin. Vandaar dat men nooit schrijft « Geac,hte i\1evrou\v en Heer» maar Geachte Mevrouu' en Mijnheer. Samenvattend : I. op de envelop: De Heer en Mevrouu' ... ; 2. bovenaan de brief: of: Geachte Heer en Mevrouu': of: Geachte Mevrou'U' en Mijnheer.

Echtpaar er; titulatuur De vraag doet zich voor: als men aan een echtpaar adresseert, welke voorletter gebruikt men dan? En \vat doet men in een dergelijk geval, wanneer de man een titel bezit,. met die titel? Er bestaan op dit punt verschillende mogelijkheden en gebruiken, die niet los gezien kunnen worden van de plaats die de vrouw in het maatschappelijk en gezînsbestel inneemt. In beginsel zijn er twee soorten vormen: die waarbij de vrou~; mtn of meer achter de man schuilgaat, en die waarbij haar gelijkberechtiging tot uitdrukking komt. Typerend voor de eerste categorie zijn vormen als: De Heer G. p,londeel en Mer'rolfZ.e1, of: De Heer G. Blondeel en Echtgenote. Beide vormen doen verouderd aan, dragen het stempel van een voorbij tijdperk, doordat de vrouw hier als een naamloos aanhangsel aan de man hangt. te bengelen. In overeenstemming met de gelijkheid va~man en vrouw, en tevens geschikt om de moeilijkheid van die voorletterkwestie te vermijden is de in Nederland in dit geval meest gebruikelijke vorm: Aan de Heer en MeVrOUZR) Blondeel-NaesJens. Dus beide familienamen, met streepje ertussen, zonder voorletters. Zou zich de moeilijkheid voordoen dat cr nog een echtpaar Blondeel-Naessens tot de kennissenkring behoort, dan gebruiken 1-164

we als onderscheidingsteken de voorletter van de man: De Heer en Mevrouw G. Blondeel-Naessens (de man heet Guido). De in België nog bestaande gewoonte van gehuwde vrouwen en weduwen om altijd de voorletter of voornaam van haar man te voeren (in het aangehaalde geval bijv. Mevrouw Guido Blondeel of Mevrouw G. Blondeel) is aan buitenlandse, niet-Ned~r­ landse invloed toe te schrijven. Door het huwelijk neemt de vrouw wel de familienaam maar niet de voornaam' van haar echtgenoot aan! Wij gaven echter reeds een voorbeeld van gebruik van de mansvoornamen bij de Heer en Mevrouw, nl. als onderscheidingsletter met het oog op een echtpaar dat dezelfde familienamen draagt. Ook daarvan afgezien, kan voorl~tter of voornaam van de man dienen ter verduidelijking, als antwoord nl. op de vraag, welke heer en mevrouw Blonde'el precies bedoeld worden. Het geval doet zich trouwens ook voor, dat mende meisjesnaam van de vrouw niet kent. En zo krijgen wc de volgende mogelijkheden: 1. De heer en mevrouw Blondeel-Naessens. 2. De heer en mevrouw Blondeel. 3., De heer en mevrouw G(uido) Blondeel-Naessens. 4. De heer en mevrouw G(uido) Blondeel.

Nu het geval dat de man een academische titel draagt. Volgens het (niet-Nederlandse) systeem dat de vrouw van haar voornaam·berooft (zodat ze op haar visitekaartje zet: Mevrouw Guido Blondeel) krijgt ze van een gegradueerde man onverdiend een academische promotie; ze schrijft 'dan immers op haar kaartje: Mevrouw Prof. Dr. Guido Blondeel. Alsof de eenrnakende werking van het huwelijk zover ZOl! gaan, dat de vrouw met haar man niet alleen zijn familienaam maar ook zijn titel zou delen. Als mevrouw Blondeel het fijn aanvoelt, zal ze het een beetje « snob » vinden, te laten drukken: « De Heer en Mevrouw Prof. Dr. Guido Blondeel nodigen U uit. .. » Ze zal de voorkeur geven aan: Prof. Dr. Guido Blondeel en Mevrou'lQ.~ Blondeel-Naessens nodigen U uit ... Tot zover over de wijze waarop dit echtpaar zelf formuleert. Wellicht komen we daar nog op terug, als we het visitekaartje gaan behandelen. Bij het adresseren van een brief aan dit echtpaar komt de zaak even anders te liggen. We willen niet, door « De Heer en Mevrouw Blondeer·Naessens ) te schrijven, aan de hoogleraar de hem toekomende titel onthouden. Anderzijds past het ons niet, in de adressering het echtpaar in een « Prof. Dr. » en een « Mevrouw» te onderscheiden. Daarom volgen we hier het systeem van voorletter en titels van de man, voor het hele echtpaar. I - 165

Om bij- deze betiteling niet te sterk de nadruk op de vrou\velij.ke helft van het paar te laten vallen, laten we hier bij voorkeur de meisjesnaam weg,·zodat we krijgen:

Aan de Heer en Mevrouw Prof. Dr. G. Blondeel.

*

Dit alles is natuurlijk niet louter een kwestie van taalgebnJik maar evenzeer van maatschappelijke stijl en omgangsvormen. Daarbij wil ik er de nadruk op leggen, dat niet alle aanwijzingen die ik hier geef rotsvaste voorschriften zijn. Er zijn allerlei twijfelen grensgevallen. Sommige vormen, vooral uit het gewone algemene .briefverkeer, zijn duidelijk en boven alle twijfel verheven. Dat heb ik bij die gevallen ook doen uitkom.en. In allerlei bijzondere toepassingen moet men van de algemene uitgangspunten uitgaan en zo, met het nodige persoonlijke inzicht· en met gevoel voor verhoudingen, tot de beste vorm komen. Ik heb daarbij niet nagelaten van mijn voorkeuren blijk te geven, zoveel mogelijk getoetst aan wat in Nederland gebruikelijk is. Dat wil echter niet zeggen dat iemand anders hier en daar niet tot een andere voorkeur zou kunnen komen.

Neem tot slot nog eens een bijzonder geval: we nodigen een ambassadeur en zijn vrouw uit tot een feestelijke bijeenkomst. We willen hem de titel Zijne Excellentie natuurlijk niet onthouden. Maar « De Heer en Mevrouw Zijne Exçellentie ... » gaat niet, dat voel je onmiddellijk. Wat doen we dan? We grijpen terug op een formule die we voor meer gewone gevallen uit het burgerlijk leven als « ouderwets») verworpen hebben, en schrijven « Zijne Excellentie ... en Mevrouw». Wanneer ons van die keuze rekenschap wordt gevraagd, aangezien we tegen De Heer ... en Mec'1'ouw bepaalde bezwaren hebben geopperd, dan herinner ik eraan dat die bezwaren voortkwamen uit de opvatting dat hier Mevrouw een zeer naamloos aanhangsel van haar heer gemaal zou zijn; bij een zo hoge betiteling als Zijne Excellentie krijgt dit naamloos toevoegen van de echtgenote echter weer zin; dit zijn verhoudingen die zich aan het denkbeeld van « gelijkberechtigiflg van' de vrouw) onttrekken. Bovendien is Zijne Excellentie een zo archaïsche titel, dat die « ouderwetse » toevoeging van Mevrouw hier ook stilistisch zeer verantwoord lijkt. M. v. N.

1-166

I. ,., Algemeen «WELEDELGESTRENG» EN «GROOTEDELACHTBAAR» Een opvallend verschil tuss'en titulatuur in Nederland en titulatuur in België wordt gevormd door de vele in Nederland gebruikelijke titels die in België niet gebezigd worden, zoals Weledele, Hoogedelgestrenge en zo me'er. Aangezien dit tijdschrift een zo groot mogelijke eenheid van Nederlands taalgebruik in het hele taalgebied als doel heeft vooropgesteld, rijst als vanzelf de vraag: betekent dit nu; dat wij ons moeten beijveren ook die hoogdravende titulatuurvormen van de Nederlanders over te nemen? Anti-Hollands sentiment en voorliefde voor wat scheidt boven datgene wat verbindt, zijn natuurlijk slechte raadgevers,waarvan we geen verstandig antwoord op onze vraag te verwachten hebben. We ~rullen ook deze aangelegen~eid objectief moeten beschouwen. En dan stellen we om te beginnen vast, dat dit soort archaïsche betitelingen ook bij ons niet onbekend is. Men vindt ze in de sfeer van het K~oninklijk Huis: Aan Zijne Maiesteit de Koning, Aan Hare Majesteit de Koningin, Aan Zijne Koninklijke Hoogheid de Prins van ... Ook in de sfeer van de R.K. Kerk, en in die van de diplomatie. Maar voor het' overige is er van titels als Èdel-

grootachtbare, Hooggeleerde, Weledelgestrenge en dergelijke in ons land geen sprake. Sommigen leiden daaruit een of ander in het volkskarakter gelegen verschil tussen Noord en Zuid af, maar dat is volkomen onzin. De kanselarijen uit de tijd van de Renaissance sprongen kwistig om met titels als illustri'Ssimus en reverendissimus, en toen het Latijn door de volkstalen vervangen werd, werden overal waar ook de hogere standen zich van de volkstaal bedienden die titels min of meer vertaald overgenomen. En nu valt het licht te begrijpen dat die titulatuur, die een titulatuur van standen en rangen wa.s, e'en veel grotere betekenis kreeg, zich veel weelderiger ontwikkelde en van veel groter belang werd in een wereldrijk als het Holland van de 17 de en 18de eeuw, dan in het Vlaams Brabantse deel van de Zuidelijke Nederlanden, waar onze t~al steeds meer tot een taal verviel voor de onaanzienlijken en 00ontwikkelden. Toen kwam de Franse Revolutie, die alleen nog maar « burgers» erkende, en daarmee werden, ook in ons land, dat zOiVeel 1.. 167

eerder dan Holland bij Frankrijk werd ingelijfd, de oude standstitels weggevaagd. In Nederland is de rechtstreekse invloed van de Franse Revolutie veel geringer geweest dan bij ons. Er was daar een regentendom, een patriciaat, een sterke (Nederlandstalige) standenmaatschappij, die zichzelf en hun tradities niet zo maar lieten opruimen. De Restauratie na de Franse tijd betekende in Nederland tevens het volledig eerherstel van de oude titels, in het Zuiden viel er nauwelijks iets te herstellen en bovendien had de Franse Revolutie zich hier sterker doen gelden. De scheiding der N ederlanden in 1830 kon de historisch gegroeide toestand alleen maar bevestigen en als het ware institutionaliseren: in Nederland Weledelgeboren~ WeZedelzeergeleerde en andere van weidse titels voorziene heren, in Vlaanderen vrijwel alleen de « mijnheer », tegenhanger van de Franse « monsieur ». Dit verschil is dus niet het resultaat van een verschillende beoordeling, op grond van verschillend volkskarakter, vanmáatschappelijke standskenmerken, maar eenvoudig het gevolg van een verschillend politiek en maatschappelijk verleden: daar een wereldrijk met Nederlandstalige hogere standen, hier het vervallen deel, zonder Nederlandstalige bovenlaag, van door Spanjaarden, Oostenrijkers en Fransen overheerste gewesten. Intussen is er in Nederland in de laatste honderd jaar wel een en ander veranderd op het gebied van de titulatuur. We behoeven er maar brieven uit de vorige eeuw op na te lezen om te zien hoe er al heel wat al te uitbundige en al te overdreven titels verdwenen zijn. Andere zijn toch w~l iets eenvoudiger geworden, en de gewoonte om in die titulatuurwoorden nog weer- eens hoofdletters op te nemen (bijv. Wel Edele, Wel Edel Zeergeleerde enz.) is verdwenen. Niettemin zijn er nog een hele reeks over- en in gebruik gebleven. Ik behoef ze hier niet allemaal te vermelden: in iedere in Nederland uitgegeven zakagenda kunt U de lijst, meestal aangeduid als Titels en predicaten, vinden. Ook trouwens in de Nederlandse woordenboeken. Dat die titels zo 'n taai leven hebben, is al evenmin het gevolg van een speciaal Noordnederlandse karakteraanleg, maar van het algemene maatschappelijke verschijnsel, dat titels zich niet zo gemakkelijk latefi> .opheffen. Titels houden een erkenning in van rang, stand of bekwaamheid; voor degene die een brief schrijft zijn het vrij eenvoudige middelen om zich beleefd of eerbiedig te tonen tegenover de geadresseerde. Geen van die titels is wettelijk verplicht; ze kunnen dan ook niet wettelijk afgeschaft of verboden worden. Ze leven voort door de kracht van traditie en

I ~ 168

gewoonte. Er is in Nederland al tientallen jaren een toenemend verzet tegen dit gedoe uit de oude doos. Maar enerzijds zijn er nog heel wat mensen die e'r prijs op stellen met « hun » titulatuur te worden aangesproken, en anderzijds zijn er nog heel wat briefschrijvers die ze graag blijven gebruiken: ze weten wel dat het eigenlijk onzin is, al die edelgrootachtbaarheid, weledelgestrengheid enz., maar je weet nooit of de man aan wie je schrijft er misschien juist erg op gesteld is ... In iedere samenleving met een titeltraditie brokkelt zo 'n traditie slechts langzaam af. De allerlaagste betiteling is in Nederland Weledele. Als iemand werkelijk op geen enkele' titel aànspraak kan maken, dan is hij toch in ieder geval weledel: De Weledele Heer P. Jansen. Dit is zelfs zo gewoon geworden, dat je om iemand zonder bijzondere rang of stand, die je toch iets meer beleefdheid wil bewijzen dan aan jan en alleman, niet meer « weledel » kan noemen, die wordt dan tot « weledelgeboren» gemaakt: De Weledelgeboren Heer J. Pieterse. N u heeft juist in deze sfeer de actie van de tegenstanders onmiskenbaar succes. Het is hier dan ook erg duidelijk dat de titulatuur aan geen werkelijke onderscheiding van rang, functie of stand beantwoordt. En zo zien we de laatste jaren steeds meer De Heer P. Jansen en De Heer J. Pieterse, zonder « weledele » of « weleldelgeboren » erbij. Aan de andere kant gaan er steeds meer stemmen op om voor ministers Excellentie en Aan Zijn e Excellentie te doen vervallen, en (net als in Frankrijk en België) aan de Heer Minister te schrijven, en hem als Mijnheer de Minister aan. te spr,eken. Het verwerpen van Excellentie gaat vooral uit van sommige ministers - die er zich misschien ook bewust van zijn dat ze weer heel spoedig in het burgerschap zónder excellentie kunnen terugvallen. 4

In hoeverre hebben wij in België met dat alles iets te maken ? Laten we vooropstellen dat het zowel in België als in Nederland in beginsel iedereen vrijstaat die traditionele Nederlandse titels al of niet te gebruiken. Een Nederlander die aan een Belgische Dr. of Prof. schrijft zal gewoonlijk, volgens zijn traditie adresseren aan: De Weledelzeergeleerde Heer Dr. X en De Hooggeleerde Heer Prof. Dr. Y; aan een Ir.: De Weledelgestrenge Heer Ir. Misschien dat de a-Idus aangeschrevene erom lacht, mis· schien ook niet... Als hij -ervoor voelt, zich van de traditionele Nederlandse titulatuur, ook in eigen land te' gaan bedienen, kan niemand hem dat beletten. In het algemeen zou ik echter willen aanbevelen, de eenvoudige vormen te gebruiken die in ons land gebruikelijk zijn. Die eenvoud is een goed gevolg van twee kwade oorzaken: verval in I", 169

vroeger eeuwen en sterke Franse invloed. Mij dunkt dat we, bij groeiendie Nederlandse integratie, die evolutie in het Noorden kunnen helpen bespöedigen. Reeds nu wijzen vele voorstande'rs van titelvereenvoudiging in Nederland gaarne naar de zoveel eenvoudiger gebruiken in België. Schrijft men aan Nederlanders, dan kan de zaak soms iets anders komen te liggen. Soms verdient het dan beslist aanbeveling, indien men een titel gebruikt, zich naar de Nederlandse gewoonte te richten. Een voorbeeld: Zo eenvoudig zijn onze gebruiken nu ook weer niet of een jhr., graaf of baron wordt als De Weledele Heer aangeschreven. In Nederland is dat Weledele echter het sieraad van jan en alleman, zodat men een brief aan een lid van de Nederlandse adel beter ofwel zonder enige nadere betiteling de Heer Jhr., de Heer Graaf of de Heer Baron kan richten, ofwel aan de Hoogwelgeboren Heer Baron of Jhr. en de Hooggeboren Heet Graaf. Heeft men met Nederlanders te doen, die van de Belgische gewoonten op de hoogte zijn, dan zullen die natuurlijk zonder meer aanvaarden dat ze op Belgische manier, dus gewoon als de Heer worden aangeschreven. Is men van een en ander niet z.eker, dan kan men hetzelfde doen wat ook veel Nederlanders doen, d.w.z. zich afvragen of de geadresseerde er waarde aan zou hechten traditioneel betiteld te worden of niet. Natuurlijk kan men 'Ook, niet zozeer op grond van de Belgische traditie als wel op grond van principiële voorkeur voor eenvoudige vormen alle titels weglaten, onder het motto: « ze moeten er maar aan wennen ». In het algemeen is er geen reden om die hele Nederlandse titelboel over te nemen. (We hebben het hier natuurlijk over die attributieve bepalingen van het type « Edelgrootachtbaar », niet over er}<ende academische en adeltitels zoals dr., drs., prof., mr., ir., jhr., baron, graaf, enz.). Dus geen bezwaar tegen toepassing van de Belgische vormen. Dat geldt in elk geval voor binnenlands gebruik. In correspondentie met Nederlanders kan men, op grond van een der door mij aangestipte overwegingen, zich afvragen of er misschien toch, in het algemeen of in bepaalde gevallen, iets voor aanpassing aa,ri het Nederlandse gebruik te zeggen is. Het is in elk geval een vrije kwe'stie, geen zaak van weïABN of niet-ABN.

M. v. N.

I., 170

I. ,. Algemeen LEZEN EN SCHRIJVEN « Slecht Nederlands! Niet om te lézen ... !» En het bedrukte papier wordt opzijgeschoven. Maar na een paar seconden pakt de lezer het misnoegd weer op, wflnt hij moet nu eenmaal weten waarover het gaat. Waarom zegt de lezer slecht Nederlands? Zijn er formele fouten, spelfouten, verkeerde \voorden en uitdrukkingen ? Leest u het volgende stuk eens aandachtig :

Evenals dit in vorige jaren het geval was, blijkt dat een groot gedeelte van het personeel nog beschikt over een soms niet onaanzienlijk aantal snipperdagen. Wij dringen er bij u op aan, niet tot het allerlaatste gedeelte van het jaar met het opnemen van de resterende snipperdagen te wachten. Wanneer men door omstandigheden, die niet te voorzien zijn, niet in staat zou zijn om de snipperdagen in de laatste dagen van het jaar op te nemen. dan gaan ze verloren. want, zoals bekend, is het overhevelen van snipperdagen. die niet werden opgenomen, naar het volgend jaar, in het algemeen niet toegestaan. Indien daartoe geen bijzondere aanleiding bestaat, moet men niet tot het laatste moment wachten met het opnemen.

U hebt het aandachtig gelezen en daarom weet u wat er staat. Maar stelt u zich voor dat deze informatie op een mededelingenbord in een of andere fabriek is opgeprikt. De voorbijgangers lezen de zinnen vluchtig. Wat zal hun reactie zijn? Vermoedelijk: « Geen snipperdagen meer» of iets van dien aard. Toch staat er geen grammaticale fout in het stuk. Er zijn echter - behalve enige andere stijleigenaardigheden - maar liefst acht ontkenningen in opgenomen. Het gevolg is dat de lezer denkt dat iets niet doorgaat en dat hij bedrogen wordt. Iemand die weet hoe gelez,en wordt, en het vak van schrijven verstaat, maakt ervan : Neem op tijd uw snipperdagen op. Velen van u hebben nog twee of meer snipperdagen over. Die kunt u beslist niet allemaal tegelijk in de maand december krijgen. Neem ze dus voor die tijd- op ! Na december zijn ze vervallen. Hebt u een goede reden om in december vrij te vragen? Doe het nu al vast!

Voorbeeld ontleend aan een artikel van F.e.v.d. Werff In Tijdschr. voor Efficientie en Documentatie, 1965, blz. 10.53). Zakelijke taal

Het voorbeeld van de snipperdagen behoort tot de z.akelijke taal. Het begrip « zakelijke taal » is zo algemeen bekend dat een nadere 1--179

definitie eigenlijk onnodig is. Zakelijke taal behandelt zakelijke informatie. Spanning en ontcoering wil de schrijver niet overbrengen: zijn stijl is afhankelijk van het doel: een bepaalde informatie verstrekken aan .een bepaalde lezer of groep lezers. Zo'n informatie staat in een rapport, een wetenschappelijk artikel, een verordening, een memorandum, een zakelijke brief enz. In het hiernavolgende is deze taal bedoeld: dus niet de taal van een dagboek, een roman, een persoonlijke brief; ook niet de journalistieke taal. Het zou verke~d zijn, te geloven dat men er met alléén grammaticaal goed Nederlands is: een zakelijk stuk moet in de eerste plaats logisch opgezet en psychologisch verantwoord zijn. Overschatting en onderschatting van de lezer vinden weerslag in de taal. Hoe meer de schrijver zich in de positie van de lezer kan indenken, des te beter is het. Die immers moet via het bekende naar het onbekende worden gebracht: hij moet het nieuwe begrijpen en er zo naar handelen, als de schrijver zich dit voorstelt.

De lezer Maar hoe leest de lezer? Er zijn zoveel soorten van lezers en manieren van lezen. Er zijn zoveel omstandigheden waaronder gelezen moet worden. Lezen is een menselijke daad; het resultaat daarvan is o.a. afhankelijk van de bereidheid van de mens om ee'n onderwerp in zich op te nemen, zijn kennis, zijn ervaring, zijn innerlijke rust tijdens het proces van het lezen. Kortom, lez'en en lezen is twee. Wanneer bijvoorbeeld de lezer voldoende kennis bezit om het onderwerp te begrijpen, persoonlijke (financiële of professionele) belangen heeft bij het onderwerp, zal hij - dunkt ons - veel eerder over taalmoeilijkheden heen stappen dan in het tegenovergestelde geval. Ma.ar het blijft natuurlijk ook mogelijk dat hij juist tengevolge van die omstandigheden de taalmoeilijkheden scherp opmerkt: hij verliest zijn geduld: « ik begrijp wel waar hij heen wil, maar hij zegt het zo ingewikkeld ... »

Leescursussen In ,sommige landen worden voor mensen die « moeilijk» lezen, cursussen georganiseerd in het le'zen. Het gaat daarbij om twee aspecten: snel en goed. Het eerste is het meest spectaculair; het kan een soort sport (met records I) worden, zoveel mogelijk woorden per minuut te lezen. Naar de excessen - in A'merika zijn zelfs « scores » van 10.000-25.000 woorden per minllllt bekend! I ~ 180

mag men deze cursussen nooit beoordelen. De Amerikanen zelf noemen zulke getallen « bunk »; zij menen dat· 300-350 woorden per minuut voor een gemakkelijk tijdschriftartikel normaal is en dat snelheden van meer dan 800 woorden per minuut zeldzaamheden zijn. Tenminste als « snel» lezen ook « goed» lezen moet betekenen.

Paard achter de wagen ? Het ligt voor de hand dat er vooral bij ervaren le:zers een soort weerzin ontstaat tegen lessen in snel lezen: lezen is bij hen een proces van langzaam, kritisch verwerken, dat door snelheid alleen maar geschaad kan worden. Toch zijn de gedachte en de methode van dergelijke cursussen juist. Te veel mensen (vooral academici) hebben de neiging om zelfs heel gemakkelijk leesbare stukken waaruit zij niet meer dan een paar feiten moeten halen, met een bijzonder lage snelheid te lezen. In zulke gevallen doet de verhoging van de snelheid geen kwaad. De cursisten moeten o.a. regressie afleren, d.w.z. zij moe~ ten zich dwingen dóór te gaan met lezen en niet telkens met de blik terug te schieten naar een stuk tekst dat ze al achter zich hebben. Zij moeten er aan wennen « sleutelwoorden » en « signaalwoorden » uit de tekst op te vissen, zodat ze snel de essentiële punten uit een betoog halen; de hele zin of de hele alinea woot:'d-voo'r-woord uitspell~n is overbodig. Vel}der moeten er allerlei aanwensels worden afgeleerd als het hardop of binnensmonds meelezen van de tekst (met hardop lezen komt m,en ten hoogste op 175 woorden per minuut). Het is ook van belang, de « leesbreedte» te vergroten, d.w.z. men moet leren de ogen 'minder van links naar rechts te bewegen en met één blik _. groot stuk van de regel te pakken. Resultaten blijven bij 20'n cursus meestal nlet uit. Men kan inderdaad door juiste en veelvul,dige oefening zijn leessnelheid (nogmaals: snel èn goed lezen !) aanzienlijk vergroten. Maar ieder die ijverig de lessen volgt en het huiswe'rk maakt zal niet aan de verleiding kunnen ontkulnen om .)oms eens hart:8rondig te zuchten: « Het is eigenlijk L,- : .lard-achter-de-wagen-spannen ... De schrijvers hadden leesbaar moeten leren schrijven, dan hadden wij niet hoeven te leren hoe je !?Zoet lezen' ! »

Leesomstandigheden Leesbaar schrijven betekent zoveel mogelijk rekening houden met de lezer. Er zijn leesomstand.igheden waarop. de schrijver nu eenI ... 181

maal geen invloed kan hebben. Wie een publikatie uit eigen vakgebied niet kan begrijpen omdat hij innerlijk nerveus is door persoonlijk verdriet en knagende onrust of omdat hij in een lawaáiige omgeving telkens door buitenstaanders wordt afgeleid, 'moet gewoon wachten op een gunstiger ogenblik: niet de schrijver maar de lezer heeft de mislukking van het lezen veroorzaakt. Bepaling van de leesbaarheid

Zien we van al deze « uiterlijke » en « innerlijke» factoren af die het resultaat van het lezen beïnvloeden, dan kunnen we vaststellen dat de leeshaarheid bepaald wordt door : 1e de bouw van. het betoog ; 2e de begrijpelijkheid van de taal; 3e de aantrekkelijk:heid van de taal.

Het betoog

De lezer heeft een snel en duidelijk inzicht nodig in de samenhang van het betoog. Het gaat hier bijvoorbeeld om de volgorde van de argumentatie, de juiste plaats van de conclusie. Hoofd.. en bijzaken behoren gescheiden te zijn; het verschil tussen de feitelijke gegevens en de mening van de schrijver behoort zichtbaar te zijn. De verdeling in paragrafen en alinea's dient goed overdacht te zijn: paragrafen en alinea's zijn « bouwstenen» in een betoog. Als de titels van de delen (hoofdstukken, paragrafen e.d.) slim gekozen zijn, kan een haastige lezer volstaan met een blik over het papier: hij weet dan toch in grote lijnen waar het stuk over gaat en tot welke conclusie de schrijver komt. Tal van typografische mogelijkheden zijn er om de lezer bij zijn gang door het betoog te helpen. We denken aan: inspringen, gebruiken van « wit », vette en cursieve letters, hoofdletters, omlijningen. Het is hier niet d,e plaats, daarop in te gaan. Alleen dit: een teveel aan typografische middelen verwart de lezer; een zakelijk stuk mag er niet als een reclamebiljet uitzien; trouwens, een « mager » betoog wo~dt er door hoofdletters, cursief e.d. niet beter op.

J. Vg.

I - 182

I. - Algemeen

LEZEN EN SCHRIJVEN Begrijpeliikheid Over de begrijpelijkheid van de taal is ook in dit blad reeds menigmaal geschreven. Wij willen daarom hier niet een volledig overzicht geven van alle principes van « zakelijke stijl ». Een paar punten mogen volstaan. 1 Hou de lengte van de zin in het oog. Een redelijke vuistregel is: een gemiddelde zinslengte van 20 niet te overschrijden. Men moet overigens niet in de eerste plaats denken aan het aantal woorden; het aantal gegevens in een zin is belangrijker. Er zijn zinnen van veertig, vijftig woorden mogelijk die zonder moeite begrijpelijk zijn omdat ze maar één gegeven (aangelengd met vulling) behandelen. In de volgende zin van 52 woorden is de dosering van de gegevens te hoog : (>

De methode kan vervallen wanneer de bij het meten te gebruiken lat is voorzien van een tweetal blokjes die zodanig zijn gevormd dat wanneer de aldus uitgevoerde lat tegen de vleugelonderzijde wordt geplaatst. de bovenkant ervan evenwijdig is met de eerder genoemde verbindingslijn tussen de voorste en achterste punt van het vleugelprofiel.

De hoeveelheid gegevens moet trapsgewijs en zinrijk aan de lezer v/orden aangeboden. Met alléén maar heel korte z.innen bereikt men ook ~niet het gewenste effect; zo'n systeem (alinea's lang ...) wordt dodelijk vermoeiend: het verband raakt zoek. Een fragment: De produktie kan 5 '0/0 stijgen. De kosten kunnen 100/0 dalen. Enige wijzigingen moeten dan worden aangebracht. De machines moeten weke.. lijks worden nagezien. Een smeersysteem moet worden opgezet. Verouder.. de machines moeten worden vervangen. Reparatie betekent tijdverlies.

2<> Controleer de ingewikkeldheid van zozeer de lengte van de zin als wel de zin en bijzinnen die de leesbaarheid heeft maar 25 woorden, maar is toch

de zin. Dikwijls is het niet inelkaarvoeging van hoofdschaadt. De volgende zin moeilijk:

De enige verandering die nu is aangebracht, is dat de drempels die in het ontwerp naar de kant vanwaar de stroom komt, gezet waren. omgedraaid zijn.

I .. 183

Een controlemiddel is de telling van het aantal werkwoordsvormen per zin: bijna een derde van het totaal aantal woorden in de vorige zin bestaat uit werk\v()ordsvormen. Denk eraan dat de Nederlandse zin een « spanning » kent tussen twee delen: « hij iJ vanmorgen met zijn moeder op de fiets naar het postkantoor gegaan ). De afstand tussen die bij elkaar behorende delen kan voor een snel en goed begrip te lang worden. Voorbeeld: Niemand zal ondanks het feit dat ten gevolge van een krappe behuizing het laboratorium voor constructies langzamerhand op een overvol pakhuis gaat lijken, de grote trek-drukbank die immers het grootste deel van het vloeroppervlak in beslag neemt, over het hoofd zien.

3 P \Xfees zorgvuldig bij de keuze van een woord. Dit is een zo algemene raad dat u er in de praktijk niet veel aan hebt. Maar er zijn ook te veel aspecten aan de woordkeuze dan dat wij ze hier allemaal kunnen noemen. Voorlopig lijkt ons de volgende opsomming zonder voorbeelden genoeg : voorzichtig zijn m,et vreemde woorden; weloverwogen de vaktaal gebruiken ; niet uw kracht zoeken in verouderde woorden ; oppassen voor vage woorden ; geen synoniemen nemen waar verwarring mogelijk is ; woorden m,et een te hoge graad van abstractie vermijden ; overbodige woorden schrappen. Wat het laatste betreft, hoede men zich voor het bijgeloof dat kort altzjd duidelijk is. Er zijn woorden en wendingen die overbodig lijken, maar die wel degelijk een· functie in de informatieoverdracht hebben.

Aantrekkelijkheid De aantrekkelijkheid van de taal is een zeer betrekkelijk begrip. Ook nog subjectief trouwens-: wat de een mooi vindt, is voor de ander lelijk. Te veel aantrekkelijkheid maakt een zakelijk stuk onzakelijk en wekt weerstanden op bij de lezer. Hoe breder het leespubliek is, des te eenvoudiger en aantrekkelijker behoort de taal te zijn. Ook hier staan ons talrijke mogelijkheden in zinsbouwen woordenkeuze ter beschikking. We noemen : al te afgesleten clichés vermijden; de lezer aanspreken met u ;

I .. 184

een vraag durven stellen en het antwoord erop geven ; namen noemen van mensen en dingen ; eentonigheid in zinsbouw vermijden ; actie in de werkwoorden brengen ; de onpersoonlijke stijl hier en daar doorbreken. Onpersoonlijkheid in zakelijk~ stukken is nodig. Zakelijke stijl betekent niet: « al keuvelend uit de doeken doen hoe het allemaal in m'ekaar zit ». Toch kan een geroutineerd schrijver een waardig zakelijk stuk opstellen dat wat vaart heeft. We denken daarbij bijvoorbeeld aan de juiste keuze tussen bedrijvende en lij,dende vorm, aan een goede afwisseling van woorden als «men» en « we ». Funest is vaak de voo1.'"liefde voor een omschrijving waar een directe zegswiize net zo goed had gekund. Bijvoorbeeld: De berekening van de gevraagde waarde vond plaats door hem. Het al of niet zich kunnen aanpassen aan het onvermijdelijk in levens.. praktijk belemmerd worden door langdurige ziekte hangt af van het bewust aanvaarden en het persoonlijk beleven van de situatie.

De man ·die er genoeg van krijgt dat er altijd fietsen voor zijn raam worden gez,et, loopt naar buiten en vraagt vriendelijk: « Wilt u alstublieft uw fiets aan de overkant zetten ? » Heeft hij dit twintig maal moeten vragen, dan neemt hij een stuk karton om achter zijn ruit te zetten. Onder de geheimzinnige dwang van pen en inkt schrijft hij nu: « Het alhier plaatsen van rijwielen is verboden! » P'ersoonlijke taal als hij het zegt; onpersoonlijke omschrijving zodra het zwart op wit moet.

Taalfouten

En de grammatica, heeft die niet met leesbaar schrijven te maken? Natuurlijk. Alleen maakt u veel minder fouten tegen de grammatica .dan sommige pessimistische critici dat veronderstellen. Er zijn zoveel soorten fouten mogelijk ... Wie in een stuk van 5000 woorden één spelfout maakt «< het geschied ») of een grammaticafout (< het betreffen hier alle maatregelen »), mag in vrede huiswaarts gaan. Hem treft geen blaam; elke redelijke lezer weet dat het per ongeluk gebeurd is. Maar « ergens» is de maat vol. Er staan dan zó veel storende fouten in het stuk dat de lezer het óm die taalfouten niet m·eer accepteert, althans niet ernstig neemt. Hij krijgt een lage dunk van de schrijver en dat komt niet ten goede aan ,de inhoud van het stuk. Of de lezer komt tot de conclusie dat de schrijver meer achting voor de lezer had moeten tonen, door het stuk tenminste op de allergrofste taalfouten te corrige'ren~

1-185

Schade en schande

Het werken aan de leesbaarheid van een stuk zakelijk proza is vijlen » aan de tekst. Het is voor verreweg de meeste s<:hrijvers handiger dit achteraf te doen dan op het ogenblik van het schrijven zelf. In schooltermen : maak zonder angst het « klad » en ga daaraan vijlen voor u het in het « net » schrijft. Als je aan al die leesbaarheidsadviezen moet denken teru)ijl je schrijft, durf je geen woord meer op papier zetten. Schrijf dóór, vergeet al die taalmeesters die uw stijl beroepshalve betuttelen! Het zijn ook maar m'ensen met hun p.ersoonlijke voorkeur en afkeer. U moet eerst wat te schrijven hebben «< waarover ti schrijft ») en dan pas komt de methode van het onder woorden brengen «< hoe u schrijft »). Dat hoe wordt bepaald door watlrover en voor wie. «

Leesbaar schrijven is niet te leren zoals een schoolkind een rij vreemde woorden en grammaticaregels in het hoofd stampt. Daarvoor is het taalgebruik te nau\v verweven met eigen karakter, eigen persoonlijkheid: de vogel zingt zoals hij gebekt is. Dat volstrekt eigene in het taalgebruik kan men niet verand eren door een paar (oneerbiedig gezegd) schrijf-« truukjes » te leren toepassen: je moet trouwens ook jezelf durven zijn. Denken met het hoofd van de lezer, zo heeft drs.

J. Bakker eens het ideale zake-

lijke taalgebruik genoemd. Er is geen betere weg tot dat denken dan die van de schade en de schande. J. Vg.

ONDER ONS GEZEGD Hij bestelde een glas bier, zij een glas tomatensap ... in Antwerpen. Beiden kwamen juist van het Filologencongres waar de verschillen betreffende het taalgebruik in Noord en Zuid waren besproken. De toekomstige filologen babbelden nog wat na over de boeiende referaten betreffende de levende en moderne N ederlandse taal. Na een uurtje werd het tijd om weg te gaan. Hij, de Vlaming gaf de « garçon» een wenk en zei: wat moet ik ? Het bedrag werd op tafel gelegd. Nu keek zij, de Ned·erlandse, hem toch heel verwonderd aan! Weet je, zei ze, dat de kelner dat bij ons niet zou begrijpen? Wij zeggen: wat krijgt u.; soms: wal krijgt u van mij; hoeveel moet ik betalen en soms ook zeer kOft, maar toch wel vriendelijk: even afrekenen. 0 die verschillen!

l.D. W

I .. 186

I.

~

Algemeen

DE .AANSCHRIJFTITEL (*)

Als iemand met wie ik op zeer vertrouwelijke voet van vriendschap sta, boven zijn brieven aan mij Dag Maarten! schrijft, of Hallo Maarten! of Ha die M.aarten! of zo iets, dan is daar natnurlijk niets tegen. Het zijn zeer gebruikelijke, ongekunstelde vormen om een gesprek te beginnen.. Indien een brief schrijven is : « met iemand praten op papier » - dan heeft die vriend van me de juiste toon gevonden. Laten we vooral niet denken d~t de conventies met betrekking tot het briefschrijven wetten van Meden en Perzen zijn, waaraan iedereen zich onder alle denkbare omstandigheden heeft te houden, op straffe van. anders als « onbeschaafd »' te kijk te staan t Welnee. In de correspondentie tussen intieme vrienden zijn vrije, vlotte en persoonlijk-oorspronkelijke vormen niet alleen geoorloofdmaar ook te waarderen, menselijk en stilistisch. In de meeste brieven echter wordt de verhouding tussen briefschrijver en geadresseerde niet door intieme vertrouwelijkheid maar door vriendelijke beleefdheid gedragen. Inhoud en stijl van zeer veel brieven worden minder door persoonlijke gevoelens bepaald dan door zakelijke omstandigheden en maatschappelijke verplichtingen. Dan besparen conventie en de gebruiken ,der wellevendheid ons de onmogelijke taak, voor elke brief geheel eigen aanhef- en slotformules te bedenken. .Ook in de brief tussen vrienden maken we trouwens dankbaar van con~entionele formules gebruik. Het soort originaliteit waarmee iemand boven een brief Ha die Jan! of Hallo ouwe jongen! zet, veronderstelt een grote mat·e van vertrouwelijkheid. Het is zoiets als iemand een klap op de schouder geven. Dat doe je zelfs niet bij vrienden als je niet op zeer gemoedelijke en vertrouwelijke voet met· ze verkeert. (*) Dit is een nieuwe bijdrage over het briefschrijven, in de reeks waarvan het eerste artikel het adres op de envelop behandelde (Tb. L 135 '"' 138 L het tweede de titulatuur in het briefadres (Tb. L 151 '-154) het derde de afkortingen in het briefadres (Tb. t 155 - 158) het vierde het adres van echtparen (Tb. I, 163'"' 166) en het vijfde datgene wat men in Nederland onder tItels en predicaten' pleegt te verstaan t

t

(Tb. L 167 - 170). De auteur biedt. de lezers zijn verontschuldigingen aan. voor de vertraging die er in de voortzetting van deze reeks is opgetreden.

I, 187

Aanspreking en aanschrijving Gewoonlijk bedienen we ons dus van een conventionele aanhef boven onze brieven. In die' aanhef wordt aan de geadtesseerde een zekere betiteling toegekend, die ik voor de gelegenheid maar de « aanschrijftitel » zal·noemen, om hem te onderscheiden van de « aanspreektitel » in het gewone gesprek. Dat onderscheid bestaat. Gewone aansprekingen in de dagelijkse omgang zijn: Mijn-heer (eigenlijk: A1eneer) - ~"'1evrouz.e) - Juffrouu'. In het meervoud: Heren of (in toespraakstijl) Mijne Heren Dames - Dames en Heren. Maar van al die aanspreekvormen kun je alleen A."A1ijne Heren en soms Mevrouw als aanschrijfvormen gebruiken. Als ik aan het slot van deze reeks gekomen ben, hoop ik op die verschillen tussen « gewoon met iemand praten » en « aan iemand een brief schrijven ~) nog terug te komen. Voor het ogenblik constateer ik alleen maar die verschillen als feit. En dan stel ik om te beginnen vast dat Mijnheer als aanschrijftitel nleestal ondeugdelijk is. In de Franse briefstijl moge Monsieur een heel behoorlijke adresseer- en aanschrijftitel zijn; in de Nederlandse briefstijl is dat met Mijnheer niet het geval. l

-

Graden van achting In de adressering is de gewone fatsoenlijke vorm De Heer X. Ook boven de brief zelf schrijft men ... Heer, maar dan met een attribuut erbij, dat een zekere graad van (lchting uitdrukt. De minimale beleefdheid vergt op het ogenblik in een brief aan een man, geheel .afgezien van beroep of aanzien van die man, de aanheftitel Geachte Heer. Wil men, op welke grond dan ook, meer achting betuigen dan in de voor iedereen gebruikte .formule tot uitdrukking komt, dan schrijft men: Zeer geachte Heer. Wil men er, wederom op grond van welke overweging ook, nog een schepje achting bovenop doen, dan wordt het Hoog-

geachte Heer. Omdat het een geijkte woordverbinding is, schrijven sommigen niet alleen Hoogg~achte in één woord maar ook Zeergeachte. Gewoonlijk echter schrijven we wel Hooggeachte in één woord, als eendeelwoordvorm . van hoogachten, maar Zeer geachte in twee woorden; een werkwoord « zeerachten » bestaat niet. Dus aanspreektitel: Mijnbeer, uitgesproken « Meneer ». Adresseertitel: De Heer X. Aanschrijftitel: Geachte of Zeer geachte of Hooggeachte Heer.

I ~ 188

Aanschrijf- of aanheftitel ? In het begin van deze bijdrage heb ik het woord aanschrijftitel gebruikt, als duidelijke tegenstelling tot aanspreektitel. Achteraf lijkt het me toch beter om van aonheftitel te spreken. Boven iedere brief verwachten we een aanhef waarin de briefschrijver zich tot de geadresseerde richt ; die àanhef geeft aan de brief hét karakter van een persoonlijke communicatie. We sp.reken iedere man, die we niet vertrouwelijk bij zijn naam noemen, met mijniheer (meneer) aan. In die aanspreking kunnen we echter allerlei verschillen tot uitdrukking brengen, en wel door toon, mimiek, houding en gebaar, waarmee we «mieneer » zeggen: koel, eerbiedig, schertsend enz. Zodra we gaan « praten op papier }), vallen de genoemde middelen om onze « meneer » te differentiëren weg. Dan nemen we andere middelen te baat, in de eerste plaats de mogelijkheid om de Heer, tot wie we ons richten, nader te bepalen, bijv. als « geacht », « zeer geacht » of « hooggeacht }).

Met of zonder naam Door de aanheftitel boven de brief weet de geadresseerde zich door de briefschrijver « aangesproken }). Toch is het persoonlijk karakter van een aanhef als Geachte Heer maar zwak. Sterker aangesproken als die-en-die bepaalde persoon voelt de heer Franssen zich door de aanhef: Geachte Heer Franssen. Hetzelfde geldt vobr de heren die als « zeer geacht}) of als « hooggeacht }) betiteld worden. M,en voegt aan de aanheftitel de naam van de geadresseerde toe wanneer er, hetzij door persoonlijke kennismaking, hetzij door voorafgaande correspondentie, een zekere mate v~n persoonlijke bekendheid tussen briefschrijver en geadresseerde is ontstaan. En ook, zelfs in de eerste brief die men tot iemand richt, indien de brief een min of meer persoonlijk karakter draagt. Of wanneer men met zijn brief op een min of me€r persoonlijk contact aanstuurt. Door aan de aanheftitel de naam van de geadresse'e'rde toe te voegen wordt de vormelijkheid van het louter-beleefde enigszins doorbroken en het correspondentieklimaat vrijer en persoonlijker. In elk geval h~bben we hier, enerzijds in de keuze tussen geacht, zeer geacht en hooggeacht, en anderzijds in de keuze tussen wel of niet de naam vermelden, de stilistische mogelijkheid om in de briefaanhef verschillende nuances van « achting }) en « persoonlîjke verhouding », van afstand en benadering, met elkaar te vermengen.

I .. 189

H eren in rneervoud De algemene aanspreektitel tegenover mannen is Mijnheer. Eigenlijk is het lvIeneer. Sommigen denken dat het deftig is~ «nlijn-heer » te zeggen, maar dat is niet eens Algemeen Beschaafd Nederlands. Het is « spelling-uitspraak ». We zeggen « Meneer », maar de spelling heeft die uitspraak nog niet gevolgd. Vandaar de schrijfvlijze Mijnheer. Spreek ik meer dan één heer tegelijk aan, dan luidt de aanspreektitel: Heren. Van de gewone aanspreektitel zouden we kunnen onderscheiden: de « toespraaktitel », de titel waarmee we heren niet zomaar aanspreken (bijv. « D'ag heren! »), maar die waarmee we tot een groep mannelijke personen een toespraak richten. Dan is de betiteling gewoonlijk Mijne Heren. Aan dat « Mijne» ziet u al dat we hier met een traditionele en geijkte formule te doen hebben. Dat Mijne Heren kan natuurlijk ook wel eens, zoals de meeste min of meer deftige formules, in gewone omgangstaal schertsend worden gebezigd. Schrijft men een brief aan meer dan één man tegelijk, bijv. aan twee broers, laten we zeggen Jan en Piet de Langhe, dan luidt de adresseertitel: De H!eren of Aan de Heren J. en P. de Langhe. Als aanheftitel kunnen '\ve de gebruikelijke betitelingen in het meervoud z.etten dus Geachte Heren, Zeer geachte Heren, Hooggeachte Heren. lvIaar gewoonlijk doen we dat niet. De gebruikelijke aanheftitel tegenover meer dan één heer is : Mijne Heren. 'We hebben die vorm als «toespraaktitel » leren kennen en al opgemerkt dat het een ouderwetse, geijkte vorm is. Dit (llles geeft een zeker cachet van voornaamheid aan deze formule: «Mijnheer» is alledaags, « Mijne Heren» is dat juist niet. Mijne Heren is een keurige aanheftitel. Dat Geachte, Zeer geacbte, Hooggeachte H eren het minder goed doet komt waarschijnlijk ook doordat het betuigen van een zekere graad van achting tegenover één persoon als een welgemeende uiting kan worden opgevat, terwijl het globaal «zeer» of « hoog» achten van een aantal heren samen te duidelijk een formaliteit schijnt te zijn. (Dit laatste is maar een persoonlijke verklaring van mij. Het is in elh~ geval een feit dat Mijne Heren wat achting betreft voor « Zeer geachte Heren ij niet onderdoet). Bij deze meervoudige aanhefti teIs wordt de naam niet vermeld. Ook dit wellicht doordat de naa:msvermelding hier haar zin: het persoonlijk maken van de aanhef, verliest. J

M.v.N.

1-190

I.

~Algemeen

ACHTERGRONDEN V AN TAALVERZORGING Wie een persoonlijke brief schrijft - bij een verjaardag, een familiefeest e.d. - zal zich in het algemeen niet al te zeer bekommeren om de juistheid van de taalvormen: hij schrijft dóór, recht uit het hart; nog even kijken of er geen al te dwaze woorden in staan, en de brief kan weg. Bij zakelijke, officiiile stukken is de situatie veelal anders, vooral als het taal betreft die gedrukt gaat worden. De schrijver stuit op onzekerheden, hij denkt even na wat « het beste Nederlands» zou zijn, raadpleegt een woordenboek, vraagt een ander om raad. Immers, van deze schrijver moet verwacht kunnen worden, dat hij zijn taal verzorgt. Het \verkwoord verzorgen is hier in een speciale betekenis gebruikt : het heeft een andere schakering dan in bijvoorbeeld een zieke, een 'gewonde verzorgen. Degene die zijn taal verzorgt, gebruikt haar met zoveel aandacht en nauwkeurigheid dat zij voldoet aan de eis'en die de taal, de lezer en de in de taal behandelde stof stellen. Deze eisen lopen echter zeer uiteen. Elke mededeling kan in tal van. taalvormen· onderdak vinden: het hangt van de omstandigheden af, welke voor een bepaald geval de geschikste zijn. « T aalverzorging » houdt ook in « taalregeling ». In twijfelgevallen wil de gewone taalgebruiker weten wat « goed» is en wat « fout » is. Een verklaring is voor hem vaak van weinig belang : hij moet alleen weten « waar hij aan toe is ». Het streven naar goed taalgebruik is - ruim gezien - een vorm van goede levensstijl of zoals Tacx het in zijn Ned. Spraakkunst uitdrukt «een van de belangrijkste elementen in het beschaafd, dat is werkelijk mens zijn ». Dat lijkt misschien op het eerste gehoor een wat hoogdravende leuze, maar is het toch nie't : immers juist door het bezit en hèt gebruik van zijn uitermate verfijnde taal onderscheidt de mens zich van andere levende wezens. Er zijn echter, in de gewone praktijk van het dagelijks leven, nog meer dingen. in het spel. De taalgebruiker is uit op duidelijkheid ; hij wil begrepen worden. Hij wil zijn taaluiting ,zo inrichten dat de lezer hem niet alleen begrijpt, maar hem ook óm zijn taal accepteert; zelf smaakt hij dan de voldoening goed werk te hebben geleverd. . Soms lijken zijn motieven om zijn taal te verzorgen maar .heel gewoon, kleinmenselijk zelfs: hij kan eenvoudig bang zijn zich I.., 191

te blameren en zoekt naar zekerheid, zich beroepende op een autoriteit 'waarnaar ook zijn meerderen hebben te luisteren. Misschien ziet hij in een ander, als beter beschouwd taalgebruik een middel om zijn afkomst te verbergen en een stap hoger op de maatschappelijke ladder te komen. Men kan in het gehele complex van motieven voor taalverzorging een paar punten onderscheiden die wat uitvoeriger beschouwing verdienen. Ze zijn niet overal nauwkeurig te scheiden, ze gaan soms in elkaar over.

1. De verdediging van de taal als nation'aal symbool « Liefde tot de eigen taal » vinden sommigen een wat ouderwets romantisch begrip: de taal is immers geen grootheid waarvoor men persoonlijke genegenheid kan opvatten. Toch behoeft niemand zich voor het woord liefde in dit verband te schamen. Het betekent hier behalve een normaal gevoel van aanhankelijkheid aan de vaderlandse beschaving en gebondenheid aan haar historie, Ook een soort uiting van trots over het eigene, het zichzelfkunnen-zijn in taal. Het is de moeite waard, dit zichzelf-kunnenzijn te cultiveren, niet uit afkeer van wat ons omringt, maar uit een verantwoordelijkheidsgevoel ten opzichte van het verworvene. Een eigen taal is een symbool voor de groep die deze spreekt. Sterk komt dit tot uiting in meertalige gebieden, want daar grenzen twee culturen aan elkaar, beïnvloeden ze elkaar: soms ontstaan spanningen door «aanval» en,« verdediging ». Wie zijn taal trouw blijft, verdedigt haar op de bedreigde punten. Nu eens is· de functie van de taal in het geding: de taal kan immers worden teruggedrongen tot zg. lagere functies; dan weer gaat het om de taal zelf: haar structuur, haar woordenschat moet behouden blijven. Zo ontstaat verzet tegen te sterke vreemde invloeden : in het "Nederlands voornamelijk de germanismen, de gallicismen., de anglicismen. De bewuste taalgebruikers trachten - voorzover dat in een internationale wereld mogelijk en wenselijk is ! - hun taal te verrijken en te vernieuwen uit eigen materiaal.· Zij verweren zich tegen bevolkingsgroepen die uit onwetendheid, praalzucht, geldzucht e.d. overmatig gebruik maken van vreemde woorden..Zij proberen zich ook zoveel mogelijk te houden aan de regels die zij vanouds kennen: de taal is een bezit dat niet onnodig veranderingen mag ondergaan. In de gedachte dat de eigen taal als nationaal bezit verdedigd moet worden, is opgesloten dat het ook de taak van de overheid is daaraan mee te werken. In de eerste plaats kan zij dit doen door een goed voorbeeld te geven: in haar wetten, verordeningen, open1,.192

bare kennisgevingen moet zij naar goed taalgebruik streven. Zij dient daarmee het volk. Dit geldt ook voor de politieke leiders: zij moeten in staat zijn, hun ideeën in waardige taal uit te drukken. Aan de andere kant behoort zij alle maatregelen te ondersteunen die kunnen leiden tot een betere taalopvoeding van het volk. Men kan hierbij denken aan het onderwijs, de wetenschap, de steun bij de uitgave van letterkundige werken, de hulp aan verenigingen, commissies, instellingen enz. die voorstanders zijn van maatregelen, adviezen, voorschriften, kortom van alles wat strekt tot bevordering van als juist beschouwd taalgebruik en tot bescherming van de taal tegen als onjuist beschouwd~ ontwikkelingen.

2. Taalverzorging als verdediging van de beschaving

«Een van de belangrijkste elementen in het beschaafd, dat is werkelijk mens zijn» ; het is een hierboven aangehaald citaat van een neerlandicus over goed taalgebruik. We kunnen deze woorden als een omschrijving beschou\ven voor het persoonlijke aspect van de taalverzorging als onderdeel van de beschaving. Goed taalgebruik als uiting van goede levensstijl, is niet een angstige, slaafse onderworpenheid aan regels maar is een vorm van scheppende cultivering van de « ruwe bouwstof », d.i. de taal. Er is echter ook een tweede, een algemeen aspect. Het taalgebruik van de taalgemeenschap als geheel geldt dan als een weerspiegeling van de door deze gemeenschap verworven beschaving. Hoe verfijnder de taal, des te hoger de beschaving,. Bij deze opvatting - hoe juist ze ook moge zijn - liggen de misverstanden voor het grijpen. Voor een gedeelte vloeien ze voort uit de hoge abstractiegraad van « beschaving ». Een hoog ontwikkelde, uitermate verfijnde taal kan het bezit zijn van een volk dat - over het geheel genomen - zulke misdaden bedrijft of toestaat dat van « beschaving » geen sprake is. Een ander misverstand is de gedachte dat « beschaving », daarbij ingesloten « taalbeschaving », een onveranderlijke grootheid is. Men spreekt , vooral na de twee wereldoorlogen, over een cultuurcrisis ; het is overigens hier niet de plaats om op dat verschijnsel in te gaan. Wel is het van belang, op te merken dat sommigen die in een cultuurcrisis geloven, de neiging hebben deze te demonstreren in de taalontwikkeling: «taalverval » is het \voord dat in dit geval meestal gebruikt wordt. Zij die « ontwikkeling» als « verval» zien, verzetten zich tegen nieuwe verschijnselen in het taalgebruik die ze als een achteruitgang in beschaving ondervinden. . I,. 193

Als teken van ontevredenheid over de hedendaagse beschaving is afbrekende kritiek op het moderne taalgebruik veelal gebaseerd op een gevoel dat de mensen maar doen \vaar ze zin in hebben, dat ze zich aan niemand of niets meer storen : vooral de jongere generatie zou geen normen meer erkennen. Men moet met dergelijke meningen - althans waar het de taalontwikkeling betreft - echter zeer voorzichtig zijn. \X'aarschijnlijk zal geen enkele oudere generatie kunnen ontkomen aan de neiging om, ten minste in bepaalde opzichten, het verleden te prijzen boven het heden. Nu heeft « ons » heden wel iets bijzonders tegenover « ons» verleden: veranderingen in taalgebruik zijn veel meer openbaar, veel sneller en algemener dan een dertig, veertig jaar geleden. Onrust, misleiding, hebzucht en wangedrag zijn in alle tijden aanwezigge\veest; door de zich steeds meer verfijnende technieken van massacomnlunicatie lnanifesteren ze zich echter nu in verhevigde mate: de mens kan zich nog maar moeilijk beschermen tegen de invloed van de taal waarin uitdrukking wordt gegeven aan die verschijnselen van de beschaving, waartegen hij zich wil ver\veren. De op zichzelf onschuldige veranderingen in de taal worden het doelwit van degenen die met zorg de zich in de samenleving voltrekkende wijzigingen aanzien. Zij zijn zich daarbij er niet van be\\Tust dat zij het taalgebruik verwarren met de mensen die de taal voor bepaalde ongunstige doeleinden bedienen en dat de taal een middel is zowel voor de uiting van goede als van slechte ideeën. J. Vg.

I ~ 194

I.

~

Algemeen

ACHTERGRONDEN VAN TAALVERZORGING (2)

3. Taalverzorging en maatschappelijke scheidin'gslijnen Taalverzorging wordt vrij vaak beperkt tot het trekken van grenzen tussen goed en fout, tussen « \vat mag» en « \vat niet mag ». Taal behoort tot het menselijke gedrag: ook in dit gedrag zijn grenzen tussen « het behoorlijke» en « het onbehoorlijke ». Het bepalen van normen hangt ook samen met de verschillen in. maatschappelijke stand; deze is in dit geval minder gebaseerd op stoffelijk bezit dan op ontwikkeling, afkomst, beroep? woonplaats e.d. Men behoeft niet direct te denken aan heerszucht ,( ver~aand­ heid of hoogmoed van degenen die bepaalde taalvormen van anderen om hun maatschappelijke positie afwijzen. Standsonderscheid in taalgebruik is - sommige stuitende vormen van minachting daargelaten - een normaal, menselijk gedragsverschijnsel dat zelfs in « klassenlose» gemeenschappen voorkomt. Het blijkt eigenlijk voor iedereen uitermate moeilijk, zijn, oordeel over de taal van zijn medemens los te maken van zijn oordeel over diens maatschappelijke positie. Stand en taalgebruik is een ingewikkelde zaak. Aan de ene kant is er een streven in bovenwaartse richting: de eenvoudige taalgebruiker neemttaalgoed van een hogere klasse over ; de in ontwikkeling en afkomst superieuren zoeken weer naar' nieuwe onderscheidingsmiddelen . Aan de andere kant sti jgt lager geklasseerd taalgoed naar de ont\vikkelde klasse. Het sociale aanzien van de hogere klassen is gedaald, het is niet meer vergelij kbaar met dat van voor 1914. Het is trouwens de vraag of in ons voornamelijk burgerlijke taalgebied een hogere klasse bestaat met een traditionele klassetaal die algemeen navolgenswaard wordt geacht. « Goed» en «fout», correctheid van taal is menigmaal een kwestie van maatschappelijke aanvaardbaarheid. De norm wordt niet bepaald door verstandelijke over\vegingen, maar door emotionele 'factoren: het staat « nu eenmaal» niet goed als men bepaalde taalvormen gebruikt, om het even of ze taalkundig verdedigbaar zijn dan \vel niet. Hoe zeer men er ook van overtuigd is dat discriminatie op grond van taalgebruik eigenlij k iets verfoeilijks is, toch behoort men met die mogelijkheid rekening te houden, vooral bij de opvoeding. Het is voor het opgroeiende geslacht praktisch, te weten dat bepaalde taalvormen in bepaalde

I . . 195

omstandigheden niet geaccepteerd worden in de maatschappelijke omgang.

4. Praktische voordelen in bet beroep Praktisch voordeel van de taalverzorging hebben bijvoorbeeld' de administratieve beroepen. Bij zakelijke correspondentie heeft men in hoge mate behoefte aan een norm. Niet alleen bondigheid en duidelijkheid \vorden van zakelijke stukken vereist, maar ook goed Nederlands in dien zin dat afwijkingen van de norm onduldbaar zijn, al was het alleen maar om de goede naam van de afzender. De uitgaande brieven en andere teksten van een onderneming zijn - zoals men dat zo graag uitdrukt - het « visitekaartje ». Fouten kunnen geld kosten, kunnen klanten een verkeerde indruk doen krijgen. Hetzelfde geldt voor de overheid; al is daar geen element van reclame in het geding, het prestige, de algemene indruk van beschaving, van te weten « hoe het hoort », zijn voor haar even belangrijk als voor particuliere ondernemingen. Maar degenen wier voornaamste beroepsbezigheid het schriiven van zakelijke stukken is, zijn niet de enigen die praktisch of zelfs financieel voordeel ervan hebben, als zij hun taalgebruik in overeenstemming met de eisen van het maatschappelijk taalverkeer brengen. Beter mondeling taalgebruik kan voor menigeen een hogere, geldelijk ruimer ge\vaardeerde positie op de maatschappelijke ladder betekenen. Kleren maken de man, zegt men wel; een juister spreekwoord zou zijn: de taal maakt de man. Kleren kan men kopen, beter taalgebruik kan men zich pas na moe~zaam pogen verwerven. De drang zich vlotter en beschaafder te kunnen uitdrukken is in groter mate aanwezig bij wat men zo gemakshalve « het gewone volk» noemt, dan vele geletterden vermoeden. Het contact met een andere, als hoger gevoelde taalwereld kan aansporen tot pogingen om eigen taalgebruik te zuiveren van relicten die op afkomst uit een lager milieu \vijzen en die een hindernis zijn om in het maatschappelijke leven op te klimmen. Het zal voor ouderen niet eenvoudig zijn, hun taalgebruik nog \\Tezenlijk te veranderen: daartoe is een te sterke \\rijziging in de persoonlijkheid vereist; bij jongeren echter zijn de kansen gunstiger. Het is ook geen zeldzaamheid dat in jonge gezinnen waarvan de kinderen beter onderwijs kunnen volgen dan hun ouders gehad hebben, juist van het taalgebruik van de kinderen een heilzame invloed op dat van de ouders uitgaat. Vooral wanneer de jonge generatie, wegens het opvallend ongunstig af\vijkend taalgebruik van de ouders, zich over hen begint te schamen en heeft bemerkt dat zij om die rede-

1-196

nen niet zo ver in de maatschappij zijn gekomen als hun capaciteiten dat hun hadden veroorloofd. 5. De verbetering van de informatie-overdracht Het schriftelijk taalgebruik in de zogenaamde intellectuele. beroepen is al vele jaren het voorwerp van klachten geweest; het betreft hier beroepen die een academische of een andere, zeer gespecialiseelde vakopleiding vergen. Meestal strekken de klachten zich uit tot (of liever: beginnen juist bij) het taalgebruik van degenen wier opleiding nog niet voltooid is. Wie de gelegenheid heeft gehad, deze klachten', niet in hun algemeenheid maar in concrete gevallen gepreciseerd, nader te bestuderen, zal zich onthouden van een onwaardig generaliserend oordeel. .Hij weet dat in elk taalvaardigheid eisend beroep, de uitblinkers in deze kunst nu eenmaal de minderheid vormen tegenover de middelmatigen en de slechten. Klagende buitenstaanders lopen overigens het gevaar, maar al te licht te vergeten dat het taalgebruik in de bedoelde beroepen sterk aan de functie van de kennisoverdracht, aan de. relatie tot het onderwerp en de lezer gebonden is : er behoeft ge~n emotie overgebracht te worden, het gaat enkel en alleen om ~e informatie. De vakman zelf voelt meestal heel goed waar de schoen wringt. Hij moet wat hij in zijn wetenschappelijk onderzoek heeft gevonden doorgeven aan anderen, maar schrijven is hem een last. Het kost hem tijd en moeite, die naar zijn mening beter aan andere ·dingen besteed hadden kunnen worden. De scherpte van het verstand, die hem dichter bij de oplossing van een .probleem brengt, helpt hem niet altijd in woorden een heldere weerspiegeling te geven van zijn denkprocessen. Hij heeft trouwens geen geduld om de oplossing die hij als een flits zag, zorgvuldig trapsgewijs te ontwikkelen voor de lezer. Zijn moeilijkheid is niet zozeer de grammatica en de rijtjes met « niet zo, maar zo » - die regels zijn nog gau\v genoeg te leren - als wel de logische en psychologische opbouw van zijn betoog. Tegelijk moet hij inzicht hebben in de principes van zakelijke woordenkeuze en zinsbouw. Verwijten tegenover het onderwijs, speciaal tegenover het middelbaar onderwijs, als zou dit de jonge mensen niet voorbereid hebben op de eisen van taalvaardigheid in hun beroep, zijn wat onbezonnen. Geen enkel type middelbaar onderwijs kan leerlingen afleveren, die in alle opzichten aan de bedoelde eisen voldoen; de school heeft niet te maken met gerijpte mensen, zij kan trouwens de leerlingen nooit de taalpraktijk van het beroep bieden. In het beroep zelf of in de gespecialiseerde opleiding tot dat beI,. 197

roep behoort, waar dat nodig is, een mogelijkheid tot compIementering van het taalonderwijs aanwezig te zijn. Het gaat er vooral om, in dit soort onderwijs duidelijk te laten zien dat taalverzorging meer betekent dan eindeloos geruzie om pietluttigheden. Het zou namelijk een fataal misverstand zijn, te geloven dat men er met grammaticaal goed Nederlands alléén al is. Rapporten, notulen, wetenschappelijke artikelen e.d., moeten in ~e eerste plaats logisch opgezet en psychologisch verantwoord zijn. Zowel de logische als de psychologische opzet komt evenwel voornamelijk tot uiting in taalvormen. Denkfouten weerspiegelen zich veelvuldig in foute constructies; overschatting en onderschatting van de lezer vinden weerslag in de taal. Natuurlijk is voor dit soort schrijven een zekere aanleg nodig. De ervaring leert evenwel dat die aanleg maar bij weinigen ten enenmale ontbreekt. Wat velen eerder schort, is geduld bij het schrijven en inzicht in het schrijven. De uitsl~g van zijn gedachtengang kent de schrijver al voordat hij een woord op papier zet; neemt hij niet de moeite om deze gedachtengang trapsgewijs te ontwikkelen voor de lezer, dan faalt hij in de overdracht van zijn kennis. Inzicht is nodig in het schrijven als werken-met-taal ; de schrijver moet weten welke voordelen een lange en welke een korte zin heeft, hoe het evenwicht tussen persoonlijke en onpersoonlijke stijl te bewaren is, wat synoniemen kunnen doen, waar vreemde woorden op hun plaats zijn: enz. Zo breekt men de taalverzorging uit de beperkte kring van: het een is goed, het ander is fout. In de eerste plaats is de stof zelf van belang, daarna pas "komt de manier waarop de stof verteld wordt. Ook bij dat laatste moet niet als bij een schoolse oefening gevraagd worden naar goed of fout Nederlands, maar vooral naar juiste of verkeerde vorm van informatie.

J.

1- t9g

Vg.

I.

,-i

,Algemeen

TAALGEBRUIK IN BRIEVEN Begin- en slotformules In een zestal bijdragen hebben we ons met bepaalde elementen van het taalgebrpik in brieven beziggehouden, met kwesties van adressering, van afkortingen en titulatuur, dus met formele en min of meer conventionele aspecten van het briefschrijven. In dit verband hebben we ook al enige aandacht aan de aanheftitel boven de brief besteed. Ook met betrekking tot de beginregels van de brief zullen we aan sommige stereotiepe vormen aandacht moeten schenken, en zeker ook aan de zinsneden waarmee we brieven besluiten. Dit alles wijst erop dat de formule, de conventionele vorm, een zeker «formalisme» bij het biiefschrijven een niet te miskennen rol speelt. En nu bestaan er genoeg boekjes waarin die formules u worden voorgeschoteld, maar het zou niet in overeenstemming zijn met de standing van dit tijdschrift en van zijn lezers wanneer we hier met een schoolmeesterlijk « zo hoort het» die vormvoorschriften zouden overnemen. U hebt al gemerkt dat ik me beijver ook de kleinste formaliteiten, tot en met kwesties van punten en komma's, een zekere verantwoording te geven, ze

in een groot stilistisch verband te plaatsen, waarvoor de zin van al die formele dingen enigszins in het liçht komt te staan. Hèt toepassen van vormvoorschriften is dan niet louter « dressuur », met het gevaar van domme ontsporingen, men zal ze met de nodige vrijheid en variatie vanuit een werkelijk inzicht weten te hanteren. . Ik heb er al op gewezen dat de conventies van het briefschrijven geen ijzeren wetten zijn die altijd en overal moeten geëerbiedigd worden. Voor de correspondentie tussen intieme vrienden bijv. kan ik me nauwelijks een formulevoorschrift voorstellen dat absoluut bindend zou zijn. Hier is een schier onbeperkte ruimte voor vrije, vlotte en persoonlijke vormen. Toon, stijl en vorm van zakelijke en ambtelijke brieven worden echter niet door intieme vertrouwelijkheid maar door beleefdheid bepaald. En zoals ik reeds eerder heb gezegd: dan. besparen conventie 'en de gebruiken der wellevendheid ons de onmogelijke taak, voor elke brief geheel eigen formules te bedenken.' We maken dus dankbaar gebruik van bestaande formules. Maar formules zijn stijlelementen die tot een bepaalde taalschat 1-199

behoren. Ze hebben in een bepaalde taaltraditie de gevoelswaarde gekregen die ze bezitten. Dat betekent voor ons dat we de formules bezigen die in de traditie en ontwikkeling van het Algemeen Nederlands taalgebruik ontstaan zijn. Ik zal dat nog even toelichten met als voorbeeld: de aanheftitel in brieven aan dames. We hebben immers tot dusver alleen over de aanheftitel in brieven aan heren gesproken.

Brieven aan dames Dames worden aangeschreven ofwel als Mevrouw ofwel als Mejuffrouw. We hebben datzelfde ook al gezien toen we het over de adresseertitels hadden. Mevrouw levert daarbij geen moeilijkheden op, doordat ook de aanspreking Mevrouw luidt. Maar tegenover de aanspreking Juffrouw} staa~ zowel in de adressering als in de aanheftitel van de brief de vorm Mejuffrouw. « Juffrouw», of zelfs « Mejuffer », zoals we nog wel eens zien staan, zijn volgens de normen van het Algemeen Nederlands onmogelijke vormen - tenzij men met de dame aan wie de brief gericht is de spot wil drijven. Dat is zo in het Algemeen Nederlands, daar valt niet over te redetwisten. In de taalgemeenschap waartoe we behoren heeft de aanheftitel Mejuffrouwen heeft de afwijkende 'aanheftitel « Juffrouw» nu eenmaal die bepaalde gevoels\vaarde gekregen. Zulke « waarden» zijn aan ontwikkeling en verandering onderhevig.' Zo is er op het ogenblik een beweging gaande om' de betiteling Mevrouw enigszins los te maken van het gehuwd-zijn en ook ongehuwde dames, vooral in beroepen van enige betekenis, als Mèvrouw aan te spreken en aan te schrijven. Zulke bewegingen kunnen tijdelijk enige 'onzekerheid veroorzaken (juist als bij de vraag of het U of u) de Heer of de heer moet zijn). In zakelijke en ambtelijke correspondentie houde men zich dan in het algemeen aan het overgeleverde gebruik, totdat de nieuwe vorm werkelijk algemeen aanvaard is. Vroeger ·gold dat Mevrouwen Mejuffrouw als aanheftitels geen verdere toevoegingen verdroegen, dus geen Geachte erbij, en geen naam. Men kon wel schrijven Geachte Heer Jansen} maar zijn vrouw schreef men aan als Mevrouw zonder meer. Dat Mevrouw als uitdrukking van de hoogste eerbied is nog behouden gebleven in de aanspreek- en aanschrijftitel van de koningin. Maar anderzijds is Mevrouw ook de tegenhanger geworden van Mijnheer als «. titel» boven een gedrukte reclamebrief die huis aan huis bezorgd wordt~ En zo is, tussen het koninklijke Mevrouwen het Mevrouw voor de echtgenote van Jan en Alleman, het gebruik ontstaan om ook dames als Geachte Mevrouwen Geachte Mejuf1,- 200

frouw aan te schrijven. En als men de dames iets beter kent, is Geachte Mevrouw Jansen en Geachte Mejuffrouw Claessen de volwaardige tegenhanger geworden van Geachte Heer Jansen of Claessen. Zo zijn de formules in het Nederlands geworden, en deze formules op juiste wijze hanteren behoort evenzeer tot een correct taalgebruik als « de bekende componist» in plaats van «de gekende componist» en « ik heb geen zin» in plaats van « ik heb geen goesting ».

Slotformules Over de eerste regels van een brief zullen we nog spreken. We springen nu even over naar de slotformules. Het op passende wijze afsluiten van een brief is geen eenvoudige zaak, of liever: zou geen eenvoudige zaak zijn indien men daarvoor telkens een formulering zou moeten bedenken. Zo ergens, dan zijn we hier de dankbare gebruikers van bestaande zinswendingen, die een voldoende mate van beleefdheid en achting tot uitdrukking. brengen. Ook hier echter is datgene norm wat in on~e taalgemeenschap, onder mensen die met het beschaafde taalgebruik vertrouwd zijn, als norm geldt. Aan die norm zijn formules als de volgende volkomen vreemd: « Aanvaard Mijnheer, de uitdrukking van mijn beste gevoelens» of : «Ontvang Mevrouw, de verzekering van mijn eerbiedige gevoelens » of een van de vele nog rondspokende varianten van dit « aanvaarden », «aanbieden», «verzekeren» en «uitdrukken » van «eerbiedige» of zelfs «verkleefde» gevoelens. Dit zijn on-Nederlandse formules in Nederlandse woorden. Ze zijn in omloop gekomen en rekken hun bestaan doordat een paar generaties· « Nederlandse» (<< Vlaamse») brieven hebben leren schrijven aan de hand van tweetalige brievenboeken,met Franse brieven als model. Ik heb er hier zo een voor me liggen, van een jaar of vijftig geleden, met bijv. aan de ene kant « Agréez, Monsieur, je vans prie, 1'expression de mes meilleurs sentiments », en aan de andere kant: «Ontvang, Mijnheer, ik bid u, de uitdrukking van mijn beste gevoelens» ! En wanneer we nu dat antieke « ik bid u » door « verzoek ik u », en « mijne» door « mijn» vervangen, dan verandert dat niets wezenlijks aan het on-Nederlandse karakter van een dergelijke slotformule. Volgens Nederlandse stijlnormen hebben we hier met breedsprakige overdrijving te doen. Op de Franse formules valt nàtuurlijk niets aan te merken, want die behoren tot de stilistische kenmerken van de Franse briefstijl. Daarmee vergeleken zijn de I ~ 201

slotformules van de Nederlandse briefstijl in het moderne Nederlands echter zeer eenvoudig. Ze bewegen zich van (in de vriendschappelijke sfeer) Met hartelijke groeten en Met vriendelijke groeten tot Hoogachtend) Met de meeste hoogachting en (in enkele bijzondere gevallen) Met gevoelens van de meeste hoog-

achting. M.v.N.

TAUTOLOGIE Een tautologie duidt meer op een herhaling van woorden met dezelfde betekenis, zoals trouwens uit de etymologie van het woord blijkt. In de literatuur wordt de tautologie als stijlfiguur veel gebezigd om een· denkbeeld sterk te beklemtonen of de gevoelswaarde van een woord of uitdrukkIng te versterken. In de gewone taal zijn trouwens heel wat tautologieën gangbaar, bijv. heel en al, wis en zeker, enkel en alleen, goed en wel. In zakelijke teksten komen echter heel wat nietszeggende ·en slordige herhalingen voor, die geenszins verantwoord zijn .en de stijl verwateren. We spreken dan niet meer van een stijlfiguur, maar wel van een stijlfout. Pleonasme en tautologie betekenen dus niet hetzelfde. Pleonasme is woordovertolligheid, tautologie woordherhaling.

Daar d:eze bescheiden evenwel enkel aan de werkgever mogen uitgereikt worden == Daar deze bescheiden enkel aan de werk-

gever.afgegeven mogen worden. Evenwel en daar hebben dezelfde betekenis. - De twee ,hulpwerkwoorden staan allebei voor of na het voltooid deelwoord. W é gaan nu een ander probleem behandelen, namelijk dat van de atoom- en nucleaire wapens == We gaan nu een ander probleem behandelen, namelijk dat van de kernwapens. De schrijver van deze tekst schijnt niet te beseffen dat atoomwapens en nucleaire wapens (of kernwapens) hetzelfde betekenen. Op dit huidig ogenblik zien we tussen Oost en West een wedloop naar de wereldhegemonie == Op dit ogenblik zien we tussen Oost en West een wedloop naar de wereldhegemonie. Dit ogenblik verschilt niet van het huidig ogenblik, zou ik denken. Ook die werken zijn insgelijks door een steeds groeiend verkeer achterhaald == Ook die werken zijn door een steeds groeiend verkeer achterhaald. Ook maakt insgelijks overbodig. J. T.

I ~202

I.

~

Algemeen

DE NAAMGEVING VAN STRATEN EN WEGEN «

Verwarring»

Dat de benamingen van sommige straten en wegen nog steeds grote moeilijkheden opleveren in de Vlaamse gewesten blijkt andermaal uit een brief van de heer P. Tommelein, notaris te Kortemark, die ons het volgende schrijft: «Zou het niet mogelijk zijn in Taalbeheersing een artikel te » wijden aan de straatnamen? Er schijnt op dit gebied een grote »verwarring te bestaan: de ene zegt « ik woon aan de Brugge» baan »~ de andere « ik woon aan de Brugse baan ». Ik meen dat »het in 't Nederlands moet zijn: Brusselse straat, Gentse baan » of steenweg, Koningsstraat. In de meeste gemeenten wordt dat » anders gezegd: Bruggestraat, Torhoutstraat enz... Dit zou tevens » nuttig zijn voor de gemeentebesturen. » Ik meen te weten dat in Nederland eveneens steeds de genitief»vorm gebruikt wordt. Persoonlijk heb ik ondervonden dat als »ik mijn adres bij de drukker aangaf als- Stationsstraat, deze »slechts één s wilde gebruiken. »Anderzijds zou het gewenst zijn in dat opzicht volledige over~ »eenkomst te hebben met Nederland. » De verwarring, waarvan hierboven sprake, is klaarblijkelijk het gevolg van het feit dat in onze Vlaamse steden zeet lang Franse benamingen hebben bestaan, die men later klakkeloos is gaan vertalen, zonder rekening te houden met de eeuwenoude traditie inzake straatnaamgeving in het grootste gedeelte van het Nederlandse taalgebied, d.w.z. bij onze Noorderburen. Hierdoor zijn on-Nederlandse verbindingen ontstaan als « steenweg, op, naar of van Brussel ». Het voorbeeld van Nederland lijkt het enige middel om uit die warboel te ge~aken.

De Nederlandse traditie Voor de benaming van straten en wegen die naar een bepaalde plaats leiden, gebruikt men in onze taal een bijvoeglijk naamwoord: de straat die naar Gent leidt, heet Gentse straat, de weg die naar Brugge leidt Brugse weg. In ,dit geval moet de samenstelling met een zelfstandig naamwoord, in plaats van een bijvoeglijk naamwoord (Gentstraat, Bruggebaan ), die in West-

I ~203

Vlaanderen veel schijnt voor te komen, als strijdig met de Nederlandse traditie te worden beschouwd. Terwille van de eenvormigheid is het wenselijk dat men zich overal aan de benaming met het bijvoeglijk naamwoord zou houden. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de namen van geme~n­ ten die uitgaan op -en of -e) gewoonlijk die uitgang verliezen voor de -s van het bijvoeglijk naamwoord: Antwerps, Brugs, Mechels, Naams, Tiens, Tongers. Een uitzondering is Leuvens. Naast het achtervoegsel -SJ dat verreweg het algemeenst is, komt ook wel het achtervoegsel -er voor, maar alleen in enkele vaste verbindingen, zoals Haarlemmerstraat, Rijnsburgerweg, Maastrichtersteenweg, Genkersteenweg. Deze' dienen echter als een uitzondering op de regel te worden beschouwd. De regel van de naamgeving door iniddel van een bijvoeglijk naamwoord geldt niet voor straten die eenvoudig naar een bekende 'stad zijn genoemd, zonder daarmee in enig wezenlijk' verband te staan, bijv. Romestraat,Verdunstraat, Londenstraat. Zulke straatnamen worden dus gevormd op dezelfde wijze als die welke naar een land of een bekende persoon genoemd zijn: Javastraat, Kongostraat, Engelandstraat, Limburgstraat, Consciencestraat, Breughelstraat, Guido Gezellestraat.

Baan) steenweg en weg In de voorbeelden aangehaald door 'de vraagsteller komt het woord « baan » voor. Zoals blijkt uit de verklarende woordenboeken, is « baan » in de betekenis van « aangelegde weg » verouderd ; het gebruik van dit woord heeft dus alleen nog maar zin waar het bijv. een historische legerweg betreft, een zogenaamde heerbaan. In de moderne taal wordt baan vooral gebruikt ter aanduiding van een terrein voor sport en wedstrijden: wielerbaan, tennisbaan, kegelbaan, renbaan, ijsbaan; verder in verband met de spoorweg: spoorbaan, baanwachter, baanvak. Voor de verbinding tussen twee plaatsen gebruiken we in de moderne taal de term weg: rijkswegen, gemeentewegen, wegverkeer, wegvervoer, wegenbelasting, wegennet, autoweg. Als men het onderscheid tussen baan en weg niet in acht neemt, loopt men gevaar niet altijd goed begrepen te wordén : een baanvak is een gedeelte van een spoorbaan, terwijl een wegvak een gedeelte van een weg is ; een baanwedstrijd is een wielerwedstrijd op een wielerbaan in tegenstelling met een wegwedstrijd / een baanverschuiving is iets anders dan een wegverschuiving. Evenals «baan» is «steenweg» een oud Nederlands woord, dat nu nog alleen bij ons in gebruik is. He.t stamt uit de tijd toen al de wegen en straten nog met keistenen waren belegd. Nu deze I ~ 204

hoe langer hoe meer door asfalt worden vervangen, lijkt het raadzaam over te schakelen naar het kortere weg) zoals dat trouwens in Nederland gebruikelijk is : Amstelveenseweg, Haarlemmerweg. Als \ve op dezelfde wijze te werk gaan, krijgen we bij ons: Gentseweg, Brugseweg, Oostendseweg enz.

Verbindings-s in straatnamen Onze lezer vermeldt Koningsstraat en Stationsstraat; er is hier geen sprake van een genitiefvorm maar eenvoudig van een verbindings-s. Die verbindings-s is in onze taal een netelige kwestie, waarvoor geen vaste regel te geven is. Meestal past men in de samenstellingen waarvan het tweede deel met een s begint, de regel van de analogie toe: \ve schrijven oorlogsschip omda~ er in oorlogstuig al een verbindings-s staat; stadsschouwburg door vergelijking met stadspark; beroepsspeler door vergelijking met beroepspraktijk. Velen zijn van mening dat die regel niet moet gelden in de straatnaamgeving en geven de voorkeur aan Keizerstraat (ondanks keizerskroon), Koningstraat (ondanks koningskind), Stationstraat (ondanks stationsgebouw), wat in elk geval eenvoudiger is. De verbindings-s wordt wel geschreven als het t\veede deel van de samenstelling niet met een s begint: Keizerslaan, Koningsplein, Stationsweg, Willemspark, Leopoldskaai, tenzij natuu'rlijk. in vergelijkbare samenstellingen geen verbindings-s vereist is : Parkplein evenals parkingang, Kunstlaan evenals kunsthandel, Kalkmarkt evenals kalkgroeve, Tuinwèg evenals tuindorp. Een dubbele s in straatnamen drukt doorgaans een meervoudsbegrip uit: Minderbroedersstraat, Kartuizersstraat, Steenhouwersstraat, Voldersstraat enz. In zulke gevallen heeft het eerste deel van de samenstelling betrekking op de leden van een bepaalde kloosterorde of van een bepaald beroep en de meervoudsvorm is dus ten volle verantwoord.

Aaneenschrijven of niet? Onze lezer acht het wenselijk dat er inzake naamgeving van straten en \vegen volledige overeenkomst bestaat tussen Vlaams-België en Nederland. Dat is de taal van het gezond verstand! Eenheid op dat gebied is echter nog ver te zoeken in 't bijzonder wat de aaneenschrijving betreft. In Nederland worden niet alleen de straatnamen aaneengeschreven waarvan het eerste lid een zelfstandig naamwoord of een eigennaam is (bijv. Schoolstraat, Scheldeplein, Vondelstraat ) , maar I ~ 205

eveneens die met een bijvoeglijk naamwoord als eerste lid (bijv', Leidsestraat en Leidseplein ). Dat is wellicht gebeurd om eenheid te brengen in de schrijfwijze van de straatnamen. Bovendien kan men een verschil maken tussen « Leidse straat », d.w.z. een willekeurige straat in de stad Leiden, en «Leidsestraat », d.w.z. de straat van waaruit men bijv. in Amsterdam vertrekt om in Leiden te komen. Hoe het ook zij, aaneenschrijving is bij onze Noorderburen een traditie geworden, Hoe is de toestand nu bij ons ? De Vlaamse afdeling van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie verdedigt de stelling dat straatnamen met een bijvoeglijk naamwoord niet aaneen dienen geschreven te worden. Ze heeft ook in die zin geadviseerd bij de herziening van de Brusselse straatnamen een tiental, jaren geleden, zodat men in de hoofdstad op de bordjes leest: Gentste steenweg, Ninoofse steenweg enz. Onder die omstandigheden ziet men niet goed in hoe men binnen afzienbare tijd tot een eenvormige schrijfwijze van de straatnamen in Noord en Zuid kan komen.

Plein - plantsoen Na de herziening van de straatnamen in Brussel werden daar al de « plaatsen» vervangen door pleinen) bijv, Koningsplein (vroeger: Koninklijke plaats). Dat voorbeeld verdient navolging in de Vlaamse gemeenten, want de gewone Nederlandse b~naming van een door huizen ingesloten ruimte ,is plein en niet « plaats », dat de Vlamingen zijn gaan gebruiken; onder invloed van het Franse « place ». Als op een plein beplantingen staan, wordt het in het Frans met het Engelse vloord « square» aangeduid; in onze taal bestaat aan dat Engelse woord geen behoefte, daar het Nederlandse plantsoen precies hetzelfde uitdrukt, bijv. Koning Albertplantsoen.

Hoofdletter Soms wordt de vraag gesteld of al de samenstellende delen van straatnamen met een hoofdletter worden geschreven. Het antwoord is bevestigend, want ze worden als eigennaam beschouwd: Lange Molenstraat, Korte Boterstraat, Nieuwe Vaartweg, Twaalf Apostelenstraat.

J. V.

I .. 206

I.

~

Algemeen

HET WERK VOOR HET SCHRIJVEN Er bestaat een bekend verhaal over een mislukt huwelijk. Een vrOUVl die verzot was op het lezen van detectiveromans, diende een eis tot echt.scheiding in op grond van de « geestelijke wreedheid» -van haar man: deze immers las vóórdat zijn vrouw de gelegenheid had gehad een bepaalde roman te lezen, telkens het laatste hoofdstuk van dat boek en schreef dan boven het eerste hoofdstuk de naam van de dader. Daarmee vernietigde hij het leesgenoegen van zijn vrouw. Een detectiveroman moet ons met opzet op het verkeerde spoot brengen. Hoofdstuk na hoofdstuk worden we op zijpaden geleid, onze twijfel wordt steeds, groter. Pas op· de laatste bladzijde ongeveer blijkt wie de dader is en meestal eerst dan nadat de schrijver enige feiten genoemd heeft die hij ons bladzijden lang heeft verzwegen. Had hij die direct vermeld, dan was drie kwart van het boek onnodig geweest. Voor zo'n roman is deze opbouw juist: we willen lang in twijfel blijven en zelf meezoeken naar de dader. Voor een stuk zakelijk proza echter is zulk een methode verderfelijk: immers, hoe eerder de lezer tot de oplossing komt, hoe eerder hij precies weet waarover het gaat, des te beter. « Goed» Nederlands helpt de lezer niet als de schrijver van een zakelijk stuk wijdlopig is, « eromheen draait», verwarrend bondig is, vaagheden vertelt en de verhaaltechniek van de detectiveroman toepast. Ik heb de indruk gekregen dat het harde oordeel « slecht Nederlands », als het zakelijke stukken betreft, menigmaal meer slaat op de bouw van het stuk dan op de grammaticale en stilistische kwaliteiten ervan. Als « goed Nederlands» alléén betekent: Nederlands zonder storende fouten tegen zinsbouw, woordenkeuze, spelling en leestekens, verdienen de meeste zakelijke stukken die kwalifikatie. Een goede opbouw komt tot stand door de juiste organisatie, rangschikking, dosering van de feiten die medegedeeld moeten worden: het is het werk vóór het schrijven. De eerste onderdelen van het klassieke schema der Retorica waren de Inventio en de Dispositio: de feiten moesten gevonden en gerangschikt worden. Pas daarna k\vam de Elocutio, de « verwoording ». Hoe kinderlijk eenvoudig dit schema ook lijkt, in de praktijk blijkt maar al te vaak dat de schrijver mislukt omdat hij begonnen is met schrijven I ~ 207

alsof hij een vakantiewandeling in een bos maakt: hij loopt maar wat, slaat linksaf en rechtsaf, zonder dat hij weet waar hij heen wil. De schrijver van een zakelijk stuk moet precies weten waar hij heen wil. Hij behoort zijn stof te kennen: hij weet wat hij moet meedelen, wat hij moet weglaten, waar de nadruk komt te liggen. Hij weet tot welke lezerskring hij zich richt, welke kennis hij bekend mag veronderstellen, welk peil hij moet kiezen, welke stijl hij kan gebruiken. Dit g~ldt zowel voor het stuk in zijn geheel als voor elke aparte zin en elk woord. De betrekking tussen de feiten moge ingewikkeld zijn, de betrekking tussen de taalvormen waarmee we de feiten moeten berichten, is dat ook. Neem eens de proef op de som. Iemand· komt geestdriftig terug van een bezoek aan een bioscoop; vraag hem dan waarover de film ging. Het zal niet zelden een verhaal zijn dat ongeveer als volgt verloopt. « Een dokter vindt van een patiënt een brief in de wachtkamer. Nu komt die dokter net van een operatie en die patiënt van die operatie is een tweelingbroer van hem. Maar een verpleegster die was vroeger getrouwd met hem. Nu zit de politie achter hem aan. Hij is namelijk een spion, tenminste dat denken ze, maar die ander is de spion. En die verpleegster schiet hem dood als hij wordt gearresteerd. Die dokter was de eigenlijke spion maar die is gevlucht. » Weet u nu iets? U kunt eigenlijk ook niet verwachten dat, in een vlot gesprek, het ant\voord op uw vraag ongeveer aldus luidt: « De film gaat over een geval van spionage. De gegevens die het verhaal boeiel1d maken, zijn: 1. een liefdesgeschiedenis, 2. een persoonsver\visseling. Er zijn drie hoofdpersonen: 1. een dokter enz. » Zodra iemand gaat schrijven, wordt hij bondig. Laten we aannemen dat het \vaar is. Maar kiest de schrijver het juiste uitgangspunt? Heeft hij enig systeem in zijn mededeling? Als u een paar mensen daartoe bereid vindt, moet u hun eens vragen, schriftelijk een uiteenzetting van een 200 woorden te geven van bijvoorbeeld het voetbalspel; zij moeten dat doen voor een lezer die het spel niet kent. De resultaten kunt u vergelijken. De een vergeet te vertellen hoeveel spelers er zijn, de ander schrijft nauwkeurig de maten van het veld op, weer een ander heeft het over « buitenspel» zonder. te zeggen wat dat is. Ik geef hieronder een tweetal gevallen uit de praktijk van het schrijven, die lijken op zo'n «voetbalverhaal ». Een ingenieur krijgt de opdracht voor ontwikkelde leken zonder specialistische kennis een artikel te schrijven over kernenergie. Het artikel behoeft' niet « vlot» te zijn; het mag « droog» de gang van zaken schetsen. Hij begint : I ~ 208

« Hoewel het neutron reeds in 1932 door Chadwick werd ontdekt, is pas in de laatste jaren bij de opkomst van de kernenergie de waarde daarvan gebleken. Tevens is met de kernreactor een voldoende sterke bron voor neutronen ontstaan. » Zo'n begin verlokt niet bepaald tot verder lezen. De leek vraagt wat een neutron is, hij weet niets van Chadwick en kent de verbinding reactor - neutronenbron niet. Het is de detectiveroman : « neutron» wordt later uitgelegd evenals neutronenbron ; Chadwick en «reeds in 1932» zijn zijpaden: er wordt later niets meer over gezegd. Wanneer een bron « voldoende sterk» is, komt de lezer pas bladzijden verder te weten. De twee zinnen zijn mislukt, niet omdat ze in « slecht Nederlands» zijn geschreven maar omdat de schrijver zijn stof slecht georganiseerd heeft. In een rapport van de Europese Beweging stond de volgende zin (terecht en knap gekritiseerd in de Nieuwe Rotterdamse Courant van 13 nov. 1967) : « De Europese Beweging vraagt derhalve de Nederlandse regering het politieke overleg tussen de Zes te aanvaarden met als eerste doel, tezamen met Engeland voorstellen uit te werken, die tot grotere politieke eenheid in geheel West-Europa kunnen leiden ten opzichte van bovengenoemde vraagstukken, zoals de aanpassing van de verhoudingen binnen het Atlantisch bondgenootschap, de Europese defensie en de uitbreiding van de Gemeenschappen. » Op deze zin -is grammaticaal niets aan te merken : hij is « goed Nederlands». (Dat de lengte aanzienlijk is, kunnen we buiten beschouwing laten). Toch staat de lezer voor een kleine puzzel: wat is dat «overleg met de Zes» en « als eerste doel tezamen met Engeland» ? wat is « aanpassing» ? welke « verhoudingen» zijn bedoeld? Waar juist in dit politieke' stuk uiterste precisie wenselijk was - althans dat moeten we aannemen - heeft de schrijver ons aan het twijfelen gebracht. Deze en soortgelijke fouten waren niet gemaakt, als de schrijver nauwkeurig van te voren had overwogen wat hij meedelen moest en voor wie zijnberîcht bestemd was. Na de verzameling van zijn materiaal en de controle op de juistheid daarvan had hij zich moeten afvragen: wie is de lezer van mijn stuk? - wat moet hij weten? - waarvoor heeft hij het nodig? Werkt men volgens een goed doordacht schema, gemaakt voor de grote lijnen (hoofdstukken en paragrafen) en voor de details (alinea's en zinnen), dan kan er eigenlijk nog maar weinig verkeerd gaan. Is het klad gereed, dan kan de schrijver" hier en 'daar een grammaticale oneffenheid glad strijken, een stilistische slordigheid verwijderen, maar deze werkzaamheden zijn niet zo belangrijk als die in de fase van de « vinding » en rangschikking van de gegevens. (Natuurlijk kan een zakelijk stuk zó ontsierd worden

I ~209

door ge\vone taalfouten, dat het ondanks de juiste opbouw mislukt; dat is echter een k\vestie die nu niet aan de orde is). Als vuistregel kan men aanvaarden dat van de beschikbare tijd voor het samenstellen van een zakelijk stuk drie kwart bestemd is voor de voorbereiding en slechts één kwart voor het eigenlijke schrijven, de pen over het pàpier laten gaan. Bij een juiste voorbereiding is de grootste moeilijkheid al overwonnen: waarover en voor \vie geschreven wordt, staat vast; de volgorde van de gegevens is zo gedetailleerd mogelijk overwogen~ Natuurlijk kunnen er tijdens het schrijven nog veranderingen komen, maar dat is bijzaak. Loopt men werkelijk ernstig vast, dan helpt schaven en vijlen aan de tekst meestal niet veel: de gegevens moeten opnieuw bezien worden, in een andere groepering komen, aangevuld worden of ten dele verwijderd. Voor dit soort schrijven is een zekere aanleg nodig. De ervaring leert evenwel dat die aanleg maar bij weinig personen ten enenmale ontbreekt. Wat velen eerder schort, is geduld. De uitgang van zijn gedachtengang kent de schrijver al voordat hij een woord op papier zet; neemt hij niet de moeite deze gedachtengang trapsge,vijs te ont\vikkelen voor de lezer, dan faalt hij. En dan behoedt het grammaticaal goede Nederlands zijn werk niet voor de mislukking. J. Vg.

DEZE MAAND AAN DE KAAK «

Ik houd eraan te verklaren ...

»

Hij hield eraan de hoge gast zelf te begroeten. »

«

Houden aan », de letterlijke vertaling van « tenir à », is geen N ederlands, orndat ons taaleigen hier het vz. van eist: wij houden van iets of iemand. mogelijkheden om zich onberispelijk uit te enkele voorbeelden: ik stel er prijs op u 'met te wensen; ik ben erop gesteld dat hij ook de hoge gast zelf te begroeten; ik wens te «

Er zijn tal van drukken. Hier volgen uw benoeming geluk komt; hij stond erop verklaren. Voor meer bijzonderheden verwijzen wij naar Tb. 11-14 V.v.

I . . 210

I. ,.; Algemeen NA HET SCHRIJVEN De vraag «hoe schrijf je nu eigenlijk? » is niet zo gemakkelijk te beantwoorden. Men is zich van zijn eigen methode nauwelijks be\vust en er zijn zoveel individuele verschillen. Iedereen heeft zijn persoonlijke, al of niet gelukkige werkwijze. Voorschriften zijn natuurlijk wel te geven, maar de mens is zo beweeglijk dat een star schema hem meer in zijn werk zal belemmeren dan helpen. Het is in het algemeen goed, drie delen te onderscheiden : voorbereiding, uit'voering, correctie. Tijdens de voorbereiding organiseert de schrijver de stof, de uitvoering is de fase waarin hij de tekst op papier zet, gedurende de correctie maakt hij het geschrevene « rijp» voor de lezer. De grens tussen (in schooltermen ) «klad» en «net» is gevaarlijk, is definitief. Is het werk eenmaal gedrukt, dan kan men niet meer terug: wat er staat, staat er. De correctie is de laatste mogelijkheid om de fouten eruit te halen. Ongelukkigerwijs is voor menigeen de correctie niet meer dan een wat vluchtig overlezen van het geschrevene, met het doel om te kijken of er niet een woordje vergeten dan wel verkeerd gespeld is. Welnu, dat vluchtige overlezen haalt meestal niet al te veel uit : die paar woordjes worden met enig geluk wel gevonden maar de wezenlijke fouten blijven staan. Corrigeren is een uitgebreid, moeilijk en verantwoordelijk werk. Tijdens het eigenlijke schrijven doet men er beter aan, vlot door te werken. Telkens en telkens zich afvragen of het gekozen woord wel juist is, of de zin loopt, of de alinea in orde is enz., werkt in hoge mate vertragend. Zo'n werkwijze heeft schrijfkramp, zelfs schrijfangst tot gevolg. Wie door schrijfkramp wordt overvallen, doet zijn natuurlijke taalaanleg geweld aan : hij gaat diep gebukt onder de last van spraakkunst en stijl; schrijfangst verlamt :. er komt ten slotte helemaal niets meer op papier. Voor de onervarenen is er daarom -maar één raad: schrijf dóór, doe niet krampachtig wat anderen u voorschrijven, trek u niets van de betuttelaars aan, hou ermee op ah; het werkelijk niet meer gaat en begin opnieuw als de omstandigheden gunstiger zijn. Is het klad af, dan begint het vijlwerk, het corrigeren. Correctie kan men grofweg verdelen in· correctie naar de inhoud en correctie naar de vorm. Beide staan natuurlijk in nauw verband met elkaar (<< lezen met de ogen van de lezer » ), maar het is ter wille van de doelmatigheid beter ze te scheiden.

I; 211

De inhoud controleren betekent antwoord geven op vragen als de volgende. 1. Is de tekst geschikt voor de lezer die ik wens te bereiken? Is de uitleg voldoende? Is het peil van de inforn1atie te hoog of te laag? 2. Is er evenwicht tussen de delen? Zijn de hoofdzaken van de bijzaken gescheiden? Is de opbouw van het betoog overzichtelijk ? 3. Is alles gegeven wat nodig is ? Is er teveel gegeven? Kan het stuk korter zonder dat de informatie-overdracht geschaad wordt? ( « Niemand zit erom te springen mijn tekst te lezen ... ») 4. Is er overeenstemming tussen titel, tussenkopjes e.d. en de tekst? Kortom, staat er wat ik bedoel en wat ik beloofd heb? Bij de controle van de vorm komen andere zaken aan de orde. Bijvoorbeeld: 1. Zijn er woorden vergeten? Komen sommige woorden te dikwijls voor? Kan ik ze vervangen? Zijn er dubbelzinnigheden? 2. Hoe staat het met de vaktaal, de vreemde woorden, de dode « boekenwoorden » ? 3. Lopen de zinnen goed? (Hardop lezen) . Zij n ze te lang? (Splitsen in t\vee, drie stukken). Zijn ze te kort? (Verbinden, zodat ze een .gedachte-eenheid gaan vormen). 4. Hoe is de spelling? Staan de leestekens op hun plaats? 5. Is de « technische vormgeving» in orde? Is de nummering juist, kloppen de verwijzingen? Waarschijnlijk hebben we allen uit onze schooltijd het idee overgeho.uden dat cörrigeren voornamelijk zoeken naar spelfouten is. Nu mag men dat onderdeel zeker niet onderschatten. Spelfouten kunnen een werk erg ontsieren. Wie van zichzelf weet, dat hij zwak is in de spelling, moet zijn werk ten minste éénmaal geheel op de spelling controleren. Daarbij moet hij volkomen mechanisch te werk gaan: bij het lezen niet aan de feitelijke inhoud denken en zich louter concentreren op de letter, hoe onnatuurlijk dat ook is. Overigens, het is voor niemand - ook niet voor een academicus! - een schande, een woordenboek te hulp te roepen. Nog een laatste vorm van correctie: laat een ander het werk eens lezen. Kies, als het enigszins kan, iemand ,uit die wel belangstelling heeft voor het onderwerp maar niet een expert daarin is. Immers, als het laatste het geval is, bestaat het gevaar dat hij u te zeer zal bijvallen of aanvallen wat de inhoud betreft en daarbij geen enkele kritiek heeft op de vorm waarin u uw informatie hebt gestoken. Hebt u ook zijn bruikbare opmerkingen verwerkt, dan zegt u Huygens na : « ... ik weet het nauwer niet te ziften: dit's mijn best. »

ar

J.

Vg.

RECHTSTAAL IN VONNIS EN ARREST In een vorig artikel, over de terminologie van de Hoge Raad 1 zijn, met het oog op het stellen van vonnissen en arresten, een aantal uitdrukkingen meegedeeld die dat rechtscollege gebruikt in verband m'et de termen «middel» en «grief ». Thans wordt aandacht gevraagd voor de uit de motiveringseis voortvloeiende terminologie. Allereerst worden uit Van DaZe, Nederlands Woor.. denboek, ]ansonius, Nederlands-Engels Woordenboek, Bellefraid, Juridisch Woordenboek, en Fockema-Andrece, Rechtsgeleerd Woordenboek, overgenomen de verklaring van de woorden « reden », «redengeving », «grond» en verderop «motiveren »,_ « motivering », « gemotiveerd » en «motief », alsmede" de uitdru~­ kingen waarin zij voorkomen. REDEN (Van Dale): datgene wat een mens doet handelen, of tot iets brengt: drijfveer, grond, bew'eegreden: een met redenen omkleed voorstel; met klem van redenen bewijzen. - (Jansonius): klemmende redenen aanvoere'n ; een reden aanwijzen voor ; er bestaat alle reden om; als reden opgeven; een deugdelijke reden hebben om; een geldige reden opleveren voor; geen reden vinden om ... ; zonder opgaaf van redenen. - (Bellefroid): beweegreden, grond; gronden of redengeving van een vonnis; met redenen omkleed vonnis; reden geven, met redenen omkleden. REDENGEVEND (\Tan Dale): (taalk.) redengevend voegwoord. - (Jansonius): redengevend; redengeving. GROND (Van Dale): de gronden van een rechterlijke uitspraak; iets op goede gronden beweren; gronden voor iets aanvoeren; van alle grond ontbloot zijn; op grond van de ongenoegzaamheid der stukken. - (Jansonius): gronden aanvoeren; een redelijke grond hebben om aan "te nemen; beweringen houden geen grond; alle grond missen; grond opleveren voor een rechtsvordering; zijn mening vindt geen grond in de feiten; hij werd gestraft op deze grond; op grond van het feit dat ... ; op grond van art.; op zeer goede gronden bew,eren, aannemen; op stevige, zwakke gronden berusten; iets betogen op verschillende gronden; de rechtsvordering is van alle grond ontbloot; zonder grond zijn; feitelijke grondslag missen. - (Fockema-Andrere): In het burgerlijke procesrecht worden rechtsgronden (argumenten aan het stellig recht ontleend) onderscheiden van f.eitelijke gronden, of ook tegenover rechtsmiddelen gesteld. De rechtsgronden mogen door d'e rechter 1

Taalbeheersing I - 108 v.v.

I,. 213

ambtshalve worden aangevuld (N. Wetb. v. Burg. Rechtsv. art. 48).

De Nederlandse en de Belgische Grondwet bevatten een voorschrift betreffende de vonnissen en arresten. N. Grondwet - 175. Alle vonnissen moeten de gronden waarop zij rusten, inhouden ... B. Grondwet - 97.-Elk vonnis is met red·enen omkleed. REDEN - In een cassatiebetoog komt' derhalve vaak de vraag aan de orde of de beslissing voldoende met redenen is omkleed. Enkele uitdrukkingen waarin het woord « reden» voorkomt, mogen hier volgen. Naar de eis der wet met redenen om'kleed zijn. Er geen reden in zien voor ambtshalve cassatie. Er is nog een an1dere reden waarom ... Dit verweer gaf reden om erop bedacht te zijn dat ... . .. kan, reeds om die reden, tot versterking van de motivering op dit punt niet bijdragen. REDENGEVEND - Ook het adjectief « redengevend» wordt gebruikt. Het overwogene kan niet redengevend zijn voor de onverbindendverklaring der verordening. De beslissin~ steunt op daartoe redengevende feiten. Bewijsmiddelen die redengevend kunnen zijn met betrekking tot . .. REDENGEVING - Ook het woord redengeving ontmoet men nu en dan. .' De beslissing ontbeert de door de wet vereiste redengeving. De rechtbank in de bovenaangehaalde redengeving voor haar vrijspraak ... De wettelijke gestelde eis tot behoorlijke redengeving. In de aangehaalde woorden wordt geen redengeving gezien waarom ... GROND - Bij het lez.en van Nederlandse arresten heb ik sterk de indruk dat in verband met de motivering het woord « grond » het meest gebruikt is. Afu~ijzen op de volgende gronden. Op gronden als in de eerste aanleg gesteld. Op welke gronden de rechtbank aan X zijn vordering heeft ontzegd. Het middel berust op de volgende gronden.

1 - 214

Op de door de rechtbank aangevoerde gronden. Op welke gronden het Hof X tot getuigenbewijs heeft toegelaten. Een vonnis, houdende bevestiging van een vonnis van ..., met verbetering en aanvulling van gronden. Er bestaat derhalve geen grond om ... Een vonnis met overneming van gronden bevestigen. Zich verenigen met de gronden 7.e>aarop dit vonnis was gegeven. De vraag of het vonnis op deze grond kan worden vernietigd. Op gronden in de vonnissen vermeld. Op goede gron'den wordt door ... aangenomen dat ... l

MOTIVEREN (Van Dale): gronden aanvoeren voor, met redenen omkleden, staven. - (Jansonius): deugdelijk motiveren; hierm'ee motiveren dat; een vonnis gemotiveerd doo~ argumenten ontleend aan ... ; hun beschuldiging motiveren; dit moet nader gemotiveerd zijn; het vonnis wordt niet gemotiveerd; gemotiveerde beslissingen; een breed gemotiveerd vonnis; iets gemotiveerd weigeren. GE~10TIVEERD

(Van Dale): m'et redenen omkleed (gezegd

van beslissingen). MOTIVERING (Jansonius): de motivering van het vonnis; de hiervoor opgegeven motivering; de motivering dient gegrond te zijn; elke motivering ontbreekt voor ... ; ter motivering van; de schriftèlijke motivering van de eis.

MOTIEF (Fockema-Andrere): Inz. rechtsoverweging in een rechterlijke uitspraak; vgl. overweging. Natuurlijk worden ook de woorden « motiveren' » en « motivering » (dit laatste veelal in samengestelde woorden) gebruikt: Nader motiveren. Niet voldoende ge.motiveerd. Zijn beslissing motiveren met een beroep op ... Met een motiveringsklacht bestrijden. Het motiveringsgebrek. Voldoen aan de motiveringseis der wet. . .. niet in strijd brengt met de wettelijke eis van motivering van haar vordering.

In art. 95 van de Belgische Grondwet (ontwerp N-tekst) wordt de bevoegdheid van het Hof van Cassatie bepaald. Dit Hof treedt

I . . 215

niet in de beoordeling van de zaken zelf, behalve bij het berechten van ministers. In de Franse arresten van het Belgische Hof van Cassatie komt vaak de uitdrukking voor: « une appréciation de fait (gui gît en fait) et partant souveraine ». In de arresten van d,e N ederlanàse Hoge Raad heb ik de volgende uitdrukkingen aangetekend:

Een in cassatie onaantastbare vaststelling. Een in cassatie onaantastbaar oordeel. De feitelijke vaststelling der rechtbank, waartegen in cassatie niet met vrucht kan worden opgekomen. Gronden die mede van feitelijke aard zijn en derhalve in cassatie niet kunnen worden getoetst. De vraag of ... kan în cassatie niet ten toets komen.

Dat de Nederlandse juristen meer dan hun Vlaamse confraters het woord « toetsen» gebruiken moge blijken uit de volgende voorbeelden.

De criteria waaraan het Hof heeft getoetst of ... De strafbaarheid toetsen aan de artikelen... De Hoge Raad, bij zijn toetsing of... De te toetsen snelheid... .. .zodat een toetsin~ van als zodanig aangemerkte bezwaren niet aan de orde kan komen.

F.D.H.

I .. 216

I.

~

Algemeen

TAALZORG Achtergronden, en motivering Wij leven' in een merkwaardig land: taalzorg schijnt hier wel een staatszaak te zij n. Elke dag zendt de radio taalwenken uit en op de televisie verschijnt geregeld op het moment van de grootste « kijkdichtheid» een trio van taalkundigen, die ons op populaire wijze de rijkdom van het Nederlands demonstreren. Een vereniging (de Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal - VBO) en twee tijdschriften (Nu Nog - Taalbeheersing ) beijveren zich om hun leden en lezers tot beter taalgebruik te bren-' gen. Op school en op kantoor houden velen zich intens bezig met taalprobleempjes, die soms levendige discussies uitlokken. Daarbij blijkt steeds hoe groot de invloed van deze « taalzuiveraars » is : -omdat de radio, de televisie of de man van de « taaltuin» het heeft gezegd, aanvaardt of verwerpt men woorden en wendingen als «goed >'> of « slecht». Onvoorvlaardelijk is het geloof van de goegemeente echter niet. Misschien ligt het aan ons ochtendhumeur dat de taalkritiek aan de ontbijttafel niet altijd in goede aarde valt, of misschien is ons gevoel van eigenwaarde te kwetsbaar, maar in elk geval overkomt het ons wel eens dat we al deze leermeesters als eigenwijze muggezifters naar de bliksem wensen. « .Waarom », vroeg ons onlangs een lerares, « moet het nu ineens: werk aan de winkel zijn? We hebben toch altijd geleerd: werk op de winkel! Waarom is dat nu ineens fout? En wie beslist daarover? Waarom moeten wij nu leren spreken zoals de Hollanders? Die gebruiken toch al zoveel Franse woorden! Zijn onze Vlaamse woorden niet even goed ? En kunnen de Hollanders dan ook geen woorden van ons overnemen ? Hoe komt het toch dat onze taal voortdurend verandert ? Waarom zijn er geen vaste regels en waarom hebben wij geen academie, zoals de Fransen, die definitief kan uitmaken \vat goed Nederlands.is ? » Al deze bezwaren klinken' vertrouwd in de oren van hen die in dit tijdschrift of met de andere communicatiemiddelen' tot verbetering van het taalgebruik trachten bij te dragen. Daarom zouden \ve ons in een paar bijdragen willen bezighouden met de achtergronden van deze - van veel gehechtheid aan

I .. 217

de taal getuigende - beroering en daarbij pogen een gemotiveerde keuze voor onze taalontwikkeling aan te geven.

* ** De kenmerken van het fenomeen «taal» zijn het makkelijkst en duidelijkst te onderkennen in de eerste vormen waarin het zich bij ieder mens voordoet, nl. bij het kleine kind, dat zijn eerste woorden stamelt en daardoor een nieuvlsoortig contact met zijn omgeving tot stand brengt waarover zijn ouders ten zeerste -verheugd zijn.

Taal == communicatiemiddel De taal is namelijk in de eerste plaats een communicatiemiddel, een middel om tussen twee of meer mensen een -contact teweeg te brengen waarvan de vormen zich in -het verdere leven voortdurend ontwikkelen en verfijnen .. Typisch voor de kindertaal zijn de vele afwijkingen ten opzichte van de taal der volwassenen. In zijn eenvoudigste vorm bestaat de kind~rtaalalleenuit éénlettergrepige woorden, die soms een vereenvoudiging van -een woord uit de taal der volwassenen zijn, maar dikwijls ook geen verband met deze taal vertonen en van kind tot kind verschillen. Een sinaasappel is voor sommige kinderen een « sie» maar voor anderen wellicht een « tuu» of een « tie ». Zo ontstaat soms in een gezin een soort geheimtaal. Uit spel of om het contact met het kind te vergemakkelijken gaan de andere leden van het gezin ertoe over de eenvoudige «- woordjes » van het kind na te bootsen en ze ook -in hun onderling taalgebruik te bezigen. Voor hen, -voor de « ingewijden »- is .dit geen bezwaar : zij weten precies wat « sie », «tuu» of -« tie» betèként.Buitenstaanders daarentegen staan \vel eens vreemd te kijken als ze ouders met hun kind of zelfs onder elkaar dit geheimtaaltjehoren gebruiken.

Taal == afspraak En dat is het tweede kenmerk van de taal: ze berust op afspraak, een onbewuste afspraak waardoor aan een klank of een samenstel van klanken een bepaalde betekenis wordt gehecht. Hoe willekeurig en veranderlijk dergelijke afspraak is, moge blijken uit het feit dat b~paalde klankengroepen (<< woorden» ) in verschillende talen zeer uiteenlopende betekenissen hebben. 1",218

Van dit kenmerk van de taal maken kleinkunstenàars een dankbaar gebruik. Het Nederlands « nu » bestaat b.v. ook in het Frans (<< nue ») en dat geeft Toon Hermans. stof voor ·.zijn liedje « Méditerranée, zo nu, zo nu ... ». Hij zou er overigens aan toe kunnen voegen dat als je het Nederlands « nu » uitspreekt· je een vrouw bedoelt, doch dat het ineens mannelijk wordt als •. je het schrijft! Een zelfde grappige overeenkomst hebben we tussen het Nederlandse «. nee » en het Franse « nez ». Van belang is in feite alleen dat allen die een bepaalde taal spreken, dezelfde betekenis hechten aan ·een .klank of een klankengroep, die wij « woorden» noemen. Taal is dus een communicatiemiddel waarvan de bruikbaarheid berust op een onbewuste doch algemeen geldende afspraak over de betekenis van woorden en wendingen.

Taal

=

leven

Een derde kenmerk van de taal is dat zij zich voortdurend ontwikkelt. Niet alleen komen er steeds nieuwe woorden bij., :doch er verdwijnen ook voortdurend . woorden uit het levende. taalge~ bruiken - wat nog belangrijker is - er· doen zich :wijzigingen en verschuivingen voor in de betekenis en de gevoelswaarde· van· de woorden. Zo'n ontwikkeling inde betekenis en vooraL van de· gebruikssfeer is bijzonder duidelijk bij ·zogenaamde« onnette»woorden: Woorden die thans als « onnet» worden beschouwd waren voor een aantal jaren gewoon en hadden. toen naast zich·andêre· woor,den die als« onnet» golden. De vele benamingen die in onze taal in gebruik zijn geweest voor wat wij nu· met. een. «net» woord een w.c. noemen, getuigen vaneen-dergelijke. ontwikkeling. In de sfeer van de gewone woorden kunnen we -trouwens dezelfde gang. van zaken waarnemen. ·De benaming« meid » is thans in .beschaafde kringen vrijwel in onbruik ·geraaktvoortneisjes die de huisv.rouwbehulpzaamzijn in de huishöuding . «dienstmeisje-» noemt men ze, want « meid» .klinktvoor hen bijna als een belediging. Het merkwaardige daarbij isdathetzelfde.woord«· meid» wel als vleinaam voor een meisje. (:«lieve meîd») wordt gebruikt, maar in·.de mond van· kwajongens weer een denigrerende betekenis krijgt (<< Wat· zijn die meiden toch vervelend. »-) en voor volwassenenzelfs synoniem van deerne, lièhtekooi· kan zijn. (<
I.~219

wust. Het vermogen om deze verschillen te onderkennen, noemt men het taalgevoel. Uit het bovenstaande blijkt al dat taalgevoel niet uit een boekje kan worden geleerd. Wat wij taalgevoel noemen, is in feite gebaseerd op waarneming van het gebruik dat niet alleen naar tijd maar ook naar plaats kan variëren : de hierboven geschetste ontwikkeling in het gebruik van de term « meid» heeft nalnelîjk niet overal en niet bij iedereen reeds hetzelfde stadium bereikt. Er zijn zeker nog plaatsen en gezinnen waar de dienstbode nog « de meid» genoemd wordt en \vaar een vader er niet over denkt zijn dochtertje met «kleine meid» aan te spreken. Daarom is het contact met de levende taal zo belangrijk wanneer wij een taal willen beheèrsen : taal is leven, en derhalve kunnen we een taal alleen blijven beheersen indien wij voortdurend de groei en de ontwikkeling van de taal volgen.

W.Px.

DEZE MAAND AAN DE KAAK «Het zicht is herleid tot 100 meter» «Tot een minimum herleiden» In zulke zinnen wordt herleiden verward met beperken. Juist is : het zicht is beperkt tot 100 meter ; tot een minimum beperken. Herleiden betekent immers: iets tot een andere vorm terugbrengen of in een andere vorm uitdrukken (Het hele vraagstuk herleidt zich tot de eenvoudige vraag of... ). In de wiskunde is er sprake van herleiden als iets tot de eenvoudigste vorm wordt teruggebracht (een breuk herleiden) of als iets in een andere eenheid wordt uitgedrukt (guldens in franken herleiden, mijlen in kilometers herleiden). Voor meer bijzonderheden verwijzen wij naar Taalbeheersing 11 218-220.

I . . 220

I.

~

Algemeen

TAALZORG Achtergronden en motivering (2) In een eerste bijdrage hebben we de voornaamste kenmerken van de taal samengevat: taal is een communicatiemiddel dat op afspraak berust en door een voortdurende ontwikkeling gekenmerkt wordt. Thans zouden we de vraag willen beantwoorden of dialect ook een « taal » is en wat het onderscheid tussen dialect en cultuurtaal bepaalt.

Dialect en cultuurtaal Het dialect wordt door sommigen uitgekreten als een eczeem en een hinderpaal voor de verspreiding van wát zij de « cultuurtaal» noemen. Anderen beschouwen het dialect als de echte, levende taal, de bron van taalverrijking, waarvan het verdwijnen een onherstelbaar verlies zou betekenen. Is dat zo ? Moeten we het dialect radicaal weren of moeten we het daarentegen zorgvuldig koesteren, als voedingsbodem van de taal in het algemeen?

Laten we dit eens zakelijk bekijken!

W at is dialect ? Het woordenboek (Van Dale) omschrijft het dialect als « de bijzondere spraak van een streek of plaats, voor zover ze afwijkt van de algemene of landstaal; tongval; streektaal.,» In deze omschrijving is het voornaamste kenmerk van het dialect duidelijk geformuleerd :~lialect is een streektaal die afwijkt van de algemene taal. Deze afwijking kan betrekking hebben op de uitspraak en op de inhoud: een zelfde woord wordt in de verschillende dialecten niet alleen anders uitgesproken, het kan ook een andere betekenis hebben. In sommige dialecten is « mottig» synoniem met misselijk (<< Ik voel me zo mottig»), in andere betekent het daarentegen: vuil (een mottige emmer). In dit opzicht vertoont het dialect een zekere overeenkomst met de taal die kleine kinderen met hun gezinsgenoten spreken

I ~ 221

de klanken en de iphoud wijken af van de taal der volwassenen, doch dat hindert niet zolang alleen « ingewijden» aan het gesprek deelnemen. Het gebeurt zelfs dat ouders onder elkaar de zelfgemaakte woorden van hun kind overnemen: het geeft hun een gevoel van vertrou\velijkheid en verbondenheid en de communicatie lijdt er niet onder. Daarmee houdt de overeenkomst tussen dialect en kindertaal overigens niet op: ook de nadelen hebben zij gemeen. Dialect, hoe charnlant en welluidend ook, is alleen bruikbaar in de kring van ingewijden en voor de alledaagse dingen. Een redelijk gesprek tussen een Westvlaming en een Limburger is in hun wederzijdse dialect onmogelijk en een wetenschappelijke uiteenzetting in het dialect klinkt potsierlijk want de spreker moet voortdurend teruggrijpen op termen en wendingen die in zijn dialect eigenlijk niet gebezigd worden. Probeer maar eens de structuur van het atoom in het dialect duidelijk te maken zonder daarbij het taaleigen van het dialect geweld aan te doen ! We menen dus te kunnen stellen dat het dialect in de eigen gebruikssfeer niet alleen als taal bruikbaar is, ITlaar zelfs de taal bij uitstek is omdat iedereen deze taal spreekt en begrijpt en zij vo1konlen in de behoeften van de eigen gemeenschap voorziet. Voor de plaatselijke gebruikers is het dialect een volwaardige taal. Zij die intens met een dialectsprekende gemeenschap meeleven, ergeren zich dan ook aan denigrerende uitspraken over het dialect en dat is wel een beetje begrijpelijk. Toch mogen we niet uit het oog verliezen dat uit taalkundig oogpunt, aan het dialect twee gebreken kleven, die hierboven reeds even zijn vermeld. Elk dialect heeft een beperkt verspreidingsgebied : dialecten verschillen van dorp tot dorp en daardoor is ook de bruikbaarheid ervan zeer beperkt : een afstand van 2 à 3 km is al voldoende om vele verschillen in uitspraak op te leveren; een afstand van 30 à 40 km is soms voldoende om de communicatie tussen dialectsprekers ernstig te hinderen. Bovendien is de woordvoorraad van het dialect afgestemd op het plaatselijke milieu: onderwerpen die buiten het alledaagse vallen, kunnen niet op natuurlijke wijze in het dialect behandeld worden en dit geldt in het bijzonder voor alles wat met de technische of wetenschappelijke vooruitgang satnenhangt. Voor de meeste taalgebruikers zijn dergelijke gebreken in onze tijd, waarin de afstanden zowel geografisch als maatschappelijk steeds kleiner worden, onoverkomelijk. Wij hebben behoefte aan een communicatiemiddel dat in een groot gebied en in alle mogelijke situaties bruikbaar is. In deze behoefte voorziet de cultuurtaal.

I ~ 222

Wat is cultuurtaal? Wat we nu een cultuurtaal noemen, is in feite slechts een dialect dat door toevallige historische omstandigheden over een groter gebied is verspreid en zich tot «cultuurtaal» heeft ontwikkeld. Aanvankelijk was de cultuurtaal een dialect zoals een ander: dat dialect was echter de taal van de machthebbers over een groter gebied, die mét hun macht ook hun taal hebben opgedrongen. De politieke, sociale en economische ontwikkeling van de staten bepaalde vervolgens een geleidelijke uitbreiding van de inhoud van de eenheidstaal: zij werd aan de behoeften aangepast en verwierf daardoor de overige kenmerken die haar van het dialect onderscheiden en haar een grotere waarde geven : 1. de woordvoorraad van de cultuurtaal \verd groter (o.mdat zij nu eenmaal door een groter aantal mensen en in een groter aantal verschillende situaties werd gebruikt) ; 2. de cultuurtaal \verd de geschreven taal van een groot gebied en won daardoor aan prestige en gezag ten opzichte van de streektalen die dit stadium niet bereikten; 3. zowel de uitspraak als de betekenis en het gebruik (zinsbouw, spelling, enz.) van de cultuurtaal werden geleidelijk beschreven en vastgelegd in woordenboeken en spraakkunsten, waardoor de eenheid ervan werd versterkt en in stand gehoudeq.. Kennis van de cultuurtaal is thans voor iedereen onmisbaar. Wie alleen dialect spreekt, zal daarvan geen hinder ondervinden zolang hij uitsluitend in contact komt met mensen uit hetzelfde dialectsprekende milieu. Maar voor wie is dat nog het geval? Radio en televisie bereiken alle plaatsen van het land en wie stelt het nog zonder dagbladen en boeken? Voor de meeste taalgebruikers - vooral voor de jongeren - is de actieve beheersing van de cultuurtaal in woord en geschrift de eerste voorwaarde voor hun sociale stij ging. In deze omstandigheden is het verval en zelfs de teloorgang van de dialecten onontkoombaar. \~e zouden dit kunnen betreuren indien het dialect - zoals sommigen beweren - een bron van taalrijkdom en taalschepping was. Deze opvatting berust evenwel op een misverstand. Men mag het dialect namelijk niet verwarren met volkstaal en groepstaal (studenten, soldaten, enz.). Volkstaal en groepstaal hoeven geen dialect te zijn! Nieuwe woorden die in de laatste jaren in onze taal zijn ontstaan - bromfiets, zebrapad, praatpaal komen waarschijnlijk wel uit de volksmond maar daarom niet uit het dialect. We hoeven het dialect niet misprijzend van de hand te wijzen als iets minderwaardigs: automobielen die vijftig jaar geleden zijn

I .. 223

gebouwd waren voor hun tijd heel degelijk en goed bruikbaar. We moeten echter wel bedenken dat we in onze tijd wel het dialect doch niet de cultuurtaal kunnen missen.

w.

DEZE MAAND AAN

Px.

DE KAAK

«De verhoging bedraagt 200.000 fr., hetzij 10 % ». We hebben hier te doen met een verkeerde vertaling van «soit 10 % ». « Hetzij» is uitsluitend een voegwoord van tegenstelling; het wordt steeds herhaald of de tweede keer vervangen door of: hetzij morgen, hetzij overmorgen; hetzij hij wil of niet, het gebeurt toch ; hetzij warm of koud. In het bovenstaande geval is er geen sprake van een tegenstelling, maar van een aanvulling. Juist is dus: de verhoging bedraagt 200.000 fr. of 10 %. In plaats van of kunnen we ook een ander woord of een andere uitdrukking gebruiken: twee jaar later, namelijk in 1950 ; de volgende personen, te weten X, Y en Z ; de omvang van het woordenboek is toegenomen met 280 blz., dus ruim 13 % ; het hele gezin, d.w.z. (dat (en niet: dit) wil zeggen) zes personen; honderd gulden, ·dat maakt (dat is) ongeveer 1400 frank.

1.. 224

I.

1-*

Algemeen

TAALZORG Achtergronden en motivering (3) In een vorige bijdrage hebben we uiteengezet dat de cultuurtaal . zich van de dialecten onderscheidt door de eenheid van inhoud, zinsbouw, spelling en uitspraak. Daarom heeft de cultuurtaal een grotere, praktische waarde dan het dialect en is de kennis van de cultuurtaal onmisbaar voor allen die in een ruimere kring verkeren dan een dorpsgemeenschap.

Taalontwikkeling Het begrip «eenheid» wordt in dit verband weleens verward met .« onverand~rlijkheid ». Onveranderlijk is de cultuurtaal echter allerminst. Integendeel. Eén van de kenmerken van· de taal is juist dat zij zich voortdurend ontwikkelt. Over de ontwikkeling van het Nederlands kan men bij ons geregeld klachten horen. De wijzigingen in de spelling willen wij hier voorlopig nog buiten beschouwing laten. Dat is slechts één aspect van het taalgebruik. Belangrijker zijn de veranderingen in betekenis en gebruikssfeer van de woorden. Vele taalgebruikers gaan zich ergeren wanneer zij bij voorbeeld in dit tijdschrift lezen dat woorden als « gans », « bekomen» en « vernoemen» in onze taal verouderd zijn en beter niet meer worden gebruikt. «Dat is toch taalverarming! », roepen zij uit, en hun ergernis neemt nog toe als zij vaststellen dat deze woorden in sommige woordenboeken helemaal niet van het predikaat: « verouderd» zijn voorzien. Niet zelden gebeurt het dan dat zij met enige afgunst verwijzen naar een taal die wij over het algemeen vrij goed kennen, namelijk het Frans. «Kijk maar naar het Frans », zeggen zij, « daar komt zo iets niet voor! Het Frans is al eeuwen onveranderd geblev~n. Maar ja, die hebben dan ook de Académie française die bepaalt. wat goed en wat slecht Frans is. Woorden die door de,· Académie française zijn goedgekeurd, zijn goed Frans en . blijven het.» Meestal wordt zo'n betoog besloten met de wens dat wij in ons taalgebied ook 'maar .eens een academie moeten krijgen, die

1.- 225

ons van alle t,vijfels omtrent de deugdelijkheid van een woord zal afhelpen en met gezag de norm van het goede Nederlands zal bepalen. Zullen wij deze denkbeelden eens « sine ira et studia », zonder toorn of partijdigheid, aan de feiten toetsen? Wie mocht menen dat het Frans zo onveranderlijk is, zouden wij willen adviseren de inleiding van een of ander woordenboek te lezen waarin meestal een kort overzicht van de ontwikkeling van de taal of van het boek zelf ,vordt gegeven. In de Petit Larousse van 1965 bij voorbeeld komt zo'n kort overzicht voor. Daaruit blijkt dat dit in 1856 voor het eerst verschenen boek, na vele aanvullingen en wijzigingen, in 1948 werd uitgebreid met niet minder dan 12.000 nieuwe betekenissen terwijl vele verouderde uitdrukkingen werden weggelaten. Reeds tien jaar later, in 1959, achtte de redactie opnieuw een volledige herwerking noodzakelijk: «Ret woordenboek is de spiegel van de taal. Zoals de taal moet ook het· woordenboek zich ontwikkelen. » Weer werden vele ,voorden als « verouderd» geschrapt terwijl nieuwe woorden of betekenissen, ja zelfs leen· ,voorden uit andere talen werden opgenomen. Onveranderlijk is het Frans dus bepaald niet. En zelfs het hedendaagse gebruik van het Frans is lang niet altijd aan vaste regels gebonden. In het boek van J. Ranse, « Dictionnaire des difficultés gram· maticales et lexicologiques », kan men op tientallen plaatsen lezen dat een term of een wending die door taalkundigen of door de Académie wordt afgekeurd toch door verschillende vooraanstaan· de schrijvers wordt gebruikt; dat een term die door sommige woordenboeken als «gemeenzaam» wordt bestempeld door andere en door de Académie kritiekloos wordt aanvaard; dat een wending vroeger weliswaar als onjuist gold maar intussen algemeen ingang heeft gevonden. Nee, wat de vastheid van de taal betreft, zijn de Fransen er niet beter aan toe dan wij.

Een academie? En ook het gezag van de Académie française is een twijfelachtige zaak. In de inleiding van het hierboven genoemde werk verklaart J. Ranse dat de «dictionnaire de l'Académie» voor vele taalkundigen en schrijvers, helemaal niets of zeer weinig betekent. De « grammaire de l'Académie française» kent hij generlei gezag toe en hij betreurt dat de Académie zo zwak is geweest haar naam aan dat werk te verbinden. Een uitspraak als deze is op zijn minst vernietigend. Wij citeren ze niet uit leedvermaak: wij willen alleen betogen dat verwijzinI ~ 226

gen naar het gezag van de Franse Académie in feite geen steek houden. Zoals elke andere taal ontwikkelt het Frans zich. Er komen nieuwe woorden bij> andere verdwijnen. Geen instelling kan deze ontwikkeling verhinderen.

Contact met de levende taal Daarmee is de zaak echter niet' afgedaan. Als sommige taalgebruikers het Frans zo onveranderlijk en vast vinden, dan moet er toch ergens een oorzaak of een reden voor deze.opvatting zijn. Het komt ons voor dat deze opvatting in feite gemotiveerd wordt door de onzekerheid die bij de betrokken taalgebruikers heerst omtrent hun eigen taalgebruik. Zij vinde,n het Frans zo stabiel in vergelijking met hun eigen taal) zoals zij die gebruiken. En dan wordt het geval begrijpelijk. Vele taalgebruikers lezen nu in bladen en tijdschriften, en horen in radió- en televisieuitzendingen allerlei opmerkingen over het taalgebruik. Zij horen dat het moet zijn «werk aan de winkel» en niet «werk op de winkel ». En dat verbaast hen. Zij hebben steeds de tweede uitdrukking gehoord en gebruikt en krijgen nu' de indruk dat « iemand» dat gebruik' veranderd heeft. Dat is natuurlijk ee1n vergissing: de eerste uitdrukking is in Nederland algemeen,. de tweede is alleen in het zuiden van ons taalgebied bekend. De eerste wending lez'en de meeste taalg~bruikers bij ons echter alleen in taalrubrieken van kranten en radio en televisie. Zij horen niemand de algemeen Nederlandse uitdrukking gebruiken en staan dus afwijzend tegenover deze voortdurende .« veranderingen» in de taal, die hun schijnbaar op kunstmatige \vijze worden opgedrongen. Het gaat daarbij echter in feite geenszins om « veranderingen» in het taalgebruik, wel om afwijkingen ten opzichte van het Nederlands zoals dat op het ogenblik in Nederland als norm wordt aanvaard doch waarmee de meesten onder ons geen of weinig contact hebben. En dat is de oorzaak van alle narigheid: ten gevolge van allerlei omstandigheden hebben wij - in tegenstelling met onze Franstalige landgenoten - weinig contact met het taalgebruik en de ontwikkeling daarvan in het land waar deze taal de enige landstaal is. Daardoor ondergaan wij niet de onbewuste en geruisloze ontwikkeling die zich in het Nederlands, zoals in elke andere taal, voltrekt. Schoksgewijze en door bem.iddeling van «specialisten », die de ontwikkeling van het Nederlands wel volgen, vernemen wij iets over nieuwkomers in de taal en over. termen die tot de dode taal zijn gaan behoren. Sommigen aanvaarden, dit, anderen rebelleren. I ~ 227

Hun voornaamste bez\\yaat is \vel dat «Vlaan1s» een eigen bestaan en een eigen bestaansrecht heeft en dat het Nederlandse taalgebruik eigenlijk niet « beter » is dan het onze. « Moeten wij ons Vlaams taaleigen prijsgeven? Is ons Vlaams dan niet even goed, of zelfs beter dan het Nederlands? » Deze vragen hoort men thans misschien minder dan vroeger, toen zij tot de stereotiepe onder\verpen van discussies over taalproblemen behoorden. Het inzicht dat het Noordnederlands normgevend moet zijn voor ons taalgebruik \vint steeds veld. Dàt neetnt echter niet \veg dat sommigen nog hardnekkig het bestaansrecht van een eigen Vlaamse taal of althans van een Vlaams taaleigen verdedigen. En bij velen ontstaat zeker enige \vrevel als zij b.v. in gesprekken met Nederlanders merken dat hun taalgebruik bij de gesprekspartner enige verbazing, enige ironie of zelfs een gulle schaterlach uitlokt. Het is dus \vel niet overbodig even op deze vragen in te gaan. Dat trachten wij in een volgende bijdrage te doen.

\Y/. Px.

I ~ 228

I. ,- Algemeen TAALZORG Achtergronden en motivering (4) Wat is Vlaams? Een firma die benzine verkoopt, publiceerde onlangs in Belgische en Nederlandse dagbladen ·een advertentie die een man in een telefooncel voorstelde. Zijn wagen stond verderop langs de weg, blijkbaar met pech. In de Vlaamse krant, vraagt de automobilist : « Ik wou wel eens spreken' met de man die beweert dat alle benzines dezelfde zijn. » In de Nederlandse krant daarentegen: «Ik zou wel ~ens willen spreken met de figuur die beweert dat alle benzines' één pot nat zijn. » Is de eerste zin nu Vlaams en de tweede Nederlands ? Beslist niet! De eerste zin is -óók Nederlands, maar in de tweede zin komen een paar termen voor waarvan de tekstschrijver wellicht meende dat de VI~mingen er minder vertrouwd mee zijn: «fifuur » in de ongunstige betekenis (een waardeloze figuur) ; vervolgens de wending: «het is allemaal één pot nat », d.w.z. het is allemaal hetzelfde. Van een Vlaams taaleigen is hier echter geen sprake. De tekstschrijver van het reclamebureau gaat er - volgens ons, ten onrechte - van uit dat de Vlaamse advertentie eenvoudiger moet zijn. Hij vermoedt dat de Vlamingen niet in staat zijn de genoemde termen te begrijpen, dat hun taal slechts een vereenvoudigd Nederlands is, een soort «basic dutch ». Dit onderontwikkeld Nederlands kan men echter geen Vlaams noemen, want dan zou het Vlaams niets anders zijn dan onvolwaardig Nederlands en dat wijzen wij beslist af.

Schoon Vlaatns Bij het onderzoek van de .verschillen tussen het taalgebruik van Vlamingen en Nederlanders komt men tot de merkwaardige vaststelling dat sommige Vlamingen woorden gebruiken die niet in hun dialect voorkomen en evenmin in Nederland gebruikelijk zijn. Een paar voorbeelden daarvan zijn: « luidop» en « bekomen ». In de Vlaamse dialecten en in Nederland is wel de term hardop bekend, terwijl voor het werkwoord «bekon1en.» - dat in het

I ~ 229

Nederlands vrijwel uitgestorven is - verschillende werkwoorden wórden gebruikt zoals: krijgen) verkrijgen) behalen) ontvangen)

bereiken. Waarschijnlijk heeft zich hier de volgende ontwikkeling voorgedaan: bij de overgang van het dialect naar een algemene cultuurtaal stonden de Vlamingen 'wantrouwig tegenover woorden die ook in hun dialect voorkwamen. Daarom zijn zij in sommige gevallen \voorden gaan gebruiken die duidelijk afweken van het dialect en \vaarvan zij meenden dat ze goed Nederlands waren. Voor dit soort woorden zouden we de benaming « schoon Vlaams» willen gebruiken: zó noemden de oudere mensen op het platteland vroeger de taal die de kinderen op school leerden. Juist via de school en het onderwijs hebbén deze termen namelijk ingang gevonden. Oorspronkelijk 'Vlaams zijn zij echter niet. Zij zijn slechts op kunstmatige wijze gaan behoren tot het taalgebruik van sommige Vlamingen.

Nederfrans Een derde soort afwijkingen van het Nederlands in Vlaanderen zouden wij « Nederfrans » kunnen noemen. Zij zijn ontstaan door een vermenging van Nederlandse woorden en Frans taaleigen. Een typisch voorbeeld daarvan is de volg~nde·zin uit een brief van een Belgisch departement : «Ik heb de eer U mede te delen dat U toegelaten zijt tot het genot van de afbraakpremie ». Dit soort afwijkingen ontstaat door woordelijke vertaling van het Frans. De woorden zijn Nederlands maar het taaleigen is Frans. Dat een zin als de hierboven geciteerde de lachlust van Nederlanders op\vekt, hoeft ons dan ook niet te verbazen. Hij klinkt even gek als het Frans van sommige Brusselaars: «11 ne sait pas là contre ». Van Vlaams taaleigen is hier echter weer geen sprake. Ten onrechte beschouwen sommige Nederlanders dit taaltje als « sappig Vlaams'». Wij gunnen hun graag een pretje, maar als zij dit « Vlaams» noemen, zijn zij er helemaal naast. Dit Nederfrans komt ook veel voor in brieven en circulaires van particuliere firma's (o.m. verzekeringsmaatschappijen) die in Brussel zijn gevestigd en ten behoeve van hun Vlaamse klanten een zogenaamde Vlaamse tekst laten opstellen. Daar is dan echter meestal geen woord. Vlaams bij. Alleen met een degelijke kennis van het Nederfrans kan men zo'n tekst begrijpen.

Vlaamse taalschepping Naast het « schoon Vlaams» en het « Nederfrans » treft men in Vlaanderen evenwel ook termen en wendingen aan waarop uit taalI ~ 230

kundig oogpunt niets is aan te merken, doch die toch van het taalgebruik in Nederland -afwijken. Zoals in elk taalgebied vindt namelijk in Nederland _en in Vlaanderen taalschepping plaats, d.w.z. dat nieuwe woorden ont-staan die mettertijd door de spraakmakende gemeente worden bekrachtigd. Toen de maatschappelijke bovenlaag in Vlaanderen nog uitslui~end het Frans als cultuurtaal gebruikte en de « spraakmakende gemeentè » dus in feite alleen Frans sprak, was hier van een eigen taalschepping geen sprake. Dat is intussen echter veranderd. Leidende figuren in het Vlaamse maatschappelijke leven gaan thans woorden gebruiken die spoedig in ruimere kring ingang vinden: enige jaren geleden sprak de toenmalige eerste minister tijdens een vraaggesprek voor de televisie over zijn « leefkamer ». De term ·heeft sindsdien in Vlaanderen bij velen ingang gevonden en in een televisieprogramma waarin vooraanstaande personen over hun leven en werk met een bekend hoogleraar praten, spreekt deze steeds over « de leefkamer van onze gastheer». Nu is deze woordvorming uit taalkundig oogpunt wel te verdedigen. De kamer waarin het gezinsleven zich meestal afspeelt, kan men inderdaad de leefkamer noemen: Men kan deze term zelfs juister vinden dan de woorden die voor dit begrip in Nederland algemeen worden gebruikt, namelijk: zitkamer} woonkamer} huis-

kamer. Daarbij rijst even\\Tel de vraag of wij naast deze drie benamingen nog behoefte hebben aan een vierde. Indien het alleen om deze ene term ging, zouden wij ons over het geval niet druk hoeven te maken. Het gaat echter om een verschijnsel waarvan vele voorbeelden te noemen zijn. Het ernstige bezwaar tegen deze eigen taalschepping is namelij k dat daardoor het verschil tussen het taalgebruik in de twee delen van ons taalgebied groter wordt en aan de eenheid, die een kenmerk van de cultuurtaal is, afbreuk wordt gedaan. Daarom menen wij dat dergelijke eigen Vlaamse woordvormingen in feite een overbodige weelde zijn wanneer wij in onze taal reeds over een of meer termen voor hetzelfde begrip beschikken.

Vlaams taaleigen Tenslotte is er in het taalgebruik van de Vlamingen nog een laatste groep afwijkingen van het Algemeen Nederlands te onderscheiden. Daartoe behoren termen als goesting} valling) vierklauwens en gensters. Deze woorden hebben goede papieren en zijn in Vlaanderen algemeen bekend. Zij alleen. kunnen aanspraak maken op de benaming Vlaams en Vlaams taaleigen.

I .. 231

liet gebruik ervan \villen \vij niet zonder meer afkeuren. Wij steIlen alleen vast dat zij in het taalverkeer met onze Nederlandse taalgenoten een belenlrnering kunnen vormen voor de communicatie, \vaardoor de taal haar voornaamste functie - communicatiemiddel te zijn - niet naar behoren kan vervullen. Iedere taalgebruiker moet echter voor zich zelf uitmaken of het voor hem nodig of \venselijk is afstand van deze eigen Vlaan1se \voorden en \vendingen' te doen in het belang van een vlot taalverkeer. Voor velen zal daarbij het belang van de taaleenheid een belangrijke factor zijn. Wij willen er even\vel de nadruk op leggen dat deze echte Vlaamse \voorden een gering percentage vorn1en van de in Vlaanderen 111eest frequente afv/ijkingen van het Algemeen Nederlands, die in hoofdzaak tot de andere hierboven genoemde soorten behoren. . De meestal emotionele vraag of wij het VlaalTIse taaleigen n10eten prijsgeven, is over het algemeen een gemakkelijk voor\vendsel om het gebruik van alle afwijkingen van het algemeen Nederlands goed te praten: de vlag dekt echter de lading niet. Een « Vlaamse » taal bestaat in fei te niet. De kinderen leren op school geen Vlaams, \vel Nederlands. In. een boekhandel kan men geen Vlaamse spraakkunst kopen. .Lt\ls de ve~koopster het tegendeel beweert, komt zij toch aandraven met' een boek waarop « Nederlandse spraakkunst» staat. Er is \vel ee~. Vlaams taaleigen, maar de vraag naar het bestaansrecht ervan is niet actueel. Het is niet veel groter dan het \Y/aalse taaleigen in het .Franse taalgebied en het zou weinig bez\vaar opleveren indien het niet vereenzelvigd werd met de vele gallicismen, belgicismen en eigen, recente taalscheppingen, die voor de taaleenheid een \verkelijk gevaar opleveren. Wie er de laatste jaargangen van dit tijdschrift op naslaat, zal kunnen vaststellen dat echte Vlaarnse w'oorden en wendingen hier zelden aan de orde zijn gesteld. Van belang is daarentegen \vel de vraag of wij erin zullen slagen ons taalgebruik in die mate van alle afwijkingen te zuiveren dat het nog slechts in geringe mate van het Nederlandse afwijkt. De kansen daartoe zullen \vij in een volgende bijdrage af\vegen.

w.

I ~. 232

Px.

I.

~

Algemeen

TAALZORG

Achtergronden en motivering (5) Onze cultuurtaal is het Nederlands. Het kenmerk van een cultuurtaal, waardoor zij boven de dialecten uitsteekt, is haar eenheid zowel in de gesproken als in de geschreven vorm. Het is onmiskenbaar dat het gebruik van het Nederlands in Vlaanderen op een aantal punten afwijkt van het taalgebruik in Nederland. Wij hebben in een vorige bijdrage aangetoond dat die afwijkingen meestal niet behoren tot wat men het « Vlaamse taaleigen» noemt. Zij die, met een beroep op het Vlaamse zelfbewustzijn, het afwijkende taalgebruik in Vlaanderen willen goedpraten, vergissen zich ernstig omtrent de aard van de meeste dezer afwijkingen, die flagrante gallicismen of belgicismen, d.w.z. gewoon taalfouten zijn. Gezien echter de omvang van dit afwijkend taalgebruik - honderden bladzijden van dit tijdschrift zijn er al aan gewijd - kan men zich afvragen of het ideaal dat wij ons hebben gesteld, namelijk de taaleenheid in het Nederlandse taalgebied, wel bereikbaar is. Vechten wij niet tegen de bierkaai? Eerlijk gezegd: wij hebben ons die vraag ook al gesteld. Wij zullen trachten ons antwoord hieronder in het kort weer te geven.

Is taaleenheid bereikbaar? Wie op straat mensen aanspreekt, kan gemakkelijk vaststellen dat er, wat het mondelinge taalgebruik betreft, in de laatste jaren een enorme vooruitgang is gemaakt. Jongelui antwoorden vlot en zonder aarzelen op vragen die in het Algemeen Nederlands worden gesteld. Vooral dank zij het onderwijs, heeft het mondelinge taalgebruik in Vlaanderen een niveau bereikt dat vrijwel overeenkomt met de situatie in de buurlanden; hoewel de bewoners van dorpen of steden onder elkaar gewoonlijk dialect spreken, kunnen de meesten zich in de omgang met vreemden behoorlijk uit de slag trekken in de algemene omgangstaal. Dat is niet anders dan bijvoorbeeld in Duitsland, Nederland of Engeland. Frankrijk is in dit opzicht geen goed vergelijkingspunt omdat in dit sedert eeuwen sterk gecentraliseerde land de taal van de hoofdstad ook in het

I .. 233

alledaagse verkeer in de provincie is doorgedrongen. Streektaal is echter op zichzelf geen gebrek: alleen een onvoldoende beheersing van de cultuurtaal is een gebrek en slechts voor zover het dialect een belemmering vormt voor de beheersing van de cultuurtaal moet het worden afgewezen. De eenheid van de cultuurtaal is dus, wat de uitspraak en het gewone dagelijkse taalgebruik betreft, zeker bereikbaar. Zij is zelfs reeds door velen bereikt. Ontwikkelde Nederlanders en Vlamingen hebben vrijwel geen moeite elkaar te begrijpen in een gewoon gesprek. De verschillen in uitspraak van het Nederlands zijn in zo'n geval niet groter dan in andere taalgebieden.

Schaduwzijden Toch is aan deze gunstige ontwikkeling ook een schaduwzijde. In het schriftelijke taalgebruik en bij de vaktaal in de ruime zin lijkt het verschil tussen Noord en Zuid eerder groter dan kleiner te worden, zodat in sommige gevallen de communicatie in gevaar komt. Dat is bijzonder opvallend in die sectoren waar zich in de laatste decennia een sterke ontwikkeling heeft voorgedaan, welke zich uiteraard in het taalgebruik weerspiegelt. Niet iedereen zal dit voetstoots aannemen, en daarom zouden wij enige voorbeelden willen noemen op zeer uiteenlopende gebieden, waarbij wij, naast de gewone Belgische term, tussen haakjes het Nederlandse equivalent vermelden.

Autoverkeer: kruislicht (dimlicht), standlicht (stadslicht), wisselstukken (reserve-onderdelen), stationeren (parkeren), tegenverzekering (rechtsbijstandverzekering), franchise (eigen risico), dood punt (vrije stand), signalisatie (wegbebakening).

Telefoonverkeer: intercommunaal gesprek (interlokaal gesprek), uitbreiding of binnennummer (toestel), sprekende klok (tijdmelding); vele uitdrukkingen zoals: Het is hem zelf (Daar spreekt u mee).

Sociale verzekeringen: mutualiteit (ziekenfonds), maatschappelijke zekerheid (sociale zekerheid), sociaal assistent (maatschappelijk werker), familiale helpster (gezinsverzorgster).

Wetenschappelijk onderzoek: navorsing (speurwerk), navorser (onderzoeker), ordinator (computer, rekenautomaat), vervolmaking (voortgezette opleiding), vervolmakingscursus (bijscholingscursus, vervolgcursus).

I,. 234

Economie: actieve bevolking (beroepsbevolking) , zakencijfer (omzetcijfer), commissieloon (provisie). Dit zijn slechts enige termen. Per vakgebied zou men echter hele lijsten kunnen aanleggen. Er zijn bovendien nog de \vendingen en uitdrukkingen die soms nog veel moeilijker te begrijpen zijn voor wie er niet mee vertrouwd is. Bij een systematisch onderzoek van de taal op een bepaald gebied, zoals dat in dit tijdschrift bijvoorbeeld voor de verkeersterminologie is gedaan (Taalbeheersing 11-364 t/m 387), blijkt dat alleen al bij de gebruikelijke termen en wendingen tientallen afwijkingen voorkomen. En dan laten wij hier nog onvermeld de woorden die in Nederland niet hetzelfde betekenen als in Vlaanderen en de werkwoorden zoals weerhouden) toelaten) tussenkomen} voorzien) oppuntstellen} contacteren en inplanten} die voor Nederlanders een andere inhoud hebben of volkomen onbekend zijn. Onverdeeld gunstig is de ontwikkeling dus bepaald niet, te meer daar dit afwijkend taalgebruik voor vele Vlamingen het enige taalgebruik is waarmee zij in contact komen zodat zij, naar gelang van hun aard, omvallen van verbazing of minachtend glimlachen als iemand hun zegt dat het werkwoord « oppuntstellen» niet bestaat en zij het werkwoord «weerhouden» onjuist gebruiken.

Taaleenheid is noodzaak Toch is er ook voor hen geen ontkomen aan: indien zij voor een eigen «Vlaams» taalgebruik willen opkomen, moeten zij logischerwijze de benaming van hun taal wijzigen: het Nederlands kan als cultuurtaal niet in twee sterk uiteenlopende vormen bestaan. Zij zouden hun taal weliswaar - hoewel ten onrechte - Vlaams kunnen noemen, maar dan zouden er ook Vlaamse spraakkunsten en Vlaamse woordenboeken moeten komen waarin dit Vlaams zou worden beschreven en vastgelegd. Wie zou die taak op zich willen nemen ? Wie zou de juiste inhoud van die « taal » bepalen? De onzinnigheid van een dergelijk werk bewijst dat er in feite geen keuze is. Als wij aanvaarden dat het Nederlands onze cultuurtaal is, blijft er niets anders over dan alles in het werk te stellen om de eenheid van de cultuurtaal zo spoedig en volledig mogelijk te bereiken.

Hoe bereiken wij de taaleenheid? In alle ontwikkelde landen is de verspreiding van de algemene omgangstaal in de eerste plaats de taak van het onderwijs. Dat

1-235

hoort ook bij ons het geval te zijn. Er zijn op dit gebied echter enige tekortkomingen die zo spoedig mogelijk verholpen moeten worden. In de eerste plaats is er de taal van de schoolboeken. Tot voor kort was de situatie op dit gebied in het lager onderwijs - de taalgevoelige leeftijd! - bijzonder slecht. De VBO (Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal) heeft de aandacht van de overheid en de openbare mening op deze wantoestand gevestigd. Sindsdien is een verbetering waar te nemen hoewel nog geen sprake is van een systematische, algemene en strenge controle door de instanties die tenslotte de schoolboeken betalen. Vervolgens is er de taal van de leerkrachten. Zowel bij hun opleiding als daarna wordt onvoldoende aandacht besteed aan de beheersing van het levende taalgebruik. Toch is de taal van de leraar wellicht de belangrijkste factor in het taalonderwijs van het kind. Dat sommige leraren op school nog een taaltje spreken dat veel dichter bij het dialect dan bij de cultuurtaal staat, is gewoon onduldbaar.

w.

Px.

DEZE MAAND AAN DE KAAK « Ten titel van proef» « Ten voorlopigen titel »

In zulke gevallen kan «ten titel ( van) » in onze taal niet worden gebruikt als equivalent van het Franse «à titre (de) ». Wij drukken dat anders uit: bij wijze van proef, bij wijze van inlichting, bij wijze van vergelijking, bij wijze van uitzondering. Wij kunnen ook zeggen: als proef, als inlichting, als vergelijking enz. In andere gevallen beperken wij ons tot een bijwoord: hij is voorlopig aangesteld (à titre provisoire) ; hij is vast, tijdelijk benoemd (à titre définitif, temporaire). Voor meer bijzonderheden: Taalbeheersing 11, 1-2. TC'

I .. 236

I. ,- Algemeen TAALZORG Overheid is spraakmakend (6) Naast het onderwijs, speelt ook de overheid een belangrijke rol bij de bevordering van de taaleenheid. Ambtenaren die betrokken zijn bij het opstellen van wetsontwerpen, besluiten en circulaires behoren immers tot de spraakmakende gemeente ! Als zij termen als radiotaks) overdrachtsbelasting en lastenkohier introduceren in het taalgebruik verknoeien zij de taal. Als elke ambtenaar daarentegen voor zijn vakgebied de Nederlandse litteratuur raadpleegt en de terminologie ervan zoveel mogelijk overneemt, bewijst hij onze taalgemeenschap een grote dienst ! De bijdrage van de massamedia (radio, televisie, dagbladen en tijdschriften) tot de vorming of misvorming van het taalgevoel kan zeker niet worden overschat. Een presentator van de televisie die bij een of ander festival verklaart dat dit en dat liedje « weerhouden» zijn voor de finale, berokkent het taalgebruik van de kijkers meer schade dan een taalzuiveraar in een andere televisierubriek weer kan herstellen. De kans is namelijk groot dat het liedjesfestival meer kijkers - en dus taalgebruikers - trekt dan de taalrubriek !

En dit geldt mutatis mutandis ook voor de dagbladschrijvers. De taal van de sportjournalist is uiteindelijk belangrijker dan de bijdrage van de taalkundige medewerker van een dagblad. Een krant waarvan de journalisten geen zorg aan hun taal besteden, kan beter geen taalrubriek hebben. De eersten kunnen namelijk veel meer afbreken dan de taalkundige kan opbouwen ! Op de laatste plaats zouden wij, als middel ter bevordering van de taaleenheid, willen vermelden de tijdschriften Nu Nog (van de VBO) en Taalbeheersing. Niet uit bescheidenheid maar omdat wij ons ervan bewust zijn dat het taalgebruik van de massa niet rechtstreeks wordt bepaald door de inhoud van deze tijdschriften. De gewone taalgebruiker reageert in feite als een kind: hij herhaalt wat anderen (de radio, de krant, de overheid) hem voorzeggen. De invloed van tijdschriften als het onze is indirect. Wij trachten de groep te bereiken die de taal van de massa rechtstreeks beïnvloedt. Tot deze groep behoren de ambtenaren, de leerkrachten, de leidinggevende personen uit het bedrijfsleven, de journalisten van dagbladen, radio en televisie die dit tijdschrift

1-237

geregeld lezen. Alleen van hen hangt het af of dit tijdschrift uiteindelijk nuttig kan zijn. Niet wij, maar zij bepalen voor een belangrijk deel het niveau van het taalgebruik in dit land. Daarom mag taalzorg niet een hobby blijven van enige taalkundigen die het goed menen maar weinig kunnen bereiken. Taalzorg is een plicht voor iedereen die in het maatschappelijk leven een positie inneemt waardoor zijn taalgebruik een voorbeeld, een model is voor de anderen, die dit voorbeeld - meestal onbewust nabootsen. En omdat dit tijdschrift een groot gedeelte van de spraakmakende gemeente bereikt, menen wij enigermate tot de eenheid van het Nederlands te kunnen bijdragen, zij het dan indirect, via onze lezers ! w. Px.

ONZEKERHEDEN Een lezer schrijft ons dat hij bij het lezen van ons tijdschritt vaak de indruk heeft van aarzeling, van onzekerheid in de behandeling van taalkundige en terminologische problemen. Is het niet mogelijk, zo vraagt hij, om in alle gevallen een vast en ondubbelzinnig advies te geven. Wij hebben deze vraag voorgelegd aan Dr. J. Veering, docent aan de Technische Hogeschool te Delft en directeur van het Nederlandse tijdschrift « Onze Taal », tevens geregeld medewerker aan Taalbeheersing in de Administratie. Wij meenden namelijk dat de toestand hier te lande, door de voortdurende onderlinge beïnvloeding van twee talen, zo ingewikkeld is, dat op die vraag niet met twee woorden kan worden geantwoord en dat het probleem zuiverder behandeld kan worden in een land waar onze taal van natuurlijke ontwikkelingsgang heeft kunnen volgen. Niemand zal aan een neerlandicus de vraag stellen: « Wat is goed: ik liep of ik loopte? » De taalkundige krijgt de beslissing over: « hij » of « hem wordt verzocht », « normalisatie» of « normalisering », « groter als» of « groter dan », « zodoende» of « daarom », «aangelegd zijn» of« aanleg hebben », «alsmaar» of « steeds », enzovoorts. Het aantal combinatiemogelijkheden met taalvormen is ontelbaar ; het terrein van de varianten waaruit een keuze gedaan (gemaakt ?) kan worden, is onoverzienbaar ... Het is zeker geen zeldzaamheid dat de taalkundige aarzelt bij zijn beslissing. Taalregeling zal in hoofdzaak betrekking hebben op de twijfelgevallen: de taalkundige durft niet telkens met abso-

I,., 238

lute zekerheid een uitspraak te doen. Afkeer van de zijde van de taalkundigen tegen taalregeling is evenwel geen typisch verschijnsel in het Nederlandse taalgebied. Wie de vakliteratuur van andere Europese talen enigszins kent, weet dat in die gebieden de toestand niet veel beter is. De taalkundige is van nature een beschouwende waarnemer en meestal schrikt hij ervoor terug, deel te nemen aan het actieve beslissen, goedkeuren en afkeuren ten bate van het grote publiek. Toch zou hij de eerste moeten zijn in het geven van taaladviezen. Men moet immers van hem veronderstellen dat hij geschoold is in het waarnemen, dat hij vrij is van vooroordelen en dat hij een beslissing kan en vooral ... durft nemen. Er is echter een omstandigheid die tot enige voorzichtigheid maant : de neerlandicus is behalve taalvakman ook gewoon taalgebruiker, gewoon «burger» met zijn eigen dikwijls onherleidbare voorkeur en wrevel. Niemand mag aannemen dat de taalkundige ten gevolge van zijn opleiding een beter taalgevoel en een betere taalbeheersing moet hebben dan de niet-vakman. Als het bijvoorbeeld aankomt op het maken van nieuwe woorden, blijkt vaak dat hij de mindere is van de leek. Trouwens, wat is de taalkundige en de leek? Onder de taalkundigen zijn er die zich veiligheidshalve maar houden aan de voorschriften van Van Dale of een ander werk, maar er zijn er even veel die een afwijkende mening hebben, soms conservatief, soms progressief. Onder de leken zijn nog meer verschillen in houding : eenheid van opinie is in dezen nu eenmaal onbereikbaar. Eén ding zou ieder heel goed moeten beseffen: er zijn grensgevallen, er zijn kwesties waarin geen zekerheid is te geven. Het behoort tot de plicht van de neerlandicus, de leek duidelijk te maken dat in die grensgevallen geen strikte norm kan worden opgesteld en dat de taalgebruiker zelf zal moeten beslissen. Een taalgebruiker die twijfelt over « de heren wordt verzocht» tegenover « de heren worden verzocht» en raad zoekt bij de deskundigen vindt bij nummer één dat « wordt» verkeerd is, bij nummer twee dat het goed is, bij nummer drie dat « worden» wel niet fout IS maar dat «wordt» de voorkeur verdient, bij nummer vier dat « wordt» stijf is, bij nummer vijf dat « worden» niet onnederlands genoemd mag worden, bij nummer zes dat men met « worden» aanmerkingen riskeert. Wat moet hij doen? De zin ontleden? Met het beetje kennis dat hem van de school nog is overgebleven? Dan staat hij voor: « de heren wordt dit verzocht» en «de heren worden verzocht dit te doen ». Onderwerp kan « heren» niet zijn, denkt hij, maar wat is « men» dan in « men wordt verzocht» ? Taalkundigen schuiven bij de vraag naar goed en fout veelvuldig een maatschappelijk element naar voren. Fout is wat de 1-239

gemeenschap niet accepteert in het taalgebruik, wat voor haar in een bepaalde situatie onaanvaardbaar is. Maar het begrip «geIneenschap » is veelzijdig: een taalgemeenschap bestaat uit mensen van verschillende leeftijd, van verschillende afkomst, met verschillende ontwikkeling, enz. En « aanvaardbaar» is een even veelzijdig begrip: wat in de ene situatie fout is, kan in een andere situatie goed zijn. De Noordnederlander kent in zijn gewone beschaafde omgangstaal niet de aanduiding met zij voor woorden als regering, wetenschap, schoonheid. Het is heus niet ongewoon, van hem te horen als hij over de regering spreekt die de belasting wil verhogen: «hij zal hem verhogen ». Moet die zelfde Noordnederlander zo'n mededeling in een officieel, geschreven stuk doen, dan is hij wel verplicht tot: «zij zal haar verhogen ». In de ene situatie is hem goed, in de andere situatie fout ... In zulke gevallen is de stilistische doeltreffendheid een beter criterium dan de strikt grammaticale norm. De taalgebruiker moet zich bij deze twijfels afvragen: wat beoog ik met mijn taal? wie wil ik bereiken? Nogmaals, het is een veel verbreid en onuitroeibaar bijgeloof, te denken dat kwesties van deze aard kenmerkend zijn voor de stand van zaken in het Nederlandse taalgebied en dat in andere taalgemeenschappen zoveel meer vastheid-vanregel bestaat. In elke levende taal is zo'n grensgebied en eerwaar.. dige instellingen als de Académie Française, de Real Academia Espagfiola kunnen daar evenmin als wie dan ook absolute regels opstellen. Overigens, in het buitenland wordt de werkelijke invloed van deze en soortgelijke lichamen op de taalregeling schromelijk overschat. Engeland en Duitsland kennen geen academie. Maar wie het Engelse of Duitse niemandsland wil leren kennen, bladere eens in werken als Modern Englisch Usage en Duden, Hauptschwierigkeiten der deutschen Sprache. Het zou zo simpel zijn als we in dit soort taalregeling het principe konden huldigen : de meeste stemmen gelden ! De hoeveelheid van de stemmen beslist nu eenmaal minder dan de hoedanigheid: «hij wast z'n eigen» zegt de meerderheid: alleen « hij wast zich» wordt als beschaafd beschouwd. De taalgebruiker zelf moet daar rechter spelen: hij dient te weten wat in een gegeven situatie het best aan zijn doel beantwoordt. Als lid van de gemeenschap zal hij zich daarbij richten naar de gewoonten van die gemeenschap; het is maar de vraag of hij de moed bezit èn of het zin heeft, de conventie te trotseren of niet. AI kunnen kwesties als de bovengenoemde ons bij het schrijven dwars zitten, gelukkig vormen ze een heel kleine minderheid tegenover de gevallen waarin geen enkele onzekerheid bestaat. Maar voor de « zekerheden» is « taalregeling » niet nodig ... I,J 240

I. ,., Algemeen PROVINCIE- EN PROVINCIAAL « Het is mij herhaaldelijk opgevallen », zo schrijft ons de heer F. Dijckmans uit Mortsel, « dat het gebruik met betrekking tot de samenstellingen waarin het woord provincie of provinciaal voorkomt, sterk uiteenloopt. Soms vindt l]1en provinciebestuur} provincieraad} provinciewet} enz. Op andere documenten staat vermeld: provinciaal bestuur} provinciale wet} provinciale griffier. Wat is hier het juiste gebruik ? »

De heer Dijckmans rakelt met die brief - misschien weet hij het een oude t\vistvraag op. Volgens de Vlaamse taalzuiveraar Const. H. Peeters in zijn Nederlandsche Taalgids} Woordenboek van Belgicismen (1934), waren provinciebestuur en provincieraad Zuidnederlands. Algemeen Nederlands was provinciaal bestuur en provinciale raad. Die mening is overgenomen in de door P. van Gestel bewerkte uitgave van Peeters' boek (A.B.N.-Gids) 1949). Het groot Woordenboek der Nederlandsche taal (deel XII, eerste stuk, 1949) bevat, onder verwijzing naar Peeters, een opmerking van gelijke strekking. Maar Peeters zelf vermeldt in zijn Bijlagen de mededeling van R. Schrijvers, die bij Noordnederlanders

provinciebestuur} provinciebelasting} provincieverordening} provincieweg enz. gevonden had. Van Dale (ge druk, bewerkt door Dr. C. Kruyskamp, 1961) vermeldt noch provinciebestuur noch provinciewet / wel geeft hij provincieraad op, maar hij noemt het « Zuidnederlands » voor Provinciale Raad (waarmee in Nederland Provinciale Staten overeenstemt). ~~"~. ~/1 l

Zoveel zal duidelijk geworden zijn, dat een antwoord op de vraag naar het juiste gebruik niet een-twee-drie te geven valt.

1. Het lijkt in de rede te liggen, dat men zich bij de keuze tussen provincie- en provinciaal richt naar gemeente- en gemeentelijk. Dat kan ongetwijfeld, maar dan toch niet meer dan tot op zekere hoogte. Want de taalwerkelijkheid blijkt nu ·eenmaal zo te zijn, dat met provincie- minder gretig samengestelde woorden gemaakt worden dan ·met gemeente-. Wie de woordenboeken (zowel het W.N.T. als de kleinere), de wetgeving uit Nederland en de Nederlandse rechtsliteratuur opslaat wordt onmiddellijk door het verschil getroffen. Nu zijn bv. opsommingen van samengestelde woorden in woordenboeken wel niet limitatief, d.w.z. je kunt er

niet uit afleiden dat op niet opgenomen samenstellingen een bordje « verboden» staat. Maar er mag toch wel een weerspiegeling van de taalwerkelijkheid in gezien worden. Het W.N.T. (dat zoals gezegd bezwaren maakt) beperkt zich tot provincieblad) -daalder, -huis) -ordonnantié) -plaats) -stad. Bij Van Dale vinden we nog provinciefonds) -recht en -raad) maar dit laatste dus als « Zuidnederlands ». Jansonius' Groot Nederlands-Engels Woordenboek (1950) voegt daaraan toe provinciebank) -bestuur) -hoofdstad) -lening. Koenen-Endepols zwijgt in alle talen. WinkIer Prins kent alleen Provincieraad (Belg.). Al die woordenboeken geven onder gemeente- heel wat meer samenstellingen. De Nederlandse wetgeving van haar kant, en daarop àansluitend de commentatoren, werken in hoofdzaak met provinciaal. Een uitzondering is, behalve het opschrift van de nieuwe Provinciewet) waarover straks meer, de term Provinciefonds (Hoofdstuk XIV).

2. Intussen hebben rW1e nu toch al zoveel samenstellingen met provincie- uit gezaghebbende bronnen aangehaald, dat het onredelijk zou zijn de combinatie als strijdig met het Nederlandse taaleigen te brandmerken, of zelfs maar als typisch Zuidnederlands te beschouwen. We zien integendeel, en we hebben het hier nu in de eerste plaats over Nederland, dat ze in sommige gevallen als onmisbaar wordt aangevoeld. In 1947 publiceerde Mr. S.].R. de Monchy zijn Handboek voor het Nederlandsche provincierecht (Haarlem). Ter verdediging van zijn titel schrijft hij: «Het woord (provincierecht) schijnt mij, voor het recht, dat de bestuursorganisatie der provincie beheerscht, juister dan Provinciaal Recht. In de reeks Staatsrecht, Gemeenterecht, Waterschapsrecht past Provincierecht beter. De uitdrukking « Provinciaal recht» kunnen we dan bewaren voor het van de provincie uitgaande recht» (blz. 3, noot 1). Onder de rechtsgeleerden die dezelfde mening zijn toegedaan noemt hij Van der Grinten en Van der Pot. De oude, uit Thorbeckes tijd daterende wet (1850) van haar kant, die in 1897 het officiële opschrift Provinciale wet had gekregen, is in 1962 vervangen door de wet houdende nieuwe bepalingen met betrekking tot de inrichting, samenstelling en bevoegdheid van het provinciaal bestuur. De verkorte gebruikstitel daarvan luidt volgens art. 188 Provinciewet. Op die verandering was in de Eerste Kamer al veel vroeger, nl. in 1922-23 en 1927-28 aangedrongen, maar ze was telkens afgewezen onder beroep op het « burgerrecht» dat de naam «provinciale wet» verkregen had (zie. De Monchy l.c.). Bij de invoering van de nieuwe wet, met de nieuwe benaming, antwoordde de Minister van Binnenlandse Zaken aan de opposanten onder meer, « dat de voornaamste rede-

1--242

nen voor de naamsverandering zijn gelegen in de incongruentie met de Gemeentewet en in de taalkundige bez~aren die tegen de geldende naam zijn aangevoerd» (Provinciewet, Ed. Schuurman en Jordens, 2de druk, 1966, blz. 290). 3. Ook in België gaan langzamerhand bepaalde samenstellingen met provincie- burgerrecht verkrijgen. De uit juristen en taalkundigen samengestelde commissie die de rechtsgeldige Nederlandse tekst van de Grondwet heeft voorbereid (zie daarover Taalbeheersing IV, 48 e.v., 69 e.v.) verklaart in haar verslag (Gedr. St. Kamer 420 (1955-1956) n r 1, blz. 14) in verband met artikel 108 : «Bij het kiezen tussen provincie + substantief (samenstelling) en provinciaal + substantief heeft de Commissie zich laten leiden door parall~lle uitdrukkingen met gemeente, gemeentelijk. Dus provinciale (gemeentelijke) belangen, instellingen, verordeningen; maar anderzijds provincierecht (gemeenterecht), provinciewet (gemeentewet) , provincieraad (gemeenteraad) ». Voorts wordt voor provinciewet verwezen naar het hierboven aangehaalde boek van De Monchy. De voorgestelde terminologie is behouden in de tekst zoals hij op 21 maart 1967 is goedgekeurd. Van de Loi provinciale (30 april 1838) bestaat alsnog alleen een officiële vertaling (goedgekeurd bij K.B. 25 maart 1929), en die heet dan, zoals vroeger in Nederland, Provinciale wei. Daarin is sprake van provinciale overheden, provinciale raad, provinciYlle raadsleden enz. Maar naar ons werd medegedeeld is de evengenoemde commissie, zoals trouwens ook de Centrale Commissie voor de rechts- en bestuurstaal, klaargekomen met een ontwerp van rechtsgeldige tekst, dat het helaas nog lang niet tot het stadium van goedkeuring door het parlement heeft gebracht. Het spreekt vanzelf dat ook in dat ontwerp de lijn van de Grondwettekst doorgetrokken wordt. Zo krijgen we (ik geef telkens één vindplaats tussen haakjes): provinciewet ( opschrift), provinciebestuur (opschrift titel I), provincieraad (art. 1), provinciegriffier (art. 4), provincieraadsleden ( art. 61), provinciehuis (art. 70), provinciewegen (art. 78), provinciecomptabiliteit (art. 113 bis ), provinciediensten en provinciebedrijven (art. 114 bis ), provinciekas (art. 114 ter ), provinciezegel (art. 120). Anderzijds schrijven de commissies: de provinciale deler (art. 2), zaken van provinciaal belang (art. 65), provinciaal gouvernement (art. 70), provinciale reglementen (art. 85), provinciale uitgaven (art. 113), de reglementen of verordeningen van provinciaal bestuur (art. 117 ; « bestuur» is hier abstra€t).

4. In een overgangstoestand als die waarin wij ons met de Nederlandstalige wetgeving in België bevinden, is de meest voor

I ~ 243

de hand liggende gedragslijn: veeleer vooruit- dan omzien. Wie de bestaande vertaling van de « Provinciale wet» moet aanhalen) volge haar op de voet. Voor de rest gebruike men in het ambtelijk verkeer zoveel als doenlijk is de nieuwe benamingen: de provinciewet) het provinciebestuur) de provincieraad) een provincieraadslid (en logischerwijze ook provincieraadsverkiezingen )) de provinciegriffier (voor zover niet met griffier kan worden volstaan; overigens ook: de griffier van de provincie Brabant). Maar: het provinciaal gouvernement. Voor de gouverneur zal er doorgaans geen bèhoefte bestaan aan nadere kwalificatie. Toch kan men zo nodig ook van de provinciegouverneur spreken. Voorts uiteraard ook de gouverneur van de provincie Br.abant. Waar het niet om officiële benamingen in strikte zin gaat, zal het taalgevoel uitwijzen, dat in sommige gevallen wel, in andere dan weer niet gekozen kan worden tussen provincie- en provinciaal. Provinciebelastingen) -diensten) -verordeningen e.a. zijn bruikbaar naast provinciale belastingen enz., ook al is gebleken dat de eerste reeks in werkelijkheid minder vaak voorkomt dan de tweede. Maar een combinatie als « provinciestaten » voor het Nederlandse instituut Provinciale Staten (vroeger ook Staten-provinciaal) is ondenkbaar. En een term als «provinciefinanciën » laat zich moeilijker uitspreken dan gemeentefinanciën. Aan de andere kant zal het soms onmiddellijk duidelijk zijn, dat provinciaal niet bruikbaar is. Brussel is behalve de hoofdstad van België ook die van de provincie Brabant. Het is dus tevens provinciehoofdstad. Als ik zou zeggen dat Brussel (maar) een « provinciale hoofdstad» is, zou ik mij geringschattend over België's hoofdstad uitlaten.

C. B.

I ~ 244

I. ,. Algemeen DIALECTEN EN CULTUURTAAL De hardnekkigheid waarmee Vlamingen die Nederlands willen leren, telkens weer - volkomen terecht overigens - n~ar Nederland worden verwezen, is misschien wel de oorzaak van het feit dat velen van hen de mening zijn tóegedaan dat in Nederland niets anders dan Nederlands, d.w.z. niets anders dan de Nederlandse cultuurtaal wordt gesproken. Niet zelden betekent het dan ook een ontgoocheling als tijdens een reis of een teeveeprogramma blijkt dat lang niet alle Nederlanders inderdaad de cultuurtaal op een verzorgde manier gebruiken, of sterker nog, dat ze zeker niet allemaal de cultuurtaal kennen. Misschien ontstaat er daardoor bij sommigen wel twijfel aan de noodzaak van het streven naar de algemene verspreiding van de cultuurtaal. Het gebeurt echter ook wel dat de omstandigheid dat er ook in Nederland dialecten bestaan, wordt gebruikt als argument tegen de versprei~ ding van het Nederlands in Vlaanderen. En dan weet niet altijd iedere cultuurtaalfan zijn tegenstrever 'lik op stuk te geven... Een juist inzicht in de zuiver taalkundige situatie zoals die enerzijds in Nederland en anderzijds in Nederland en NoordBelgië samen is, kan in dergelijke omstandigheden ongetwijfeld r

helpen zowel de ontgoocheling te verwerken als de aanval op de

juiste wijze a~' te slaan. Daarom wilde ik in deze bijdrage even de taalkundige toestand in de Nederlanden belichten.

Nederlands taalgebied In de eerste plaats dient dan duidelijk gemaakt te worden wat het « Nederlandse taalgebied » precies is. Het komt erop aan dat niet te verwarren met het Nederlandstalige deel van België - dat lijkt een waarheid als een koe, maar het valt me telkens weer op dat eerstejaars germanisten die vergissing herhaaldelijk begaan -, maar evenzeer is het zaak de grenzen van dat gebied niet met de Nederlandse rijksgrenzen samen te laten vallen. Dat laatste is niet alleen volkomen verkeerd, omdat er binnen het Koninkrijk der Nederlanden ook een Fries taalgebied ligt, maar vooral omdat de Nederlands-Belgische rijksgrens geen taalgr~ns is. De zuidelijke grens van het Nederlandse taalgebied is de Vlaams-Waalse grens, een deel van de Germaans-Romaanse taalgrens die in België niet

alleen van west naar oost, maar ook van noord naar zuid loopt, en dus niet enkel gebieden waar het Nederlands de cultuurtaal is (of althans zou moeten zijn), scheidt van gebieden waar het Frans dat is, maar ook de grens vormt tussen het Franse- en het Duitse-cultuurtaalgebied. De noordelijke provincies van België maken dus deel uit van het Nederlandse taalgebied. Het bewijs daarvan kunnen belangstellenden vinden op de kaarten die van een aantal taalverschijnselen werden getekend door taalkundigen als Prof. dr. G. G. Kloeke (die samen' met een groot aantal medewerkers de Taalatlas van N oord- en Zuid-Nederland heeft gepubliceerd) en Prof. dr. E. Blancquaert (die het initiatief heeft genomen voor het uitgeven van een Reeks Nederlandse Dialectatlassen) . Voor ik iets meer over enkele van· die kaarten vertel, moet ik eerst nog even aandacht besteden aan het feit dat in het hele Nederlandse taalgebied (nog) dialecten gesproken worden. Ook in andere taalgebieden gebeurt dat, overal ter wereld. Daar is helemaal geen bezwaar tegen. Daar is zelfs geen kruid tegen gewassen ! Het zou ons te ver voeren om op deze kwestie hier nu in te gaan, daarom volsta ik met erop te wijzen dat er in taalzaken, net als in andere sociale verschijnselen zoals de mode, steeds weer een behoefte aan differentiëring blijkt op te komen, die er voor zorgt dat een zeer wijd verspreide of strak gereglementeerde taal spoedig weer enige verscheidenheid gaat vertonen, wat dan weer aanleiding kan geven tot het ontstaan van dialecten.

Dialecten in Nederland Ja, ook in Nederland bestaan nog dialecten. En er zijn dus ook daar nog heel wat mensen wier moedertaal een dialect is, net als in Vlaanderen. Ook die dialectsprekers moeten een tweede taalleren als ze met mensen uit andere streken in contact willen treden, of als ze een boek of zelfs maar een krant willen lezen. Typisch voor een dialect is immers o.m. dat slechts betrekkelijk weinigen het spreken, en dat er geen kranten in worden gedrukt! Om voor de hand liggende redenen, die hier niet besproken behoeven te worden, is die tweede taal in het Nederlandse taalgebied de Nederlandse cultuurtaal. In velerlei opzichten is die taal verwant met de Nederlandse dialecten, wat het leren ervan kan vergemakkelijken. Maar er blijven toch nog meer dan moeilijkheden genoeg bestaan, ook in Nederland, zoveel moeilijkheden zelfs dat er af en toe gepleit wordt voor het gebruik van de moedertaal in de laagste klassen van de lagere school, omdat vele kinderen niet terzelfder tijd die tweede taal, én lezen én

I ~ 246

schrijven kunnen leren. Ook de oudere Nederlandse dialectspreker moet zich overigens hard inspannen om de cultuurtaal verzorgd, zuiver en toch vloeiend te hanteren. Iedere tweetalige heeft lmmers af te rekenen met wat we de interferentie van zijn twee taalsystemen zouden kunnen noemen: naar mate een van beide talen minder gebruikt wordt dan de andere, wordt die door de meer gebruikte sterker beïnvloed. Als zijn Nederlands slechts een gelegenheidstaal is, zal het in allerlei opzichten zeer duidelijke sporen van de dagelijkse omgangstaal vertonen. Omdat een dergelijke taalvermenging niet geaccepteerd ~wordt, gaan talloze dialectsprekers ertoe over in alle omstandigheden de cultuurtaal te gebruiken en spannen ze zich in om door het gebruik van het Nederlands als huistaal, die taal voor hun kinderen moedertaal te laten worden. Daardoor worden de taalproblemen van de jongere generatie aanzienlijk verkleind; wie van kindsbeen af vertrouwd is met de cultuurtaal, kan zich bovendien meteen volledig toeleggen op het vele andere dat hij nog te leren heeft, als hij op de lagere school komt.

Rijksgrens geen taalgrens In streken waar de dialecten nog niet worden verdrongen, is de toestand principieel net zoals in de Vlaamse provincies. De cultuurtaal is daar tweede taal, d.w.z. lees- en schrijftaal, - of school-, kerk- en bestuurstaal, maar thuis, op het werk, bij sport en spel wordt dialect gesproken. De dialectgebieden nu die in de provincies Zeeland, Noàrd-Brabant en Limburg liggen, strekken zich naar het Zuiden verder uit dan tot bij de Nederlands-Belgische grens: ze vormen gewoon één geheel met de dialectgebieden die ten zuiden van- die grens liggen in de noordelijke provincies van België. Om die eenheid tot uitdrukking te brengen worden de dialecten die gesproken worden tussen de grote rivieren en de NederlandsFranse taalgrens, de Zuidnederlandse dialecten genoemd. Dialectologen hebben aangetoond dat in dat hele gebied de belangrijkste grenzen - met uitzondering van de grens tussen het Oostvlaams en het Zeeuws - « hoegenaamd niet met de rijksgrens samenvallen, maar in noord-zuidelijke richting lopen en dus die grens kruisen ': (Prof. dr. J. Goossens, Wat zijn Nederlandse dialecten blz. 20

[1968] ). Concreet betekent dat o.a. dat mensen die bijv. in Breda, Tilburg of Eindhoven wonen, en een Brabants dialect spreken, de verkleinwoorden net zo goed met -ke (of een variant daarvan) vormen als de dialectsprekende Leuvenaars, Diestenaars of Antwerpenaars en dat ze in dit opzicht even ver van de cultuur-

I .. 247

taal staan als de Zuidbrabanders. Ook als zij Nederlands gaan spreken, moeten ze dus extra aandacht besteden aan de regel die voorschrijft dat verkleinwoorden in die taal met -je (of een variant) gevormd worden. Mensen uit het westen van WestVlaanderen en Zeeland hebben de -je-vormen echter wel in hun dialecten en voor hen is de Nederlandse diminutiefregel derhalve niet zo vreemd als voor de Brabanders. Als we echter op een andere kaart kijken, constateren we dat Westvlamingen en Zeeuwen geen h hebben - zoals trouwens ook m.b.t. bewoners van enkele kleinere gebiedjes in Brabant, NoordHolland en Groningen het geval is -, zodat zij met die Nederlandse klank voortdurend last hebben als ze de cultuurtaal willen gebruiken. Verder hebben in West-Vlaanderen en het overgrote deel van Zeeland en Goeree-Overflakkee vrijwel alle woorden die, zoals bijv. huis) in het Nederlands een ui hebben, een uu. En Lp.v. de Nederlandse ij) in woorden als wij) bij en zij) komt in de genoemde gebieden bijna altijd een ie voor. In al die gevallen moeten dialectsprekers uit Noord zowel als uit Zuid hun dialecteigenaardigheden opgeven als ze de Nederlandse cultuurtaal willen ge,· bruiken. Iedere taal heeft nu eenmaal haar eigen wetmatigheden. « Wie het wit huis) het groen kasteel) het klein ongemak enz. zegt, verraadt zich als afkomstig uit het deel van ons taalgebied beneden de grote rivieren. ABN zijn hier de verbogen vormen witte) groene) kleine enz. » zo lezen we bij Paardekooper, ABN en dialekt) blz. 25 [1966] ; ook uit dit geval blijkt weer dat dialectsprekers van boven zowel als van beneden de rijksgrens bepaalde regels van de Nederlandse cultuurtaal « vreemd» kunnen vinden en dat ze die regels bewust moeten leren toepassen. Zo zouden er nog meer voorbeelden gegeven kunnen worden van taalverschijnselen die in een gedeelte val1 het Nederlandse taalgebied wel optreden en in andere delen niet, zonder dat er sprake is van een scheiding in Noord en Zuid die met de Belgisch-Nederlandse rijksgrens samen zou vallen.

Gij-vorm Laat ik ten slotte nog even wijzen op de geografische verspreiding van het persoonlijk 'voornaamwoord gij (en u), waarvan vrijwel iedere taalkundige leek meent dat het « typisch Vlaams» is en derhalve met alle beschikbare middelen tegen de « typisch Hollandse» vijand je (en jou; jullie) verdedigd moet worden. Het dialectonderzoek heeft ons geleerd dat ge én je zowel ten noorden als ten zuiden van de rijksgrens voorkomen: het eerste dus ook in Noord-Brabant en Nederlands Limburg, het laatste,

I ~ 248

althans in bepaalde omstandigheden, ook in West-Vlaanderen. Ook m.b.t. je moeten we dus constateren dat het een cultuurtaalelement is waarvan het gebruik sommige Nederlandstaligen reeds van in hun dialect bekend is, terwijl het anderen volkomen vreemd is, zodat die het nog helemaal moeten leren kennen. En dit laatste geldt gelijkelijk voor Nederlandse Brabanders _en Limburgers en Belgische Brabanders en Limburgers ... Maar terwijl de eersten het niet in hun hoofd -halen om deze ene dialectische eigenaardigheid tot elke prijs te willen behouden, krijg je bij de laatsten de indruk dat ze er rotsvast van overtuigd zijn dat hun hele bestaan van het behoud van de ge-vorm afhankelijk is. (En in talloze Westvlaamse scholen wordt het smoesje verkocht dat de Brabantse ge-vorm Nederlands is en de Westvlaamse je-vorm niets meer dan dialect!) De Zuidnederlanders die boven de Belgisch-Nederlandse rijksgrens wonen, beschouwen het leren gebruiken van de je-) jouen jullie-vormen dan ook terecht als een onderdeel van het leren hanteren van de Nederlandse cultuurtaal, terwijl de Zuidnederlanders van beneden de genoemde grens daar ten onrechte bezwaar tegen maken. Wie tot een juist inzicht is gekomen in de taaltoestand binnen het Nederlandse taalgebied en met name de verhouding tussen dialect en cultuurtaal juist heeft leren zien, begrijpt dat in deze kwestie, net zoals in de eerder besproken gevallen, de dialecten en de cultuurtaal elkaar geenszins behoeven te bestrijden, dat ze alle hun eigen rechten hebben, maar ook .hun eigen karakter en dat ze daarom niet- door elkaar gehaald moeten worden. De conclusie uit wat voorafgaat kan niet anders zijn dan dat de Vlamingen die Nederlands willen leren zich geenszins hoeven in te beelden dat zij meer water in hun wijn zouden dienen te doen dan de dialectsprekers uit andere delen van het Nederlandse taalgebied. Ze moeten zich er vooral v~n laten overtuigen dat dialect en cultuurtaal elkaar niet per se behoeven uit te sluiten, maar dat het wel zaak is dat wie zijn dialect niet meent te mogen of te kunnen opgeven, maar anderzijds toch ook wel eens een algemenere taal nodig blijkt te hebben, het volkomen eigen karakter, de identiteit en de status van de cultuurtaal erkent en de nodige inspanningen -doet om die taal dan ook zo volledig mogelijk te beheersen. De Nederlandse cultuurtaal is niet een gezuiverde vorm van een van de vele Nederlandse dialecten; de gemakzucht die precies het tegenovergestelde meent te kunnen aanvaarden, moeten we hardnekkig bestrijden.

G. G.

I" 249

DEZE MAAND AAN DE KAAK Twaalf keer per jaar verschijnt in het Staatsblad een lijst van produk ten waarvan' de prijs als grondslag dient voor de berekening van het indexcijfer der consumptieprijzen. We hebben ons aan die lijst al dikwijls geërgerd want de taal ervan laat veel te wensen over. Als laatste in de rubriek Diensten wordt bv. vermeld: « Hotel kamer volledig pensioen ». Het gaat hier natuurlijk niet om vol een pensioen maar om een pensionprijs. Dus: hotelkamer ledig pension. . Post nr. 74 heeft betrekking op de prijs van «maaltijden in friture ». De juiste spelling is frituur. (De Franse vertaling daar van is' niet friture maar. friterie) Onder nr. 71 wordt vermeld: «post en telefoon ». Juist zou zijn: port en telefoon. Ook de prijs van het haarknippen is in de lijst opgenomen. « Haarsnit» is hier niet juist, want dat is de wijze waarop het haar geknipt wordt: een moderne haarsnit. « Geneeskundige prestaties» (66) zijn bv. hartoverplantingen. Dat is een prestatie! Hier gaat het gewoon om geneeskundige verzorging of om artse1Z;hulp. Nr. 63 is in het Frans « ressemmelage ». De Nederlandse vertaling « schoenreparatie » is veel ruimer. V erzolen zou juist zijn. Waarom het «wasmiddel in poeder » niet gewoon ve,rvangen door waspoeder? Dat « mineraal water» in twee Lp.v. in één woord (mineraalwater) is geschreven, is eigenlijk maar een pekelzonde, evenals het meervoud «limonades» dat hier beter enkelvoud kan zijn. Kijk maar naar nr. 31 : bier en wijn! Twaalf keer per jaar, deze grote en kleine bokken in het officiële Staatsblad, dat is te veel! Jager op groot wild gevraagd bij het departement van Economische Zaken. w

w

w

w

w

w

I .. 250

I. ,. Algemeen STAATKUNDIGE GRENZEN EN TAAL In een vorige bijdrage heb ik de aandacht gevestigd op het feit dat Nederland en het niet-Franssprekende deel van België één taalgebied vormen. Ik heb erop gewezen dat de Belgisch-Nederlandse rijksgrens geen taalgrens is, dat dialectsprekers van boven en van beneden de rijksgrens op precies dezelfde wijze hun houding tegenover de cultuurtaal dienen te bepalen en dat de moeilijkheden voor dialectsprekers die de cultuurtaal willen (of moeten) leren precies dezelfde ziLn. Wel wordt het de Nederlandse dialectsprekers gemakkelijker gemaakt, doordat het aantal cultuurtaalgebruikers benoorden de rijksgrens veel groter is dan in Noord-België en vooral doordat die sprekers zo over het hele land verspreid zijn, dat vrijwel iedereen in de gelegenheid is om in contact met hen te komen. Dergelijke contacten nu zijn het beste - zo al niet het enige middel voor de democratisering van de cultuurtaal. De dialectspreker heeft dan voortdurend de gelegenheid om de cultuurtaal te gebruiken. Kennis van die taal, die hem via de school, de krant, de radio of de televisie heeft bereikt, kan hij zich daardoor ten nutte maken, toepassen, volledig leren beheersen en zonder moeite eventueel zelfs aanvullen. De omstandigheden zijn in Noord-België helemaal anders. Ik hoef dat hier niet te vertellen ! Tot de oorzaken van het verschil behoren ongetwijfeld ook de gebeurtenissen van 1830. En het ontstaan van het onafhankelijke koninkrijk België is toen o.m. gepaard gegaan met het trekken van een grens, dwars door het zuidelijke deel van het Nederlandse taalgebied heen; een grens die voor het ontstaan van het genoemde verschil in omstandigheden zeer zeker niet zonder betekenis is geweest. Door de aanwezigheid van de rijksgrens zijn er in de loop van de Belgische geschiedenis dan ook taalverschillen ontstaan, die er anders zeer waarschijnlijk nooit geweest zouden zijn. Er wordt wel eens gezegd dat een politieke grens binnen de vijftig jaar een aantal taalkundige verschillen kan doen ontstaan en dat het meer dan twee honderd jaar kan duren eer dergelijke verschillen, na het verdwijnen van de politieke grens, weer uitgewist raken (L. BIoomfield, Language p. 343). Het is wellicht in.. teressant hier even een voorbeeld van een dergelijk verschijnsel te bespreken. Het Duitse taalgebied wordt door een aantal taalverJ

1-251

schijnselen in een noordelijke en een zuidelijke helft gescheiden. Deze grens begint in het Oosten bij Königsberg, loopt over Berlijn en vervolgens iets meer naar het zuiden. Ongeveer 40 km ten oosten van de Rijn wordt ze gesplitst (in een waaier), zodat het gebied van de verschillende taalverschijnselen niet meer even groot is. Een van de afsplitsingen loopt helemaal zuidwaarts. Die grens gaat ten zuiden van Koblenz de Rijn over en bereikt ten zuidoosten van Metz de Germaans-Romaanse taalgrens. Ten westen van deze grens zegt men dat) ten oosten ervan das. Een andere grens gaat met een boog om Keulen heen en bereikt de taalgrens in de buurt van Sankt Vith. Ten zuiden van deze grens wordt dorf gezegd, ten noorden ervan komt dorp voor. Van Remscheid naar Eupen loopt een derde grens: de machen/maken-lijn, die bij Benrath over de Rijn gaat en vandaar meestal de Benrather-lijn genoemd wordt. En tenslotte is er nog de ich/ik-lijn, die naar de plaats waar ze de Rijn oversteekt, Uerdinger-lijn heet. Al deze linguïstische grenzen nu blijken precies te liggen op de plaats van vroegere politieke grenzen. De Benrather-lijn komt overeen met een oude noordelijke begrenzing van de hertdgdommen Jülich en Berg. De dorp/dorf-grens valt samen met de zuidelijke grens tussen de genoemde staatjes en ook het aartsbisdom Keulen enerzijds en het gebied van de bisschop van Trier anderzijds. Trier wordt in het zuiden van het gebied van Mainz afgescheiden door de dat/das-grens. Verder is aangetoond dat de Uerdinger-lijn nagenoeg samenvalt met de jongere noordgrens van Jülich en Berg, die tot 1789 heeft bestaan, en van het aartsbisdom Keulen. Even ten noorden van Uerdingen ligt Kaldenhausen. Deze plaats wordt door de Uerdinger-lijn gesplitst in een westelijk deel, waar de eerste persoon van het persoonlijk voornaamwoord de vorm ech heeft en een oostelijk deel, waar men ek zegt. Nu is het zo dat het westelijke deel van Kaldenhausen tot 1789 onder het katholieke bestuur van Keulen, het oostelijke onder het protestantse van Meurs ressorteerde ! De Uerdinger-lijn komt in de buurt van Venlo het Nederlandse taalgebied binnen, splitst zich nog enkele malen en de meest westelijke uitloper ervan bereikt tussen Tienen en Leuven (bij Bevekom) .de taalgrens. De verschillende splitsingen verdelen het oostelijke deel van Noord-België in een aantal gebiedjes met eigen taalkenmerken. Prof. Pauwels heeft aangetoond dat een van de belangrijkste begrenzingen ook hier weer samenvalt met oude politieke grenzen. De zgn. Gete-lijn, (ten oosten waarvan bijv. de Nederlandse woorde1f erwt) staart en kaars resp. èrt) stat en kas klinken, terwijl ten westen van die lijn de vormen èt} stéèt en kéès voorkomen) komt, tussen Halen en Zoutleeuw, overeen met de grens

1-252

van het hertogdom Br3:bant met het graafschap Loon (en het prinsendom Luik). Varidaar de bestaande verschillen tussen de dialecten van bijv. de plaatsen Donk, Rummen, Grazen en Binderveld, die vroeger Loons waren en Halen, Geetsbets, Zoutleeuw en Melkwezer, die in Brabant lagen. (zie J.L. Pauwels, De Taal in het Hageland. Verzamelde Opstellen) p. 208-217). Het zal nu niemand meer verbazen ook bij de NederlandseBelgische rijksgrens taalverschijnselen aan te treffen die hun ontstaan kennelijk aan de aanwezigheid van die politieke grens te wijten hebben. In sommige streken valt de huidige grens· ongeveer samen met oude feodale grenzen: zo bijv. ten noorden van Antwerpen waar de heerlijkheden van Breda en Bergen-op-Zoom en het markgraafschap Antwerpen ongeveer zo van elkaar gescheiden waren, als nu de provincies Noord-Brabant en Antwerpen. Sommige tegenstellingen tussen westelijk Zeeuws-Vlaanderen en noordelijk Oost-Vlaanderen zijn waarschijnlijk ontstaan nadat in de Tachtigjarige oorlog in dat gebied een scheiding tussen Noord en Zuid was aangebracht. Zeeuws-Vlaanderen is toen grotendeels geïnundeerd geweest en bij de herbevolking achteraf hebben zich daar mensen gevestigd die uiteraard uitsluitend van boven de grens afkomstig waren. Verschillen als tussen Zeeuwsvlaams (h)eel) niks en terugkomen en Oostvlaams geheel) niets en weerkomen zouden door deze gang van zaken verklaard kunnen worden. (zie A. Weijnen, De rijksgrens tussen België en Nederland als taalgrens in de dialecten p. 8). Dergelijke oudere verschijnselen blijken in Limburg, dat immers tot de Belgische opstand één geheel is gebleven, niet voor te komen. We zien echter wel dat sedert 18.30 in het hele Belgische Noorden vele dingen een andere naam krijgen dan ten Noorden van de rijksgrens. Weijnen vermeldt bijv. de tegenstelling tussen Nederlands krant en Belgisch (deze term is hier wel op zijn plaats!) gazet) ponnie (N.) en ponnee of ponnei (B.) ; lampekatoen (N.) en week of wiek (B.) ; fiets (N.) en velo (B.) ; post (bode) (N.) en facteur (B.). In Baarle-Nassau hoorde hij (in, 1957) spreken van kapelaan) wethouder) bord) krant) post en mevrouw) in Baarle-Hertog gebruikte men onderpastoor) schepen) telloor) gazet) fakteur en tJ2adam (a.\v. p. 5). Er zijn meer gevallen beke!ld. Zo blijkt de Belgische invloed in Zeeuwsvlaamse plaatsen als Eede, Heile, Sint-Kruis en Biezenpolder, die overwegend katholiek zijn en daardoor vrij veel contacten met Oost-Vlaanderen onderhielden, verantwoordelijk te zijn voor een groot aantal Franse woorden in het taalgebruik van de bewoners van die dorpen. Het feit dat Roosendaal tot voor de tweede wereldoorlog sterk op Antwerpen georiënteerd was, doet ons een verklaring aan de hand voor het voorkomen aldaar van

1-253

woorden als madam) boekee) kastrol) otto) staasie en kwiezjér (cuisinière). Anderzijds blijkt de invloed van de cultuurtaal ervoor te zorgen dat dergelijke vreemde indringers één na één over de grens worden gezet. In Noord-België wordt hen daarentegen nog maar nauwelijks iets in de weg gelegd. In dit. opzicht is de invloed van de rijksgrens wel bijzonder duidelijk. Sedert 1830 is het de cultuurtaal niet meer mogelijk geweest het zuidelijke deel van het Nederlandse taalgebied te bereiken. Juist in de- laatste honderd jaar nu is de verspreiding van de cultuurtaal sterker geweest dan ooit te voren. Heel Nederland heeft. daarvan kunnen profiteren, doordat het hele land zich op een taal-eigen centrum heeft kunnen oriënteren. In dezelfde tijd echter opereerde in Noord-België een taal-vreemd centrum (de termen ontleen ik aan F. van Coetsem, De rijksgrens tussen Nederland en België als taalgrens in de algemene taal) p. 25), dat het moderne leven in het Frans verwoordde en zich tot voor kort weinig gelegen liet liggen aan de verbasterende invloed die van zijn taaldaden op het fundamenteel Nederlandse taalleven van de noorderlijke Belgen uitging. Het Franse confiture verdringt gelei / de Vlaming draagt ('s zondags) een col en een plastron / tegen de koude heeft hij een frac, tegen de. regen een impermeabel en aan zijn voeten botten. Sommige van zijn kledingstukken sluiten met een tiret. Eten doet hij met een forket (fr. fourchette), drinken veelal uit een tas. De Belgische kinderen krijgen een bulletin) spelen met een trottinette of een velo, verzamelen timbers, gaan naar de tantist, als het moet, en doen kommissies voor hun bOJnma. In al deze gevallen is de rijksgrens inderdaad een taalgrens. In Nederland wordt het Nederlandse woord gebruikt tot aan de Belgisch-Nederlandse grens. En in België ... het Franse! De Vlamingen hebben geen .eigen woorden kunnen bedenken. Hun werden vreemde woorden opgedrongen ; door die te aanvaarden onderwerpen ze zich aan het taalvreemde centrum, dat ze overigens in allerlei opzichten bestrijden. Als ze willen voorkomen dat de rijksgrens steeds meer een taalgrens wordt, die hen steeds meer van hun taaleigen cultuurcentrum zal afsluiten, is het dus zaak dat ze de wind uit het Noorden weer tot de Franse taalgrens laten doordringen. Als dat niet gebeurt zullen ze op den duur toch nog stikken. Want het is wel duidelijk, deze verschillen zeggen niets over een tegenstelling tussen Vlamingen en Nederlanders, maar alles over het onderscheid tussen België en Nederland. Ze hebben zeker een taalkundige, maar vooral ook een cultuurpolitieke betekenis. Het zij n getuigen van bepaalde politieke opvattingen, waarvan we vurig moeten hopen dat ze tot het verleden gaan behoren.

G. G.

I .. 254

I. ,., Algemeen STIJL: DE LIJDENDE VORM De lijdende vorm maakt de stijl stroef en hortend. Een tekst waarin hij vaak voorkomt, kan onmogelijk dynamisch en vlot zijn. Een overtollig gebruik van· het passief is een van de grote kwalen van de ambtelijke taal. Dit betekent niet dat wij deze vorm altijd en overal dienen te weren. In enkele gevallen verdient hij zelfs de voorkeur, nl. : 1° om de aandacht van de lezer te vestigen op het onderwerp waarmee de zin in de lijdende vorm begint : Het betwiste artikel werd nogmaals door de commissie, besproken; 2() wanneer het onderwerp van de bedrijvende vorm onbekend is of men het om een of andere reden liever verzwijgt: Het plan werd op het laatste ogenblik gewijzigd; 3° om het onpersoonlijke « men» te vermijden: Eerst nadat de commissie zal zijn gehoord ; 4° duidelijkheidshalve, wanneer qe zin in de bedrijvende vorm dubbelzinnig is. Het is dan meestal voldoe~de de" zin in het passief te zetten om alle misverstand te vermijden. Een zin als: «De Raad van State moet ook 'de regering raadplegen», kan theoretisch op twee verschillende manieren geïnterpreteerd worden, maar dat is niet het geval met : « De Raad van State moet door de regering geraadpleegd worden ». In de onderstaande zinnen is het onderwerp van de bedrijvende vorm bekend. Gebruiken wij de lijdende vorm, dan is de uitdrukkingswijze onnatuurlijk en het ritme slepend. Hierna volgen onder A de oorspronkelijke en onder B de gewijzigde zinnen: A. Een uitzondering hierop wordt gevormd door het Ministerie van Volksgezondheid en van het Gezin. B. Het Ministerie van Volksgezondheid en van het Gezin vormt hierop een uitzondering. A. De technische moeilijkheden die daarbij ondervonden worden door het personeel. B. De technische moeilijkheden die het personeel daarbij ondervindt. Willekeurig overschakelen van de bedrijvende naar de lijdende vorm (en omgekeerd) in een zelfde volzin is uit den boze. Daarbi j is de betekenis van zulke zinnen niet alti j d zonder meer duidelijk.

1-255

A. De adviseur werd door de minister ontboden om hem te raadplegen. B. De minister ontbood de adviseur, om hem te raadplegen. A. De Raad van State moet door de regering geraadpleegd worden, alvorens een organiek Koninklijk Besluit uit te vaardigen. B. De regering moet de Raad van State raadplegen, alvorens een organiek Koninklijk Besluit uit te vaardigen. Nog een paar opmerkingen. 1. Gaarne. Zinnen met gaarne of graag dulden geen lijdende vorm: «Alle gewenste inlichtingen \vorden gaarne door het inrichtend comité verstrekt» is niet hetzelfde als: « Het inrichtend comité verstrekt gaarne alle gewenste inlichtingen ». Vergelijk even met de volgende zin: «De mensen worden graag geholpen ». Dit betekent: de mensen hebben graag dat ze geholpen worden. « Alle gewenste inlichtingen worden gaarne door het inrichtend comité verstrekt» is dus onmogelijk. 2. Engelse invloed. Het meewerkend voorwerp van het actief mag niet het onderwerp worden van het passief. «Zij mogen geen voedsel geweigerd worden» wordt dus: «Hun mag geen voedsel geweigerd worden ». Hetzelfde geldt eigenlijk voor een zin als: « De bezoekers worden verzocht de tentoongestelde voorwerpen niet aan te raken ». Logischerwijze zou dit moeten zijn: « De bezoekers wordt verzocht de tentoongestelde voorwerpen niet aan te raken ». Het gebruik is echter sterker gebleken dan de regel. In de laatste druk van Van Dale spreekt prof. Kruyskamp zich uit voor worden verzocht. Ons besluit is : een meewerkend voorwerp gebruiken als onderwerp van de lijdende vorm is een anglicisme, maar er zijn wel gevallen waarin zulks niet meer als fout beschouwd wordt. 3. Franse invloed. In het Frans is étr~) maar in het Nederlands worden het hulpwerkwoord van de lijdende vorm. Daardoor ontstaat soms verwarring: Men is (== wordt) verzocht de deur te sluiten. In voltooide tijden wordt ten onrechte « geweest» gebezigd: De maatregelen die op de vergadering zijn getroffen geweest. « Geweest» moet hier verdwijnen. 4. Geworden. Het verleden deelwoord geworden blijft in de voltooide tijden achterwege: Ik heb de eer u te laten weten dat de nodige kredieten goedgekeurd zijn (niet: goedgekeurd geworden zijn). Geweest en geworden worden vermoedelijk gebruikt onder Franse invloed.

J.

I ~ 256

T.

I.

~

Algemeen

GESCHREVEN EN GESPROKEN VERGADERTAAL ( 1) Er bestaan velerlei klachten over vergaderen. Men zou deze in op z'n minst drie groepen kunnen onderbrengen: I. die met betrekking tot de frequentie} 11. die met betrekking tot de duur, 111. die met betrekking tot de besluitvorming. Wij zijn van mening dat veel klachten uit de groepen I t/m 111 zouden vervallen, indien aan het voorbereiden van een vergadering de uiterste zorg werd besteed. Teneinde dit op een overzichtelijke wijze aan te tonen, zullen wij de hierboven aangeduide groepen afzonderlijk behandelen.

I. De frequentie Algemeen hoort men de klacht dat er te vaak wordt vergaderd. Natuurlijk zet het weinig zoden aan de dijk te zeggen: dan moet men minder vergaderen. Wat men zich dient af te vragen is: bestaat er een betere mogelijkheid van communicatie voor de oplossing van een bepaald probleem dan het bijeenroepen van een vergadering ? Bij het beantwoorden van die vraag moet men zich naar onze mening laten leiden door de volgende overwegingen : A. Biedt het probleem dat men onder de aandacht wil brengen voldoende gelegenheid tot gedachtenwisseling in breder kring? B. Zijn de deelnemers aan de vergadering voldoende bekend met het probleem ?

ad A: 1. Indien er maar één oplossing voor het probleem bestaat en de vergadering niet anders kan doen dan daarmee instemmen, wanneer dus elke grond tot gedachtenwisseling ontbreekt, moet er niet vergaderd worden. Zij, die met de leiding van een groep, lichaam of vereniging zijn belast en bij wie de verantwoordelijkheid voor het uitschrijven van een vergadering berust, zouden er goed aan doen zich af te vragen of de schriftelijke communicatie in dit geval niet beter is dan de mondelinge. Men zou kunnen volstaan met mede te delen voor welk probleem men is gesteld en wat de enige oplossing van dat probleem is. Oppervlakkig gezien lijkt een dergelijke gang van zaken weinig democratisch, maar men mag toch verwachten 1-257

dat de leden van een groep enig vertrouwen stellen in haar op democratische wijze gekozen vertrouwensmannen of in haar wettig bestuur.

ad A : 2. Het is niet uitgesloten dat het probleem op zichzelf zich wel leent voor een gedachtenwisseling, maar dat het aantal deelnemers aan de vergadering zó talrijk is, dat de gedachtenwisseling geen vruchten afwerpt. De leiding dient zich dan vooraf af te vragen of het niet nuttiger is de vergadering te splitsen in : a) een vergadering in secties of commissies ; b) een algemene vergadering. In de praktijk is de gang van zaken dan aldus: De commissieof sectievergadering houdt zich intensief met het probleem bezig en legt haar bevindingen, bij monde van een rapporteur, voor aan de algemene vergadering. Deze kan daarover van gedachten wisselen, eventuele voorstellen aanvaarden of afwijzen, haar stem aan een eventueel voorgestelde oplossing geven, of het probleem, hetzij in zijn geheel, hetzij bepaalde onderdelen daarvan opnieuw verwijzen naar de commissie- of sectievergadering.

ad B: Het is noodzakelijk dat de deelnemers aan een vergadering genoegzaam met de te behandelen zaken bekend zijn. De verantwoordelijkheid voor het geven van een omstandige (geen omslachtige) voorlichting berust bij de leiding. De deelnemers hebben de verplichting zich de stof eigen te maken en zich in de problematiek ervan te verdiepen, zodat zij kunnen kOlnen tot de formulering van een voorlopig standpunt. Aldus komt men ter vergadering als iemand met wiens mening rekening gehouden wordt, iemand echter ook die bereid is zijn voorlopig ingenomen standpunt te herzien als hij daartoe voldoende termen aanwezig acht. Hij, die niet de moeite neemt zich voor te bereiden, is als een onbeschreven blad papier, iemand met wie men alle kanten uit kan, iemand, die met alle winden meedraait of, - en dat is mogelijk nog erger - die tegenstemt, zonder te weten tegen wàt !

11. De duur De duur van een vergadering wordt in hoge mate bepaald door :

A. het aantal agendapunten; B. de toegemeten spreektijd.

ad A: Bij het voorbereiden van een vergadering dient de leiding I ~ 258

zich af te vragen of het mogelijk is de aan de orde te stellen punten binnen redelijke tijd af te werken. In het tijdsschema dient steeds plaats te worden ingeruimd voor een korte pauze. Deze is voor de ontspanning van leiding en deelnemers een vereiste. Sommige « opschieters » menen wel eens dat een pauze alleen maar verlies aan tijd oplevert, maar zij vergeten dat in de « wandelgangen» al heel wat uiterst welkome « gedachtenkinderen » geboren zijn. Indien de leiding bij het voorbereiden van de vergadering tot de slotsom zou komen dat de agenda overvoerd raakt, dient ze deze drastisch te beperken. Zo ergens, geldt hier: beter weinig góed, dan veel slécht. Hoe duidelijker de agenda vermeldt wat aan de orde zal komen, hoe vruchtbaarder de besprekingen kunnen verlopen. Het verdient daarom aanbeveling de convocatie (de schriftelijke uitnodiging tot bijwoning van een vergadering) vergezeld te doen gaan van de agenda (de dagorde) en een korte toelichting daarop. Is het laatste om een of andere reden niet mogelijk, dan dient hij, die met de leiding van de vergadering is belast (de voorzitter of bij diens afwezigheid de vice-voorzitter) zich bij de voorbereiding van de agenda te bezinnen op een ter vergadering uit te spreken korte introductie (inleiding) op de te behandelen zaken.

ad B: Hij die met de leiding der vergadering is belast, dient vooraf zijn beleid met betrekking tot de toegemeten spreektijd uit te stippelen. Hij dient zich af te vragen hoe hij tegemoet moet treden hèn, die a) lang spreken, maar weinig zeggen; b) de vergadering ophouden door het maken van weinig ter zake doende op- en aanmerkingen, vaak bij wijze van interruptie (een onderbrekende uitroep of opmerking) ; c) zich niet voldoende of niet lang genoeg kunnen concentreren en daardoor onnodige vragen stellen of, erger nog, er bij een op handen zijnde stemming toe neigen blanco of « zo maar wat» te stemmen, omdat het wezenlijke hun is ontgaan. Misschien mogen we in dit verband wijzen op twee anekdotisch getinte voorvallen, beschreven in de notulen (verslagen) van de gemeenteraadsvergaderingen van een kleine Oostnederlandse gemeente. Boer Harnlsen maakt zijn buurman ter vergadering, boer Lankhorst, erop opmerkzaam dat er gestemd moet worden. Lankhorst, slaperig, informeert: Woar gieet toaver ? (Waar gaat het over ? ) Harmsen fluistert hem in het oor: Zie wilt oe ophangen! (Ze willen je ophangen!)

1-259

Lankhorst, die zich alleen maar in zijn slaap gestoord voelt en tot wie nauwelijks doordringt wat er wordt gezegd: Kost ut ok geld? (Kost het ook geld ?) Harmsen: Nee, jong. Lankhorst: Dan bink dur veur. (Dan ben ik ervóór) Het tweede geval uit dezelfde gemeente brengt bovendien de noodzaak tot het kennen van het vreemde woord naar voren. De burgemeester zet uiteen dat de boeren zomaar, op de wekelijkse veemarkt, op een rijtje hun behoefte staan te doen, wat toch voor de omwonenden uitermate genant geacht moet worden. Hij heeft de zaak met de wethouders besproken en men wil er een urinoir doen plaatsen. Het voorstel wordt in hoofdelijke stemming gebracht, waarbij dus ieders naam wordt genoemd. De eerste vier knikken met het hoofd, zij stemmen met het voorstel in. De vijfde, boer Kiezenbrink, levert het volgende commentaar: Meneer de burgemeister, ik bin dur vlak veur, aij 't dink ma nieet op zundag loat späln, (meneer de burgemeester, ik ben er helemaal voor, als je het ding maar niet op zondag laat spelen). Boer Kiezenbrink verwart dus een straatorgel met een urinoir. Ook hij zal van de uiteenzettingen van de burgemeester weinig begrepen hebben. Uit het onder a, b en c vermelde blijkt duidelijk dat het leiden van een vergadering allerminst een sinecure is.

Hij die zichzelf respecteert, zijn taak ernstig opneemt, heeft zijn handen vol aan de voorbereiding. Hij zal zich niet alleen moeten verdiepen in de te behandelen stof, zijn kennis verrijken door wat erover gepubliceerd is te lezen, maar hij zal zich tevens ernstig moeten bezighouden met het verschijnsel mens, zoals zich dat op vergaderingen voordoet. Een goed voorzitter geeft aan een vergadering leiding op zo'n wijze, dat elk zich gaarne onderwerpt aan zijn hulpvaardig en deskundig gezag. Bij al zijn voorbereidingen zal hij zich steeds afvragen wat van de zijde der deelnemers de reacties op de verschillende agendapunten zullen zijn en hoe hij deze reacties in de juiste banen kan leiden.

111. De besluitvorming Men hoort nog wel eens de klacht dat er op vergaderingen te weinig besluiten worden genomen. Een deel van deze klachten vloeit voort uit de onder I en 11 aangestipte onvolkomenheden. Er doen zich echter ook situaties voor, waarbij het besluit eerst vorm krijgt na grondige overweging en afweging van de

I,J 260

meningen der deelnemers, zoals die ter vergadering aan het licht zijn getreden. In zulke gevallen komt het voor dat de eigenlijke besluitvorming nà de vergadering valt. Dan zijn er nog zaken die de besluitvorming onnodig vertragen. Wij noemen er enkele : A. De voorzitter schiet in zijn taak tekort. B. De vergadering stelt zich niet positief in. C. Een combinatie van A en B.

ad A: Indien de voorzitter er niet in slaagt duidelijk te maken dat elke deelnemer zich betrokken moet voelen bij de besluitvorming, dat het zijn persoonlijk voordeel of het voordeel van de groep is, dat er een besluit valt, isoleert de voorzitter en/of het bestuur zich van de deelnemers aan de vergadering en wordt de besluitvorming ongunstig beïnvloed.

ad B: Het blijft, alle inspanningen van de voorzitter ten spijt, mogelijk dat de deelnemers zich bij de besluitvorming slechts zijdelings betrokken voelen. Dit zal zeker het geval zijn als de deelnemers zo'n groot vertrouwen hebben in het beleid van de voorzitter, dat ze hem min of meer als de « alles-weter» beschouwen. Het ligt natuurlijk voor de hand dat een dergelijke instelling het gevaar inhoudt van een passief vergaderen, van een erbij zitten en luisteren naar « de man die het weet », waardoor de besluitvorming eigenlijk een « eenmanszaak» wordt.

ad C: Een combinatie van de onder A en B genoemde factoren leidt gemakkelijk tot een vergadermoeheid : Het dode punt! waarop de voorzitter niet meer weet hoe hij de deelnemers nog enige geestdrift kan bijbrengen en de laatsten alleen maar willen dat de voorzitter ophoudt, zodat zij naar huis kunnen gaan. Men mag niet zonder meer besluiten dat een dergelijke gang van zaken voortkomt uit ongeïnteresseerdheid. Het kan ook een beeld zijn van het gevecht tussen leiding en deelnemers, juist met betrekking tot de besluitvorming: de voorzitter heeft er zich wel op toegelegd de besluitvorming te doen geschieden door de groep als zodanig, maar individueel worden de leden van de groep schuw, als ze tot het besef geraken dat ze voor die besluitvorming mede-verantwoordelijkheid dragen. Het moeilijke blijft hierbij: De mate van bereidheid tot uitvoering van genomen besluiten is vaak rechtevenredig aan de mate waarin men bij de besluitvorming betrokken geweest is. A. W. t. H.

I .. 261

ONGEOORLOOFDE INVERSIE Een lezer vestigde onze aandacht op een in administratieve teksten veelvuldig voorkomende zware fout: de ongeoorloofde omzetting aan het begin van een zin .(slaafs uit het Frans overgenomen). Hij geeft een paar voorbeelden uit het Belgisch Staatsblad van 25 januari 1969: Blz. 575: Worden bestempeld «zonder bestemnJing» ten belope van ... de kredieten bestemd... (3 keer: artikel 1, artikel 2, artikel 4). Blz. 579: Worden bestempeld als zonder bestemming... de kredieten beschikbaar per 31 december... (art. 2). Blz. 586: Worden ingetrokken het koninklijk besluit van ... Blz. 597: Wordt algemeen verbindend verklaard de in bijlage overgenomen collectieve arbeidsovereenkomst (art. 1, K.B. van 24 december 1968). De gewraakte vorm van inversie is bij ons inderdaad diep ingeworteld en dient ongetwijfeld te worden vermeden, omdat hij strijdig is met de normale Nederlandse woordvolgorde. In een der eerste nummers van dit tijdschrift is daarop trouwens reeds gewezen (Taalbeheersing, 111,4). Het komt wel voor dat een voltooid deelwoord in de zin vooraan wordt geplaatst, als men er de nadruk op wil leggen of ook ter wille van de overzichtelijkheid. Bijv.: Vri;llesteld zijn zij die... Weggelaten is al wat betrekking heeft op... Verwacht mag worden dat... Beslist werd dat... We beginnen echter geen zin met het hulpwerkwoord worden. De door onze correspondent aangehaalde zinnen uit het Staatsblad dienen te luiden : - Als zonder bestemming worden bestempeld ... - Het koninklijk besluit van ... \vordt ingetrokken. - Ingetrokken wordt het koninklijk besluit van ... - Algemeen verbindend wordt verklaard de ... We verbeteren hieronder nog enige ongeoorloofde inversies van dezelfde aard : - Stemden tegen de leden ... : Tegen stemden de leden ... - Zijn onderworpen aan de telling ... : Aan de telling zijn onderworpen ... - Waren aanwezig de heren ... : Aanwezig waren de heren . - Worden tot het bevorderingsexamen toegelaten allen die : Tot het bevorderingsexamen worden toegelaten allen die ... - Behaalden 80 % van de punten de leerlingen ... : Tachtig procent van de punten behaalden de leerlingen ...

J. V.

I,J 262

I. ,.. Algemeen GESCHREVEN EN GESPROKEN VERGADERTAAL

(2)

Het zal een ieder wel duidelijk zijn, dat het welslagen van het zich voorbereiden op een vergadering en dat van het vergaderen zelf in hoge mate afhangt van het spreken en verstaan van beschaafd Nederlands. Een verzorgde taal immers biedt ons de mogelijkheid te zeggen en te schrijven wat er in ons leeft. Het dialect van een bepaald gebied mag nog zulke romantisch-folkloristische aspecten bieden (en vaak heeft het er vele), het kàn nooit de plaats innemen van de algemene voertaal, de lingua-franca, die vooruitgang en welvaart mede bepaalt, die woorden heeft voor de begrippen die we willen aanduiden, woorden waarmede men terecht kan in het gehele Nederlandse taalgebied. Zo een verantwoord taalgebruik al noodzakelijk is voor de voorzitter van en de deelnemers aan de vergadering, voor de secretaris is deze eis zo mogelijk nog dwingender. Hij immers is belast met de berichtgeving aan de leden. Hij verzorgt de oproepen tot vergaderen, de zogeheten convocatie. Nadat in overleg met het bestuur is vastgesteld, wanneer het best vergaderd kan worden, stelt hij deze convocatie samen. Deze moet vermelden :

a. de datum, het uur en de plaats van de vergadering; b. de agenda; c. het uur waarop de vergadering beëindigd zal zijn.

Opnz. 1. Indien dit voor de deelnemers nuttig kan zijn, vermeldt de secretaris op welke wijze de plaats van samenkomst het gemakkelijkst kan worden bereikt en geeft hij een korte aanduiding aangaande openbare middelen van vervoer, parkeergelegenheden e.d. Opm. 2. De secretaris heeft er zich natuurlijk van verzekerd dat de vergaderruimte op het gewenste tijdstip werkelijk beschikbaar zal zijn en heeft (tijdig) voor het begin van de bijeenkomst nagegaan of alles wat ter vergadering nodig zal zijn, voorhanden is. (Voorzittershamer, spreekgestoelte, schrijfgereedschap enz.)

Opm. 3. Bij vergaderingen van groter omvang maakt de wijze van tafelschikking een punt van overweging uit (vierkante, cirkelof hoefijzervormige opstelling).

I,. 263

Convocatlf'model Plaats... Datum ... Aan ... (geadresseerde) Beleefd verzoek ik U een bijeenkomst bij te wonen van ... (naam van vereniging, bedrijf of vergaderende groep) Plaats van samenkomst Aanvang Doel . Duur . Ik zou het op prijs stellen, indien U rekening wilde houden met de mogelijkheid dat Uw oordeel zal worden gevraagd inzake ... Gaarne ontvang ik Uw bericht van mogelijke verhindering vóór ... (datum) Eventuele punten die U gaarne aan de agenda zag toegevoegd, kunt U mij opgeven tot uiterlijk

P.S.

De agenda gaat hierbij. Hoogachtend, De secretaris, (handtekening)

Enkele uitdrukkingen m.b.t. vergaderen Een vergadering vindt plaats op ... NIET: een vergadering « gaat door» op ... Doorgaan in de betekenis van plaatsvinden wordt uitsluitend gebruikt als de verwachting van het tegenovergestelde wordt gewekt. Ondanks de verbouwing van de winkel, gaat de verkoop normaal door. Hoewel er van vele zijden bezwaren werden geopperd (naar voren gebracht, geuit, aangevoerd), ging zijn benoeming toch door. We zien dus dat doorgaan in deze betekenis uitsluitend worat gebruikt in concessieve (toegevende) constructies. Een andere betekenis van doorgaan: dat waarmee men bezig is voortzetten. Hij ging door met het verdraaien van de feiten of hij ging door de feiten te verdraaien. Toch bespeurt men ook hier iets van een concessieve constructie. Men kan inlmers aannemen: Hij ging door de feiten te verdraaien, hoewel men hem daarop reeds gewezen had. Men kan een vergadering houden) beleggen, bijeenroepen / iemand oproepen tot het bijwonen van ... ; iemand een convocatie zenden voor ...

I ~ 264

Over de aanspreking meneer de voorzitter (of kortweg: voorzitter) mevrouw de voorzitster (kort: voorzitster)

Het taalgebruik tijdens de vergadering Voorzitter: Ik open de vergadering (hamerslag) of : (hamerslag) de vergadering is geopend. Dames en heren ik wens U van harte welkom en spreek de hoop uit dat deze bijeenkomst ... a. nuttig zal blijken te zijn b. vruchten zal afwerpen c. een interessante gedachtenwisseling, die enig licht zal werpen op de problemen, waartegenover wij zijn gesteld, zalopleveren. De presentielijst zal U tijdens de vergadering worden voorgeleed. De dames ... en de heren ... hebben bericht van verhindering gezonden. Ik verzoek de secretaris over te gaan tot het lezen van de notulen van de vorige vergadering. Of: (bij rondgezonden notulen) Zij die op· of aanmerkingen wensen te maken op de hun toegezonden notulen, kunnen dit nu doen. Of : Hen, die ... notulen, stel ik daartoe nu in de gelegenheid. Eén der aanwezigen: meneer de voorzitter ... Voorzitter: mevrouw ... , de heer... (of meneer) heeft het woord.

Na lezing van de notulen Voorzitter: Ik dank de secretaris voor het lezen van de notulen ; als niemand een op- of aanmerking heeft, worden deze onder dankzegging aan de secretaris : a. goedgekeurd b. als zodanig vastgesteld c. gearresteerd (weinig gebruikt). De voorzitter ondertekent dan de notulen, de secretaris heeft dat bij het opstellen reeds gedaan. Voorzitter: Het eerste punt van de agenda vermeldt ... , gaarne zou ik daarop een korte toelichting geven.

1-265

of: U zult allen ongetwijfeld kennis genomen hebben van de toelichting die U bij de convocatie werd verstrekt. Voorzitter: Ik geef het onderwerp nu in bespreking, wie mag ik daarover het woord verlenen? of: Wie wenst het woord daarover ? of: Wie wenst zijn standpunt naar voren te brengen ? Voorzitter: Als er niemand meer is die het woord hierover wenst, zal ik het (voorstel) in stemming brengen. Ik verzoek de heer ... tezamen met de secretaris aantekening te houden van het aantal uitgebrachte stemmen. Secretaris: uitgebracht 24 stemmen, 12 voor, 10 tegen, 2 onthoudingen (of blanco). Voo r zit ter: (onder hamerslag) Dan is het voorstel bij meerderheid van stemmen aangenomen. of: Kunt U zich verenigen met een hoofdelijke stemming? (Elke deelnemer brengt al dan niet met toelichting, mondeling zijn stem uit) of: Kunt U akkoord gaan met stemming bij handopsteken? Degenen die vóór zijn steken hun hand op. of: Wenst een der aanwezigen stemming over het voorstel? Zo niet, dan is het bij acclamatie (met algemene goedkeuring) aangenomen. of: Daar er over het al dan niet stemmen geen overeenstemming mogelijk blijkt, stel ik voor de vergadering gedurende tien minuten te schorsen (of : te onderbreken) (onder hamerslag).

Na de schorsing Voorzitter: Ik heropen de vergadering (onder hamerslag) en stel punt ... van de agenda opnieuw aan de orde. Voorzitter: Als laatste agendapunt, de rondvraag. of: We gaan nu over tot de rondvraag. (De voorzitter geeft elk der aanwezigen, meestal in de volgorde van de wijzers van de klok, maar de tafelschikking speelt daarbij een grote rol, de gelegenheid iets naar voren te brengen en antwoordt daarop zo kort en bondig mogelijk of geeft het ter herinnering of verdere afwerking door aan de secretaris.) De rondvraag is een belangrijk punt van de agenda. Al te vaak wordt het stiefmoederlijk behandeld, omdat ieder naar huis wil.

I ~ 266

Bij de voorbereiding van de vergadering dient de voorzitter voor dit agendapunt voldoende tijd in te ruimen. Voorzitter: Als er niets meer aan de orde is, sluit ik de vergadering en ik dank U allen zeer voor Uw opkomst. Misschien ten overvloede, wijzen wij erop, dat wij slechts enkele voorbeelden gaven, die allerminst aanspraak maken op een monopolie. Elke andere ter zake doende zinswending kan, mits zij in verzorgd Nederlands is gesteld, worden gebruikt. We zouden dit artikel gaarne besluiten met een voorbeeld van taalgebruik in de notulen. Een secretaris die geen steno kent en toch zoveel mogelijk wil vastleggen, kan het volgende reeds gedeeltelijk voorbereiden, zodat hij ter vergadering kan volstaan met invullen.

Notulen van de vergadering, gehouden op ... te (om) Te (om) ... uur opende de voorzitter de vergadering en heette de aanwezigen van harte welkom. Op de vergadering waren aanwezig : de dames: ... de heren: . Bericht van verhindering werd ontvangen van: de dames: . de heren: ... of : ... waren met kennisgeving afwezig. Of : van . was bericht van verhindering ontvangen. De notulen werden gelezen en zonder op- of aanmerkingen vanwege de vergadering goedgekeurd onder dankzegging aan de secretaris. of: De notulen werden gelezen en behoudens enkele kleine wijzigingen... of: De notulen werden gelezen, waarna mevrouw ... (of meneer ... ) de opmerking maakte dat... De notulen werden op voorstel van de voorzitter in dier voege gewijzigd (uitgebreid, aangepast) en vervolgens goedgekeurd ... enz. De vóorzitter gaf een korte toelichting op het ... agendapunt, waarbij hij opmerkte ... Te (om) ... uur kondigde de voorzitter een pauze van ... minuten aan. Daar er over ... geen onvereenstemming kon worden bereikt, schorste de voorzitter de vergadering gedurende ... minuten. Na de schorsing heropende de voorzitter te (om) ... uur de vergadering en de besprekingen over ... werden hervat. De rondvraag: De voorzitter nodigde elk der aanwezigen uit tot de rondvraag. Van die gelegenheid werd gebruik gemaakt

I,. 267

door de penningmeester die aandacht vroeg voor de ernstige positie der geldmiddelen. of: voor het feit dat de financiële toestand der vereniging allerminst rooskleurig kon worden genoemd; hij drong er bij de voorzitter op aan de contributie (het lidmaatschapsgeld) te verhogen. Aldus werd besloten. De maandelijkse bijdrage werd gesteld op ... Niets meer aan de orde zijnde sloot de voorzitter te (om) ... uur de vergadering en zegde de aanwezigen dank voor hun komst. (Het bovenstaande is uitsluitend bedoeld als een voorbeeld.)

Er wordt een spreker uitgenodigd De voorzitter deelde de vergadering mede dat de heer ... (naam, beroep of titel) zal worden uitgenodigd om : a) te spreken over ... b) een voordracht te houden over... c) een causerie te geven over... d) ... in te leiden. Vervolgens deelde hij mede dat de aanwezigen: a) hun vragen na afloop van de toespraak konden stellen b) hun vragen in de pauze schriftelijk konden indienen c) na afloop van de toespraak met de spreker van gedachten konden wisselen.

Besluit

Zo ergens, geldt hier: De cost gaet voor de baet. Men zal bemerken dat de inspanning die men zich moet getroosten zowel in woord als geschrift een verzorgd Nederlands te gebruiken, rijkelijk wordt beloond en het peil van het vergaderen alsmede het nuttig effect daarvan aanmerkelijk verbetert.

A. W. t. H.

I .. 268

I.

~

Algemeen

SAMENTREKKINGEN Onder samentrekking verstaan we het weglaten van een zelfde woord, woordgroep of \voorddeel in nevengeschikte zinnen of zinsdelen. - Hij zei dat hij eerst technicus wilde worden en daarna ingenieur. De notaris verkoopt bouw- en weiland. Samentrekking voorkomt eentonigheid en omslachtigheid en maakt de stijl bondig, pittig en vloeiend. Ze is echter niet altijd geoorloofd. Ongeoorloofd is de samentrekking : a. wanneer het gemeenschappelijk zinsdeel niet dezelfde functie heeft. Is in een van twee op elkaar volgende zinnen een naamwoord weggelaten, dan zal het in de twee zinnen telkens onderwerp moeten zijn, ofwel lijdend voorwerp, enz. De nevengeschikte zinnen: «Zulke moeilijkheden komen herhaaldelijk voor en kan men gemakkelijk vermijden» bevatten een samentrekking. Het gemeenschappelijk zinsdeel is: zulke moeilijkheden. Welnu, in de eerste zin is zulke moeilijkheden onderwerp en in de tweede lijdend voorwerp. In een correcte zin wordt het gemeenschappelijk deel herhaald of vervangen door het overeenkomstig voornaamwoord. Verbetering: Zulke moeilijkheden komen herhaaldelijk voor en kunnen gemakkelijk worden vermeden. b. wanneer het gemeenschappelijk zinsdeel niet dezelfde betekenis heeft. Is dat het geval, dan krijgen wij vaak een komisch effect: Hij is vee-, wet- en boekhouder. c. wanneer het gemeenschappelijk zinstleel niet past in de twee zinnen. Verkeerd is: «De vakantie is een zegen, waarnaar velen verlangend uitzien en dankbaar terugdenken ». « Waarnaar» past wel bij uitzien, maar niet bij terugdenken. Verbetering: De vakantie is een zegen, waarnaar velen verlangend uitzien en waaraan zij later dankbaar (met voldoening) terugdenken. d. wanneer het gemeenschappelijk werkwoord niet dezelfde functie heeft. In de zin «Alle verkeer wordt gevaarlijk en vertraagd » is « wordt» eerst koppelwerkwoord en daarna hulpwerkwoord van de lijdende vorm. Verbetering: Alle verkeer wordt gevaarlijk en verloopt trager.

1-269

Wat te denken over een samengestelde zin als: «Hij werd burgemeester en in enkele jaren rijk»? In de twee ,zinnen is « werd» koppelwerkwoord, maar toch deugt de samentrekking niet. In de eerste zin heeft « \verd » namelijk een indentificerende betekenis, het geeft de identiteitaan, het zegt wie de betrokkene is. In de tweede zin is dat niet het geval. « Werd» is hier eerder kwalificerend, het wijst op een toestand, een kenmerk. e. wanneer het gemeenschappeli}k u'erklooord niet dezelfde vorm heeft. Een verzwegen werkwoord in een tweede (derde enz.) zin dient natuurlijk in getal overeen te komen met het werkwoord van de eerste zin. Verkeerd is dus: «De leemten moeten aangevuld en het statuut aangepast worden aan de nieuwe toestand ». Het onderwerp van de eerste zin (de leemten) is namelijk meervoud, dat van de tweede (het statuut) enkelvoud. Verbetering: De leemten moeten worden aangevuld en het statuut moet worden aangepast aan de nieuwe toestand. Toch wordt, om redenen van stijl, vaak aan een samentrekking de voorkeur gegeven, ook wanneer de twee werk\voordsvormen niet helemaal identisch zijn. De nadruk valt dan sterk op het onderwerp van de respectieve zinnen, die in scherp contrast staan, en het geheel is dan bijzonder kernachtig: Wij hebben ons deel van het werk gedaan, hij niet. f. wanneer onderwerp en werkwoord in opeenvolgende zinnen niet dezelfde volgorde hebben: «Dit vinden wij onrechtvaardig en willen ons daarom tot de rechter \venden ». Dit bewerkt de inversie in de eerste zin, maar slaat niet op de tweede. Welnu, de samentrekking mag geen ongeoorloofde inversie veronderstellen. Verbetering: Dit vinden wij onrechtvaardig en wij zullen ons daarom tot de rechter wenden. Tenslotte nog dit: 1. Vermijd de samentrekking van woorden die met onscheidbare voorvoegsels (be-, ge-, er-, her-, ont-, ver-) beginnen. Samentrekkingen als «het be- en ver\verken van vlas », «het be- en veroordelen van betogers» verdienen geen aanbeveling (R. Talpaert - P. Buyse, Verzorgde schrijftaal) blz. 66). 2. Het gemeenschappelijk substantief kan niet worden weggelaten voor een bijvoeglijke bepaling: «Een dergelijke toepassing van de kennis zou feitelijk geen verstandige daad zijn, maar wel van onbegrip ». Het einde van deze zin (van onbegrip) is bijvoeglijke bepaling bij daad. Dit woord mag niet worden verzwegen. Verbetering: «Een dergelijke toepassing van de kennis zou feitelijk geen verstandige daad zijn, maar wel een daad van onbegrip.

J.

I ~ 270

T.

I. ~ Algemeen UITSPRAAKPROBLEMEN

Nederlandse klankcultuur Als de inlichtingen van Willem de Vreese in 1909 juist geweest zijn, heeft de zoon van de bekende Burgersdijk, na voorstellingen te hebben bijgewoond van Jozef in Dothan (te Aarschot) en Antigone (te Mechelen), beide stukken in de vertaling van zijp vader, « erkend dat althans één student goed had uitgesproken. » (Verslagen en Mededeelingen K. V. Academie 1909, blz. 58). Toch hadden de opvoeringen veel bijval genoten « niet alleen om hun inhoud, maar ook om de uitspraak ». De jonge «onervaren speIers» hadden immers hun best gedaan. Ze hadden Nederlands willen spreken, maar het nog niet gekund. De goede bedoelingen evenwel en het feit dat er één wel zijn doel had weten te bereiken, stemden tot voldoening. Zestig jaar later blijkt dat die voldoening niet misplaatst is geweest. Het is thans immers heel gewoon dat de uitspraak op het toneel behoorlijk is. En we kunnen ook constateren, dat de zorg die er al die tijd aan de juiste uitspraak van het Nederlands besteed is, ook in de gewone omgang bevredigende resultaten heeft opgeleverd. Het ligt niet in mijn bedoeling hier de evolutie te onderzoeken, evenmin de verdiensten te bespreken van de velen die tot die vooruitgang hebben bijgedragen, en ook wil ik me niet bezighouden met de oorzaken van de gunstige ontwikkeling. Ik wil gewoon vaststellen dat we enorm veel weg hebben afgelegd en daaraan de bedenking verbinden dat wat op het stuk van de klank mogelijk is gebleken, ook op het terrein van de woordenschat moet kunnen. Het moet mogelijk zijn dat er over vijftig jaar ook over het « juiste woord op de juiste plaats» zoveel vanzelfsprekende eensgezindheid is bereikt als nu over de juiste uitspraak. Die vanzelfsprekendheid is er op dit moment m.b.t. de fonetische aspecten van het Nederlands zonder enige twijfel. Het is volstrekt overbodig dat ik nu een pleidooi zou houden voor de verbreiding van de zuivere Nederlandse klanken. Niet, dat iedereen die nu perfect beheerst, maar zeer veel taalgebruikers doen dat wel ; en ze zijn er allemaal van overtuigd dat ze hun uitspraak moeten verzorgen. De eisen die op dat punt gesteld worden, worden steeds strenger. De volgende generaties weten wat van

1-271

hen verwacht wordt. Over de hoofdzaken wordt niet meer gediscussieerd; algemene kwesties hoeven niet meer behandeld te worden. Iedereen heeft - via radio, televisie, toneel, voordrachten of school - het algemene klankaspect van de cultuurtaal in z'n oor. Over allerlei details bestaat evenwel nog heel vaak onzekerheid. En terwijl de hoofdzaken in de fonetische handboeken bevredigend worden besproken, is het vaak zo, dat de taalgebruiker die behoefte heeft aan informatie over kleinigheden, inzonderheid over de uitspraak van buitenbeentjes als eigennamen, vreemde woorden en wetenschappelijke termen, daar tevergeefs naar zoekt. Het is best mogelijk dat ze wel eens ergens behandeld zijn, maar de vraag is steeds weer waar ! En wie heeft steeds alle boeken en boekjes, kranten of tijdschriften waarin uitspraakkwesties wel eens aan de orde zijn gesteld, onmiddellijk in zijn bereik? Een uitvoerig zo 'n boek als uitspraakwoordenboek van het Nederlands Warnant z'n Dictionnaire de la prononciation française met niet minder dan 32.000 woorden en 20.000 eigennamen, of zoals de beroemde Duitse Duden of de al even belangrijke Engelse Joneszou zeer velen ongetwijfeld heel wat diensten kunnen bewijzen. Maar ook als we over een dergelijke informatiebron zouden beschikken, zouden er zich toch nog voortdurend gevallen voordoen waarbij we op andere hulp aangewezen zouden zijn. In de eerste plaats denk ik dan uiteraard aan de intonatie of de zinsmelodie. Dikwijls, al te dikwijls, klinkt een door een Vlaming gezegde Nederlandse zin onnederlands doordat het intonatieverloop ervan vreemd is. Ik moet in het midden laten of dit een gevolg is van Franse invloed, zoals we bij dr. B. Uijlings (Praat op heterdaad) blz. 86 [1956]) kpnnen lezen, maar ik wil er wel op wijzen dat we die vreemde melodie slechts af kunnen leren door heel veel naar met een zuiver Nederlands toonverloop uitgesproken zinnen te luisteren. Het is vanzelfsprekend dat we daar heel vroeg in onze jeugd mee moeten beginnen en dat we daar verder voortdurend mee door moeten gaan. Dank zij radio en televisie is dat nu helemaal geen probleem meer, maar toch zijn er nog veel te weinig Vlamingen die van die hulpmiddelen het grootst mogelijke profijt trekken. De juiste Nederlandse intonatie kunnen we niet uit een boek leren ... In de tweede plaats denk ik dan aan de uitspraak van nieuwe (vreemde) woorden, en vooral dan aan die van de eigennamen. Op dat stuk kan een woordenboek uiteraard nooit helemaal bij zijn. Het komt er daarom op aan ook daarvoor ons oor te luisteren te leggen bij cultuurtaalsprekers die we volledig kunnen vertrouwen. De nieuwslezers van het A.N.P. in Hilversum zijn, naar mijn mening, in dit opzicht echt veilige gidsen. De Hilversumse

1-272

nieuwsdienst gaat immers niet in het wilde weg te werk: telkens als er weer een nieuwe naam opduikt, zo vertelt de heer S. Witteboon in Onze ·Taal (29, blz. 30 [1960]) «proberen we ons licht op te steken bij de radiostations van het land zelf, de ambassade of een consul van het vreemde land, hoogleraren of docenten in de vreemde talen, ons bekende buitenlanders, die in Nederland wonen en Nederlanders, die lange tijd in een vreemd land hebben gewoond. Als er geen andere methode is, bellen we Londen, Brussel of Parijs op.... Ook overigens rijzen wat het Nederlands betreft nog wel eens problemen, waar wij zelf niet helemaal uit kunnen komen. Dan bellen wij een van de ons bekende neerlandici op om een oordeel te vragen.... De resultaten van onze informatie brengen wij op kaart, zodat de gegevens ook later van nut kunnen zijn. » Hiermee is tevens aangegeven wat taalgebruikers moeten doen die, omdat ze zelf voor de berichtgeving moeten zorgen, niet op het Hilversumse journaal kunnen wachten. Dergelijke mensen - ik bedoel journalisten uiteraard, maar ook woordvoerders van departementen en grote instellingen - zouden er telkens weer op bedacht moeten zijn ieder nieuw woord de eerste keer al op de juiste manier uit te spreken, ,vant juist als nieuws echt nieuws is, wordt erover gepraat ... Daardoor zouden ze zichzelf en anderen veel correctiewerk besparen; daardoor kunnen ze ook bijdragen tot de eenheid die juist hét kenmerk is van de cultuurtaal. Daardoor ontkomen ze ook aan de verleiding om een vergissing achteraf goed te praten met als argument dat het om een typisch Vlaamse uitspraak gaat! In gevallen als Algerië (Ned. Algerije), Kaïro (Ned. «Kaàiro») en Viétnam (Ned. Vietnàm) heeft men zo zijn Vlaamse zin gedaan, zonder overigens uit te leggen waarom men dergelijke woorden niet, net zo goed als vader en haas) gewoon kan zeggen zoals goed geïnformeerde, competente Nederlanders dat doen. Kortom, het veelvuldige luisteren naar goed gesproken Nederlands is het belangrijkste middel dat ons ter beschikking staat om àl onze uitspraakmoeilijkheden op te lossen. Want ook m.b.t. de juiste klemtoon, de juiste verbinding van woorden, de juiste uitspraak van minder of zwak beklemtoonde lettergrepen, het juiste ritme, de juiste pauzes enz. komt het in de eerste plaats op een volledige auditieve ge\venning aan. Pas als we met een zuiver, natuurlijk Nederlands klankbeeld volkomen vertrouwd zijn geraakt, zullen we ook onze eigen afwijkingen horen en pas daarna zullen we die ook kunnen corrigeren. En ook dan pas zullen we enig gevoel krijgen voor nuances die ons nu ontsnappen en ook in gevallen van onzekerheid tot op zekere hoogte zelf de juiste beslissing kunnen treffen. In het bovenstaande heb ik niet beweerd dat je via de Nederlandse radio en televisie slechts uitstekend Nederlands zou 1.273

horen. De ene Nederlander spreekt beter dan de andere; en ook slechte sprekers kunnen wel eens iets te zeggen hebben dat zovelen kan interesseren, dat radio en televisie eraan te pas moeten komen. Maar het aantal voortreffelijk sprekende Nederlanders is toch wel zo groot, dat het helemaal geen moeite kost om er iedere dag weer een paar te horen. En tijdens toneeluitvoeringen leveren Vlamingen als Joris Dieis, Alex van Rooyen of Julien Schoenaerts ons telkens weer het bewijs dat ook Zuidnederlanders de perfectie kunnen bereiken. Het is ook goed dat we dat horen. Het ligt in de bedoeling tegen de achtergrond van deze beschouwingen in een volgende aflevering van dit tijdschrift enkele uitspraakkwestietjes te bespreken. De lezers hebben nu ongetwijfeld wel begrepen, dat ik formeel voorstander ben van de erkenning van de Nederlandse normen. Ik heb helemaal geen behoefte aan apartheid. Gaarne wil ik dat hier aan de hand van een enkel voorbeeld nog even toelichten-. De meeste Vlamingen laten zich bij het uitspreken van woorden als handicap) recital) nylon en plastic door de spelling (en tevens door het Franse klankbeeld) (mis )leiden. Zo zijn nylon (met een genasaleerde n) en plastic (met ie i.p.v. i) duidelijk door het Frans beïnvloed, terwijl handicap (met a, en een h die in het Frans niet voorkomt) en recital eerder spellinguitspraakgevallen zijn, waarbij overigens het Franse uitspraakbeeld niet zonder invloed hoeft te zijn geweest. Het is bekend dat de Fransen dergelijke Engelse woorden bij voorkeur naar de letter uitspreken en ze daardoor meteen een Frans tintje geven. De Nederlanders geven er daarentegen de voorkeur aan die woorden op z'n Engels te gebruiken en de Engelse klankvorm enigszins te vernederland~~n, d.w.z. met gewone Nederlandse woorden in overeenstemming te brengen. De gebruikelijke Nederlandse uitspraak is hendikepJ riesàaitel J naaiIon (ook nijlon) en pIestik. En ik vind het beter dat de Vlamingen die uitspraak eveneens gebruiken. Waarom zouden we moeten verbergen dat we Engels kennen ? Bovendien verplicht onze verantwoordelijkheid voor het voortbestaan van de Nederlandse cultuurtaal in België ons ertoe bezwaar te maken tegen het gallicistische karakter van de zogenaamde Vlaamse uitspraak van die woorden. We moeten vooral niet uit het oog verliezen, dat het willen handhaven van onze verkeerde uitspraakgewoontes neerkomt op het willen bevestigen van een stuk verfransing. Het affirmeren van onze eigen aard vraagt daarentegen dat we een hele reeks dergelijke kleinigheden juist niet op z'n Frans, maar op z'n Nederlands behandelen ... Honni soit qui mal y pense.

G. G.

I .. 274

I.

~

Algemeen

In dit nummer drukken wij de eerste bijdrage af van een Nederlandse medewerker, de heer Bert Japin. Van zijn hand verscheen enige maanden geleden een boek Kennut zijn dat ik u kan, waarin hij op deskundige en geestige wijze allerlei taalkwesties behandelde. Hij had zich bereid verklaard af en toe ook een stukje voor Taalbeheersing te schrijven en de redactie was daarover zeer verheugd. Helaas, na de vakantie ontvingen wij het bericht dat de heer Japin, 43 jaar oud, plotseling was overleden. De bijdragen, die wij in dit en de volgende nummers opnemen zullen dan ook de laatste van Bert Japiti zijn. Met de publikatie ervan willen wij de nagedachtenis van deze zeer gewaardeerde taalkundige eren.

De redactie WIEDEN BOVEN DE MOERDIJK De" Vlaming die het goed meent met het Algemeen Nederlands zal graag zijn oor te luisteren leggen bij de Noorderling: hoe zeggen ze het boven de Moerdijk, hoe schrijven ze het daar? Veel luisteren naar Nederlandse zenders, veel lezen van Nederlandse schrifturen: het zal hem een uitstekende hulp lijken. bij de ontwikkeling van zijn gevoel voor het Algemeen Nederlands zoals dat bij de Noorderbuur wordt gepanteerd. . Een uitstekende hulp: dat kan het zijn, mits men de goede schrijvers, de goede sprekers treft. Helaas kan men daarvan lang niet altijd zeker zijn. Ook de Noorderling mishandelt zijn taal, hoezeer de Zuiderbroeder hem ook als lichtend voorbeeld zou wensen te zien. Is het voor de Vlaming vaak een brandende vraag of dit of dat woord wel zuiver Nederlands is, de Noorderling - hoewel ook op het gebied van het woord lang niet altijd brandschoon - zondigt vooral op het gebied van de zinsbouw: hij formuleert zijn gedachten menigmaal zo, dat hij het tegenovergestelde beweert van wat hij bedoelt, hij formuleert ze vaak slordig, hij maakt zich schuldig aan denkfouten die zijn betoog verminken, hij gebruikt staande uitdrukkingen ondoordacht en daardoor verkeerd. Men hoeft maar een aantal willekeurige boeken, kranten en tijdschriften op te slaan om de voorbeelden bij hopen te vinden. Zou de Vlaming diezelfde geschriften en periodieken opslaan om er zijn taalgevoel aan te laven, hij zou aldra op een dwaalspoor worden

1-275

gebracht. Vandaar deze rubriek, waarin ik mij voorstel, als Noordnederlander, van de hak op de tak door ons Noordnederlandse taaltuintje te springen, en er wat van het vele onkruid te wieden dat er tiert tussen de ongetwijfeld schone bloemen en kruiden die we gelukkig ook voorhanden hebben. Dit tot lering (en soms misschien ook: (leed) vermaak !) van de Vlaamse lezer, die er niet alleen uit kan leren dat we boven de Moerdijk heus niet alle taalwijsheid in pacht hebben, maar die bovendien aan de bespreking van andermans fouten zijn eigen taalgevoel kan \vetten. Misschien wordt de lezer mismoedig van alle noordelijke taalellende waarmee ik hem confronteer. Ik zou zeggen: vlieg er dan eens uit, maar trek in geen geval naar Willingen, want dan neemt u uw ellende mee. Dat Nederlandse reisbureau adverteerde tenminste:

Zo kunt u een paar dagen de winterellende in eigen land vergeten, om er in Willingen van te genieten. In ieder geval geniet je zo nog van je ellende, al kost het \vel iets meer dan thuis. Beter kun je dan toch n1aar genieten van dat mooie uitzicht, waarover die Nederlandse journalist schreef:

Voor de toeristen zijn deze w.c.'s een even mooi uitzicht als de waterval van Schaffhausen. Ach ja: je moet maar hoge pood hebben! Dan is zo'n hokje natuurlijk een geweldige aanblik, en dan krijg je bijna vanzelf

zo'n starende blik in je ogen - alsof je er wel' naar kijkt, maar het niet ziet. Dat schreef een andere journalist, in een roerend interview:

In haar ogen heeft ze iets starends, alsof ze je wel aankijkt, maar niet ziet. Daar vraag je je wel een paar dingen bij af. Ten eerste: wat is het typische van staren? Dat je iemand aankijkt, of : dat je hem niet ziet? Ten tweede: Wat is de functie van het woord alsof? Ik dacht, dat het een verbinding vormt tussen twee begrippen, waarvan het laatste het eerste verduidelijkt: «Hij zag er moe uit, alsof hij hard gewerkt had. ». Dat dacht ik. Zoals ik ook dacht, dat het typische van staren niet was, dat je iemand aankijkt, maar: dat je hem niet ziet, hoewel je hem soms aankijkt. Zodat je zou kunnen schrijven: « In haar ogen heeft ze iets starends, alsof ie je niet ziet) hoewel

ze je aankijkt. ». Het is een kwestie van begrip hebben voor het effect dat je kunt bereiken door bepaalde woorden of zinsdelen onderling te verwisselen. Dat begrip ontbrak ook die nijvere middenstander, die de hele huwelijksmoraai up losse schroeven zette door te adverteren :

Waarom verwent u alleen uw vrouw op hoogtijdagen?

I .. .276

Zo'n man hoort zich te schamen, tenzij hij bedoelt: «Waarom verwent u uw vrouw alleen op hoogtijdagen? » Een kwestie van het verschil tussen: Waarom draagt u uw stropdas alleen op zondag? en: WaarOl1i

draagt u alleen uw stropdas op zondag? Essentieel, dat verschil. En je kweekt barbaarse toestanden als je geen oog hebt voor zulke nuances. In Zandvoort viel een hond een klein meisje aan. Haar zusje - een dapper ding - liet zich op haar vallen om haar tegen die hond te beschermen. Aandoenlijk tafreeltje ! Maar wie er geen oog voor had, dat was die dame, die de twee stumpers met een honkbalknuppel uit elkaar sloeg. Gelooft u niet dat er dergelijke sadisten bestaan? Het stond in de krant:

De dame scheidde de meisjes tenslotte met een honkbalknuppel. Over de hond wordt verder niet gerept. Die zal er wel vandoor zijn gegaan, uit angst dat hij per ongeluk 6ók een tik zou krijgen. Zodat de dame, haars ondanks, tenslotte toch nog een meer menslievend doel bereikte: al knuppelend scheidde ze de hond van de meisjes - al was dat ook, volgens die krant, haar bedoeling niet. Ach ja : wie een meisje wil slaan, kan altijd wel een honkbalknuppel vinden. En wie jeuk heeft en niet krabben kan, heeft altijd nog wel een stokje bij de hand. Zoals die man, over wie ik las in die biografie over de Zonnekoning :

Hij zat in een grijze stoel en hield een stokje vast) waarmee hij zich kon krabben als het· nodig was. Als het niet nodig was, probeerde hij het ook wel, de oude schalk, maar dan ging 't niet. Hij kon zich met dat stokje enkel krabben als het nodig was. Dat is net als met die Haagse politieverordening. Die verbiedt iets alleen, als ik in een bepaald huis moet zijn. Moet ik er niet zijn, dan vervalt het hele verbod. Getuige tenminste dit bordje, voor het raam van een huis op het Haagse Stationsplein:

Als u hier niet moet zijn) verbiedt de politieverordening) hier fietsen te plaatsen. De bedoeling zal wel zijn: «De politieverordening verbiedt, hier uw fiets te plaatsen als u hier niet moet zijn. » Zoals die jeukerige tijdgenoot van de Zonnekoning wel een stokje zal hebben gehad waarmee hij zich krabde (niet: «kon krabben») als het nodig was. Of eenvoudig: een stokje waarmee hij zich kon krabben - want die hele toevoeging als het nodig was is in dit geval volmaakt overbodig. Immers: wie zich krabt als het niét nodig is, is rijp voor de psychiater. Historische werken blijven leerzaam. In de bespreking van een geschiedkundig \verk over het Belgische koningshuis vertelt een

1-277

Nederlands recensent over de twee dochters van Leopold 11, Louise en Stephanie :

Beiden huwden Oostenrijkse prinsen en beiden .verlieten hun echtgenoten. De eerste omdat ze wegliep met een minnaar) de laatste omdat haar echtgenoot de hand aan zichzelf sloeg) samen met zijn minnares. Louise verliet dus haar man omdat ze wegliep met een minnaar. Ze redeneerde blijkbaar: «Nu ben ik tóch weggelopen met mijn minnaar, dus nu kan ik net zo goed óók nog mijn man verlaten. Ik heb nu een goede reden. » Een sluitend betoog. En consequent. Ik weet niet, of het de bedoelingen van de schrijver beter zou benaderen, maar je zou het hele verhaal ook zó kunnen vertellen:

Beiden huwden Oostenrijkse prInsen) maar geen van beide huwelijken werd gelukkig. Louise verliet haar echtgenoot voor een minnaar / Stephanie werd weduwe) doordat haar man de hand aan zichzelf sloeg) samen met zijn minnares. Waarbij ik overigens nog blijf staren op die vreemde fornlulering: de hand aan zichzelf sloeg) samen met zijn minnares. Dat klinkt alsof die minnares de man een handje hielp, omdat hij het alleen niet voor elkaar kreeg. H'et gaat hier over de bekende Oostenrijkse kroonprins Rudolf. Hij schoot zijn minnares dood en vervolgens zichzelf. Je zou kunnen zeggen, dat ze samen zelfmoord pleegden. Wat toch wel even anders klinkt dan «samen met een ander de hand aan jezelf slaan ». Voor de mooiste verhalen over koningskinderen en andere aristocraten moet je trouwens bij de damesbladen zijn. Die kunnen het zo smeltend beschrijven. Zo bijvoorbeeld:

Zij streelde zijn bittere mond en tegelijkertijd zijn zelfbewustzijn. Daar heb je wel allebei je handen voor nodig! Maar het resultaat was er dan ook naar :

Hij smolt) en ging meteen door de knieën. Ongelooflijke toestanden in die zogenaamde society - en de vreemdste familieverhoudingen! Zoals deze:

Het buiten Sparrendaal werd vroeger bewoond door tnijn overgrootmoeder Van Lennep en haar man) een zuster van de schrijver Henri Matthieu Labouchère. Sinds ik dit heb gelezen, vraag ik me voortdurend af, of overgrootmoeder Van Lennep' soms een broer was van de bekende schrijver Jacob van Lennep.

t

I ~ 278

B.

J.

I. ,- Algemeen NEDERLANDSE KLANKCULTUUR (II) De reeks voorbeelden van spellinguitspraak van vreemde woorden die in de vorige bijdrage werd gegeven, kan aanzienlijk uitgebreid worden. Volledigheid is evenwel onbereikbaar. Er komen immers voortdurend nieuwe gegevens opduiken. Het is daarom zaak dat wie zijn taalgebruik wil fatsoeneren er steeds weer op bedacht is zich niet door het schriftbeeld van de nieuwkomers te laten misleiden. In dit verband moet ik nog eens op de noodzaak wijzen dat mensçn van wier taalgebruik invloed op vele andere sprekers uit kan gaan, zich zo gauw mogelijk van de juiste uitspraak van nieuwe woorden op de hoogte brengen. Enkele frekwente (gallicistische) afwijkingen wil ik toch nog even signaleren: in het Nederlands zeggen we beekn (bacon), bá.: skitb J :ll (basketball), bleez ar ( blazer), fen ( fan), kakóu ( cacao), klaun ( clown) , kJ ns.i: n (concern), káuboi (cowboy), flet (flat), fl a : t (flirt), gce~ st ar (gangster), item (jam), i á :zi (jersey), mtetS (match), mi: ti § (meeting), pEen al (pannel, niet paneel), pEenti (panty) ~ pi: tn ar (partner), pa: s (pass), p!J :manent (permanent (haar)), plEeni!J (planning), rEekit (racket ( tennis) ), rlegl d n (raglan ( mouw) ), reed (raid), reel (rail), sr.enwit 5 (sandwich), skaut (scout), s á: vis (service), S:J: ts, (shorts), slóug d n (slogan), sttendi!J (standing), te g k (tank), te ~ k d (r) ( tanker), ti: k ( teak), tikit (ticket), treeni ,rJ (training), twit (tweed), allemaal woorden waarbij de Zuidnederlander pleegt óf naar de letter te kijken óf naar het Frans te luisteren, maar die hij uiteraard net zo goed als iedere andere Nederlandse taalgebruiker zonder moeite juist uit zou kunnen spreken. Ten overvloede zeg ik er nog even bij dat de Nederlandse woordenboeken van Koenen en Van Haeringen de uitspraak van heel wat vreemde woorden aangeven en dat in Koenen ook een bijlage voorkomt met de uitspraak van de Engelse titelwoorden (in de 26e druk blz. 1361-1367). In de bekende Praktische Uitspraakleer van de Nederlandse Taal van Blanquaert komt een hoofdstuk over vreemde woorden voor (7e druk blz. 164-176), dat heel wat nuttige aanwijzingen geeft, maar door het ontbreken van inlichtingen over de Engelse ontleningen van de laatste jaren jammer

1

:

geeft aan dat de klinker lang is.

I,. 279

genoeg niet helemaal up to date meer is. Over V reemde woorden op zijn Nederlands uitgesproken heeft J. Leenen enige tijd geleden in Nu Nog (13, blz. 1-4, 25-27, 97-101 (1~65)) interessante beschouwingen gepubliceerd, waaruit ook weer blijkt dat «Belgische afwijkingen te beschouwen zijn als gallicismen in de uitspraak» (blz. 101). Het komt ook voor dat de uitspraak van Nederlandse woorden niet helemaal in orde is doordat er invloed van de spelling op is uitgegaan. Vooral bij jonge lezertjes kunnen we dat vaak constateren. Maar ook bij volwassenen doet dit verschijnsel zich voor. De dwang van het schriftbeeld is inderdaad zeer sterk; zonder die inwerking zou de uitspraak van het Nederlands nu ongetwijfeld heel anders zijn. De verschillen tussen Noord en Zuid zouden zeker he~l wat grot~r geweest zijn dan nu. Men kan de invloed van de schrijftaal op de spreektaal in dit opzicht als een rem op de ontwikkeling beschouwen. Doordat de schrijftaal sterk zuidelijk van inslag is, is er door de remmende invloed daarvan 'op het gesproken Nederlands geen kloof tussen Noord en Zuid ontstaan. (Belangstellenden kan ik het artikel van Prof. C. B. van Haeringen over Spelling pronunciations in het Nederlands (in De Nieuwe Taalgids 31, blz. 97-108 (1937) in dit verband ten zeerste aanbevelen). Nu wil ik het verder niet hebben over toevallige naar-de-Iettersprekerij, zoals over het gèval van de man die het steeds weer over « prestigge wedstrijden» had (hij had ongetwijfeld ook wel naar het sportnieuws geluisterd, maar de letters van zijn krant overheersten de gehoorsindruk zo volledig, dat de identiteit van prestige in beide gevallen hem kennelijk volkomen ontging), maar wel enkele veel voorkomende gevallen van spellinguitspraak bespreken die niet door de Nederlandse beugel kunnen. Meestal gaat het om fouten die we in de eerste klassen van de lagere school geleerd hebben, fouten dus waar we maar heel moeilijk meer van af kunnen komen. In de eerste plaats moet dan de uitspraak van de voornaamwoorden mij) wij) zij) jij en hij in onbeklemtoonde positie aan de beurt komen. Als er geen nadruk op gelegd wordt, mag de volle klinker niet uitgesproken worden. I.p.v. mij) wij) zij) en jij zeggen we dan me) we) ze en je ook al staat er een ij geschreven. Hetzelfde geldt van mijn) zijn en haar) waarnaast jammer genoeg niet zoals bij mij) wij) zij en jij) helemaal geschikte toonloze schrijfequivalenten bestaan. Het onbeklemtoonde hij wordt uitgesproken als ei of ie) vormen die in de schrijftaal slechts zeer weinig voorkomen. De uitspraak ei (hij zonder' h) wordt gebruikt als het woord zelfstandig optreedt (zoals bijv. in hij ligt te slapenJ/ ie wordt gezegd als het

I ~ 280

pronomen enclitisch fungeert: na het werkwoord of na een onderschikkend voegwoord staat en daar nauw mee verbonden is (zoals in gisteren stond ie nog overeind; nadat ie dat begrepen had). N[ andere slotmedeklinkers dan t hoort men ook die of tie i.p.v. ie (toen viel die neer ). ik vroeg of tie dat even wou herhalen)) maar algemeen is dat gebruik zeker niet: het komt vooral voor bij Zuidhollanders. Onder invloed van het schriftbeeld wordt langzaam vaak ten onrechte met een z uitgesproken: de uitspraak van dit wcord is lanksaam. In woorden als aangenaam) aangaan en aangeven wordt vaak naar de letter aan/genaam gezegd, zonder dat de n van aan geassimileerd is aan de g : de juiste uitspraak is aa !I genaam (waarin aan eindigt zoals vang bijv.). Een t of een d geschreven tussen n en s) r en s) ch of k en st wordt meestal niet uitgesproken: men zegt dus kins (kinds), vrienschap (vriendschap), lafaars (lafaards) en zachst (zachtst). Dit is evenwel niet zo'n dwingende eis als de regel die voorschrijft dat een t geschreven tussen ch en i) en s en i volledig geassimileerd wordt en dus niet .gezegd mag worden. We dienen dus nachie (nachtje) te zeggen en nichje ( nichtje), gedichje ( gedichtje) en luchje (luchtje) en kasje (kastje), nesje (nestje) en kisje (kistje), iets wat ons helemaal niet zoveel moeite zal kosten, omdat de juiste uitspraak van die woorden artikulatorisch bekeken óok de gemakkelijkste is. Ten slotte behoort hier nog gewezen te worden op een paar gevalletjes van juiste spellinguitspraak. Die zijn er ook nog ! Maar wie kent ze? In des en der) de oude verbogen vormen van het lidwoord de) dient een duidelijk e (zoals in mes) te klinken. Dat weef iedereen. Hetzelfde geldt echter evenzeer van ten en ter en ook van den (Den Bosch) Den Haag) en dat weten maar weinigen. En ook men en er horen de e van mes te hebben, maar hier dient wel uitdrukkelijk bij opgemerkt te worden dat we die woordjes beter helemaal niet zeggen. In de gewone omgangstaal gebruiken we je of we of ze om onpersoonlijk te zijn (of we proberen persoonlijk te zijn!) en i.p.v. er zeggen we da r. Op die manier kunnen we deze uitspraakfout in de toekomst zónder moeite vermijden. De andere kunnen we mét een beetje goede wil ongetwijfeld net zo goed kwijt raken. Ook degene die nog aan de beurt moeten komen.

G. G.

I· 281

DE ANAKOLOET Wanneer in een zin een of ander deel niet goed past in het geheel van de formulering en de zinsbouw daardoor mank loopt, spreken wij van een ontspoorde zin of anakoloet. De zin is dan voortgezet op een andere wijze dan hij begonnen is. De ongeoorloofde samentrekking en de foutieve inversie hebben ook een anakoloetisch karakter. Hierna' volgt een voorbeeld ter illustratie. « Wij zijn dan ook zo vrij u te verzoeken het door ons begonnen ruimingswerk op uw grondgebied te willen" voortzetten, evenals het aanbrengen van een buis onder de veldweg ». Het cursieve gedeelte sluit niet goed aan bij het voorgaande. Er wordt verzocht: ten eerste, het ruimingswerk voort te zetten en ten tweede, een buis aan te brengen. Verbetering: Wij verzoeken u dan ook het ruimingswerk op uw grondgebied voort te zetten en onder de veldweg een buis aan te brengen (willen is in de oorspronkelijke zin pleonastisch gebruikt). Vooral in opsommingen treft men vaak ontspoorde zinnen aan. Een enkel voorbeeld. « In dat verband wenst men te Washington spoedig te weten: 1. Wat denken Frankrijk en Engeland over een uitbreiding van de Euromarkt ? 2. Hoe ze een versterking van de Nato opvatten? » Het spreekt vanzelf dat de zinnen onder 1 en 2 op dezelfde wijze moeten gebouwd zijn. Wanneer wij rekening houden met wat voorafgaat, moet ook de zin onder 2 een directe vraag worden Lp.v. een indirecte. Na een indirecte vraag staat trouwens geen vraagteken. Dus: ofwel twee directe vragen, ofwel twee indirecte. Verbetering : 1. Wat denken Frankrijk en Engeland over een uitbreiding van de Euromarkt ? 2. Hoe vatten zij een versterking van de Nato op ?

J. T.

I .. 282

I.

~

Algemeen

NEDERLANDSE KLANKCULTUUR (111)

Assimilatie In mijn vorige bijdrage heb ik er terloops al even op gewezen, dat spraakklanken zich aan elkaar aanpassen, d.w.z., als ze op elkaar stoten, geheel of gedeeltelijk aan elkaar gelijk worden. In sommige gevallen kan een van de betrokken klanken ook gewoon verdwijnen. Om alle verschijnselen die zich bij klankcontact voordoen, samen te vatten, gebruiken \ve de term assimilatie. Het assimilatieproces verloopt automatisch; de sp.reker is zich er niet van bewust. Hij hoeft er dus geen aandacht aan te schenken... als hij de taal in kwestie althans volledig beheerst. De spreker wiens moedertaal het Bissegems is, past de Bissegemse assimilatieregels automatisch én feilloos toe. Dat gaat vanzelf. Vandaar dat de man ook als hij Nederlands spreekt, op dezelfde manier zal assimileren. De moedertaalautomatismen werken dan gewoon door. En meestal erg hardnekkig! Nu is het gelukkig zo, dat de assimilatieregels val} het Bissegems, en van al onze andere dialecten, in grote mate met de Nederlandse overeenstemmen. In vele gevallen assimileert de dialectspreker dus in het Nederlands net zo automatisch, net zo feilloos als in zijn moedertaal. Er zijn evenwel ook verschillen. En als die zich voordoen, hoort de cultuurtaalgebruiker uiteraard de regels van de cultuurtaal toe te passen. Een van die regels bepaalt dat een t die gevolgd wordt door een d) volledig aan de d geassimileerd wordt, d.w.z. niet uit.. gesproken wordt. Het woord het eindigt op een t ; woorden als dak) dek) dorp en duifje beginnen met een d. Als laatstgenoemde woorden nu onmiddellijk op het volgen, moet ·de genoemde assimilatieregel toegepast worden. We zeggen dus: edak (is rood) (het dak is rood), èdorp, edek, eduifje (de verbinding klinkt precies zoals in vele dialecten een dak) een dek enz. gezegd wordt). Dezelfde regel is van toepassing in gevallen als een plat dak) een breed dek (breed eindigt op een t-klank!), een groot dorp. 1 En ook in woorden van het type ontdekken, 1

de ...t van plat, breed en groot spreken we niet uit.

1--283

ontdekking, ontdoen, ontduiken, handdoek, postduif, blinddoek, handdruk, uitdagen, voortdurend enz.: die klinken dus ondekken) ondekking, ondoen, onduiken, handoek, voordurend enz. Uit voorbeelden als dat dakje [dadakje] naast dat takje [datakje ] en dat duintje [daduintje] naast dat tuintje [datuintje] blijkt dat de regel in kwestie bepaald niet zinloos is. Ook bij deze regel ontbreken natuurlijk de uitzonderingen niet. In dit geval hoeven we er vanzelfsprekend niet bang voor te wezen: als de assimilatie anders verloopt, zodat de d t \vordt, mogen we onze moedertaalregel laten werken ... De woorden de, die, dat, deze, dit, dan, daar, dus en d'r \vorden in het Nederlands, als ze onbeklemtoond zijn, na een eind-t uitgesproken als te, tie, tat, teze enz. In reeksen als dat de, dat die, dat dat, zeggen \ve dus [date]) [datie], [ datat], enz. En hetzelfde geldt voor gevallen als (hoe) gaat dat, werkt dat, rijdt die auto (rijdt eindigt op een t-klank !) enz. Vermits we dergelijke verbindingen altijd al met een t-vorm uitgesproken hebben, zal het ons vanzelfsprekend geen moeite kosten om in deze gevallen de cultuurtaalnorm te volgen. Alleen als die, deze, dit, dat enz. beklemtoond zijn, moeten we uitkijken: dan wordt de slot-t van het voorafgaande woord d. We zeggen dus «zetie kast maar neer », maar « zedéze kast maar neer en Zaadie kast maar weer op ». Gewoon volgens de regel ! Het is ook gebruikelijk om een t waarop een woord volgt dat met een klinker begint, als t uit te spreken. We zeggen dus niet gaadu mee? maar gaatu mee?, niet dadis fout maar datis fout, niet hoe gadet medu? maar hoegaatet metu?, niet hebdu dat boek gelezen ? maar hebtu dat boek gelezen? enz. Volgt in een samenstelling een klinker op een t, dan mag de taak d worden : naast tandarts komt ook tan-darts voor; dit is evenwel uitsluitend het geval als de stam van het eerste lid een d heeft (als we in het meervoud een d horen; niet dus in straatarm). Uit de volgende voorbeelden blijkt dat de Nederlandse assimilatieregels ons in de meeste gevallen helemaal geen moeilijkheden bezorgen. Zo luidt opzien [opsien J) scheepvaart [scheepfaart J) pak vast [pakfast J, Leefdaal [leevdaal]) afdoen [avdoen J) afgeven [afcheven J) hoop doet leven [hoobdoet leven J) huisdier [huizdier] enz. Dit kan allemaal gewoon niet anders. In enkele gevallen zijn twee mogelijkheden even goed: onder invloed van m) n) I) d) r) w of j) kunnen I) s en ch resp. v) z of g worden (bijv. afnemen [avnemen], kieswet [kiezwet]) lachlust [laglust ]) maar ze mogen ook ongewijzigd blijven: [afnemen]) [kieswet] en [lachlust] zijn even juist. Als I, s) of ch voor een klinker optreden, is dezelfde keuzemogelijkheid aanwezig: 25 luidt meestal [vijventwintig]) maar [vijfentwintig] kan ook; vrees-

aanjagend mag zo\vel met een s als met een .z gerealiseerd worden, slagader net zo goed met een ch als met een g. Ex is in dit verband één enkele verbinding waarvoor ik uw bijzondere aandacht moet vragen: in de uitgang iSJne mag de s geen Z worden. We horen dus gal1icisJne te zeggen (let ook op de -e!) en socialisme, symbolisme, cubisme, snobisme enz. Ook in woorden als sarcasme, enthousiasme, en protoplasme moet de s een duidelijke s zijn. Nederlands is geen Frans! Verder moet ik er nog met nadruk op wijzen dat in woorden als advies, adviseur, adviseren, advocaat, advertentie, adverteren en advent, de letters d en v de klanken t en f voorstellen. Die woorden klinken dus zo: [atfies) atfiseur) atfokaat) atfertentie) atferteren en atfent J. Ook in adhesie hoort een t - en uiteraard ook een h waarneembaar te zijn.

Accentuatie Zowel in de dialecten als in de cultuurtaal heeft een woord eel! bepaalde beklemtoning. In meerlettergrepige woorden komen hoofdtonige, bij tonige en!of toonloze lettergrepen voor. Vern1its de hoofdtoon (of het hoofdaccent) niet in elk woord op dezelfde lettergreep ligt, moeten we telkens weer op onze hoede zijn. Een samenvattende algemene regel is er voor de beklerrltoning niet te geven. Nu blijkt in dit opzicht gelukkig" net zoals bij de assimilatie, het aantal verschillen tussen dialect en cultuurtaal klein te zijn, zodat we ook hier weer onze aandacht op enkele afwijkingen kunnen concentreren. In de eerste plaats vermeld ik een aantal samenstellingen en afleidingen waarvan ik meen dat ze nogal eens verkeerd beklemtoond worden. In de volgende woorden ligt de klemtoon (het hoofdaccent) op de gecursiveerde lettergreep: boerenzoon) burgetJleester, hoogleraar, ouderwets) nieuwjaar) plattegrond) rijkelui) vrijgezel) weldra, vooroordeel, stadhuis) aangezien, doorgaans, sieraad, aanhoudend kleinsteeds) achterbaks) nalatenschap, ontwerp) ontvangst) ontzag) ontbijt) overleg) en vooral niet te vergeten bijna en uitzondering. In sommige gevallen is de klemtoon bijzonder belangrijk omdat hij een aanwijzing bevat over de betekenis van het woord. Zo berust de herkenning van voornaatJz als substantief op de aanwezigheid van de klemtoon op de eerste lettergreep [voornaam]; ligt de klemtoon op de t\veede syllabe, dan staan we voor het bijvoeglijk naamwoord voornaam [voornaam]. Het verschil tussen uitstekend [uitstekend] (wat uitsteekt) en uitstekend [uitstekend] (wat bijzonder goed is), misbaar [misbaar] (gemist kunnende worden) en misbaar [Jnis-

I,J 285

baar] (overdreven gevoelsuiting ) e.d. is aan hetzelfde verschijnsel herkenbaar. Zo bestaat er ook verschil tussen onder\vijs [onderwijs] (het zelfstandig naamwoord) en de gebiedende wijs van het werk\voord onderwijzen [onderzuijs ]., tussen [onderzoek] (substantief) en [onderzoek] (imperatief), tussen [Jnisbruik] (substantief) en [misbruik] (imperatief) e.a. \Vilt U daar eens extra op letten? Verder zijn er een reeks eigennamen die de aandacht verdienen: Amsterdanz) RotterdaJJ1) Breda) Noordzee) Zuiderzee) Japan} Vietnanz / Albert, Hubert, Robert, lvIaurits, Agnes, Rachel - als je vader destijds de Franse versie heeft opgegeven, moet je dan je hele leven [hubèr] of [anjès ] blijven heten? - Genesis, l\1essias, Elias, Isaïas, Jeremias en Zacharias. En ten slotte noem ik nog enkele vreemde woorden, die net zo goed als de autochtone recht hebben op de juiste beklemtoning. We zeggen academie, accu, balatum, bodega, catalogus, elixir, fakir, linoleum, panorama, stimulans en tabak. Op de valreep nog even dit: in de verbinding voorzetsel -+voornaam\\Toord krijgt het voorzetsel de klemtoon, bijv. óp zich, náast me, bij me. Misschien hebt U [heptu] er nu toch wel tabak [tabak] van ...

G. G.

BLADVULLING: Permanente educatie: De technische ontwikkeling noopt vrijwel iedereen tot bijwerking van zijn beroepskennis. Opleiding en scholing blijven niet meer beperkt tot een bepaalde periode in het leven: je moet tegenwoordig je hele leven blijven leren. Om daarvoor de nodige voorzieningen te treffen heeft men in Nederland een centrum voor permanente educatie opgericht. Het taalgebruik was op dit stuk tot nog toe onzeker. We krijgen nu de indruk dat permanente educatie ingang zal vinden. Onlangs organiseerde het bevoegde ministerie in Nederland een rondetafelconferentie over permanente educatie. Uit welke taal deze benaming is afgeleid, hebben we nog niet uitgezocht. De Fransen noemen het weliswaar éducation permanente) maar in Engeland spreekt men van permanent education.

I,J 286

I. ,., Algemeen NOODTOESTANDEN IN DE TAALTUIN Noodtoestanden - overal ter wereld, en niet in de laatste plaats in het Nederlandse taaltuintje. Zo'n krant maakt je dat telkens weer duidelijk :

Reeds maken de bewoners van de dorpen in de noodgebieden zich gereed om op hèt ergste voorbereid te zijn. In het hele land meent men echter dat het ergste gevaar spoedig voorbij zal zijn. Als ik zo in m'n rats zat, zou ik er een beetje meer vaart achter zetten. Me meteen op het ergste voorbereiden, zonder al die omslag van: je gereed maken om op het ergste voorbereid te zijn -. je voorbereiden op de voorbereiding! Aan de andere kant begrijp ik niet, waarover deze bewoners van noodgebieden zich eigenlijk druk maken: in het hele land meent men immers dat het ergste gevaar spoedig voorbij zal zijn. En in het hele land wil zeggen: óók in die noodgebieden. Of zou de schrijver van dit fraais misschien hebben bedoeld: Men (de autoriteiten b.v.) meent echter) dat in het hele land het ergste gevaar spoedig voorbij zal zijn? En. maakt hij zich dus schuldig aan een van die' populaire fouten: de voorbarigheid ? De voorbarigheid is een van de ergste verwekkers van noodtoestanden in onze taaltuin. De toekomstvoorspellers vormen ëen belangrijke categorie onder onze voorbarigen. Die schrijve11- dan:

In de toekomst zijn wij van plan) aan deze misstanden een eind te maken. Beter kun je zoiets metéén doen : misstanden opruimen. Maar anders kun je altijd nog beter nu van plan zijn dat in de toekomst te doen) dan dat je in de toekomst pas gaat beginnen met het van plan te zijn. De verklaring van de fout is simpel. Een soort uiting -van spanning: de schrijver is zo geladen met iets dat hij kwijt wil, dat hij het goede moment niet kan afwachten. De één hoopt op een betere toekomst. De ander belooft, dat hij in de toekomst iets zal gaan doen, waarop iedereen zit te wachten. Van die toekomst zijn ze zo vol, dat ze dié er meteen uitflappen:

In de nabije toekolnst nemen we ons voor) hierin radicaal verandering te brengen. In plaats van:

We hebben ons voorgenomen) in de nabije toekomst hierin radicaal veranderin~ te brengen. I,. 287

Voorbarigheden. Vooruitspringen met je gedachten. Vooral met echter 'zie je 't vaak gebeuren. En met dus, of dan ook. Hij was moe. Toen hij echter naar bed ging, kon hij niet slapen. Dat is onzin. Er bestaat totaal geen tegenstelling tussen moe zijn en naar bed gaan. Integendeel. Hij was lnoe. Toen hij naar bed ging, kon hij echter niet slapen. Dat lijkt er beter op. Want er bestaat ,vel een tegenstelling tussen moe zijn en niet kunnen slapen. De schrijver van dat voorbarige échter was zo vol van die tegenstelling, dat hij het juiste moment niet kon afwachten. Hetzelfde overkomt die mensen, die volledig vervuld zijn van een gevolg of een conclusie die ze willen aangeven : Hij was erg agressief. Toen hij dus getreiterd werd) sloeg I

hij er meteen op. Hij was ~oe. Toen h ij dan ook opstond, kon hij geen voet meer verzetten. Onlogisch! Iemarid die agressief is en dus getrei terd wordt. Iemand die moe is en dan ook opstaat... Logisch is :

Hij was erg agressief. Toen hij getreiterd werd sloeg hij er dus lneteen op. Hij was moe. Toen hij opstond.. kon hij dan ook geen voet meer verzetten. t

Ik geloof, dat ik 't zo duidelijk uiteen gezet heb. Voortaan hoop ik, dat mijn lezers deze fout niet meer zullen maken. Ik hoop tenminste niet, dat al mijn inspanning vergeefs is geweest. Voor u nu verder leest: hebt u 't ontdekt? Hebt u gemerkt dat zelfs de strengste schoolmeester wel eens een steekje laat vallen? Zo niet, leest u dan nog even terug en kijk of u de fout kunt vinden die ik (goed: opzettelijk) heb gemaakt.

Voortaan hoop ik, dat mijn lezers deze fout niet meer zullen maken. Dàt schreef ik. Maar dat is niét wat ik zeggen wilde. Wat ik bedoelde, was: Ik hoop" dat mijn lezers voortaan deze fout niet meer zullen

maken. Om nu meteen te bewijzen dat ik toch ook weer niet zo'n heel strenge schoolmeester ben, die op àlle slakken zout legt: die andere fout bedek ik met de mantel der liefde. Ik schreef namelijk ook: ik hoop niet, dat mijn inspanning vergeefs is geweest. Strikt genomen is dat ook fout. Als ik iemand hoor zeggen: Ik hoop niet) dat hij verongelukt is, dan is lnijn eerste reactie: «Nee, natuurlijk hoop jij dat niet. Dat zou onmenselijk zijn.. Jij bedoelt: Ik hoop iets, namelijk: dat hij niet verongelukt is. »

I,J 288

Maar aan de andere kant: ik vind de fout in dit geval toch niet zo erg storend. Voor een deel misschien, doordat er niet zo heel veel verschil is tussen « hopen dat iets niet gebeurt» en « niet hopen dat het wel gebeurt ». Maar vooral doordat het een formulering is, die eigenlijk iedereen gebruikt in zijn spontane, gesproken taaL Doordat de fout door het gebruik (of door het lnisbruik, als u wilt) geijkt is. Daarvoor ga ik dan opzij. Of ik dat ooit zal doen voor die andere voorbarigheden? Dan zullen ze eerst toch wel heel erg geijkt moeten worden - en ... aan de zin niet een uitgesproken onlogisch karakter moeten geven! Noodtoestanden in de taaltuin. Soms raak je er zo voor afgestompt, dat je ze gewoon gaat vinden. Soms ook niet. Waar ik nooit aan zal wennen, al raakt hij ook nog zo door het misbruik geijkt, dat is de foutieve beknopte bijzin. Ik geloof, dat niemand met enig taalgevoel er ooit aan went. Want hoe verbreid deze fout ook is, toch zie je telkens \veer dat de foutieve beknopte bijzin op de meeste mensen een lachwekkende indruk maakt : ze grinniken automatisch om het absurde effect dat de schrijver er, ongewild, mee sorteert. Je leest bijvoorbeeld een zin als deze:

Klassieke taal- en letterkunde studerend aan de u11iversztezt van AmsterdaJn,. betekent Aristophanes voor JJzij de l1zeest unieke figuur uit de klassieke oudheid. « Inderdaad uniek! » is je eerste reactie op zo'n zin. Uniek, want je komt ze werkelijk niet bij bosjes tegen, die oude Grieken, die na zoveel eeu\ven nog helen1aal naar Amsterdam trekken om hun moedertaal nog eens even op te halen. Het wordt iets minder uniek, als je je realiseert, wat hier eigenlijk staan moet : Als student in de klassieke taal- en letterkunde) vind ik

Aristophanes de 171eest unieke figuur uit de klassieke oudheid. Hoe dat nu precies zit met die beknopte bijzin? Schrikt u vooral niet van die schoolboekjes-term. De zaak is heel makkelijk uit te leggen. U leest:

Door een hartverlamming getroffen) slaagde de arts er niet meer in) de levensgeesten op te wekken. En u zegt: «Allicht! Als zo'n arts door een hartverlamming getroffen is, kan hij ook niet veel meer uitrichten! » Dat zègt u, want u léést hier, dat die arts door een hartverlamming getroffen is . (al begrijpt u natuurlijk wel, dat de schrijver iets anders bedoeld heeft!). Dat stukje door een hartverlaJnJning getroffen betekent namelijk zoveel als: daar hij door een hartverlamming getroffen was. Dat laatste is in deze vorm een volledige zin. Maar in de beknopte vorm laten we het onder-

I ~ 289

werp van die zin weg: dat hij staat er niet meer in. De lezer weet nu niet meer, wàt het onderwerp van dit zinnetje is, tenzij dat onderwerp elders in de mededeling nog eens voorkomt. Dat laatste is bijvoorbeeld het geval in : Door een hartverlamming getroffen) kon de 'patiënt niet meer gered worden. Met andere woorden: «Daar hij) de patiënt, door een hartverlamming getroffen was, kon hii) de patiënt, niet meer gered worden. » Maar is nu het onder\verp van dat tweede zinsgedeelte niet de patiënt) maar de arts) dan neem je aan dat die arts ook bedoeld moet zijn als onderwerp van dat beknopte gedeelte: « Daar hij) de arts, door een hartverlamming getroffen was, slaagde hij) de arts, er niet meer in de levensgeesten op te wekken. » De lezer mag nu zelf zijn krachten eens beproeven op deze zin uit een reisgidsje :

Na links een 171eeuwenkolGnie te hebben gezien (en gehoord.') gaat de route) buiten het bos gekomen) over ·de heide. Nog zo'n noodtoestand in onze taaltuin is het geknoei van zeer slordige schrijvers met onze aanwijzende voornaamwoorden. Je lees t dan van die zinnen als :

I n elk palingkistje worden twee staafjes ijzer gemonteerd) onz deze te laten zinken. Of: Edison redde het zoontje van de stationschef. Deze was nanzelijk aan het spelen tussen de rails. « Kinderachtige vent! » denk je in het laatste geval. En in het eerste: « Waarom moeten die staafjes eerst in zo'n kistje worden gemonteerd ? Ze zinken toch. ook z.ó \vel ? » Het misverstand zou met één klap uit de wereld zijn, als in beide gevallen het woord deze vervangen was door dit. In welk geval het meteen duidelijk zou zijn geweest dat het palingkistje diende te zinken en dat het zoontje aan het spelen was tussen de rails. Een kind weet natuurlijk, dat je naar een het-woord verwijst met dit of dat) en naar een de-woord met deze of die. Een kind weet het, maar hopen volwassen Nederlandse schrijvers drijven de slordigheid zover, dat ze met deze eenvoudige waarheid geen rekening houden. Zodat je telkens weer volmaakte kolderzinnen te lezen krijgt, zoals deze: Met een vertwijfelde noodsprong ontrukte hij het slachtoffer aan

de klauwen van zijn belager. Deze was echter reeds zo deerlijk gehavend) dat de hulp te laat kzvam.

B.

I,. 290

J.

I.

~

Algemeen

VOLZINNEN-BAKKERS Op één been kun je niet lopen, zeggen ze wel eens. Maar ik weet iemand die er geen been in ziet. Hij loopt als een kievit - al heeft hij geen been om op te staan. Hoe minder been hoe liever, wat hem betreft. Hij heeft alleen maar last van zo'n ding. Als hij loopt, loopt hij ondanks zijn been. Althans volgens dit krantebericht:

Ondanks zijn been, dat hij bij de wintersport verwond had, leidde burgemeester Thomassen prins Claus als een volleerd gids rond door Rotterdam. Ondanks zijn been leidde de burgemeester de prins rond. Een gewoon mens doet zoiets dankzij zijn been - of liever : dankzij

zijn twee benen. De heer Thomassen doet het ondanks zijn been - dat hij dan toevallig ook nog tijdens de wintersport verwond heeft. Zo vertelde deze verslaggever het tenminste : ondanks zijn been (tussen haakjes: dat hij tijdens de wintersport verwond had) leidde de burgemeester de prins rond. We horen wel over die verwonding, maar n1eer terloops - als een extraatje, een toegift. Terwijl die verwonding juist essentieel is. De heer Thomassen loopt niet ondanks zijn been, maar ondanks het feit dat zijn ene been gewond is. Zodat dit een aanvaardbare versie zou zijn:

Ondanks een verwonding aan een van zijn benen, opgelopen tijdens de wintersport, leidde burgemeester Thomassen prins Claus rond. Waarmee het slot van de oorspronkelijke zin natuurlijk nog onzinnig blijft: « Ondanks een verwonding aan een van zijn benen, leidde burgemeester Thomassen prins Claus als een volleerd gids rond door Rotterdam. » Ondanks die verwonding deed hij het als een volleerd gids ! Maar waarom zou een gids met een gewond been niet volleerd kunnen zijn ! Volzinnen-bakkers, zulke mensen die er nooit bij stilstaan, wàt ze nu eigenlijk neerschrijven. Wat ze neergeschreven hèbben. Want je kunt je al schrijvend of sprekend even vergalopperen, natuurlijk. Bij het spreken is dat meestal onherstelbaar, alleen al doordat 't je doorgaans al ontsnapt is op het moment dat je 't er uitflapt. Maal' een geschreven tekst kun je nalezen, en als je niet van alle taalgevoel gespeend bent, moet het bij zulke rare kronkels toch wel door je heenflitsen dat er iets mis is. I,. 291

Ik geef toe: een journalist die in het «hot news » zit, heeft daar maar zelden de tijd voor. Hoewel: als je een beetje routine hebt, haal je de gekste dingen er ook wel uit, als je je tekst één keer even doorvliegt. En zit je niet in het « hot news », dan is er geen excuus - of het moest zijn, dat je nu eenmaal niet schrijven kunt (maar dan kun je er beter niet je beroep van maken! ) Wie er rustig de tijd voor had kunnen nemen, is de auteur van deze aandoenlijke beschouwing in een groot Nederlands ochtendblad:

Laten we eerlijk zijn: de kus is niet meer wat hij was. De kus is gedevalueerd. Zoals het vroeger nog iets bijzonders was een auto te rijden, zo is het nu ook nzet de zoen. Een zoen was in de jaren twintig, dertig een gebeurtenis,. nu is hij een geb1"uiksmiddel om ienzand goedendag te zeggen. Behalve de begroetingskussen, die een vaste plaats hebben in ons dagelijks patroon, ziet men een werkelijke liefdeskus nog 1naar zelden. Ik vraag me dan ook bezorgd af of de kus van nu nog wel de kracht heeft die hil vroeger had. Haalt u uit dit schone volzinnenbaksel nu alleen eens deze ene zin: « Zoals het vroeger nog iets bijzonders was een auto te rijden, zo is het nu ook met de zoen. » Daar stààt letterlijk: Zoals vroeger een auto iets bijzonders was, zo is nu de zoen iets bijzonders. Terwijl deze cultuurpessimist juist klaagt over de devaluatie van de zoen en dus bedoelt, dat de zoen tegenwoordig niets bijzonders meer is. Kennelijk benaderen we zijn bedoeling beter, als we schrijven:

Zoals het vroeger nog iets bijzonders was een auto te rijden zo was toen ook de zoen iets heel aparts. Tegenwoordig niet meer. De zoen is een gebruiksmiddel geworden, net als de auto. Vreemd woord trouwens: gebruiksmiddel .' En hier deugt ook al niet veel van :

Ik vraag me af of de kus van nu nog wel de kracht heeft die hij vroeger had. De kus van nu was er vroeger niet. Dus toen had hij ook geen kracht. De bedoeling zal wel zijn:

.. .of de kus nu nog de kracht heeft die hij vroeger had. Meer baarlijke nonsens :

Behalve de begroetingskussen, die een vaste plaats hebben in ons dagelijks patroon, ziet men een werkelijke liefdeskus nog maar zelden. Laat u dit nu eens goed op u inwerken:

Behalve begroetingskussen, ziet men een werkelijke liefdeskus nog maar zelden. I ~292

Anders en korter gezegd: Behalve begroetingskussen zie je zelden een liefdeskus. Dat kàn natuurlijk, maar dat bedoelt de man niet. Hij bedoelt: «Je ziet genoeg begroetingskussen, maar zelden een liefdeskus. » Of: Behalve begroetingskussen ziet

men weinig kussen meer -

zeker geen echte liefdeskus.

Dat men volzinnen-bakkers zelfs onder de literaire-schrijversvan-beroep aantreft, bewijst dit citaat, uit een uitnodiging voor het jaardiner van de Nederlandse Vereniging van Letterkundigen:

lvfevrouw dr. Olga Krijtova en Marko Fondse) winnaars van de Nijhoff-prijs voor vertalingen) en voorts de op dit moment nog onbekende winnaar of winnares van de Van der Vies-prijs) zijn voor deze dag als eregasten uitgenodigd. Hoe kan iemand zijn uitgenodigd als hij nog onbekend is ? ! Tenzij men fraude bij prijstoekenningen in de NVL-gelederen wil veronderstellen, zal men moeten aannemen, dat hier had moeten staan:

De winnaars van de Nijhoff-prijs zijn voor deze dag als eregasten uitgenodigd) hetgeen ook zal geschieden met de op dit moment nog onbekende winnaar of winnares van de Van der Vies-pri;s. Een andere scribent bakte deze fraaie volzin, schrijvend over een verdwenen musical-producer:

.. .dat hij volgens geruchten in Axel) maar ook in Israël zou verblijven. Met zo'n alonltegenwoordigheid moet je, als voortvluchtige, wel iedereen op een dwaalspoor brengen. Heel wat effectiever dan wanneer je : «volgens sommige geruchten in Axel, maar volgens andere in Israël zou verblijven ». Onverbeterlijke genieën, zulke schrijvers ! En dat bedoel ik dan heel anders dan die recensent, die - in een lovende kritiek een beroemd musicus een onverbeterlijk genie noemde. Hij bedoelde het als een compliment. Op de keper beschouwd lijkt er weinig tegen in te brengen: onverbeterlijk - «niet te verbeteren. » - Zoals onverzoenlijk - «niet te verzoenen» of onveranderlijk - « niet te veranderen ». Geen speld tussen te krijgen met helaas alleen· dit verschil, dat onverbeterlijk voor ons nu eenmaal enkel die ongunstige gevoelswaarde heeft. En daar kun je onmogelijk omheen. Waar je wel omheen móét, dat is die kleffe troep daar op die Oudenrijnse ruit:

Twaalfhonderd lege flesjes limonade vielen vanmiddag op de verkeersruit Oudenrijn in gruzels) toen de lading van een vrachtauto plotseling ging schuiven. D ziet die kleffe troep niet? Ik wel: al die limonade ! « 't Waren toch lege flesjes! » zegt u. « Nee. » zeg ik. « 't Waren flesjes linzonade. »

1--293

U: «Lege flesjes limonade! » Ik: «Lege flesjes limonade ! » Zo kunnen we nog een hele tijd doorgaan. Misschien waren 't flesjes lege liJnonade, of volle flesjes zonder limonade. Laten we 't maar houden op: lege limonadeflesjes - dat be.. nadert de bedoelingen van de verslaggever waarschijnlijk 't best. Bent u wee van al die limonade? Dan heb ik hier een heerlijke Gelderse rookworst voor u, luchtledig verpakt in plastic. Je hoeft 'm alleen maar op te warmen. Het staat in de gebruiksaanwijzing, buitenop:

Om ten volle van deze rookworst profijt te trekken, raden wij u aan, de worst in toarm water te leggen, na alleen het bedrukte buitenzakje verwijderd te hebben. Afblijven! Ik vertrouw dat zaakje niet! Zij raden ons dat aan om ten volle van die worst profijt te trekken,. zij willen dus het profijt, en dat kan nooit in óns voordeel zijn. Ik vrees, dat er een luchtje aan zit... Had er gestaan : « Wij raden u aan, de worst zo en zo te behandelen als u er ten volle profijt van wilt trekken », dan zou ik gezegd hebben: ga uw gang. Maar nu : eet 'm maar liever koud. Dat kan ook, volgens de gebruiksaanwijzing : Om koud te eten.· de worst in dunne plakjes sni;den, na beide

plastic zakjes verwijderd te hebben. Je hebt mensen die niets aan het toeval overlaten. Stel je voor, dat iemand het in z'n hoofd zou halen, die worst op te eten met allebei die plastic zakjes er omheen! Trouwens: als ik nu eens trek heb in dikke plakjes - màg dat dan niet, heren gebruiksaanwijzers ? Je zou je er langzamerhand voor gaan generen dat je behoort tot een taalgebied dat zulke taalmishandelaars voortbrengt. Mocht die gêne bij u zo erg worden, dat u op straat liever niet meer herkend wilt worden, laat u dan vooral niet uw oren hangen naar die verslaggever die schreef :

Uit angst herkend te worden) zette zij een zonnebril op e n ging zij met haar zoon wandelen in de omgeving. Want dat is nu juist wat je niet moet doen als je niet herkend wilt worden: gaan wandelen in de omgeving. Het is natuurlijk iets anders, dat je een zonnebril opzet als je gaat wandelen - met je zoon of met wie ook, in de omgeving of waar ook. Kleine nuances, maar toch niet zonder belang voor wie fraaie volzinnen wil bakken...

B.

I,J 294

J.

I. ,.. Algemeen NEDERLANDS BIJ HET TELEFONEREN (I) Er behoeft zo langzamerhand geen lans meer te worden gebroken voor de opvatting dat het spreken en schrijven van Verzorgd Nederlands een vereiste is, wil men zich op maatschappelijk niveau handhaven. Men zal geen weerstand ontmoeten als men naar voren brengt dat de taal een communicatiemiddel bij uitstek is, een « gedachtenvoertuig » waarin wij ons op onze reis door het leven voortbewegen. Moeilijker wordt het al als men belangstelling vraagt - wij houden de beeldspraak nog even vol - voor de grote variatie van rij technieken, afhankelijk van de wegen waarlangs men gaat, ter bereiking van een bepaald doel. Wat gewoner gezegd: Aan ons taalgebruik worden steeds weer andere eisen gesteld, veranderend naar de omstandigheden waaronder wij ons schriftelijk of mondeling uitdrukken. Die veranderingen liggen niet uitsluitend op het terrein van woordbetekenis en gevoelswaarde, maar evenzeer en zeker in niet mindere mate op dat van de stilistiek en syntaxis. Als wij in dit artikel aandacht vragen voor het Nederlands bij het telefoneren, gebeurt dit, omdat uit de dagelijkse praktijk blijkt dat er een dringende behoefte aan voorlichting op dit terrein bestaat. Dit wordt misschien het best duidelijk aan de hand van een onderzoek naar de klachten, die onmiddellijk naar voren komen als men deze materie aansnijdt. Het spreekt haast wel vanzelf dat bij een uiteenzetting over ons onderwerp, wijze van optreden en taalgebruik zeer nauw samenhangen, soms dooreenlopen en dikwijls in elkaars verlengde liggen. En dat kan moeilijk anders. Het gebruiken van taal is een uitsluitend menselijke aangelegenheid, die causaal samenhangt met de opvatting, houding en gedragingen van die mens, in het bijzonder als dat gebruik met een zekere spontaneïteit plaatsvindt, zoals wij die bij de dialoog, dus ook bij het telefoongesprek kennen. De volgende klachten hoort men vrij frequent : A. Er wordt op de meest onmogelijke tijden opgebeld. B. Bij het aanvragen van een bepaalde afdeling van overheids- of zakenkantoor wordt men schier eindeloos doorverbonden. c. Men wordt op onwelwillende wijze bejegend of zelfs «afgescheept ». D. Men wordt niet begrepen.

I ~ 295

ad A: Nog te weinig wordt er rekening gehouden met het feit, dat het simpelweg draaien van een nummer ons de gelegenheid biedt op elk willekeurig moment door te dringen in de privésfeer van de ander. Als men een dergelijk contact middels een bezoek tot stand zou moeten brengen, zou men zich waarschijnlijk bezighouden met de vraag of degene met wie men wil spreken een bezoek op dat tijdstip aangenaam vindt. Het is een kleine moeite zich vóór men belt af te vragen of het moment de ander wel zou schikken. Indien het naar de mening van degene die opbelt om een dringende aangelegenheid gaat, kan hij zich na het tot stand komen van de verbinding melden en onmiddellijk zijn verontschuldigingen voor de storing aanbieden, daarbij de vraag stellend of degene die hij opbelt misschien de voorkeur geeft aan een ander tijdstip. ad B: Het schier eindeloos worden doorverbonden kan verschillende oorzaken hebben : 1. Degene die opbelt hanteert zijn taal zó slecht, dat de telefoniste er niet uit wijs kan worden en (soms om er vanaf te zijn) doorverbindt met een afdeling, waarvan zij meent dat het de juiste is. Daarom: zet zakelijk en vooral kort uiteen over welke aangelegenheid U belt, zodat de telefoniste U vlot kan helpen. Natuurlijk kunt U alle moeilijkheden ontgaan als U naam en toestelnummer van degene met wie U wilt spreken vermeldt. En... maak onmiddellijk en afdoende duidelijk dat U het gesprek in het Nederlands wilt voeren. 2. De telefoniste is er met haar hoofd niet bij, luistert met een half oor of werkt ondertussen een andere verbinding af. Ook kan het voorkomen dat zij nog onvoldoende ingewerkt is, waardoor zij zich nog geen beeld kan vormen van het werk der verschillende afdelingen. Natuurlijk màg dat niet voorkomen, maar bij deze kritiek moeten wij onmiddellijk opmerken dat van een telefoniste vaak het onmogelijke wordt gevraagd. Heel wat telefonisten en telefonistes krijgen voor « de slappe tijd » nog wat administratieve karweitjes op te knappen. Op zichzelf is daartegen niet zoveel bezwaar, maar iedere chef of werkgever dient zich terdege af te vragen of « de slappe tijd » wel bestaat, of dat de administratieve karweitjes een onverantwoorde, extra belasting vormen waaronder de hoofdwerkzaamheid : schakel te zijn, zowel in de interne, als in de externe verbindingen, te lijden heeft. Een goede telefoniste is het visitekaartje van elk bedrijf of overheidslichaam. Een feilloze telefoniste bestaat niet; er bestaan geen feilloze mensen! Een uitstekende telefoniste is een rara avis en op een goede telefoniste moet men zuinig zijn. I .. 296

Over het algemeen worden aan een telefoniste de volgende eisen gesteld: a. een aangename stem. Niet het metaalachtige van een nog niet geheel geperfectioneerde robot. b. een helder verstand, gepaard aan een goed inzicht in de interne en externe verhoudingen van bedrijf of overheidsdienst. In vele gevallen zal de telefoniste moeten beslissen of een gesprek al dan niet moet worden doorgegeven, of de chef al dan niet in een vergadering mag \vorden gestoord. Niet alleen is daartoe een uitstekende kennis van de materie vereist, maar niet minder een zuiver aanvoelen van de intermenselijke verhoudingen. c. een uitstekend geheugen, zowel ten aanzien van de toestelnummers der onderscheiden afdelingen als van de namen van de afdelingshoofden. Natuurlijk kunnen overzichtelijk opgestelde en op de juiste plaats aangebrachte lijsten hulp bieden, maar een goed geheugen blijft van het allerhoogste belang. d. enige administratieve kennis, zowel ter verwerking van de eigen gegevens als voor werkzaamheden in «de slappe periode ». e. een ordelijke instelling. Geen enkel bedrijf, geen enkele dienst zal kunnen rekenen op een goede gang van zaken als de telefoniste slordig van aard is. f. geheimhouding van al datgene wat de telefoniste krachtens haar functie ter ore komt. In veel gevallen komen als bijkomende eisen naar voren : g. de beheersing van enkele der moderne talen. h. een vaardigheid in het stenografisch vastleggen van telefonische mededelingen of verzoeken. Natuurlijk geldt zowel voor privé-personen als voor beroepstelefonistes : Wees niet vervelend of opdringerig, maar vriendelijk. Maak het gesprek niet langer dan nodig is, Uw gesprekspartner kan wel erge haast hebben.

ad C: Het is vrij moeilijk· grof of onbillijk op te treden tegen iemand met wie men oog in oog staat. Het is uitermate gemakkelijk aan de telefoon « moed» te ontlenen voor een onbehoorlijk optreden, maar het getuigt allerminst van een goede smaak. Ook op correcte wijze kan men doen weten dat men op een bepaalde aanbieding niet wenst in te gaan of voor een voorstel geen belangstelling heeft.

ad D: Het niet begrepen worden vindt zijn oorsprong in een gebrekkige communicatie die kan voortkomen uit: I,., 29ï

1e een onvoldoende beheersing van het gesproken woord hetzij actief (als spreker) hetzij passief (als toehoorder). 2e het onvermogen een probleem op overzichtelijke wijze aan te pakken. Het is in dit verband verbazingwekkend op te merken hoe weinig mensen in staat zijn een geschreven tekst of overdachte zaak kort samen te vatten! Het behoeft geen betoog dat het mondeling (zelfs goed) weergeven van een ónduidelijke samenvatting weinig verhelderend werkt. 3e het spreken op verschillend taalniveau. Deze kwestie onderscheidt zich in zoverre van het onder punt 1 genoemde dat de sprekers X en Y elk voor zich hun taal wel beheersen, maar dat de door de één gebruikte zinswendingen e%~~f uitdrukkingen geen gemeengoed zijn voor de ander. Het voeren van een goed telefoongesprek is geen gave, het kan worden geleerd. De sprekers moeten elkaar afwisselend de gelegenheid bieden het gesprokene in zich op te nemen en te verwerken. Dat betekent dat de spreeksnelheid moet worden aangepast aan beider opnemingscapaciteit. Dit vergt ervaring van de gesprekspartners; daarom blijft ook hier training geboden. Elk mens is echter onderhevig aan een zekere sleur, waaronder ook het telefonisch gesprek kan lijden. Toch geldt ook hier dat de onderkenning van het euvel, het begin van zijn bestrijding vormt. Indien men op gezette tijden een telefonisch gesprek op de band vastlegt, heeft men bij voldoende zelfkritiek daarin een goede waardemeter. In de tijd dat ik telefonisten ( tes) en receptionisten (tes) opleidde, brachten dergelijke steekproeven soms eigenaardige zaken aan het licht: a. Sommigen spraken zo nasaal dat dit op een fysisch gebrek leek te berusten. b. Anderen gebruikten hun stem op zodanig verkeerde wijze, dat een logopedist moest worden ingeschakeld. c. Enkelen bleken niet in staat tot een goede gedachtenformulering ; zij verloren zich in details en zagen geen kans hoofden bijzaken van elkaar te scheiden. Stel· en spreekoefeningen brachten hierin verbetering. Graham BeU, die in 1876 in Boston de telefoon uitvond, zal niet hebben bevroed dat er een tijd zou komen, waarin het door hem ontworpen toestel zou zijn uitgegroeid tot een communicatiemiddel van gigantische betekenis. Daarom: Maak een zo goed mogelijk gebruik van dit apparaat en bezig verzorgde taal, waarbij U let op uitspraak en intonatie.

A. W. t. H.

I .. 298

I. ,. Algemeen NEDERLANDS BIJ HET TELEFONEREN (11) Het tot stand brengen van de verbinding Ieder die van de telefoon gebruik maakt, dient zich te vergewissen van: het netnummer (nummer van de plaats waarmee men verbonden wil worden); het abonneenummer (het nummer waaronder degene met wie men wil spreken is aangesloten); het toestelnumlner (het interne nummer waaronder hij op de eigen centrale is aangesloten). Indien er namen genoemd moeten worden, doet men er goed aan gebruik te maken van het telefoonalfabet ( zie Taalbeheersing V-77). Behalve een alfabet voor nationaal gebruik bestaat er een voor internationale gesprekken. Zo gauw men verbinding krijgt, meldt men zich op deze wijze: «Met Jansen » of: «U spreekt -met Jansen, met wie heb ik het genoegen?» Grote bedrijven en overheidsinstellingen gaan er steeds meer toe over hun gesprekken zo te beginnen: «Goede morgen (middag), IJ spreekt met. .. , \vat kan ik voor U doen? » De opgeroepene meldt zich dus eerst en daarop moet \vorden gewacht, anders bestaat het gevaar dat beide partijen gelijktijdig aan het woord zijn. Het zi~h op vriendelijke wijze voorstellen kan een goede gang van zaken bevorderen.

Verkeerde verbinding, Heel wat telefonerenden nemen geen enkele moeite zich te verontschuldigen als ze het verkeerde nummer hebben gedraaid. Toch is het zo eenvoudig even te zeggen: «Ach, neemt U mij niet kwalijk, dan moet ik het verkeerde nummer hebben gedraaid» of : « Neemt U mij niet kwalijk, dan ben ik verkeerd verbonden. »

Doorverbindin?, Het verzoek om doorverbinding moet kort en duidelijk \vorden geformuleerd. - Juffrouw, kunt U mij de afdeling van de heer Declercq geven? - ]uffrou\v, mag ik toestel 324 van U ? 1-299

Het antwoord daarop kan luiden: - Een ogenblikje, ik verbind U door. - Het spijt me, ik kan de heer Declercq op het ogenblik niet bereiken. Deze laatste mededeling kan gevolgd worden door een der volgende vragen : - Wilt U even wachten, wilt U aan de lijn (of aan het toestel) blijven? - Ik zal het nog eens proberen. - Zal ik U terugbellen als ik de lijn doorkrijg? - Kan ik misschien een boodschap doorgeven? Noteert men een boodschap, dan doet men er goed aan deze ter controle terug te lezen. Is dat Lv.m. de aard van de boodschap of omdat men niet alleen is, niet goed mogelijk, dan kan men verzoeken de boodschap te herhalen.

Indeling der p,esprekken We kunnen naar hun geaardheid onderscheiden : 1. zakelijke gesprekken 2.

verkoopsgesprekken.

Er zijn natuurlijk ook de gesprekken tussen bekenden, vrienden of familieleden maar het lijkt ons beter deze hier niet te behandelen.

1. Het gesprek kan van zakelijk belang zijn voor hem die opbelt, voor hem die opgebeld wordt of voor beide partijen. Zodra de verbinding tot stand komt zal op de belangrijkheid gezinspeeld moeten worden. B.v.: «]uffrou\v, U spreekt met ... zou U mij willen doorverbinden met de heer ... , het is belangrijk» (daarbij \vordt in het midden gelaten voor \velke partij het belangrijk is). Na de doorverbinding volgt beleefd : - Goede morgen (middag), meneer ... U spreekt met ... , hoe maakt U het? Indien de opgebelde prijs stelt op de normale beleefdheidsvormen (niet altijd is dit nog het geval!) zal hij ant\voorden : - Dank U, meneer ... , wat kan ik voor U doen? Er kan niet met genoeg nadruk op worden ge\\'ezen dat een uitu'isselil1(~ van de norJnale beleefdheidsvorlJzen in het zakelijk telefoongesprek niet achterwege behoeft te blijven. I n het persoonlijk zakengesprek hanteert men ze als vanzelfsprekend. Op de vraag « \vat kan ik voor lJ doen? » volgt een korte. duidelijke en zakelijke uiteenzetting, waarbij de vraag moet \vorden gesteld: . . « Schikt het U daar nu over te spreken?»

1-300

Zakelijke gesprekken vergen een « goed oor ». U kunt de ander niet zien, de reacties op zijn gezicht blijven voor U verborgen, U zult het dus moeten hebben van de toon waarop \vordt gesproken. Daaruit zult U moeten afleiden of er bij de ander belangstelling voor lJw voorstellen bestaat of niet. Maar pas op : dit vergt grote ervaring: het is niet altijd de toon die de muziek uitmaakt! Schijnbare onverschilligheid verbergt vaak grote belangstelling.

2. Wat de verkoopsgesprekken betreft willen we ons bijzonder bezighouden met : a. aanbiedingen b. bestellingen.

Telefonisch aanbieden a. Steeds meer bedrijven bieden hun artikelen telefonisch aan. I-Ioewel de kwaliteit en de afwerking van een artikel, alsmede de prijs daarvan en de leveringstijd vaak argumenten van over\vegende betekenis zijn, mag niet uit het oog \vorden verloren, dat een prettig telefonisch contact zeer beslist een gunstigt! invloed kan uitoefenen. Aard en samenstelling van zo'n gesprek worden in hoge mate bepaald door de omstandigheid of degene die \vordt benaderd het artikel al dan niet kent, al dan niet tot de vaste relaties behoort. Over het algemeen zal een verkoopsgesprek per telefoon door een persoonlijk bezoek worden gevolgd en verschillende grote bedrijven zien erop toe dat er een regelmatige af\visseling tussen beide bestaat. Een kort voorbeeld van een verkoopsgesprek : - Goede morgen, juffrouw, U spreekt met (en niet: 't is hier ... ) de firma ... , mag ik de afdeling inkoop van U ? - Een ogenblikje alstublieft, dan geef ik U meneer Boeremans. - Goede morgen, meneer Boeremans, U spreekt met Raaymakers (niet meneer R.) van de firma ... Ik zou graag enkele ogenblikken van Uw tijd in beslag nemen Olll U het een en ander te vertellen over ons nieuwe artikel ... dat U moet zien als een aanvulling op ... wat Uw dienst (bedrijf) al jarenlang van ons betrekt. - Kunt U mij er iets meer over zeggen? Of weet U wat, stuurt U er ons enkele op proef toe, dan kunnen wij de zaak eens rus tig overwegen. Vergeet niet de prijs en de leveringsvoorwaarden te vermelden. - Dat is in orde. Ik zal zorgen dat U er morgen twee heeft. Mag ik U over een week nog eens opbellen ?

1-301

- In orde, meneer R.~ tot dan. - Dag meneer B., bedankt voor U\\r belangstelling. Natuurlijk kan zo 'n gesprek ook heel anders verlopen. maar het meest ideaal is als de gesprekspartners inzicht kunnen opbrengen voor elkanders standpunt.

Telefonisch bestellen

b. Een bestelling per telefoon dient vooral duidelijk te zIJn. Aantallen en soort van het bestelde artikel moeten \\rorden herhaald, evenals de leveringsvoor\\raarden teneinde mogeli jke vergissingen te voorkomen. Een kort voorbeeld : - Goede middag, U spreekt met Middelman van de afdeling inkoop, mag ik meneer Akkerman van U? (firma of naam van de dienst zijn natuurlijk al genoemd door de telefoniste, althans als de heer Middelman niet over een rechtstreekse buitenlijn beschikt, lTIaar belt via zijn centrale). -. Met Akkerman. Dag meneer Middelman, wat kan ik voor U doen? - We zouden graag een doos opbergmappen van U ontvangen. nr. S.H.-B-Z 313 in de kleuren rood. geel en groen. Volgt de herhaling door de heer Akkerman : - Een doos opbergmappen S.H.-B-Z 313, kleuren rood, geel en groen. Ik zal ervoor zorgen. - Kunt U mij beloven dat ik ze vrijdag a.s. heb? - U kunt erop rekenen! - Dank U \vel, ik zal de b~stelling schriftelijk bevestigen, Goede middag. - Goede middag, meneer Middelman, ik dank U voor de opdracht. Uiteraard is dit gesprekspatroon zeer eenvoudig. Men kan zich zonder moeite veel ingewikkelder patronen voorstellen. doch het gaat er hier slechts om, er de nadruk op te leggen dat het telefonisch gesprek wat zijn taal betreft verantwoord moet zijn.

A. '\i.'.

1-302

t.

H.

I. - Algemeen NEDERLANDS BIJ HET TELEFONEREN (lIl)

Telefonisch antwoorden op sollicitaties Het komt de laatste tijd nogal eens voor dat een sollicitant nadat hij zich schriftelijk voor de betrekking heeft aangeboden, wordt opgebeld door het bedrijf of de dienst waarbij hij solliciteerde. Het lijkt onmogelijk langs telefonische weg een schifting tussen kandidaten te maken, mc!ar men mag daarbij niet vergeten dat voor bepaalde betrekkingen mondelinge taalvaardigheid van het grootste gewicht kan zijn. De kandidaat zal er dus goed aan doen, zo verzorgd mogelijk te spreken, daar hij nooit met zekerheid weet in hoeverre dit gesprek informatief of normatief is. Zo'n gesprek zou als volgt kunnen verlopen: Telefoniste: Goede middag meneer, U spreekt met ..., een ogenblikje dan komt meneer Waardenstein, chef personeelszaken, voor U. Waardenstein: Met Waardenstein, meneer Goudoever. Ik heb hier Uw sollicitatie en ik wilde daarover nog graag een paar vragen stellen. U heeft in Uw brief niet de naam vermeld van Uw tegenwoordige werkgever. Is dat met opzet gebeurd? Goudoever : Inderdaad meneer, wij staan in ons bedrijf vlak voor een reorganisatie en ik was bang dat het onaangename gevolgen zou kunnen hebben als mijn sollicitatie bij U, voortijdig bekend werd. Waardenstein: Juist, U had er misschien beter aan gedaan dat in Uw brief te vermelden met het verzoek Uw sollicitatie als vertrouwelijk te beschouwen, daarmee zou beslist rekening gehouden zijn. In elk geval is het prettig te weten hoe de zaak in elkaar zit. Nu nog iets anders: Het werd ons niet geheel duidelijk of U uitsluitend op kantoor heeft gewerkt of dat U ook vertrouwd bent met de buitendienst. U geeft alleen op dat U 14 jaar ervaring hebt. G.: Het is niet tot me doorgedrongen dat het beter geweest was te specificeren. Ik heb 6 jaar op kantoor gewerkt, daarna 5 jaar in de buitendienst en de laatste 3 jaar weer op kantoor. W ..· Dank U, dat is zeer verhelderend. Ik zou toch graag eens met U kennismaken. Schikt het U, laten we zeggen, vrijdagmiddag a.s. om 2 uur? I .. 303

G.: Ja, dat kan ik wel regelen.

W.: Prachtig. Tot vrijdagmiddag dan, meneer Goudoever. G.: Tot vrijdag, meneer Waardenstein, ik dank U voor het opbellen.

Klachten Tegenvallers zijn bij zaken doen onvermijdelijk. Er zijn minder bonafide zaken of ondernemingen waarmee wij toevalligerwijze in relatie zijn geraakt en hun produkten en/ofprestaties vallen tegen. Ook betrouwbare firma's kunnen natuurlijk tegenslag hebben bij het uitvoeren van opdrachten. Een menselijke reactie is dan: De telefoon «grijpen », in versneld tempo het (vaak nog verkeerde) nummer draaien en bij de juiste verbinding zonder onze naam te noemen een stroom van verwijten over het hoofd van een (overigens volmaakt onschuldige) telefoniste doen losbarsten. Sommigen raken daarbij zo flink «op dreef» dat ze dreigen de zaak «kapot te zullen maken» enz. Het lijkt mij nogal duidelijk dat een dergelijk optreden onbeleefd, onjuist en onzakelijk is. Ook hierbij geldt beheersing als eerste noodzaak. Natuurlijk, er bestaat een veilige afstand tussen de scheldende en degene die uitgescholden wordt, maar ... mag dat als overweging gelden voor zo'n driest optreden? Natuurlijk niet! lvlen stapt evenmin bij overheid of bedrijfsleven een directiekantoor binnen onder het uitslaan van de grofste verwensingen. Doe dat dan ook telefonisch niet. Blijf een heer (dame) in het telefonisch verkeer. Iemand die tekortgeschoten is, kan men ook met behoorlijke woorden wakkerschudden, waarbij men eist dat de fout onmiddellijk hersteld wordt. Waarom niet zó bijv.: X: Bij de constructie van het apparaat blijkt dat we de volgende onderdelen missen. Het werk ligt nu stil, maar de kosten gaan door. Y: Ik ga het onmiddellijk even voor U na. (Na enkele ogenblikken): U hebt volkomen gelijk. Er is in het magazijn een fout gemaakt bij de verzending. Er is op dit ogenblik al een wagen met de onderdelen naar U onderweg. Eventuele kosten nemen wij voor onze rekening. X: Ik hoop dat zoiets zich niet meer zal voordoen, maar ik stel het op prijs dat U de zaak zo opneemt. Dank U ,vel. Y: Tot Uw dienst, dag meneer X. Niet altijd loopt het zo «gesmeerd», maar dat kan slechts betreurd worden. Het erkennen van een gemaakte fout, de toezegging dat men beter op zijn tellen zal passen en het aanvaarden 1,304

van eventueel uit de fout voortspruitende extra kosten behoren bij een zakelijke (maar evenzo bij een moreel verantwoorde) instelling. Anderzijds komt het voor dat een klacht als veel ernstiger wordt voorgesteld dan zij bij onderzoek blijkt te zijn. Alle extra kosten aan materiaal en mankracht kunnen dan ten laste komen van hem die lichtvaardig de klacht uitte, of haar overdreef. Daarom nogmaals: treed beheerst op. De beste breister laat wel eens een steek vallen. Vandaag gebeurt het een ander, morgen gebeurt het U.

Telefoonagenda Een eenvoudig middel ter ondersteuning van ons geheugen met betrekking tot gemaakte afspraken of te onthouden gegevens is de telefoonagenda. In haar eenvoudigste vorm: een bloc met geperforeerde strook (elk blad kan dus gemakkelijk uitgescheurd worden) naar behoefte bedrukt. Het kan er bijv. als volgt uitzien: Getelefoneerd met ... (naam van bedrijf of dienst) te ... (plaatsnaam) abonneenummer: .. . toestelnummer : ... gesprek gevoerd door: ... (naam eigen personeelslid) gesproken met: . .. (naam van de ander) onderwerp: ... overeengekomen: ... datum: . . . tijdstip: ... schriftelijk bevestigen: Ja/nee (doorhalen wat niet verlangd "Tordt) algemene aantekeningen: ... Een dagelijkse controle en afwerking van de telefoonnota's kan veel moeilijkheden besparen en ergernissen voorkomen.

Schriftelijke bevestiging In vrijwel de meeste gevallen zal een telefoongesprek over een belangrijke aangelegenheid schriftelijk worden bevestigd. Bij de verkoopsgesprekken kan degene die de opdracht geeft, zowel als degene die deze aanvaardt, deze schriftelijk bevestigen; ook de wederzijdse bevestiging komt voor. (Bij veel hotels b.v. geldt als definitieve reservering slechts de schriftelijke reactie op Uw reservering door het hotel.) Zo'n bevestiging kan er in zijn eenvoudigste vorm als volgt uitzien : Naam van bedrijf of dienst Betr.: telgespr... . j ... met

plaatsnaam datum ... 1--305

Mijne Heren, Hiermede bevestigen wij ons telefonisch onderhoud van hedenmorgen (hedenmiddag) met de heer Goudoever, waarbij wij het volgende overeenkwamen ... Hoogachtend, Steeds meer wordt de bandopnemer gebruikt ter vastlegging van een telefoongesprek. Daarbij moet overwogen worden dat een band elke juridische bewijskracht mist en dat het tot het goede fatsoen behoort de andere partij te verzoeken of er bezwaar bestaat tegen het op de band vastleggen van het gesprek. Intern kan de band grote diensten bewijzen b.v. voor een feilloos afhandelen van de correspondentie, omdat men immers dan steeds het gesproken \voord kan afdraaien en kan nagaan welke inhoud de te schrijven brief moet hebben.

Enkele termen Telefoneren) opbellen) bellen: In het verzorgd Nederlands worden de woorden opbellen en bellen het meest overgankelijk gebruikt dus met lijdend voorwerp. - Ik bel hem wel even op. - Ik zal hem wel even bellen. Ook telefoneren kan zo gebruikt worden: «Ik zal U wel telefoneren », maar er valt toch een ontwikkeling waar te nemen in de richting van: telefoneren:= het verrichten van de handeling, «hij is aan het telefoneren. » De contaminatie «optelefoneren » (opbellen en telefoneren), is natuurlijk even verwerpelijk als verassureren, verexcuseren enz. De telefoon gaat: de telefoonbel rinkelt. Bij internationale gesprekken (niet-automatisch) kunt U de telefoniste horen zeggen: U wordt gebeld door Antwerpen} een soort totum pro parte dus voor «iemand uit Antwerpen». De hoorn opnemen of opnemen: de hoorn ter hand nemen. De lijn is bezet of ik krijg de bezettoon: er wordt door een ander gebruik gemaakt van het nummer. Doorverbinden: op een binnentoestel overschakelen. (Ik zal U doorverbinden) . Telefoongids) gids: lijst van aangesloten nummers. Beroepengids: telefoonboek waarin de aangeslotenen in alfabetische volgorde van hun beroep en alfabetisch op naalTI zijn opgenomen. A. W. t. H. 1 .. 306

I.

~

Algemeen

NEDERLANDSE KLANKCULTUUR (IV)

Naar aanleiding van enkele reacties op de passages in de vorige bijdragen waarin de uitspraak van Engelse leenwoorden werd behandeld, lijkt het me nodig mijn standpunt nog even te verduidelijken. De Fransen, zo heb ik gemeend het te mogen stellen, spreken aan het Engels ontleende woorden bij voorkeur naar de letter uit, met de bedoeling ze zodoende meteen een Frans tintje te geven. De Nederlanders geven er daarentegen de voorkeur aan die woorden op z'n Engels te gebruiken en de Engelse klankvorm enigszins te vernederlandsen, d.w.z. met gewone Nederlandse woorden in overeenstemming te brengen. Ik heb de Vlamingen ertoe aangespoord het voorbeeld van de Nederlanders te volgen. Ik geloof niet dat er bezwaar kan bestaan tegen de opvatting van bepaalde taalgebruikers die Engelse woorden liever helemaal op z'n Engels uitspreken. Ze geven er de voorkeur aan die woorden niet te vernederlandsen - ook niet in de spelling - om ze daardoor beter als vreemde woorden herkenbaar te laten blijven. Door mij genoemde woorden als bacon en flat spreken ze dus uit als beikan en Il~t, met o.a. Engelse vocaalklanken, niet als beekn en liet, waarvan de vocaal dezelfde is als in beek en vlet. Misschien koesteren ze daarbij ook wel de hoop dat dergelijke

woorden op den duur dan ook weer gemakkelijker zullen verdwijnen. Waarom zouden we iemand het recht willen ontzeggen er blijk van te willen geven een meer dan oppervlakkige kennis van het Engels te bezitten? Want daar gaat het om: je moet precies weten welke woorden uit het Engels afkomstig zijn en hoe die woorden door de Engelsen worden uitgesproken. En je mag je niet vergissen, want dan maak je je zonder meer belachelijk. In de meeste gevallen zijn de bedoelde klankverschillen zo gering, dat de gemiddelde taalgebruiker, zonder grondige kennis van de Engelse fonetiek, ze vaak niet zal opmerken. Het is bij vele woorden ook vrij moeilijk om de juiste nuance precies te onderkennen. En er bestaat bovendien in dit opzicht uiteraard - gelet op de verscheidenheid van de niveaus die de kennis van het Engels bij een groot aantal Nederlandstaligen bereikt - geen duidelijke uniformiteit. Vandaar dat ik gemeend heb termen als , voorkeur', 'op z'n Engels' en 'enigszins te vernederlandsen' te moeten gebruiken: het inburgeren van vreemde woorden ver-

1,-307

loopt via verschillende stadia van aanpassing; niet alle woorden bevinden zich op een bepaald ogenblik in hetzelfde stadium; niet alle taalgebruikers gaan daarbij op dezelfde manier te werk. Ook in dit opzicht is de taal voortdurend in beweging. De taalgebruiker moet zich dus ook voortdurend aanpassen en «erop voorbereid zijn dat hij op wat gevorderde leeftijd weleens zal moeten afleggen wat in zijn jonge jaren volkomen correct was» (C.B. van Haeringen, Herverfransing; in Gramarie 251 [1962]). Aan Van Haeringen ontleen ik ter illustratie de volgende duidelijke voorbeelden van het bedoelde verschijnsel: ingenieur wordt meer en meer met een Nederlandse g gesproken, maar inz;enieur (nog enigszins op z'n Frans) is nog geenszins verworpen of verwerpelijk; geniaal ( met g) komt. voor naast zjeniaal} maar genie wordt door niemand met een Nederlandse guitgesproken. Het zijn inderdaad kleinigheden, maar we moeten er onophoudelijk aandacht voor hebben. M.b.t. de Engelse woorden in kwestie is het belangrijk er zich rekenschap van te geven dat de beweging in het Nederlands ontegenzeggelijk een richting uitgaat die anders is dan in het Frans. Er bestaan verschillende opvattingen over de graad van inburgering, maar het is volkomen duidelijk dat in een woord als flat in het Nederlands een e-achtige klank gerealiseerd moet worden en niet een a-achtige zoals in het Frans. En de onderwijzer die zijn leerlingen flat en handicap en standing met een a meent te moeten leren zeggen, zet ze daardoor misschien wel voorgoed op het verkeerde spoor. Lezers die de schrijver van deze beschouwingen ervan verdenken aan anglomanie te lijden, kan ik minder goed begrijpen dan degenen die hem een gebrek aan reverentie voor het Engels hebben aangewreven. Het gaat er immers om de waarheid te vertellen over verschijnselen die zich in de Nederlandse taal voordoen, en dit met het oog op de bij velen in België daarvoor bestaande belangstelling. En op grond van de feiten moet zonder enige twijfel geconstateerd worden dat het Nederlands z'n eigen gang gaat. Op grond van de feiten moet gezegd worden dat handicap} flat en standing} uitgesproken met a i.p.v. e} geen Nederlands zijn. Op grond van de feiten moet bevestigd worden dat deze en alle dergelijke woorden in het Nederlands niet uitgesproken worden zoals ze geschreven worden. Wie dat wel doet, bezondigt zich aan spellinguitspraak en geeft daardoor blijk van een onvoldoende beheersing van de Nederlandse klankcultuur. Het feit dat van de zogenaamde Vlaamse uitspraak in vele gevallen bovendien vermoed kan worden dat ze aan Franse invloed is te wijten, is een reden te meer om ze niet verdedigbaar te achten. «We moeten vooral niet uit het oog verliezen, dat het willen handhaven van onze verkeerde uitspraakgewoontes, zo

luidt het in mijn bijdrage in nr. 73, neerkomt op het willen bevestigen van een stuk verfransing. Het affirmeren van onze eigen aard vraagt daarentegen dat we een hele reeks dergelijke kleinigheden juist niet op z'n Frans, maar op z'n Nederlands behandelen. » (1-274). Wat kan daar tegen ingebracht worden ? In verband met recital en plastic veronderstelt een van mijn lezers dat de 'letterlijke' uitspraak beter is, omdat het oorspronkelijk Franse woorden zouden zijn die door het Engels misvormd werden. Dergelijke misvormingen zouden we beter niet overnemen. Vermits deze lezer anderzijds meedeelt geen bezwaar te hebben tegen de Nederlandse uitspraak van nylon [naaiion], omdat hij de oorsprong van dit woord niet kent, zal hij zonder moeite kunnen begrijpen dat de oorsprong van een woord geen invloed hoeft te hebben op de uitspraak ervan. Zou hij er toe overgaan zijn uitspraak van kasteel te wijzigen als hij zou weten dat het woord eertijds uit het Picardisch is overgenomen? Zou hij iets aan de uitspraak van piekeren veranderen, als hij zou ontdekken dat dit woord aan het Maleis is ontleend? En hoe zou hij kamfer willen gaan uitspreken, als hem bekend was dat dit woord uit het Arabisch is gekomen? Het Nederlands heeft destijds feest en aster) wijn en peer) marmer en kelder) smullen en zwetsen) eekhoorn en blunder) majoor en geroddel) oorlam en tarief) kiosk en profiel en duizenden andere woorden uit tientallen talen overgenomen en aangepast. De Vlamingen hebben die woorden leren kennen en op z'n Nederlands leren gebruiken. Waarom zouden ze nu niet hetzelfde doen met bacon) fan) flat) handicap) plastic) recital en standing? Ik zou het echt niet weten... Wie toch niet zoveel water in zijn wijn meent te mogen doen, zou ik ten slotte de raad willen geven voortaan ook steeds jas te zeggen i.p.v. dz;ez) om het gevaar te ontlopen af en toe voor een Ollander gehouden te worden.

G.G.

DE MISLEIDENDE ZIN Wanneer pas in de loop van de zin de betekenis of de functie van een bepaald woord duidelijk wordt, schaadt dit natuurlijk de leesbaarheid van een tekst. Teruggrijpen en vooruitlopen werken altijd storend. Laten wij even de volgende zin onderzoeken: «Het gerucht over de nakende beperking op de invoer van Japanse camera's in Duitsland, moeten wij helaas bevestigen ». 1-309

Wij moeten tot aan het einde lezen om dan plots te constateren dat het gerucht niet het onderwerp is van de zin, maar wel het lijdend voorwerp. Dat is verrassend en verwarrend. Normaal hadden wij verwacht dat het gerucht wordt bevestigd of ontkend, m.a.w. dat het gerucht onderwerp zou zijn. In de verbeterde zin krijgen deze woorden dan ook een andere plaats: \Vij moeten helaas het gerucht bevestigen over nakende beperkingen op de invoer van Japanse camera's in Duitsland. Misleidend is eveneens: «Ook de Raad van State moet de regering raadplegen alvorens een organiek koninklijk besluit uit te vaardigen ». Het gevaar dat een oningewijde deze zin verkeerd verstaat is niet denkbeeldig. Dus: De regering moet ook de Raad van State raadplegen, alvorens een organiek koninklijk besluit uit te vaardigen. Nog een voorbeeld. «Hij is nog niet lang genoeg voorzitter van de vereniging om nu reeds een kentering ten goede te kunnen constateren. » In dergelijke zinnen moet het onderwerp van de beknopte bijzin, ingeleid door om te) hetzelfde zijn als dat van de hoofdzin, anders zijn ze misleidend. In de aangehaalde zin moet het onderwerp van kunnen constateren «hij », dus de voorzitter zijn. Is dat niet het geval, dan moeten wij de zin anders construeren.

HET ZEUGMA Een zeugma ontstaat, wanneer woorden of zinnen die door hun inhoud of hun aard niet met elkaar in verband staan, worden samengevoegd. Het is dus een foutieve verbinding. «Tas op de rug, peukje sigaret in de mond, haJ)den in de zakken en met licht gemoed keren ze huiswaarts ». Het naast elkaar plaatsen van concrete zaken (tas, peukje sigaret, handen) en het abstracte (met licht gemoed) werkt storend. Dus liever : « Tas op de rug, peukje sigaret in de mond, handen in de zakken gaan ze opgewekt naar huis ». Wegens het komische effect wordt het zeugma door sommige schrijvers opzettelijk gebruikt als stijlfiguur: Pieter stak zijn mond vol tarwe en zijn kop door 't ronde molengat (F. Timmermans in zijn Pieter Bruegel).

J. T.

I .. 310

I.

~

Algemeen

VOORNAAMHEID IN VOORNAAMWOORDEN

o n der w ij ze r :

« Jan, wat weet jij over de Vlaamse gaai?» J an: «Dat we hem moeten vervangen door de Hollandse jij, meester! » Een mopje, dat ik onlangs las in een Vlaams orgaan. Men moet in de Vlaamse taalproblemen zijn ingewijd, om het te kunnen genieten; de Noordnederlander die buiten deze problemen staat, zou het eenvoudig niet kunnen begrijpen. Dat het met het juist aanvoelen van de gebruikssfeer van de Noordnederlandse voornaamwoorden in Vlaanderen nog wel eens moeilijk ligt, bewees mij ook een andere Vlaamse publikatie, die me vertelde dat zelfs in de Vlaamse schoolboeken de nuances niet altijd juist worden aangevoeld - blijkens een in die publikatie geciteerd schoolboek-zinnetje, dat luidde: «Jan, pak jij uw bord.» Dat de combinatie van jij en uw in dit geval weinig gelukkig is, zal niet veel betoog behoeven. We houden ons in dit geval geheel in de jij-sfeer, dan wel in de u-sfeer. Waar in het hier geciteerde zinnetje kennelijk tot een schooljongen gesproken wordt, moeten we de vorm « Jan, pak jij jouw bord. » wel het meest verkieslijk achten. Dat wil zeggen: als hier inderdaad met veel nadruk gesproken is. De situatie is denkbaar, dat Jan met een andere jongen om diens bord aan het bakkeleien is geweest. In dat geval zal hem worden toegevoegd: «Pak jij jouw bord. » Het jij om aan te geven dat hij de ander diens bord moet laten en zelf zich op het zijne moet richten; het jouw als nadrukkelijke vorm. In een minder geladen situatie zal de zin, heel neutraal, luiden: «Jan, pak je bord ». Wat de gebruikssfeer van jij en u betreft: deze is zeer eenvoudig uiteen te zetten. Je (zonder nadruk) en jij (met nadruk) gebruiken we als vertrouwelijke vorm; u als beleefdheidsvorm. Hetzelfde geldt natuurlijk voor de bezittelijke voornaamwoorden je (zonder nadruk), jouw (met nadruk) en uw. Verder valt nog te wijzen op het gemeenzame gebruik van je voor men) zoals we ook men wel door ze vervangen: «Je kunt zoiets niet doen. », «Ze beweren, dat... ». Voor het meervoud is er dan de vertrouwelijke vorm jullie) met als bezittelijk voornaamwoord jullie of je; als beleefdsheidsvorm geeft de tweede persoon meervoud weer een u of uw te zien. Een paar voorbeelden:

Heb je je boek al gepakt? 1-311

Heb jij Heb jij Heb je H ebben

je boek al jouw boek jouw boek jullie jullie

gepakt? al gepakt? al gepakt? boeken al gepakt? (mogelijk, maar niet fraai, gezien de opeenvolging van jullie!) Hebben jullie je boeken al gepakt? Hebt u (enkel- of meervoud) uw (enkel- of meervoud) boeken at gepakt? (Hierbij mag nog wel even worden aangetekend, dat de Noordnederlander de vorm gij) overgenomen in een periode toen Brabants en Vlaams nog als «deftig» golden, lange jaren als beleefdheidsvorm heeft gekend. In de boeken en kanseltaal heeft het zich nog wel tot begin deze eeuw gehandhaafd, evenals in de dichterlijke taal. Wanneer we nu de beleefdheids- en wanneer we de vertrouwelijke vorm gebruiken: dat ligt eigenlijk voor de hand. De mindere zal zich tot de meerdere altijd richten met een u / de tijd is wel voorbij (we zijn «gedemocratiseerd») dat de chef zich tot de werknemer richt met een jij) of de verhouding moest erg patriarchaal vertrouwelijk zijn. De militaire meerdere zal zich tot de recruut nog met een jij richten, de onderwijzer tot zijn leerling natuurlijk eveneens. Elk kind wordt vanzelfsprekend met jij aangesproken; het zal zich tot de onderwijzer met een u richten, maar tot de ouders nog maar in een zeldzaam geval. Onze generatie gaat er in het algemeen van uit, dat de vriendschappelijke verhouding van ouders en kinderen een jij van het kind tot de ouders wettigt; slechts enkele, wat « ouderwetse », ouders blijven bij ons op het u staan. Het is duidelijk, dat men zich tot vreemden richt met een u. Wanneer dit u in een jij zal gaan omslaan bij betere kennismaking, dat hangt van de situatie en de individuen af. De ene collega of buurman zal er sneller dan de andere toe komen, zijn wederpartij uit te nodigen, hem te tutoyeren. Hierbij mag worden opgemerkt, dat in artiestenmilieus zeer snel tot dit tutoyeren wordt overgegaan, waarschijnlijk voor een deel om de on-burgerlijkheid van de sprekers te onderstrepen. Dergelijke kwesties zijn natuurlijk niet in regels te vangen. Het is een aanvoelen van nuances in de omgangsvormen. Hetzelfde geldt voor een aanhef en ondertekening van brieven. Het nogal koele «Geachte Heer» boven een brief, wordt door de huidige generatie al makkelijk als wat afwijzend gevoeld. Toevoeging van de naam: «Geachte heer Jansen », is veel gebruikelijker geworden en doet iets amicaler aan. Wordt de (overigens zakelijke) relatie wat «intiemer », wat veelvuldiger, dan verschijnt aldra een « Zeer geachte heer Jansen » boven de brief. Wat

I ~ 312

de ondertekening betreft: het koele «Hoogachtend» is in veel gevallen uitgebreid tot een «met de meeste hoogachting », niet zelden vergezeld van een «met vriendelijke (of: hartelijke) groet (en) en de meeste hoogachting». Na dit kleine uitstapje op het terrein van aanhef en ondertekening van de brief, nog even terug naar dat van de voornaamwoorden, en een ander probleem dat er mee gepaard gaat. De vraag namelijk, of men dient te schrijven: u heeft dan wel, u hebt)· u is dan wel u bent. Laat ik beginnen met te vertellen dat beide vormen kunnen worden goedgekeurd. Ons woordje u is z'n carrière begonnen als Uw Edelheid) of U Edele. Dat wil zeggen: als een derde persoon enkelvoud, net als Uwe Majesteit en Uwe Excellentie. En als derde persoon had het vanzelfsprekend recht op heeft en op is) net als de vorm hij. Maar dat zwierige U Edele ,verd bij het schrijven al gauw afgekort tot UE en mondeling tot uwé. Daarna was het nog maar een stapje naar een vorm die men al kende, als vierde naamval van het deftige gij) namelijk u. In dat u herken je nauwelijks meer die vroegere derde persoon; het lijkt meer op een tweede: een beleefd jij. Wie het zó aanvoelt, gebruikt bij u vanzelfsprekend de werkwoordsvormen die bij jij horen: hebt en bent. Dat is óók volkomen correct. Maar nu schijnen we in ons onderbewustzijn de vormen die aan dat oude, voorname UEDele herinneren, toch nog steeds aan te voelen als wat deftiger, wat eerbiediger. Vandaar dat we vaak naar u heeft en u is grijpen, zodra we ons wat officiëler moeten uitdrukken. Dat verklaart misschien ook zo'n vorm als zoudt u. Die vorm past niet bij hij of jij) maar \vel bij het oude voorname gij: zoudet gij. Het kan ook zijn, dat hier de welluidendheid een woordje meespreekt, de eufonie, zoals we dat wel noemen. Net als bij het Engelse onbepaalde lidwoord vóór een klinker: an apple geeft een vloeiender verbinding dan a apple) en dat geldt ook voor zoudt u in plaats van zou u. Een voornaamdoenerijtje met behulp van een voornaamwoord, dat men bij sommige Nederlandse auteurs nog wel kan tegenkomen, is het gebruik van het vrouwelijk voornaamwoord haar als meervoudsvorm. Bijvoorbeeld: «De moeders kusten haar kinderen. », «De leraar wees de meisjes haar plaatsen.» Elke normaal sprekende Nederlander zegt in zo'n geval hun) maar je hebt nog altijd mensen die, als ze schrijven, zweren bij dat haar. Zelfs sommige journalisten - dat wil zeggen: mensen die toch bij uitstek levend Nederlands horen te schrijven. Weet u wanneer dat haar nog voorkwam, als bezittelijk voornaamwoord

I .. 313

meervoud? In de middeleeuwen! Toen werd het zelfs gebruikt als het over mannen ging. Zoals in dat 14de-eeuwse spotlied van de ridders op de boeren : Haer cleedren die sijn al ontnaait Een hoedkijn op haer hooft ghecapt 't Caproen staet al verdrayt Haer cousen ende haer schoen ghelapt. Haer - als bezittelijk voornaamwoord meervoud, ook voor mannen. In de 17 de eeuw kom je het ook nog tegen en zelfs in de 18 de • Een grappig stukje antiek. Maar voor ons toch geen levende taalwerkelijkheid meer! Precies zo is het eigenlijk met dat onderscheid tussen hen voor de vierde naamval en hun voor derde, zoals de schoolboekjes willen. Dat verschil tussen hen en hun is ook volkomen kunstmatig, althans in onze algemene omgangstaal. Oorspronkelijk bestond er een dialectisch verschil tussen hen en hun. En het is de befaamde Drost van Muiden geweest, de Renaissancedichter Pieter Corneliszoon Hooft, die van dat dialectische onderscheid een naamvalskwestie heeft gemaakt. Hooft schreef een grammatica, en daarin decreteerde hij dat onderscheid tussen hun voor de derde en hen voor de vierde naamval. De renaissancisten liepen nu eenmaal weg met de klassieken, de oude Grieken en Romeinen, en daarom wilden ze het Nederlands graag met wat extra naamvallen «verrijken»; dan, vonden ze, zou hun moedertaal wat meer gaan lijken op die klassieke talen, die immers zo'n mooie collectie naamvallen hadden gekend. Een kunstmatig onderscheid. Dankzij Pieter Corneliszoon kwam het in de boeken terecht, en in onze schoolboeken - en dankzij Pieter Corneliszoon is onze huidige geschreven taal er zo van doortrokken, dat het wel een blijvertje zal worden. Onze gesproken taal niet. We zèggen ze in al die zogenaamde naamvallen: «Ik heb ze gezien en toen heb ik 't ze gegeven.» Dàt is levend Nederlands: ze) behalve in een enkele vaste uitdrukking, zoals « Voor hen die vielen ». Of ik nu ook propageer, hen en hun in de geschreven taal ontrouw te worden voor dat ze? Ik voel er wel iets voor, maar ik doe het toch maar niet. Ik geloof dat we in dit geval ernstig rekening moeten houden met het argument, dat zich naast de spreektaaltraditie nu eenmaal een schrijftaaltraditie heeft ontwikkeld, en dat in de geschreven taal dat hen en hun zozeer ingeburgerd moet worden geacht dat we het - voor die geschreven taal - maar als algemeen gangbaar moesten erkennen.

B. J.

1-31"1

I. ,. Algemeen NEDERLANDSE KLANKCULTUUR (V) Uitspraak en spelling Als we de Nederlandse kultuurtaal uitsluitend auditief zouden leren kennen, zouden ons heel wat uitspraakonzekerheden bespaard worden. We zouden de taal dan alleen maar horen, nooit een woord eerst in geschrifte ontmoeten en dus ook nooit verleid worden tot « lezen wat er staat », tot naar-de-Ietter-spreken, omdat de letters ons enige houvast zUn, omdat we geen klankbeeld beschikbaar hebben. Woorden die we via de schrijftaal leren kennen - en dat zijn er nogal wat -, bezorgen ons heel vaak last, doordat de spelling. niet de uitspraak weergeeft, niet fonetisch is. Er zijn een aantal tekens die meer dan één klank , voorstellen' en dat geeft herhaaldelijk aanleiding tot gokken én misgokken. In mijn vorige bijdragen heb ik, bij de bespreking van de assimilatie en .vooral ook bij de behandeling van een handvol vreemde woorden, gelegenheid gehad om voor spellinguitspraak te waarschuwen. Ik wil nu graag nog eens uit hetzelfde vaatje tappen. Iedereen weet dat het teken 0 in dozen dezelfde klank voorstelt als het teken 00 in doos. Nu is het evenwel zo dat in een woord als ros) het teken 0 een andere klank voorstelt dan in het woord dozen. De spellingregel die voorschrijft dat een oo-klank in een open lettergreep met één enkel teken wordt weergegeven (behalve voor ch «ter voorkoming van onjuiste uitspraak» zo zegt de Woordenlijst p. XL [1954]), is eveneens bekend. We kunnen hier zonder moeite uit afleiden dat we, telkens als we een 0 in een open lettergreep ontmoeten, met de oo-klank te do~n hebben. Dat is het geval in woorden als kolen) zolen en polen) maar evenzeer in woorden als politiek) toneel) oceaan en opaal) die door Nederlandssprekende Belgen vaak verkeerd uitgesproken worden. Ik wil niet suggereren dat we 00 moeten zeggen, omdat de spelling daar op wijst - het is uiteraard juist. andersom: de spelling is politiek en niet pollitiek) omdat op die manier de uitspraak het qest benaderd wordt maar er juist de aandacht op vestigen dat we in dit geval in de spelling een aanwijzing kunnen vinden voor de juiste uitspraak. Het aantal woorden van dit type is vrij groot: het zijn al die woorden waarin de 00 niet onder het hoofdaccent staat (of, een tikkeltje technisch uitgedrukt: bijtonig is). Daardoor kan het juist leren uitspreken ervan aanvankelijk erg moeilijk zijn. I ... 315

Het komt ons immers voor dat 00 en hoofdaccent samen moeten gaan, zodat we de neiging hebben om de eerste lettergreep van politiek} toneel enz. te beklemtonen. Uit het woord beklemtonen blijkt dat dat niet nodig is (hoofdaccent op klem). En bovendien bestaat het gevaar dat we de 00 overdreven lang maken. Uit overdreven blijkt dat ook dat niet nodig is. Het enige wat we moeten doen om de vergissing te vermijden is onze mond iets minder ver opendoen en onze lippen tuiten. Ook als de oo-klan'k aan het einde van een woord voorkomt, wordt ,hij slechts door één teken voorgesteld. Dat is zo in eenlettergrepige woorden als stro en vlo} maar ook in meerlettergrepige als hobo} kilo en diabolo. In al die gevallen moet steeds de 00 van doos gerealiseerd worden, onafhankelijk van de vraag of de 00 in kwestie onder het hoofdaccent staat of niet. (Omdat we hier zonder enige twijfel te maken hebben met de 00 van doos) is het nodig het verkleinwoord met een dubbel teken te schrijven: kilootje) de spelling met één teken, zou de 0 van lotje suggereren). Dezelfde overwegingen gelden m.m. voor de bijtonige aa en de bijtonige ee. Alleen is het zo dat bij deze klanken, inzonderheid bij de ee) varianten iets meer geduld worden dan bij de 00. In een woord als fataal} banaan} anatontie en kanibaal stelt ook het enkelvoudige a-teken telkens een aa voor. In de vlotte omgangstaal bestaat de neiging om die aa te reduceren tOt a) maar er is een sterke tegenstroom di~ het optreden van die reductie wil belette'n. Het ligt voor de hand om aan te nemen dat die tegenstroom, geholpen door het open-lettergreep-beeld van de spelling, steeds sterker zal worden. We kunnen het dus bij het aantreffen van dergelijke woorden rustig bij de aa houden. Dit laatste moeten we doen, als we een aa aan het eind van een woord ontmoeten. Die wordt zoals uit woorden als oma} ega) Afrika) Amerika} zebra e.a. blijkt, steeds door één teken voorgesteld. Ook in deze gevallen kan de spelling van het verkleinwoord er ons aan herinneren dat we met een aa te maken hebben (omaatje) zebraatje enz.). We dienen er ook hier voor te waken de bijtonige klank niet extra te beklemtonen en hem evenmin te verlengen. Het enige wat nodig is om bijv. Amerika juist uit te spreken is zowel bij het begin als het eind van het woord de mond wijder open te doen~ Deze eind-aa moet per se open gerealiseerd worden. De tolerantie die t.a.v. de reductie in het woord wel bestaat, is hier niet aanwezig. Het is overigens ook wel goed dat ik er op wijs dat al te sterke reductie (tot een sjwa [doffe e]) algemeen als plat wordt gewaardeerd: banaan, k a naaI zijn beslist onbeschaafd te noemen.

I; 316

Bij de ee doet zich de gelukkige omstandigheid voor dat hij aan het eind van een woord, zoals bekend ter onderscheiding van de sjwa (doffe e), met het dubbele teken wordt gespeld: mee) wee) coryfee) diktee (dit is niet de enige mogelijkheid, zoals uit woorden· als dineren Enschede blijkt). Het enkele teken stelt echter drie verschillende klanken voor : de e [f] van bed) de ee re] van beet (in heten b.v.) en de e [a] van de (in getal b.v.). In eregeld komen ze alle drie voor; dat klinkt heel anders dan geregeld. En bedelen stelt zowel ) beedelen ) voor als) bedeelen ). In de plaatsnaam Deventer komt eerst ee [ e] (met het aksent), dan twee k~er een [a]; in Enschede: eerst een [f], dan een [a] en ten slotte een ee. Hoe kun je dergelijke woorden juist uitspreken, als je ze nooit gehoord hebt? Het enige alternatieve middel is een uitspraakwoordenboek, omdat in zo'n woordenboek geprobeerd wordt de uitspraak door een fonetische spelling te suggereren: als je Enschede als [f nsch adé] ziet, en er is een legende met aanwijzingen over de klankwaarde van de verschillende tekens beschikbaar, dan lukt het je ook wel de juiste uitspraak onder de knie te krijgen. In vele gevallen is het bij twijfel aan te bevelen in open lettergreep een ee te zeggen, en in gesloten lettergreep (bij e-spelling dus) een [f] als in bed)) omdat een jwa als minder verzorgd beschouwd wordt: teeleefoon) teeleegram ; advertensie [atff rtf nsi]. Staat in de laatste lettergreep een sjwa, dan is het meestal aan te bevelen die klank niet· weg te laten. Net zo goed als we mode en metode met [-da] uitsp~eken, zegg~n we formule [-la 1; bagage [z a ], volume [-ma], prestige [-~a]. Al deze gevallen wijzen op de noodzaak ons oor telkens weer te luisteren te leggen bij kultuurta~lsprekers die weten hoe het hoort. Zelfs als we dat doen, en het klankbeeld vast in ons oor hebben zal het ons nog gebeuren dat 'we door het schriftbeeld verleid worden. Je kunt, zelfs tijdens de Olympische spelen, als men het woord olympisch) tientallen keren kan horen, mensen, 'olijmpies ' horen zeggen. En het schijnt ook wel eens gebeurd te zijn dat de voormalige minister Toxopeus door een burgemeester' toksopes' (met de e van heus) werd genoemd. Toen de minister de spreker er even later op wees dat z'n naam als' toksopejus' (zoals b.v. latijn meus) uitgesproken werd, antwoordde de" burgemeester prompt: «Excellentie, dat kan ik niet zien aan Uw nejus»! Se son è vero ...

G. G.

I ~ 317

OVER OPSCHRIFTEN EN TITELS « Hoofding» is een bij ons veel gebruikt woord. We hebben de volgende voorbeelden genoteerd : - Die hoofding van het artikel kost aan het Brusselse weekblad een veroordeling tot 5.000 frank. - Het citaat dat we aan de hoofding van deze bijdrage hebben geplaatst... - De hoofding van de brief is eentalig Frans. In de verklarende woordenboeken van Van Dale) Verschueren} Koenen-Endepols en Van Haeringen-Kramers staat «hoofding» niet vermeld. In het tweetalige Winkier Prins Woordenboek met encyclopedische informatie, waarvan de medewerker voor België prof. dr. J. L. Pauwels is, wordt het een Zuidnederlands anglicisme genoemd. Het lijkt inderdaad te zijn gevormd naar analogie van « heading ». Welke zijn hiervoor de Nederlandse benamingen? Voor een opschrift boven een artikel in een krant is kop ( je) het gebruikelijke woord, zoals blijkt uit de volgende citaten: - Op de redactie zit ik voor de interlinies van een telexrol en geef automatisch koppen aan. (B. Voeten, Doortocht) - In de N.R.C. lees ik als kop boven een artikeL .. (J. A. Meyers in De Groene Amsterdammer) - Vooral kopjes in kranten lijden aan dit euvel. (E. C. Dominicus, Schrijft U ook zulk Nederlands?) Men spreekt van onderkoppen} tussenkoppen} vette koppen}

krantekoppen. Ook hoofd(je) wordt in die betekenis gebezigd: «Het in de aanhef genoemde hoofdje in de krant. .. ». (G. S. Overdiep, Syntaxis en Stilistiek) Wat boven iets geschreven staat noemen we ook opschrift of titel: het bericht droeg het volgende opschrift; de opschriften of titels van de hoofdstukken in een boek; de titel van een boek. Als het om een brief gaat, spreken we weer van hoofd: briefhoofd of brievehoofd: het briefhoofd is eentalig Frans. De woorden « aan de hoofding van» (zie het tweede voorbeeld hierboven) vervangen we door boven: Het citaat dat we boven deze bijdrage hebben geplaatst...

J. v.

I. ,.- Algemeen ONZIN-DELI]KHEDEN Moet uw hond straks nog een straatje om ? Loop dan eens met hem langs die zaal waar dat toernooi wordt gehouden. Dan kan hij een paar van zijn collega's aan het werk zien. Het zal hem interesseren - en voor u moet het ook een uniek gezicht zijn. Als het tenminste waar is, wat dat clubblaadje schreef:

Ons klaverjastoernooi voor blindengeleidehonden wordt gehouden op vrijdag 2 mei a.s. Ach ja : zulke beesten doen zwaar werk; na afloop moeten ze zich ook eens kunnen ontspannen. Ik juich het toe, al dènk ik eigenlijk, dat er iets had moeten staan in de geest van:

Ons klaverjastoernooi ten bate van het fonds voor de aankoop van blindengeleidehonden. «Hoe dankbaar is mijn kleine hond voor beentjes en wat brood.» dichtte Hiëronymus van Alphen zo'n tweehonderd jaar geleden. Dat een mens voor nog minder dankbaar kan zijn, al is het maar voor een mes in zijn rug, bewijst dat programmablad van een Nederlandse omroeporganisatie, dat, ter inleiding op een film over Simon Tempiar, alias De Saint, dit schreef:

De Saint wandelt de speelzaal van het Casino te Monte Carlo binnen) net als een schurk een glimmend mes wil steken in de brede rug van de gokkende ex-vorst van Fedyra) koning Fallouda. De koning is uiterst dankbaar. Een dergelijke denk- en stijlfout als in het zinnetje over de blindengeleidehonden: het vergeten van een essentieel onderdeel, het noteren van een mededeling die niet volledig is, doordat een belangrijk element ervan in het achterhoofd van de schrijver blijft zitten en dus het papier niet bereikt. Wat deze stijlvirtuoos over De Saint en Fallouda heeft willen zeggen, is: dat De Saint de aanslag op de ex-vorst weet te verhinderen (waarvoor de koning hem natuurlijk uiterst dankbaar is). De fout (een veel voorkomende !) berust eenvoudig op een vorm van egocentriciteit: de schrijver zelf kent de hele situatie, maar hij vraagt zich niet af of die situatie ook duidelijk zal zijn in de vorm waarin hij die op papier zet. Onzindelijk denken, met als gevolg: een stijlfout. Nog zo'n geval:

De heer XI]Z kon nog op het nippertje zijn vrouw voor ·een tram wegtrekken doordat een politieman het stopbord onbekwaam bediende. 1-319

De man àie dit schrijft, vràagt maatregelen tegen het onbekwaam bediepen van stopborden door politiemannen in de Nederlandse hoofdstad. Onmenselijk, als je bedenkt dat juist dankzij zo'n onbekwaamheid een man het leven van zijn vrouw heeft kunnen redden. Zo staat het er tenminste: «De heer XIJZ kon op het nippertje zijn vrouw wegtrekken, doordat een politieman die fout maakte ». Maar er zal wel weer een heel belangrijk element vergeten zijn, n1.: de mededeling dat er tengevolge van die fout bijna een ongeluk was gebeurd (al heeft dan die man zijn vrou\v nog op het nippertje van voor die tram kunnen wegtrekken). Meer on-zin door onzindelijk denken:

nu

Voor de derde maal in negen dagen is in Amsterdam een vrouw in haar woning bedreigd) verkracht of aangerand door een onbekende man met een sjaal voor zijn gezicht. Zo heeft hij kunnen voorkomen dat zijn slachtoffers een goed signalement aan de politie hebben kunnen doorgeven. De krant die dit schrijft vertelt me dat de aanrander identificatie heeft kunnen voorkomen door vrouwen lastig te vallen. Eerste zin: «Een onbekende met sjaal 'heeft vrouwen lastig gevallen.» Tweede zin: « Zo (dus door te doen wat in die eerste zin wordt vermeld ! ) heeft hij identificatie kunnen voorkomen. » Natuurlijk is dat juist wat je niét moet doen, als je niet herkend wilt worden: zo dicht bij iemand in de buurt komen dat je haar op die manier kunt lastig vallen. Er ontbreekt ook hier weer een belangrijk element: een afzonderlijke zin, waarop dat zo wèl had kunnen terugwijzen ; na « aangerand door een onbekende man» had er een punt moeten staan. En dan, als nieuwe zin;

De onbekende had een sjaal voor zijn gezicht. Dáárop kun je dan aansluiten met:

Zo heeft hij kunnen voorkomen. Onzinnigheden - veroorzaakt door onzindelijk denken. Onzindelijk denken bij het formuleren; onzindelijk denken vaak ook bij de opbouw van het betoog, de betoogtrant; onzindelijkHeid in de gedachtengang die schuilt achter de woorden en zinnen die men uiteindelijk formuleert. Dat is dan geen kwestie meer van foutieve zinsbouw of foutieve woordkeus - maar van onjuist, ongezond redeneren~ Toch ook een vorm van onzuiver taalgebruik ; onzuiver taalgebruik naar de inhoud) zoals er ook onzuiver taalgebruik is naar de vorm. Onzindelijk redeneren - daaraan maakte ook die Nederlandse officier van justitie zich schuldig, die als aanklager requisitoir hield in de zaak tegen een vrouwtje dat geprobeerd had haar man te vergiftigen, uit liefde voor een ander. 1--320

Geen braaf vrouwtje. Aan die man van haar had ze niet zoveel, dus zocht ze troost - en de rest - bij een Marokkaanse kostganger. Nu kun je daar bezwaren tegen hebben, maar dat is hier het punt niet. Dat vrouwtje staat niet terecht op grond van haar moraal, maar omdat ze het prakje van haar man heeft vergiftigd. Daar draait de hele rechtszaak om en daarbij moet je 't dan ook houden. Maar wat doet die officier? Die probeert op het sentiment van de rechter te spelen. Stemming te maken tegen dat vrouwtje, door aan te voeren dat ze haar man ook nog lelijk verwaarloosde. Dat ze dus over de hele linie een deugnietje was. 't Is het punt niet, maar hij probeert het. En hij roept uit:

Voor de kostganger maakte ze heerlijke Marokkaanse spijzen klaar,. haar man kreeg rodekool-stamppot met vergif. Dat klinkt nogal bar, als je het zo tegenover elkaar stelt: de een lekker Marokkaans eten - de ander ordinaire stamppot van rodekool, met vergif nog wel! Niet fraai. Maar laten we het nu eens kritisch bekijken. Dat vergif kun je er om te beginnen al àf laten, want voor dat vergif staat dat vrouwtje nu juist terecht. Dat vergif moet je dus buiten beschouwing laten, als je wilt aantonen dat ze, afgezien van dat vergif, toch al niet deugde. Blijft dus over: de een lekker Marokkaans eten, de ander doodgewoon stamppot van rodekool. Maar wat is er tegen stamppot van rodekool? Ik vind 't lekker en u waarschijnlijk ook - en ik vermoed, dat die man veel liever dat prakje rodekool heeft gehad dan dat vreemde Marokkaanse eten. Wat de boer niet kent ... , nietwaar? Dus wat blijft er over van dat hele argument van onze officier? Niets! Totaal niets! Niets dan een produkt van onzuiver denken. Net als bij dat andere argument van onze aanklager :

Als de man naar zijn werk ging) moest hij zijn eigen brood en koffie klaarmaken) terwijl zijn vrouw met de kostganger in bed lag. Ja, kijk 's: zo'n mens kan niet op twee plaatsen tegelijk zijn. En wat is er nu eigenlijk tegen, zelf even je brood klaar te maken als je vrouw andere bezigheden heeft ! « Ja », zegt u, « maar ze hoorde niet in dat bed. » Akkoord - maar dat is alweer het punt niet. Dat bed is in deze zaak allang geaccepteerd als hoofdoorzaak van alle ellende, van de vergiftiging waarom het hier draait. Dan moet je dat bed niet óók nog eens naar voren schuiven als je wilt betogen dat het vrouwtje een deugniet was, afgezien van het feit dat ze haar man vergiftigd heeft wégens dat bed en alles wat ermee samenhing. Dat is onzuiver denken. Onzuiver taalgebruik door onzuiver denken.

1- 321

De Antieken trainden toekomstige politieke redenaars trouwens wel opzettelijk in zulke valse redeneringen. Een simpel voorbeeld:

De hond is sterfelijk mijn broer is sterfelijk / dus: mijn broer is een hond. J.

Dat was dan een variant op de wèl sluitende sluitrede:

De mens is sterfelijk sterfelijk.

J.

mijn broer is mens / dus: mijn broer is

Ik kan niet de hele logica met u doornemen, dus ik ga nu maar niet dieper in op de vraag, waarop de ongeoorloofdheid van de ene redenering en de geoorloofdheid van de andere, nu precies berusten. In het geval van de broer en de hond is het natuurlijk voor iedereen zonder meer duidelijk, dat de redenering vals moet zijn: iedereen begrijpt, dat die broer geen hond kan zijn. Minder doorzichtig wordt het, als de redeneringen ingewikkelder worden; dan zal alleen de zeer nuchtere toehoorder of lezer (maar hoeveel toehoorders en lezers zijn werkelijk nuchter?) de onhoudbaarheid van de conclusie doorzien. In onze huidige politiek wordt van dergelijke foefjes nog steeds gebruik gemaakt. Een recent Hongaars voorbeeld:

De Amerikaanse oorlogshitsers proberen de communistische economie te fnuiken / Janos werkt traag dus: Janos is proAmerikaans. J.

Of, om een voorbeeld uit het andere kamp te noemen:

De communisten hebben altijd de mond vol over vrede / Piet is pacifist / dus: Piet is communist. Valse conclusies, die voor de oppervlakkige beschouwer vrij aanvaardbaar lijken: natuurlijk kán Piet tegelijkertijd pacifist en communist zijn, of Janos traag èn pro-Amerikaans - maar het een sluit het ander niet noodzakelijk in. Of nu de officier van justitie uit mijn laatste voorbeeld opzettelijk aan het vals redeneren is geweest, dan zich alleen maar door de eigen gedachtengang heeft laten meeslepen: ik zou het niet kunnen zeggen. Het laatste is zeer wel mogelijk; deze denkfout is zó algemeen verbreid dat je hem zelfs ziet optreden in gevallen, \\Taarin mensen er niet het minste voordeel van kunnen oogsten integendeel zelfs: er hun eigen glazen mee ingooien, doordat ze hun hele betoog ermee op losse schroeven zetten. Hoed u voor de onzin-delijkheden ! Als schrijver en spreker maar ook als lezer en hoorder. Laat u niet in de boot nemen waarmee men u, opzettelijk of onopzettelijk een verkeerde koers wil laten varen !

B.

I,.. 322

J.

I.

~

Algemeen

HET GLIBBERIGE PAD VAN DE INTERPUNCTIE (1) In sommige teksten krijgt men de indruk dat de steller ervan zijn tekst zonder enig leesteken heeft opgesteld en daarna naar een soort peper- en zoutvat greep, om zijn tekst met wat leestekens «op smaak te brengen ». Vooral in modern proza en in moderne poëzie ontbreken de leestekens soms geheel. Nu kan het zijn, dat dit in deze teksten een functionele aangelegenheid is: de auteur wil een dynamisch beeld geven, of tot uitdrukking brengen dat de op het papier gezette gedachten simultaan en spontaan (is dat wel altijd zo ?) bij hem opkwamen. Het zij verre van ons met een zekere schoolmeesterachtigheid over zo'n opzet een uitspraak te doen. Niettemin komt het ons voor, dat een al dan niet opzettelijke slordigheid in het al dan niet plaatsen van de leestekens, aan de tekst, op het punt van overzichtelijkheid, geen goed doet. Als men ervan uitgaat dat men schrijft om begrepen te worden, dat men mogelijke dubbelzinnigheden wil voorkomen, dan doet men beter de aanwijzingen op te volgen.. Het is uit die overweging, dat wij in dit stukje op de leestekens wat nader willen ingaan.

De punt De punt wordt geplaatst: 1. Na een ,mededelende zin, hetzij. bevestigend, hetzij ontkennend: - Hij nam de plichten van haar over. - De trein liep niet op tijd binnen. 2. Na een afhankelijke (indirecte) vraag: - Zij vroeg of ik met vakantie ging. Achter titels en/of on~ertitels van een tekst behoort geen punt te worden geplaatst.

De komma De komma is een pauzeteken. We plaatsen het in de volgende gevallen: 1. Aan het begin en het einde van een bijstelling (appositie), om deze duidelijk te scheiden van het zinsdeel waarop deze betrekking heeft. I .. 323

- Karel, de jongste medewerker aan ons tijdschrift} levert goede kopij. 2. We scheiden de aangesproken persoon door een komma van de eraan voorafgaande of de erop volgende zin. - Wat meer aandacht kan geen kwaad, mijne heren! - Mijne heren} wat meer aandacht kan geen kwaad! 3. Twee persoonsvormen, die tot een verschillend gezegde behoren, scheiden we door een komma. - Wat is, bestaat. 4. Tussen twee of meer gelijkwaardige zinsdelen: - Dit prachtige, moderne gebouw is een lust voor het oog. 5. De komma wordt altijd geplaatst tussen de delen van een opsomming : , - In die winkel verkoopt men sinaasappelen, citroenen, peren en ander fruit van uitstekende kwaliteit. Gebruikt men en dan plaatst men in een opsomming geen komma op de plaats voorafgaande aan en. We plaatsen voor en echter wél een komma indien, aan en een bijstelling of een uitbreidende bijvoeglijke bijzin voorafgaat: - Leenders, onze dokter, en zijn vader hebben beiden een voortreffelijke reputatie als arts. Ook in geval van samentrekking zal men voor de duidelijkheid voor en toch een komma plaatsen: - Hij verweet mij, en ik hem die aanrijding. 6. Tussen gelijkwaardige zinnen plaatst men een komma, in elk geval als ze worden verbonden (gescheiden) door één der voegwoorden maar, doch, want: - Hij gaf zijn woord, maar hield het niet. - Zij bleef volhouden, doch bereikte haar doel niet. - De man bleef thuis, want hij was ziek. 7. In een samengestelde zin, opgebouwd uit ongelijkwaardige zinnen, plaatst men een komma, tenzij de constructie door haar kortheid ook zonder 'komma voldoende overzichtelijk is : - Hij zal beslist slagen, als hij hard werkt. - Hij kwam te laat op kantoor, doordat de trein een flinke vertraging had opgelopen. - Na te hebben gegeten, maakten ze een flinke wandeling. Geen komma in : - Ik geloof wat hij zegt. - Kom als je zin hebt. - Hij zei dat hij niet kon komen. - De jongen studeerde om vooruit te komen. 8. Een achtergeplaatste bepaling staat tussen komma's. - De rivier, altijd wild bruisend en moeilijk bevaarbaar, eiste elk jaar veel slachtoffers.

I., 324

9. Nemen de onder 8 genoemde bepalingen de vorm van een (uitbreidende) bijzin aan, dan staat deze ook tussen komma's: - De rivier, die altijd wild bruiste en moeilijk bevaarbaar was, eiste elk jaar veel slachtoffers. Heeft de bijzin een beperkend karakter, d.w.z. kan ze niet (in tegenstelling tot de uitbreidende) worden weggelaten, dan wordt er uitsluitend een komma aan het einde van de bijzin geplaatst: - Een man op wie je zo weinig kunt rekènen, is overal onbruikbaar. - De stakers die gehuwd waren, hervatten hun werk, de ongehuwden staakten door.

De puntkomma De puntkomma duidt een wat langere pauze aan dan de komma, waardoor het verband tussen de eraan voorafgaande en de erop volgende delen wat zwakker is. Het teken wordt gebruikt als tussen twee gelijkwaardige zinnen geen verbindingswoord voorkomt of een woord dat gelijktijdig verbindend (scheidend) en bepalend is : . - We nemen toch maar een flat; een héél huis is ons te groot. - Het inkomen van de man was laag; bovendien was hij ziekelijk.

De dubbele punt De dubbele punt heeft een opsommende, aanhalende of verklarende functie : - Hij heeft veel landen bereisd: Engeland, Frankrijk, Duitsland, Polen, Hongarije e.a. - De jongen beweerde: «Ik heb het niet gedaan ». - Haar gezondheid gaat snel achteruit: ze heeft een ongeneeslijke ziekte.

De aanhalingstekens De aanhalingstekens worden gebruikt om iemands al dan niet uitgesproken woorden letterlijk weer te geven: - Hij zei: «Ik kom niet ». - Ik dacht: «Hij zal er wel zijn ».

1- 325

Ook zet men bijzondere termen of wendingen, die men als zodanig wil doen uitkomen, tussen aanhalingstekens. - Het zogenaamde « bidden» van vogels en insecten. Opm.: Er bestaat geen enkele noodzaak eigennamen tussen aanhalingstekens te plaatsen.

Het uitroepteken Dat het uitroepteken zou gelden, om het uitgeroepene visuele kracht te verlenen, is in het algemeen waar, maar onvolledig. Het teken wordt eveneens gebruikt, indien men de lezer ermee bekend wil maken dat er sprake is van een wens of bevel: - Was hij maar thuisgebleven! - Ga weg! - De koning reed voorbij ! Ook indien men op ironische wijze iets wil mededelen, kan men van het teken gebruik maken : - En zoiets noem jij intelligent !

Het vraagteken Het vraagteken wordt geplaatst na een directe vraag: - Welke opleiding heb je ? Het kan echter ook aangewend worden : 1. Ter demonstrering van een onzekerheid: - Ene Van der Voorde (?) meldde zich aan. 2. Om ironie uit te drukken: - De leraar bedankte hem voor zijn pientere (?) antwoord.

Het beletselteken Het beletselteken wordt gebruikt om aan te geven dat de gedachtengang wordt onderbroken (eventueel de volledige gedacpte niet wordt weergegeven): - Hij rekende... rekende, maar kwam niet tot een goede oplossing. - Loop naar de ...

A. W. t. H.

1-326

I. ~ Algemeen HET GLIBBERIGE PAD VAN DE INTERPUNCTIE (2) De gedachtenstreep De gedachtenstreep duidt een rust aan, die de lezer de gelegen heid moet bieden het eropvolgende goed in zich op te ne~en : - Eerst toen hij de portie eten op zijn bord zag - toen begreep hij, dat het te veel voor hem was.

Haakjes Haakjes bieden ons de gelegenheid een mededeling buiten het zinsverband weer te geven : - Mijn schoonzoon (je kent hem wel) is juist uit het ziekenhuis.

Het klelntoonteken Het klemtoonteken legt de nadruk op een woord of woorddeel, heel vaak ter onderstreping van een tegenstelling : - Die kans krijg je maar één keer in je leven. - Die man is geen inkoper, maar vérkoper. Opm. In een gesloten lettergreep met twee gelijke klinkertekens plaatst men op elke klinker het klemtoonteken. Het zal een ieder wel duidelijk zijn dat de leestekens in vele gevallen niet uitsluitend de functie hebben een tekst duidelijk te maken, wat de exacte betekenisinhoud ervan betreft, maar dat zij bovendien al datgene aanvullen wat we zouden hebben kunnen waarnemen, als we de tekst hadden horen en zien spreken. De leestekens helpen ons dus de intentie van de auteur te achterhalen en daarom is het van het grootste belang dat zij op de juiste wijze worden aangewend.

Het koppelteken Het koppelteken heeft de bedoeling het woordbeeld overzichtelijker te maken. Afdoende voorschriften voor het gebruik ervan

I ~ 327

zijn moeilijk te geven. Wat voor de één een volmaakt doorzichtige samenstelling is, is het voor de ander niet. Wat de een beschouwt als een « toevallige» samenstelling, vat de ander op als een geheel ingeburgerd lid van onze taalfamilie. Toch menen wij dat de volgende regels de lezers tot steun kunnen zijn in de koppeltekendoolhof van onze taal. We gebruiken het koppelteken: a) Ter verduidelijking van een moeilijk overzichtelijk woord, waarbij we onderscheiden : 1. Twee of meer gelijke of sterk verwante klanken volgen op elkaar: gala-avond; massa-artikel; diepzee-expeditie. 2. Twee of meer op elkaar volgende klanken zouden als een tweeklank kunnen worden opgevat: penicilline-injectie; vanille-ijs; thee-uurtje; Indo-europees. Indien zich het gevaar van verwarring niet voordoet, schrijft men de samenstelling als één woord: slaolie, sigareaansteker, reclameafdeling, diepzeeonderzoek, klasseonderwijzer, symfonieorkest, televisieantenne, gummioverschoen, Indogermaans. Met de schrijfwijze (Cr. Wbk. Ned. Taal) V. Dale) 8e dr.) gummiader en koffieijs weten we niet al te best raad. Jammer genoeg troffen we koffie-uurtje (koffieuurtje ?) in de door ons geraadpleegde woordenboeken niet aan. Dat scheepvaartonderneming als één woord wordt geschreven, spreekt ons aan, maar is taxionderneming, dat men moet schrijven als taxi-onderneming, minder overzichtelijk? De Woordenlijst geeft op blz. 195 l.k. guerilla-oorlog, het Cr. Wbk. Ned. Taal) V. Dale) 8e dr. geeft op blz. 726 r.k. onder het artikel guerilla : -oorlog en niet--oorlog, wat anders bij samenstellingen met koppelteken wél het geval is. Ook hier dus wel wat onzekerheid. b) Indien een deel van het woord wordt weggelaten om herhaling te vermijden: boek- en handelsdrukkerij. ochtend- en avondblad. Het koppelteken wordt bij weglating van een woorddeel ook gebruikt als het tweede deel van de totale constructie geen samenstelling te zien geeft: rijks- en gemeentelijke bela'stingen. Maar: gemeentelijke en rijksbelastingen (geen Koppelteken, er is geen woorddeel weggelaten, maar een woord.) c) In samenstellingen met letters, cijfers en' andere tekens: een A.B.N.-krant. x-benen. een abc-boek. een ij-as. een g-snaar. het " -teken een t.b.c.-patiënt.

I ~ 328

De 40+ -kaas (juiste schrijfwijze) maakt op ons altijd de indruk van een op wiskundige, wijze verkregen zuivelprodukt, meer laboratorium dan koe ! d) In samenstellingen met Sint of St. als eerste lid : St.-Pieterskerk of Sint-Pieterskerk, sint-bernardshond, Sint-Nicolaasavond (vgl. sinterklaasavond). e) In samenstellingen die een titel of rang aanduiden en waarvan het eerste lid een bastaardwoord is dat ook zelfstandig als persoonsnaam kan voorkomen : directeur-generaal, president-curator. f) In samenstellingen waarvan het eerste lid door het tweede wordt bepaald: Brussel-Noord, idee-fixe, doe-al. Daarentegen: weetal, bemoeial, whiskysoda.

Het deelteken Ten slotte rest ons nog de behandeling van het deelteken of trema. Het wordt in het Gr. Wbk. der Ndl. Taal, V. Dale, 8e dr. omschreven als: deelteken, twee puntjes die in sommige gevallen op een klinker gezet worden om aan te duiden dat met deze een nieuwe lettergreep begint. Men kan zich daarbij onmiddellijk afvragen wat met sommige wordt bedoeld. De \Voordenlijst) beter bekend als «het groene boekje», formuleert als volgt: Het deelteken (trema) wordt geschreven op de t\veede van t\vee opeenvolgende klinkertekens van eenzelfde woord in gevallen waarin uitsluitend het voorkómen van een bij mechanisch lezen mogelijk onjuiste uitspraak van het woord wordt beoogd (cursivering door auteur). Ook aan deze regel heeft men niet veel houvast. Veel dujdelijker wordt het voorschrift niet met de verderop volgende toevoeging: «dit betekent echter geenszins, dat het wetenschappelijk gevormden - die aan het gebruik van het deelteken in bastaardwoorden, bestaande uit elementen ontleend aan talen die het deelteken niet kennen, minder behoefte zullen gevoelen - niet vrij zou staan', linguist, reinterpretatie en derg. te spellen ». Wel staat vast dat op de -u- van woorden, eindigend op de latijnse uitgangen -eum ,. -eus ,. -ei geen deelteken wordt geplaatst: museum, petroleum, extraneus, baccalaurei (vacuüm krijgt wél een trema). Voor het gemak geven we nog een aantal woorden waarop een deelteken wordt geplaatst: beëdigen, drieën, geëerd, Israëliet, kippeëi, meeëten, naäpen, zoëven, reëel, reële (niet op dieet).

1-329

Niet op: glooiing, besnoeiing, verfraaiing (niet op een klinker die volgt op een tweeklank dus). Wat aangaat de keuze koppelteken of trema heerst er een ruime mate van vrijheid. In enigszins ongewone, geconstrueerd aandoende samenstellingen zal men de -voorkeur geven aan het koppelteken. Opm. Breekt men aan het eind van de regel, juist vóór het trema, een woord af, dan vervalt dit teken uiteraard: zoëven wordt zo-even, geëerd wordt ge-eerd enz. We hopen enig houvast te hebben gegeven op het glibberige pad van de interpunctie, maar houden ons ervan overtuigd, dat het gevaar van uitglijden nog zeer reëel is.

A. W. t. H.

HOOFDARTIKEL - HOOFDREDACTEUR In het persoverzicht van de B.R.T. horen we geregeld de woorden «editoriaal » en « editarialist » gebruiken. Ook in Vlaamse kranten komen die woorden voor. In een verklarend woordenboek of de Woordenlijst zal men ze echter vruchteloos zoeken, wat erop wijst dat ze in onze taal niet gebruikelijk zijn. Ze behoren tot een reeks woorden die van onze Franstalige landgenoten zijn afgekeken, maar in 't Nederlands onbekend zijn, zoals «parking» in plaats van parkeerplaats; «speaker» i.p.v. omroeper en « speakerin» i.p.v. omroepster. « Editorial» en « éditorialiste », die in het tweede gedeelte van de XIXde eeuw in het Franse taalgebruik zijn doorgedrongen, zijn van Engelsen huize. « Editor » heeft in het Engels de betekenis niet van «éditeur» of uitgever, maar van hoofdredacteur en « éditorial » die van het artikel dat door deze wordt geschreven, d.w.z. het hoofdartikel. Meteen hebben we de juiste Nederlandse benamingen vermeld. Er bestaat geen enkele reden om die sedert lang gebruikte termen te laten verdringen. Af en toe ziet men ook vooraan in Vlaamse tijdschriften het woord «Editoriaal » staan boven een stukje afkomstig van de redactie. In het Nederlands is de gebruikelijke titel boven zo'n artikel V an de redactie.

J. V.

I,. 330

I.

~

Algemeen

VAN DALE BIJGEWERKT Door alle Nederlandssprekenden wordt Van Dale als scheidsrechter in taalgeschillen erkend. Zo onbetwist is het gezag van het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal bij de gewone taalgebruiker dat ieder woord dat, of iedere betekenis van een woord die er niet in voorkomt als van dubieus allooi wordt geweerd. Zolang een neologisme niet in dit lijvige boek wordt opgenomen, zal al wie taalgevoel bezit het met de grootste omzichtigheid bezigen uit vrees het Nederlandse taaleigen geweld aan te doen. Daar de achtste druk allO jaar oud is, werd het verschijnen van een nieuwe druk met gespannen aandacht en wat ongeduld afgewacht. In die tijdspanne hebben namelijk duizenden nieuwe woorden, accepties en samenstellingen de Nederlandse woorden.. schat (naar het schijnt) verrijkt. De onstuitbare ontwikkeling van de massamedia heeft er beslist toe bijgedragen om een enorme hoeveelheid neologismen zij het niet in het leven te roepen, dan toch onder de goegemeente te verspreiden. Het grote publiek kan trouwens moeilijk het kaf van het koren scheiden; het beschikt noch over de nodige kennis noch over genoeg tijd om hieromtrent oordeelkundig te beslissen en maakt dan ook een dankbaar gebruik van een betrouwbare «raadgever », in casu

Van DaZe. Om twee redenen mag het zo juist van de pers gekomen

Supplement op de achtste druk van Van Dales Groot W oordenboek der Nederlandse Taal als een tijdsverschijnsel \vorden beschouwd. Ten eerste is een woordenboek al per se een soort Spieghel Historiael die het ontwikkelingsproces van de taal als bel

J

schavingselement (min of meer) t~ouw weerkaatst, en ten tweede is de nogal hinderlijke vorm zelf waarin de samensteller zijn lexicologische ontdekkingen heeft gegoten, te weten een apart verschijnend bijvoegsel, te wijten aan de taalkundige situatie in onze streken. In een kort woord vooraf verantwoordt Dr. C. Kruyskamp de door hem verkozen oplossing, die de gebruiker wel als een noodoplossing zal aanzien, daar hij soms tot driemaal toe het naslagwerk moet opslaan: eerst het woordenboek zelf, dan Aanhangsel 2 als hij een vreemd woord opzoekt en eindelijk 1

's...Gravenhage, Martinus Nyhoff, 1970; 170 blz., geb. t prijs: 190 F.

1,.331

het Supplement. Deze voor de lezer vrij vervelende oplossing werd ingegeven door de heersende onzekerheid in verband met de spelling van de bastaardwoorden. «Immers geen uitgever kan het zich veroorloven ingrijpende en kostbare wijzigingen in het zetsel te doen aanbrengen, met het risico dat dit zetsel binnen enkele jaren alweer achterhaald zal zijn door een nieuwe spelling ». Ten einde het sinds tien jaar verzamelde nieuwe materiaal niet langer in de ficheshakken te laten liggen hebben de uitgevers besloten het in de vorm van een bijlage aan de belangstellenden aan te bieden. Zij zijn zo vrij de hoop te koesteren dat er «binnen afzienbare tijd een zodanige rust op het spellingfront zal weerkeren dat dan een geheel nieuwe bewerking van het woordenboek mogelijk en economisch verantwoord zal blijken». Naar hun (door velen gedeelde) mening bestaat er voor het ogenblik geen werkelijke noodzaak tot verandering van de bestaande spelling «en wel het allerminst met betrekking tot de spelling van de vreemde en bastaardwoorden ».

Nieuwe woorden In de ongeveer 12.000 artikelen die het Supplement bevat, zijn niet uitsluitend nieuwe woorden aan te treffen. Veelal heeft men te maken met verbeteringen 1 en aanvullingen van definities die in het Groot Woordenboek ... werden voorgesteld; zo wordt de eerste betekenis van inquisitie omschreven als: onderzoek van

overheidswege naar misdrijven j inz. onderzoek naar met het geloof enJof de zeden strijdige opvattingen en daden i.pl.v. onderzoek naar misdrijven tegen het geloof en de zeden bij de leden der R.-K. Kerk vanwege de overheid dier Kerk. Al is ongetwijfeld bovenstaande wijziging in een recumenische verzoeningsgeest bedoeld, toch maakt het verdwijnen van elke toespeling op de R.-K. Kerk de tweede acceptie onbegrijpelijk: de instelling} de

rechtbank belast met dit onderzoek en met het terechtwijzen en straffen der afvalligen, Heilig Officie j ... De definitie van de Standaard-Encyclopedie verdient dan ook de voorkeur: Kerkelijke rechtbank, omstreeks 1230 ingesteld om ketters op te sporen, hen terug te brengen tot het orthodoxe geloof of hen over te leveren aan de wereldlijke rechter als ze in hun dwaling volhardden. (VII, p. 273) Als voorbeeld van aanvulling halen wij het woord aanhouding aan, dat als eerste betekenis naast: de 1

of rechtzettingen: als (gemeenschappelijke) vaders van de kostelijke worden Fonson en Wicheler genoemd (i.pl.v. L. Cou~ roubIe). Beulemans~figuur

1-332

daad van aanhouden, arrestatie: bevel tot aanhouding; toegevoegd krijgt (ook) het aangehouden-worden: na zijn aanhouding. Naast verbeteringen en aanvullingen moeten wij nog nieuwe toepassingen en betekenisnuances van bestaande woorden vermelden: het eerste woord dat in het Supplement te vinden is, is Aagje. Volgens Van Dale was die vrouwennaam, verkleinvorm van Aagt vooral gebruikelijk in de uitdrukking nieuwsgierig Aagje, schertsende benaming voor een nieuwsgierige vrouw; in het Supplement vernemen wij dat bedoelde uitdrukking ook wel voor mannelijke personen gebezigd wordt. Tot nu toe moest iemand die de term inspraak niet goed begreep zich tevreden stellen met de volgende omschrijving: het spreken dat tot ons inkomt, hetzij als uiting van een godheid of als stem van binnen, innerlijke aansporing, met als voorbeelden: de inspraak van het geweten, van het bloed, van het hart, der liefde, der menselijkheid en, als toegift, een citaat uit Staring « hij, die zijns boezems inspraak schuldloos kent ». Hiermee was hij weinig gediend als hij een bericht las over de protestbeweging onder de studenten. Het Supplement zal hem echter uit de verlegenheid helpen, daar het een nieuwe betekenis aan het woord toekent, nl. die van: (neol.) zeggen-

schap in de zin van: gelegenheid om zijn mening of wensen kenbaar te maken in een aangelegenheid waarbij men betrokken is. Ten einde ieder misverstand bij de lezer te vermijden wordt er nog aan toe gevoegd: van medezeggenschap onderscheiden in zoverre het een meespreken maar geen mede beslissen is, waarbij naar de Nieuwe Taalgids (55, 20 vg.) wordt verwezen. Nieuwe samenstellingen Naast de 191 samenstellingen met gas in het Groot Woordenboek vermeldt het Supplement nog: gascape, ... chromografie, ... con-

vector, ... distributienet, ... drukmechanisme, ... drukpijpkabel} ... drukregelaar, ... gordijn, ... hydraat, ... industrie, ... laser, ... leger, ... patiënt, ... reserve, ... vacuole, ." verkenning, ... verkenningstoestel, ... voerend, ... vondst, ... voorraad, ... wolk. Geen mens met gezond verstand en gevoel voor verhoudingen zal dan ook het standpunt van de samensteller in twijfel trekken, als hij beweert dat er van de schier onbeperkte mogelijkheden meerledige samenstellingen te vormen « op schromelijke. wijze» misbruik gemaakt wordt. Met veel andere taalgeleerden waarschuwt dan ook Dr. C. Kruyskamp terecht voor het gevaar van « wangedrochtelijke aaneenschakelingen» als arbeidstijdverkorting, bedrijfsbeëindi-

gingshttlp, contactgeluidsisolatieverbetering, deeltjesgrootteanalyse en kernwapeninzet die het taalbeeld van het Nederlands bederven. 1-333

Zelfs formaties als industrievestiging) kiesrechtuitbreiding en studieduurverkorting worden afgekeurd als voorbeelden van « verbale lintwormziekte ». In de plaats daarvan worden wendingen met voorzetsels aangeraden: vestiging van industrie) uitbreiding van het kiesrecht en verkorting van de studieduur. Dat dergelijke potsierlijke samenstellingen in een ernstig werk als Van Dales Groot Woordenboek der Nederlandse Taal ontbreken, zal zeker niemand betreuren. Weinig consequent schijnt het ons echter termen als gasdrukpijpkabel en gasverkenningstoestel op te nemen. Het wisselende tijdsbeeld met zijn stroom van nieuwe begrippen, woorden en wendingen - eendagsvliegen soms - wordt a.h.w. door het woordenboek opgevangen en vastgelegd. Geen wonder dus, dat heel wat termen in het Supplement aan de terminologie van techniek en wetenschap, sport en vrije tijdsbesteding, mode en dagelijks leven worden ontleend. Van de veranderingen die zich in de mode en het dagelijks leven hebben voorgedaan, getuigen termen en uitdrukkingen als

afschminkcrème) afwasautomaat) afweekmiddel) babybus) babydoll en babysitter (of babysit)) bankboekje, doorkijkblouse en doorkijkjurk naast doorknoopjurk) drankenautomaat) garnalencocktail) samenstellingen met maxi- en mini-) enz. Recreatietaal De sport en de vrije tijdsbesteding nemen met de dag een ruimere plaats in onze samenleving in. De talrijke neologismen op dit gebied leveren hier een sprekend bewijs van. Van de onschuldige aankleedpop van het meisje en het fatsoenlijke aanvraagbriefje van de leergierige biblioteekbezoeker tot het animeermeisje van de lichtere nachtkroeg, van de deftige boekenbeurs en boekenclub tot de gezellige clubhuizen) iedereen vindt er zijn gading. Jeugdcentra (of jeugdhonken) beschikken vaak over een diaprojector en over een juke-box) die popInuziek ten gehore brengt van een geestdriftige menigte met een kleurrijke groep provo's) wier voorkeur bepaald naar de underground gaat. Liefhebbers van klassieke muziek zoeken een toevlucht in de luisterboxen (of luistercabines) of nog luistercellen) om er rustig van de betoverende klanken van Bach en Mozart te genieten dank zij de uitstekende stereotoestellen voorzien van diamantnaalden. Andere leden van ;eugdorganisaties voelen meer voor kamertoneel of het kijken naar de draadtelevisie) als zij niet aan sport doen in de sporthal.

1,334

Technische termen Op het gebied van wetenschap en techniek werden in de loop van het laatste decennium aanzienlijke vorderingen gemaakt. De kernfysica heeft de antideeltjes (en bijgevolg de antimaterie) en de bètadeeltjes ontdekt om maar liever van de bètastralen niet te spreken. In haar onderzoekingen maakt zij gebruik van het bètatron, het cyclotron en de deeltjesversneller. Een grote mogendheid kan zich niet langer beperken tot het vreedzame gebruik van de energie die in haar kerncentrales wordt voortgebracht; zij moet kernbommen bezitten om aldus als kernmacht (of kernmogendheid) te worden erkend en evenals de andere kernproeven te kunnen doen. Laten wij hopen dat een kernstop weldra een eind maakt aan de kernbewapening en tot een kernverdrag (of nonpt'oliferatieverdrag) leidt. De mens is er ook in geslaagd zich de in de zeegolven besloten energie ten nutte te maken in de getijcentrale. Recente ontdekkingen in verband met de miniaturisatie en de informatica (waarbij de computer een niet te onderschatten rol speelt, hebben de ruimtereizen en het ruimteonderzoek nlogelijk gemaakt.

Verkeersterminologie Typerend voor de tweede helft van de tWlntlgste eeuw is o.i. de « hoge vlucht» die de verkeersmiddelen hebben genomen. De louter alfabetische lijst van de aanwinsten in dit domein zal zelfs de nuchtere scepticus overtuigen. Zo spreekt men van het aanbod van auto's in de spitsuren, van een caravan met aanbouwtent, van een aanrijdingsformulier (bij een niet-ernstige aanrijding), van aanrijdingsgeval en aanrijdingszaak, van de aanslag van een motor, (vandaar om de eerste kosten voor een rit per taxi aan te duiden, nog vóór de auto begint te rijden; wat overeenkomt met het Frans prise en charge), van anti-botsingslichten, van autobelt (Le. autokerkhof), autocrematorium, autoglas, autoïnstructeur, autoïnterieur, autokampeerder, autokraan, autokwartet (kinderspel), autolijndienst, autoloket (van een bank b.v.), autopapieren, autoplaatje, autoprostitutie, autoruit, autospons, autoveer, (Le. schokbreker) en autoveer (Le. veerdienst of -boot voor auto's), autoveerboot, autoveerdienst en autoveerschip, autovijzel (of cric), bagagekluis (in een station), bagagewagen (ook: aanhangwagen bij een personenauto voor vervoer van bagage), bandafnemer, bandbreuk (afgekeurd als Zuidn. voor lekke band), bandde/eet,

bandreparatie,

benzineautomaat,

benzinetrechter,

bermklever 1.335

(scherts. ben. voor personen die bij hun recreatie angstvallig op of bij de wegbermen blijven), bermprostituée en bermprostitutie, bermtoerisme en bermtoerist, bezemwagen (in de eigenlijke bet. van het woord), blauwe zone, bussen (in de acceptie: met de autobus rijden), busstation en busverbinding, om bij de eerste twee letters van het alfabet te blijven. Verder vermelden wij nog de draaizuigermotor of wankelmotor, het misbaksel flotel (schip voor toeristisch vervoer van auto's en kampeerwagens, met hotelaccomodatie), de gevarendriehoek, de kampeervouwwagen, het klaverblad en de klaverlus (verbindingsweg tussen twee wegen voor doorgaand verkeer als deel van een klaverblad), de bij de reinigingsdienst in gebruik zijnde kraakwagen (waarmee grove afval wordt opgehaald en direct samengeperst), de laadkist of container, de kort- en langparkeerders, de meeneemfiets} ook vouwfiets genoemd, de parkeerflat} het parkeerdak en de parkeerkelder} samen de parkeerruimte vormend, de parkeermeter} de parkeerstrook, de parkeertiid, het parkeervak, de parkeerwachter en de parkeerwekker} de passeerhoorn, de remafstand} de slipschool, de talrijke samenstellingen met verkeer (-aanbod, -automaat) -analyse, -congestie enz.) en met weg (o.a. wegasstreep, -kompas, ben. voor in het wegdek aangebrachte licht bolle schijven die dienen om het wegverkeer van een bep. gedeelte, inz. de trambaan, weg te houden, en -markering), zonder de zwaailichten uit het oog te verliezen. Met de meeste van die termen zijn de abonnees op Taalbeheersing reeds vertrouwd dank zij de belangwekkende bijdrage van de h. W. Penninckx over de verkeersterminologie (11-364 v.v.).

Geesteswetenschappen Kenmerkend voor de laatste tien jaren is de levendige belangstelling voor de geesteswetenschappen, vooral voor sociologie en linguïstiek. Van dit modeverschijnsel legt het onlangs verschenen Supplement op Van Dale getuigenis af: als ti geleerd wil doen, kan u gerust woorden bezigen als aconceptief, acroniem, adequatie, culturele antropologie (volkenkunde en etnologie zien er in sommige kringen verouderd uit), ano11zie, aporie, causatie, cognitief,

conatief, conceptualisme} expliciteren, ideatie, ik-besef, ik-complex en ik-drift, noëpedie, noumenaal, polysemievrees, polysyndetisch, postpositie, en wij waren termen als idiolect, illiatief, infix, ingressief, lexicostatistiek en metanalyse bijna onoplettend voorbijgegaan. Uiteraard betreedt ook de lexicograaf het terrein van de politiek en het bestuurswezen, een vruchtbare bodem trouwens waarin

1-336

jonge scheuten gauw wortel schieten. Wie zou het geloven, maar de betekenis «behorend tot of kenmerkend voor hetgeen van ambtswege geschiedt» is nieuw voor ambtel;;k (b.v. in ambtelijke stukken) ambtelijke stijl)! De woorden ambtsontheffing en ambtstermijn komen ook voor het eerst voor. Het eufemisme bejaarde - met de samenstellingen bejaardencentrum, -helpster, -hulp, -oord en -sociëteit - doet zijn intrede in de maatschappij. Uitdrukkingen als belangenbehartiging} belangengroep, -politiek, -sfeer en -tegenstelling zijn zo gewoon geworden dat Dr. C. Kruyskamp ze niet kon laten passeren. Samenstellingen met belasting worden ook opgenomen: belastingaanslag, -bandje (om sigaren b.v.), -correctie (in het Frans indexation), -dienst, -maatregel, -plichtige (hoe vreemd ook, slechts het adjectief belastingplichtig werd door Van Dale aanvaard), -schuld en -tarief. De bij alle ambtenaren bekende beoordelingsstaat is er bij, alsmede verscheidene samenstellingen met beroep (-aangelegenheden) -bekwaamheid, -bevolking} -groep, -structuur enz.). Een kapstokartikel is « een artikel uit een wet, een reglement enz. van zodanige formulering dat men er van alles « aan kan ophangen », het als basis voor allerlei handelingen kan gebruiken», terwijl een kapstokcommissie een «commissie is die alleen is ingesteld om er iets aan te kunnen delegeren, om niet zelf een beslissing te hoeven nemen». Een mantelovereenkomst daarentegen is een «overeenkomst die alleen hoofdzaken regelt, terwijl bijzonderheden en daaronder vallende speciale overeenkomsten nader worden uitgewerkt »; m.a.w. een soort pendant van de kaderwet. Op de talrijke vergaderingen die door de lid-staten van de verschillende verdragsorganisaties worden belegd, vervullen audiotypisten, vergaderstenografen congrestolken en de leden van de vertaaldienst een vaak ondankbare taak. De vertaaldienst wordt geleid door een hoofd van dienst j diensthoofd wordt - terecht - als Zuidnederlands bestempeld (zie Taalbeheersing 11-120). Voor de Europeeër (zonder deelteken echter), de voorstander van de Europese integratie, is de (onvermijdelijke) eenwording van het vasteland een veel te langzaam proces; hij voelt meer voor een krachtdadig optreden van de onderscheiden regeringen ten einde de gewenste eenmaking te bespoedigen. De uitdrukking infrastructuur van een streek heeft nu in onze taal burgerrecht verkregen, evenals de termen bovengemeentelijk} intergemeentelijk} gekwalificeerde meerderheid en de (beruchte) faciliteiten. J

Belgisch taalgebruik Aan louter Belgische toestanden werd inderdaad ook een soms wat minachtende aandacht geschonken: in 1970 Vlaams-België 1 - 337

omschrijven als « de Belg. provincies waar de volkstaal een Nedl. dialect is) is op zijn zachtst gezegd onhandig. Wat erger is, de uitleg berust vaak op verouderde gegevens, en af en toe op misvattingen. Zo wordt het graduaat beschouwd als een academische graad tussen die van kandidaat en licentiaat, doch in de wetten op het toekennen van de academische graden en het programma van de universitaire examens staat het woord nergens vermeld (zie Brochure I) Universitair Onderwijs, Verzameling van wetten en reglementen, uitg. door het Ministerie van Nationale Opvoeding en Cultuur, Bestuur van het Hoger Onderwijs, januari 1966); wel komt deze graad voor in het hoger technisch onderwijs van de eerste en de tweede graad (scholen voor opleiding tot directiesecretarissen, diëtisten enz.). Hoe dan ook, die graad staat lager op de academische ladder dan die van kandidaat (zie in dit verband de bijdrage van A. Doppagne en H. Bourgeois-Gielen in Langue et Administration: «Gradué(e), graduat, graduation », 11-273 v.v.). Het woord maturiteitsexamen doet nu minder denken aan een «toelatingsexamen voor versch. scholen (normaalscholen, verpleegsterscholen e.a.) » dan aan het examen tot het behalen van het bekwaamheidsdiploma dat toegang verleent tot het hoger onderwijs (ingesteld bij de wet van 8 juni 1968). De uitdrukking hogere cyclus slaat op een tweeledige structuur van het secundair (vroeger nziddelbaar) onderwijs, die krachtens de « hervorming» door een drieledige wordt vervangen: de observatie-) de oriëntatie- en de specialisatiecyclus komen in de plaats van de lagere en de hogere cyclus. Bij lesgever dient een beperking ingelast te worden: die vertaling van chargé de cours (voor eenmaal vermeldt het Supplement een vertaling) geldt uitsluitend voor het secundair onderwijs; in het hoger onderwijs is de benaming docent (zie b.v. K.B. van 22 juli 1969: chargé de cours dans I) enseignement supérieur non universitaire du 3e degré wordt

docent bij het niet-universitair hoger onderwijs van de derde graad). Zonder de schoolwereld te verlaten kunnen we een paar termen en uitdrukkingen signaleren die bij ons gebruikelijk zijn en die in het Supplement niet behandeld werden: bijschoolse en

naschoolse activiteiten) opvoeder-huismeester) regendaat) associatief beheer (het laatste pedagogische snufje, ingevoerd bij ministeriële omzendbrief dd. 1 september 1970), en het vrij algemeen verspreide begrip éducation permanente waarvoor we wel eens permanent onderwijs 1 aantroffen (mr. R. M. H. Koesoemo Joedo, Analfabetisme) in Reflector} 11e jg., n° 4, bij1. p. 72). Anderzijds worden andere Zuidnederlandse spreek- en schrijfgewoonten met reden naast de (aangeraden) gangbare A.B.N.1

Het Nederlands Ministerie van Onderwijs heeft de term «voortdurende scholing» hiervoor aanbevolen. Zie Taalbeheersing 11-575 (Red.).

I,. 338

equivalenten geplaatst: zo aanhaken en overhaken (afhaken wordt echter weggelaten) waar men liever de telefoon neerleggen (of ophangen) J doorverbinden (en de hoorn afnemen) zegt en schrijft (zie Taalbeheersing, 11-28 v.v., 11-400 v.v.), sociale assistente, waar onze noorderburen maatschappelijk werkster gebruiken, avondleergang voor avondschool in Nederland, reconversie wanneer de omschakeling van de industrie wordt bedoeld, verpleegaspirante i.pl.v. leerling-verpleegster, en verpleegassistente i.pl.v. verpleeghulp. De door Van Nierop gehekelde woordcombinatie snit en naad (Honderd taaie belgicismen, Vlaamse Pockets 236, p. 101-102) ontbreekt, terwijl het eveneens door deze auteur gebrandmerkte adjectief forfaitair ibid., pp. 48-51), zonder het minste voorbehoud wordt opgenomen.

Schaduwzijden Nu we toch aan de schaduwzijden van dit anders zo nuttig werk zijn beland, zien wij ons genoodzaakt een paar onwetenschappelijke definities te citeren, o.a. die van popmuziek, nl. vulgaire hedendaagse amusementsmuziek: al houden we waarschijnlijk evenmin van die soort muziek als Dr. C. Kruyskamp, toch zouden we ons nooit veroorloven onze persoonlijke smaak in een per slot van rekening zakelijk - of tenminste naar zakelijkheid strevend naslagwerk te laten prevaleren. Weinig kritisch schijnt ons bovendien de houding die de samensteller aanneemt t.o.v. de bastaardwoorden, waarvan de gevoelswaarde en de gebruikssfeer haast nooit worden aangegeven: histrionisch b.v., dat aan het Frans werd ontleend, heeft in de « taal van Voltaire» een uitgesproken pejoratief karakter, maar wordt zonder meer als een synoniem van toneelspelerachtig, komedianterig voorgesteld. Aan de hand van het aangehaalde voorbeeld kunnen we uitmaken dat het woord verdure bij voorkeur in de taal van de tapijtkunst wordt gebezigd; daartegenover staat dat het Frans het uitsluitend in dit verband kent, als een verkorting van « tapisserie de verdure » (zie het woordenboek van P. Robert). Een etymologische verklaring als quasi Fr. (bij roulatie) doet eerder humoristisch aan, evenals de vermelding (bij journaille, journalistengespuis ): Fr. (in het Fr. niet in deze bet.). In feite bestaat het woord in deze taal eenvoudig niet. De weelde aan Franse termen wordt meer dan eens verantwoord door te verwijzen naar werken van Potgieter : zonder te willen tornen aan de weergaloze cultuur-historische rol noch aan de onmiskenbare taalkundige verdiensten van deze Blauwe Beul, wensen wij toch de lezer er even aan te herinneren dat De Gids in 1837 werd gesticht. De taal die erin voorkomt

I ~339

kan wellicht als model gelden, maar bepaald niet als maatstaf van hedendaags ABN (Woorden als amusabel) brouille} conquest} creooltje} ebbehout voor neger, kleurling, horreur enz. kunnen bezwaarlijk als aan te bevelen gewone omgangstaal doorgaan). Een andere schrijver wiens werk nauwkeurig werd geëxcerpeerd, is Stijn Streuvels ; bedoeld is waarschijnlijk de Nederlandse woordenschat te verrijken met een paar schilderachtige of « sappige» Vlaamse wendingen (b.v. bespringen in de betekenis van: op het juiste ogenblik verkrijgen, ontvangen, blamot als syn. voor gekneusd, beurs, derf waar men in ABN zou zeggen: bleek, doods, van einden in i.pl.v. onbekommerd, er maar op los enz.). De literaire waarde van Streuvels' reuvre buiten beschouwing gelaten, rijst de principiële vraag of onverschillig welk literair werk wel de betrouwbaarste bron is voor het opsporen van dialectvormen en, bovendien, of romans die een halve eeuw geleden werden geschreven de huidige situatie zonder distorsie weergeven. Als een Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal er nu toch eenmaal toe overgaat dialectvormen op te nemen moet het niet discriminerend te werk gaan en alle dialecten in aanmerking nemen, dus ook het Brabants, het Limburgs, de verschillende Hollandse streektalen ... en wat dan met het Fries en het Afrikaans, die echte aparte talen zijn geworden? Ongetwijfeld heeft een dialectonderzoek zijn nut, maar zulks valt o.i. buiten het bestek van een ABN-woordenboek. Al waarschuwt de auteur van het Supplement tegen wat hij de « verbale lintwormziekte » noemt, m.a.w. het misbruik van meerledige samenstellingen als arbeidstijdverkorting} bedrijfsbeëindigingshulp} contactgeluidsisolatieverbetering en andere van hetzelfde slag - en daarin heeft hij volkomen gelijk -, toch vermeldt hij heel wat nieuwe, niet steeds geslaagde samenstellingen. Men krijgt dan ook gauw de indruk dat alle andere, niet gesignaleerde samenstellingen uit den boze zijn, hetgeen met de werkelijkheid niet strookt en de aanpassingsmogelijkheid van de taal in gevaar zou brengen. Zo treffen wij in het Bericht dat aan het Supplement voorafgaat twee samenstellingen (met name spellingsaneerder en spellingfront) die noch in V.D. noch in het Supplement voorkomen. Wie zou echter durven beweren, dat het misbaksels zijn die men overboord moet gooien? Bedenkelijker lijkt ons het gebruik van corpus (<< de uitgevers (moesten) wel besluiten dit nieuwe materiaal, hoe omvangrijk het ook is, niet in het corpus van het woordenboek op te nemen, maar... ») in een acceptie die het woord in het Nederlands niet heeft, als men zich tenminste houdt aan de omschrijving van het Groot Woordenboek en van zijn Supplement: 1) lichaam in versch. anatomische benamingen... ; 2) (boekdr.) corps (i.e. formaat van een bepaald type

uitgedrukt in punten); 3) corpus delicti} ... }. 4) corpus ,urzs civilis} ...}. corpus ;uris canonici} ... In deze context werd het woord vermoedelijk gebezigd onder invloed van de Franse uitdrukking corps d}un texte} d'un artiele (zie P. Robert) Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française). De vertalers van ons Burgerlijk Wetboek hebben dit gallicisme zorgvuldig vermeden: «Les ratures et les renvois seront approuvés et signés de la même manière que le corps de l}acte» werd als volgt weergegeven: « Doorhalingen en verwijzingen worden goedgekeurd en getekend op dezelfde manier als de akte zelf.» (art. 42) Ondanks de talrijke nieuwe woorden, samenstellingen en betekenisnuances die door Dr. C. Kruyskamp werden opgetekend ontbreken nog enkele (in België althans) gangbare termen als dienstenbalans (Winkier Prins v. het Bedrijfsi.) I, 290), dienst-

verhuring (Kath. Encycl.), dienststaat (Benelux Sociaalr. Wb.)} diensttijd (id.)) dienstoefening (Ger. Wb.) 406), parafernaal (B. Wbo 1574), dotaal stelsel naast dotaal systeem (id.) 1391) enz. Als men zo ruim van opvatting is om woorden als faribool, hautaniteit) prolongeren of scurriel als goed Nederlandse termen te aanvaarden, waarom dan andere, even gebruikelijke - of ten minste af en toe gebruikte - ontleningen afwijzen als brancardpatiënt (persbericht \ casemat (A. v. d. I/eeuw, Ik en mijn Speelman) 2) malcontentisme (Pr. Dr. C. W. Mönnich, De kerken der hervorming sinds 1813, in: Gesch. v. de Kerk in Nederi.) Aula 100) S, meute in overdrachtelijke zin (H. Thomas, Het dagelijks leven van onze voorouders in het ,nidden van de XVIIe eeuw) 4, revanchist en revanchistisch (persb. ) 5, revereren (S. Vestdijk, Fantasia) 6) selecteur (persb.) 7, trip in de bet. van reis onder invloed van drugs enz. «Een ziekenhuis als een luxe-hotel »t Elseviers Weekblad, 26...12...1964, p.22. 2 « ... het planten van dat zegeteken op de casemat... » (p. 124). 3 «Het malcontentisme zelf groeide niet uit tot een sterke beweging maar wel ontdekte het wat in het rechtsmodernisme ... centraal zou komen» (p. 279). ( «De omroeper kwam met de gebruikelijke wilde rneute jongens en meiden achter zich aan de Beurssteeg uit. .. » (p. 107). 6 «. .. de West...Duitse revanchisten» ; (De Tijd, 8.. 1...1964; R.eflector, 6e jg., nr 8, p. 100); «revanchistische en militaire kringen in West.. Duitsland (De Tijd, 12...12.. 1964, p. 3). 6 «Hier waren de oorzaken: de enige ding die (sic) ik in mijn leven gerevereerd heb was de Afrikaanse woestijn» (p. 42). 7 «Vele honderden malen per jaar komen briefjes en telefoontjes van deze strekking bij de particuliere selecteurs binnen ». (Elseviers Week... blad, 7... 11...1964, p. 2...13); «Personeelsselecteur » (Het Parool, adv. t 21 . . 11 ...1964, p. 4).

1

t

I ... 341

De lijst van afkortingen, die een welkome inleiding vormt tot ieder hoofdstuk bevat haast uitsluitend afkortingen van Nederlandse termen, uitdrukkingen of instellingen. Zelf de NAVO ontbreekt, laat staan zuiver Belgische organen als de verschillende politieke partijen, vakverenigingen, de A.S.L.K. of de N.M.K.N. Bij een zo omvangrijke onderneming zijn een paar drukfouten wel onvermijdelijk, en niemand zal het de uitgever euvel duiden als hij cascadreur) Chavarius) NNT i.pl.v. NNI (Nederlands normalisatieinstituut), program (terwijl in de aangehaalde voorbeelden telkens programma voorkomt), nu eens Viëtnam (bij duif) en dan weer Viët-nam (bij havik) leest. Om dit vluchtig overzicht van een indrukwekkende prestatie te besluiten, zouden wij de wens willen uitspreken dat ook op taalkundig gebied van het impressionisme zou worden afgezien. Met behulp van de lexicostatistische methode en met gebruik van de computer zou de lexicograaf het bijeengebrachte feitenmateriaal volgens louter wetenschappelijke maatstaven moeten indelen met inachtneming van volgende factoren : 1) gebruiksfrekwentie (onontbeerlijk voor synoniemen, niveau en peil b.v.); 2) (ev.) tijds- en plaatsbepaling (b.v. XIXe-eeuws Zuidn.); 3) gebruikssfeer (met een duidelijk onderscheid tussen gesproken en geschreven taal); 4) gevoelswaarde (het volstaat niet bij een paar woorden pej. of gemeenz. te schrijven). w. Pi.

1,-342

I. - Algemeen NEDERLANDSE KLANKCULTUUR (4)

Slotbeschouwingen In de vijf eerder gepubliceerde bijdragen zijn, naast enkele algemene principes en regels m.b.t. de juiste uitspraak van het Nederlands, vrij veel detailkwesties besproken. Het aantal voorbeelden van gevallen waarbij het om een kleinigheid ging, was misschien wel zo groot dat sommige lezers de moed in de schoenen is gezonken. «Hoe kan ik dat in vredesnaam allemaal onthouden ? » hebben ze gedacht en misschien zijn ze er ook wel aan gaan twijfelen of hun uitspraak ooit op een redelijke manier aan de norm zou kunnen beantwoorden. Laat ik er daarom nog even aan herinneren, dat ik er van uitgegaan ben dat het uitspraakniveau in Vlaanderen in het algemeen heel behoorlijk genoemd kan worden en dat het de bedoeling was door het aanwijzen van een aantal «laatste loodjes» die sprekers te informeren die het nodig of wenselijk achten een nog iets grotere perfectie te bereiken. Het gaat dan, zoals gebleken is, om een aantal minder frequente gevallen, meestal van vreemde oorsprong of zelfs nog met een vreemd uiterlijk, waarop niet zonder meer een bepaalde regel van toepassing is. Het gevolg daarvan is dat je ze stuk voor stuk in je hoofd moet hebben .of dat je er op bedacht moet zijn bij voorkomende gelegenheden een uitspraakwoordenboek op te slaan. Mijn standpunt is daarbij geweest dat het, zeer in het algemeen, wenselijk is dat de huidige generaties ernaar zouden streven om, ter bekroning van alle inspanningen die onze voorgangers voor de verspreiding van de algemeen geldende uitspraak van het Nederlands hebben gedaan, ook die kleinigheden nog onder de knie te krijgen. De achtergrond van mijn opvatting is dat we tegenover verfransing slechts vernederlandsing kunnen .stellen: de aanvaarding van een bepaalde taal als cultuurtaal impliceert de erkenning van het eigen karakter van die taal. Door ons als gebruikers van de Nederlandse cultuurtaal consequent naar de normen van die taal te richten, handelen we in de geest van de pioniers en dragen we bij tot de voltooiing van hun werk. Het was mij dus meer begonnen om onze houding tegenover de uitspraaknorm dan om de vele details. Ik ben er me van bewust geweest dat een dergelijke hoeveelheid weinig of niet samenhangende kleinigheden moeilijk te verwerken en te ont-

I ~ 343

houden is. Maar evenzeer ben ik er van overtuigd dat ook een Vlaming ze kan leren, als hij de moeite wil doen om er regelmatig aandacht aan te besteden. Het gaat hier immers om typisch « geleerde» eigenaardigheden: ook andere nederlandstaligen moeten ze leren. Alleen is het tot nog toe zo geweest dat die anderen de te verwerken moeilijkheden mondjesmaat kregen aangeboden tijdens hun schooljaren, zodat gewennen en onthouden zonder problemen konden verlopen, terwijl wij in onze leerjaren over dergelijke kwesties helemaal niet of zelfs helemaal verkeerd zijn geïnformeerd. Als de school ook bij ons tot het inzicht komt dat het niet haar taak is voor een kunstmatige taal te ijveren die niet al te dialectisch klinkt, maar het levende Nederlands aan te leren zoals dat door miljoenen nederlandstaligen wordt gebruikt, dan zullen de komende generaties ook met de in deze bijdragen besproken gevallen geen enkele moeite meer hebben. En dan zullen zij hun tijd en hun energie aan belangrijkere problemen kunnen besteden. De uitvoerigheid waarmee ik nu op deze uitspraakprobleempjes ingegaan ben, mag ons niet uit het oog laten verliezen dat er inderdaad aan de taalverzorging belangrijkere aspecten zijn. De uitspraak betreft per slot van rekening maar de verpakking - in de schrijftaal te vergelijken met de spelling. Doordat men te weinig oog heeft gehad voor de wezenlijke functie van de taal:

het tot stand brengen van communicatie heeft men vroeger wel eens de neiging gehad om aan de uiterlijkheden meer belang te hechten dan verantwoord is. Juiste zinsbouw en precieze woordkeuze dragen veel meer bij tot het goede verloop van het taalverkeer dan uitspraak of spelling doen. Men moet de behandelde uitspruakkwesties dan ook in hun juiste contekst plaatsen, op een niveau van het taalgebruik dat ongetwijfeld zijn eigen waarde heeft, maar dat zeker niet exclusief de mate van taalverzorging mag menen te bepalen. Tenslotte zou ik nog enkele namen willen noemen, omdat die twee dingen illustreren waarover ook nog iets gezegd moet worden. Vlamingen als Joris DieIs, Ida Wasserman, Paul Cammermans, Julien Schoenaerts, Wies Andersen en Alex van Royen bewijzen voortdurend dat, primo, ook een Vlaming perfect Nederlands kan spreken, als hij het echt wil en, secundo, dat dat perfecte Nederlands hem niet hoeft te beletten Vlaming te blijven. Er zijn uiteraard meer namen te noemen, ook van minder professionele taalgebruikers die niet in de Nederlandse toneelwereld werken. Maar juist uit het feit dat deze Vlamingen in Nederland hun werk kunnen doen, blijkt hoe groot, onze mogelijkheden zijn. Je hoeft echt geen geschoold foneticus te zijn om te horen dat ze « uit het zuiden» komen. Verreweg de meeste taalgebruikers blij-

1-344

ven de moedertalige uitspraakhabitus -' het geheel van spreekgewoontes dat meestal «articulatiebasis» genoemd wordt - hun hele leven lang behouden. Maar juist tegen een dergelijke regionale, geschakeerdheid van de cultuurtaal kan geen zinnig mens bezwaar hebben. Iedere taalgebruiker blijkt « lokaliseerbaar » te zijn, zoals P. C. Paardekooper dat noemt (ABN en Dialekt:! 25 ( 1966 ) ). Maar hij voegt daar terecht aan toe: «Nu is er verschil tussen lokaliseren als" een typische Maastri~htenaar ", " duidelijk een Rotterdammer" aan de ene kant tégenover, "waarschijnlijk afkomstig ergens uit de randstad" of "bezuiden de grote rivieren geboren of op z'n minst toch woonachtig". De laatste (lokaliseringskenmerken) zijn lang niet zo "erg" als de eerste want ze zijn veel vager» (ib.). Ons « zuidelijk accent» - niemand weet precies te zeggen wat daar de componenten van zijn, maar de zgn. zachte g is er ongetwijfeld een van de opvallendste kenmerken van - raken we nooit kwijt. We delen dat met alle beneden-Moerdijkers: ook met Toon Hermans niet te vergeten! De randstedelingen plegen ons daaraan te herkennen, vaak al eer we een halve zin hebben geproduceerd en ze hebben wel eens de neiging om daar, in de vorm van een appositionele opmerking bij onze naam op te zinspelen. Hetzelfde doen ze met noordelijke en oostelijke Nederlanders. En bij dat « signaliseringsvermaak », zoals een hunner die het overdreven begon te vinden, dit verschijnsel onlangs in een ingezonden stuk in De Tijd (van 9 februari 1971) heeft genoemd, verliezen ze steeds weer uit het oog dat er ook zoiets als een Hollands accent bestaat, dat, volgens dezelfde briefschrijver, z'n eigen « uitspraak-delicatessen» bezit. Kortom pot en ketel hebben elkaar niets te verwijten. Voor beiden gelden de algemene regels van de zuivere uitspraak van het Nederlands. De toepassing daarvan vraagt van beiden de nodige inspanningen. En ze kunnen beiden even veel bereiken zonder hun eigen identiteit te verliezen.

G. G.

1-345

KORT EN BONDIG

Vloeiboek. Brieven die ter ondertekening moeten worden voorgelegd aan de daartoe bevoegde persoon, worden in een vloeiboek gelegd (Fr. signataire). Kapers en piraten. Vroeger werden alleen schepen gekaapt. Nu doet men het ook met vliegtuigen: vliegtuigkapers. Een piraat kan een zeerover zijn maar ook een vrijbuiter in het algemeen: iemand die zich niet houdt aan de algemene regels. Vandaar de recente woordvormingen etherpiraat (zenden zonder vergunning) en wegpiraat (zich niet houden aan de verkeersregels). Verdampingsbakje. Het bakje dat, gevuld met water, aan een radiator wordt opgehangen om de vochtigheidsgraad op peil te houden, noemt men in het Nederlands verdampingsbakje.

Studente. Een meisje dat aan de universiteit studeert, is een studente. Men spreekt wel eens van een « studentin» maar dat is geen algemeen Nederlands.

Destructiebedri;f. Een bedrijf waar kadavers van dieren en slachtafval worden vernietigd (o.m. in geval van veeziekten) ,wordt een destructiebedrijf genoemd. De termen « vilbeluik» en «velbeluik » worden alleen gewestelijk gebruikt.

Telefoniste. We kunnen ze niet missen, de juffrouw van de telefooncentrale die ons doorverbindt met mensen die ons willen spreken. De benaming telefoniste is duidelijk. Aan het Fr. standardiste hebben we dus geen behoefte. Dierenarts. Vroeger was dat een veearts maar tegenwoordig bestaat een groot gedeelte van zijn patiënten uit honden, katten en andere huisdieren. De veeartsenijkunde zal het ook wel moeten gaan afleggen tegen de diergeneeskunde.

Uitbalanceren. Om de wielen van een auto in evenwicht te brengen, worden soms kleine stukjes lood op de velgen aangebracht. Dat noemt men: uitbalanceren. De wielen kunnen ook uitgelijnd worden, d.w.z. de stand van de wielen corrigeren om onregelmatige slijtage van de banden te verhelpen.

w. 1-346

Px.

I. ,.- Algemee,n OVER HET SPLITSEN IN' LETTERGREPEN Nog te vaak bestaat er bij velen onzekerheid, of zij de woorden aan het eind van een regel wel op de juiste wijze in lettergrepen splitsen. Op veel kantoren breekt de typiste zich daarover het hoofd, want steeds opnieuw blijkt dat een onverschilligheid te dien opzichte zichzelf straft. Wij zullen trachten in kort bestek de moeilijkheden te lijf te gaan, al stellen we voorop, niet altijd afdoende regels te kunnen geven.

1. Een alleenstaande medeklinker (de ch wordt als één medeklinker opgevat), geplaatst tussen twee klinkers, gaat naar de volgende lettergreep; m.a.w. we breken het woord af na de eerste klinker (Als deze door twee tekens wordt weergegeven, na het tweede teken): va-der; moe-der; vrou-wen; ka-chel; ka-ta-Iy-sa-tor. . Hierbij dient onmiddellijk te worden opgemerkt, dat tweeklanken (d.w.z. klinkers die in elkaar overgaan zonder onderbreking) nooit worden gesplitst: draai-en; zaai-en; eeuw-ig ; nieuw-e-ling ; plooi-en. 2. Staan er tussen de klinkers twee medeklinkers, (ng == 2 en nj == 2 ; gn == 2 ; maar nogmaals ch == 1) dan komt er één voor en één achter het afbrekingsteken te staan: wal-sen; hak-ken; mei-ken; han-gen ; kam-pan-je ; bour-gog-ne. 3. Staan er tussen de klinkers meer dan twee medeklinkers, dan komen er zo veel achter het afbrekingsteken, als men in die lettergreep gemakkelijk kan uitspreken: ven-ster; kor-sten; ek-ster; bron-stig ; amb-ten. 4. Over het algemeen scheidt men bij samenstellingen de samenstellende delen: ahorn-twijg; eier-struif; daar-om.

5. Het grondwoord wordt als regel van het voor- of achtervoegsel gescheiden: be-horen; her-ademenen ; ver-zuimen ; paartje ; dik-te. Begint het achtervoegsel met een klinker, dan wordt bij splitsing in lettergrepen de voorafgaande medeklinker bij het achter-

I ~ 347

voegsel getrokken, behalve als dat achtervoegsel -aard, aardig, of -achtig is. Dus: zon-daar, die-naar, hei-lig,. tijge-rin, sol-dij; grijs-aard, rijk-aard, zacht-aardig, rood-achtig. Is het grondwoord vóór -aard echter de stam van een \verkwoord, dan vormt de voorafgaande medeklinker één lettergreep met -aard: do-Iaard, vein-zaard, grijn-zaard (dolen, veinzen, grijnzen). In afleidingen op -tje schrijft men het grondwoord bij afbreking op dezelfde wijze, als buiten de afleiding: slee-tje; sla-tje ; strotje ; foto-tje. Let op: souvenir - souveniertje - souvenir-tje. Bij samengestelde \voorden van vreemde oorsprong is de zaak dikwijls niet zo eenvoudig. Zij die klassiek gevormd zijn, zullen het liefst hier de regels 4 en 5 toepassen: ab-erratie; stethoscoop; re-speet. Daartegen verzet' zich echter de gebruikelijke uitspraak, die leidt tot een afbreken: a-ber-ra-tie; ste-thos-coop (bios-coop) ; res-pect. Een allen bevredigende regel is moeilijk te geven, maar over het algemeen kan men het best zó handelen dat men de samenstellende delen van" goed doorzichtige samenstellingen scheidt: ab-rupt ; ab-ituriënt ; ad-oratie; in-opportuun; im-migratie ; subaltern. In vele gevallen zijn de samenstellingen geconstrueerd op zo'n wijze, dat de regels voor de Nederlandse woorden de juiste weg wijzen, zoals de vele woorden met anti-, con-, contra- enz. Ten slotte nog een enkele opmerking: a. Tussen twee klinkers wordt voor en na -x- niet afgebroken: examen == exa-men exotisch == exo-tisch b. In woorden als loyaal, relayeren breekt men af achter y: roy-aal, relay-eren Enerzijds zal duidelijk ge\vorden zijn, dat n1en zijn weg in het lettergrepenlabyrint nauwelijks kan vinden, indien men de regels niet beheerst en de uitzonderingen daarop niet kent. Anderzijds is het natuurlijk vaak zo, dat men met gezond verstand een keuze zal moeten doen. Het allerbeste ware nog, in het geheel niet af te breken, maar zelfs al heeft men die intentie, dan nog kan men aan· de noodzaak niet ontkomen. Wij zouden daarom met de volgende raad dit lettergreepuitstapje willen besluiten: Wees spaarzaam met het afbreken en ... kunt u niet anders, vraag u dan af wat voor de lezer van uw tekst de meest overzichtelijke lettergreepverdeling is.

A. W. t. H.

1-348

I.

~

Algemeen

DE TERMINOLOGIE VAN HET POST\VEZEN (I) Het woordje post bevat een heel stuk geschiedenis. Het heeft niet altijd, zoals nu, de bijzondere betekenis gehad van een openbare instelling voor het vervoer en de bestelling van brieven. Aanvankelijk betekende het: halte voor postpaarden of standplaats. Vóór de aanleg van de spoorwegen geschiedde het openbaar vervoer van personen en goederen door geregelde postwagendiensten langs grote verkeerswegen, de zogenaamde postwegen. Op verschillende punten werden de postpaarden gewisseld ; vandaar het woord wisselplaats. Die oorspronkelijke betekenis van post komt nog duidelijk tot uiting in sommige woorden of uitdrukkingen. De posthoorn was een instrument waarop de postrijder of postiljon blies bij aankomst en vertrek. Van het vervoer per postkoets of diligence heeft Hildebrand ons in zijn Camera Obscura een plezierige beschrijving nagelaten : « In de ene, hebben wij geen plaats voor onze dijen, in de andere, geen ruimte voor onze knieën; uit deze komen wij met bevroren tenen, uit gene met een stijve nek; wij rijden ons ziek, wij rijden ons hoofdpijn, wij rijden ons dóór; wij menen gek te worden van het gesnor aan onze oren, van 't gedender aan onze voeten; en dikwijls denken wij er, onder het dooreenwerpen onzer ingewanden, met bekommering aan, wat gelukkiger zou zijn, dood of levend er uitte kOlnen ! » Zoals we nu zeggen de trein nemen, was de gebruikelijke wending toen de post nemen. Deze werd ook figuurlijk gebezigd in de zin van: er haastig vandoor gaan, want de postkoets werd aanvankelijk beschouwd als een snel vervoermiddel. Hiervan stamt de nu in Vlaams-België nog algemeen gebruikte zegswijze « een post pakken », d.w.z. ervan langs krijgen, klappen krijgen. «Te post. rijden» betekende: zich vlug verplaatsen. In de werken van de populaire 17d~-eeuwse schrijver Jacob Cats komt het volgende spreekwoord voor : De sieckte komt te post gereden, Maer gaet te rug met esels treden. M.a.w. men loopt gemakkelijk een ziekte op, maar komt er niet zo gemakkelijk af. Het brievenvervoer was in 't begin een afzonderlijke organisatie, waarmede de postwagendiensten niets uitstaande hadden. 1- 349

Pas later versmolt de paardenposterij zich met de brievenposterij. Met het in onbruik raken van de postkoetsen verdwijnt eveneens de oorspronkelijke betekenis van het woord post. Het eerste lid van de samenstelling brievenposterij wordt overbodig en vervalt, zodat alleen nog de woorden posterij en post overbleven in hun moderne betekenis van brievenvervoer. Aanvankelijk was de brievenposterij in particuliere handen, daarna eigende de staat zich het postrecht of het postmonopolie toe. Om het verlies van brieven tot een minimum te beperken, was het eertijds gebruikelijk dat niet de afzender maar de geadresseerde het port betaalde. In onze tijd is het precies andersom: nu worden ongefrankeerde brieven aan een verhoogd tarief onderworpen. Strafport is een soort boete in de vorm van bijzondere zegels, die de geadresseerde moet betalen bij het in ontvangst nemen van onvoldoende gefrankeerde postzendingen. Vandaar de samenstellingen strafportzegel, strafportbrief en de wending met strafport belast. Aantekenen van brieven was al vroeg mogelijk om eventueel verlies ervan te voorkomen; de aangetekende brieven, waarvoor dubbel port verschuldigd was, moesten verzegeld zijn en één uur voor het vertrek van de post op het kantoor worden aangeboden. Het te betalen bedrag voor het laten aantekenen of inschrijven van brieven of pakketten heet aantekengeld. Bijzondere posttarieven golden voor soldaten, matrozen en voor hofbrieven. De vroeger veelvuldig toegestane portvrijdommen (franchises postales ) werden geleidelijk afgeschaft. Het vervoer van kranten geschiedde eerst meestal gratis of tegen een kleine vergoeding. De uitgevers stelden daarvoor enkele exemplaren kosteloos ter beschikking; deze werden beschouwd als deel uitmakend van de bezoldiging van het postpersoneel. Tot in het begin van de 19d.~ eeuw bestonden er verschillende schalen voor de portberekening volgens de afstand. De invoering van een uniform port voor het hele land was natuurlijk een grote vereenvoudiging. De mechanisatie op de postkantoren voltrok zich o.a. door de uitvinding van stempelmachines. Met het oog op een verdere rationalisatie en tijdbesparing werd aan grote bedrijven toeges taan de poststukken machinaal te frankeren, hetgeen afstempeling door de postdienst overbodig maakte. In onze tijd treft men op tal van openbare plaatsen postzegel- en briefkaartenautomaten aan. In België wordt «carte postale» nog dikwijls letterlijk vertaald door « postkaart », terwijl de juiste Nederlandse term briefkaart is. Postkaart is weliswaar een oud Nederlands woord, maar werd alleen gebruikt in de betekenis van speciale landkaart waarop de postwegen en postkantoren waren aangeduid. Sedert I,. 350

enkele jaren bezigt onze postadministratie nu ook de term briefkaart. We verheugen ons hierover, want de eenheid van de Nederlandse terminologie wordt erdoor bevorderd en misverstanden worden voorkomen. Het schrijfpapier met gegomde rand dat men tot brief kan vouwen zonder gebruik te maken van een envelop (Fr. cartelettre) heet in het Nederlands postblad. De Vlaming spreekt meestal van «postbureel ». «Bureel» is een vervlaamsing van het Franse woord «bureau », dat in sommige betekenissen ·ook in onze taal gebruikelijk is: ambtelijke bureaus, rijksbureaus, politiebureaus, reisbureaus, reclamebureaus, stembureaus enz. Voor een postgebouw is de juiste Nederlandse term echter postkantoor, zoals men ook zegt telegraafkantoor, telefoonkantoor, belastingkantoor, douanekantoor. In de postkantoren wordt het publiek geholpen aan loketten. Hiervoor hoort men ten onzent soms nog « winketten », terwijl dit woord de betekenis heeft van deurtje of luik in een grote deur of poort (b.v. in een gevangenis). Die verwarring is waarschijnlijk toe te schrijven aan het. feit dat het Frans voor loket en winket maar één woord heeft, namelijk « guichet ». Tegenover Fr. « guichetier » staat in het Nederlands loketbeambte. Andere samenstellingen zijn loketdienst en Zoketpersoneel.

J.

V.

HET SPLITSEN IN LETTERGREPEN Verschillende lezers hebben erop gewezen dat zij het niet eens konden zijn met de in Taalbeheersing 1-347 voorgestelde splitsing van de woorden eeuw-ig en nieuw-e-ling. Volgens hen moet het zijn: eeu-wig en nieu-we-ling. De meeste spraakkunsten en handboeken geven deze lezers gelijk. De auteur van genoemde bijdrage staat echter met zijn standpunt niet alleen, zoals blijkt uit zijn antwoord dat we hieronder afdrukken. «Over het algemeen (ook ik heb dat gedaan) noemt men de klanken van aai, ooi, oei, eeuwen ieuw tweeklanken of diftongen, maar fonologisch gezien is dat niet geheel juist. Dr. B. van den Berg zegt in Foniek van het Nederlands} 2f' dr. onder Indeling naar articulatorische eigenschappen, onderafd. Tweeklanken of diftongen: "Deze (aai, ooi, oei, ieuw, eeuw) foneemcombinaties bestaan uit een vocaal en de medeklinker j of w. 1-351

Dat blijkt uit de OppOSItIeS maai: maar, gooi: goot, groei: groet, nieuw: niet, leeuw: leed. Dat ze een diftongische indruk maken, is een gevolg van het feit, dat er tussen de klinker en de volgende j of ween overgangsklank voorkomt. " Maar dan komt het onderscheid dat Rijpma in zijn Nederlandse Spraakkunst bij de verdeling in lettergrepen tussen de tweeklanken aai, ooi, oei en de tweeklanken auw, ouw, eeuw, ieuw maakt in een heel ander licht te staan. We moeten dan immers wel aannemen dat Rijpma in meeu-wen en nieu-we de hier geschreven overgangskIank w min of meer als een consonant beschouwt, zodat hij regel 3 toepassend (een alleenstaande tussenletter wordt bij de volgende lettergreep gevoegd) krijgt: meeu-wen, nieu-we. Niet iedereen is het met Rijpma eens. In hun Nederlandse Spraakkunst, 2~ deel zeggen Dr. B. H. Erné en Dr. Je. Smit onder de opmerkingen bij Verdeling van woorden in lettergrepen : " De tekens van een tweeklank worden niet van elkaar gescheiden: leeuw-in, kieuw-en, glooi-ing. " Zij stellen dus duidelijk dat het letterteken w vast verbonden is met de overige tekens eeu en ieu, die samen met het teken w de klankcombinaties eeuwen ieuw voorstellen. Ten slotte nog Dr. B. C. Damsteegt in In de doolhof van het Nederlands (Hoofdst. 111 De Spelling - Het afbreken van WOOfden) : " Het afbreken van woorden met eeuwen ieuw bij de tweeklank kan men vermijden: eeuwig, leeuwin, nieuwe breekt men dus niet af. Langere woorden als eeuwig-heid, nieuwe-ling, leeuwenkooi behoeven alleen op de aangegeven plaatsen afgebroken te worden. " Men mag zonder meer aannemen dat dit advies wordt gegeven om de duidelijkheid van het woordbeeld niet te kort te doen. Dit ligt volmaakt in de lijn van mijn slotalinea: We zouden daarom met de volgende raad dit lettergreepuitstapje willen besluiten: Wees spaarzaam met het afbreken en ... kunt u niet anders, vraag u dan af wat voor de lezer van uw tekst de meest overzichtelijke lettergreepverdeling is. Resumerend: eeu-wig en nieu-we-ling is niet fout, maar ik blijf het houden op eeuw-ig en nieuw-e-ling, omdat het mij vooralsnog verstandiger voorkomt de grondwoorden eeuwen nieuw duidelijk tot hun recht te laten komen (regel 5). Als ik aan de verdeling in lettergrepen kan ontkomen schrijf ik eeuwig in één woord en moet ik bij nieuweling toch, dan het liefst met Damsteegt: Nieuwe-Hng.» A. W. t. H.

1-352

I. ,. Algemeen DE TERMINOLOGIE VAN HET POSTWEZEN (11) In ons vorig artikel hebben we nagegaan hoe de moderne betekenis van het woord post in de loop van de eeuwen is ontstaan. Opvallend is wel dat dit korte woordje in onze taal heel wat dingen kan aanduiden. Naast de gewone betekenis van postadministratie of postkantoor, is het synoniem geworden met correspondentie of briefwisseling, zoals blijkt uit de volgende zinnetjes: De post doorkijken. Is de post er al? Ik heb vandaag veel post gekregen. In grote firma's wordt de binnenkomende post volgens de verschillende afdelingen gesorteerd. 's Avonds gaan al de brieven naar de afqeling « Uitgaande post». De lezer merkt dat post in dit verband overeenstemt met Fr. « correspondance » of « courrier ». Men lette erop dat het Nederlandse woord koerier niet de betekenis heeft van post, maar van renbode, d.w.z. een bode belast met het overbrengen van berichten, voornamelijk van staats- of krijgsbelang. Het woord ijlbode heeft dezelfde betekenis. Koerier komt eveneens voor in de naam van sommige nieuwsbladen. Een volgende betekenis van het woord post is bestelling: de krant komt met de post van acht uur ; de brief kwam een post te laat. De ochtendpost is dus de ochtendbestelling en de avondpost de avondbestelling. De overeenstemmende Franse term is hier «distribution (postale) ». In plaats van bestelling gebruiken sommigen «bedeling ». Zo lazen we in een krant dat een rationeler postbedeling in de Antwerpse randgemeenten wordt gevraagd. Bedeling betekent echter heel wat anders dan bestelling, namelijk het uitdelen van giften aan de armen (armenbedeling, bedeling van behoeftigen). Vóór de invoering van de sociale verzekeringen gingen veel arme mensen naar de bedeling 1. In een ander bericht lazen we dat « Sint-Truiden afhangt van het bedelingsgebied Luik ». De gewestelijke onderafdelingen van de postdienst noemen we postdistricten, zoals we ook spreken van telefoondistricten, telegraafdistricten, kiesdistricten. De Franse term is « circonscription », die men dus niet mag vertalen door 1

Voor een uitvoeriger behandeling van het "voord bedeling verwijzen we naar Táalbeheersing 11-420 v.v.

I .. 353

« omschrijving », want hiermede wordt de verklaring van een \voord bedoeld, in 't Fr. définition (cf. Taalbeheersing 11-227 en 228). Het bestellen en rondbrengen van poststukken heet postbestelling. De postbeambte die ermede belast is, heet brievenbesteller of postbode. Een bode is een boodschapper: renbode, de bode van het stadhuis, de bode van een ministerie (Fr. huissier ). In de gewone omgangstaal wordt post soms kortweg gebezigd voor postbode: Heeft de post iets gebracht? In andere gevallen \vordt er postbus of brievenbus mee bedoeld: Ik ga een brief naar de post brengen. Tenslotte heeft post nog de betekenis van « licht en fijn papier dat bestemd is om er brieven op te schrijven ». Een velletje post betekent zoveel als een velletje postpapier (Fr. papier à lettres ). Onder invloed van het Frans wordt bij ons ten onrechte « briefpapier» gebruikt; in de Woordenlijst van de Nederlandse Taal is dit woord niet opgenomen. Op gedrukte brieven zonder datum ziet men dikwijls de woorden datum als poststempel of minder ge\voon datum als postmerk. De letterlijke vertaling van «date de la poste» (postdatum) is in het Nederlands niet gebruikelijk. « lTn calis pastal » is een postpakket. Het is wel interessant de etymologie van het woord pakket even na te gaan. Toen de Vlaamse steden in de Middeleeuwen tot de belangrijkste handelscentra van de \vereld behoorden, werden tal van Vlaamse woorden door vreemde kooplieden in hun taal overgenomen; een daarvan was het Middelnederlandse woord «pak », dat we in het Frans terugvinden als « paque » in « paquebot » en in het Engels in de vorm « pack ». De Engelsen hebben er naderhand het verkleinwoord «packet» van gemaakt ( packetboat ). Ons pakket is weer uit het Engels overgenomen, maar niet als verkleinwoord, want wij spreken ook van grote paketten en van pakketje. Vroeger bestond er twijfel over of men moest schrijven paketboot of pakketboot. Uit het bovenstaande blijkt dat de spelling met twee k's de enig juiste is. Een postorderbedrijf is een handelsonderneming die zich toelegt op het leveren van goederen op postorder, d.w.z. de uitvoering van bestellingen of orders die per post worden gedaan. Op een adres plaatsen we nu het postnummer vóór de naam van de gemeente om de postbestelling te vergemakkelijken en te bespoedigen. Tijdens de vakantiemaanden worden veel prentbriefkaarten of prentkaarten verstuurd. Bij ons ziet men hiervoor soms de letter1-354

li jke vertaling van «carte-vue» (zichtkaart ), maar dat is geen Nederlands woord. Aan degenen die wegens hun beroepsbezigheden niet in staat zijn mondeling onderwijs te volgen, wordt thans hoe langer hoe meer de gelegenheid geboden zich door schriftelijke lessen of cursussen (cours par correspondance) verder te ontwikkelen. Bij dit schriftelijk onderwijs heeft de post uiteraard een belangrijke taak te vervullen. Men onthoude die juiste. benaming, want in onze taal spreken \ve niet van .« briefwisselend onderwijs». Het formulier waarmede men per post geld kan overmaken heet postwissel en stemt overeen met Fr. «mandat-poste ». Een postcheque is het orderbriefje aan de postcheque- en girodienst om voor een rekeninghouder (titulaire de compte) een bepaald bedrag aan toonder of geadresseerde uitte betalen. Het stelsel van betaling door overboeking van de ene postrekening op de andere noemen we giro. Dit woord wordt eveneens gebruikt in de betekenis van girodienst of gironummer (ik heb geen giro meer). Andere samenstellingen zijn: girobetaling, giroboekje, giroverkeer. Een synoniem van giro is overschrijving. Onder invloed van de Vlaamse gewesttalen, waarin het voorzetsel langs in een hele reeks betekenissen wordt gebruikt die het niet heeft in het A.B.N., zijn veel Vlamingen geneigd te zeggen « iets langs de post verzenden» in plaats van met de post of per post verzenden. Langs betekent immers in de lengte van (b.v. langs de kust varen, langs de rivier wandelen) of ook voorbij (b.v. de [roepen defileerden langs het staatshoofd). In de volgende gevallen gebruikt men evenmin «langs»: Een afspraak maken per telefoon. Het bericht werd over of op de radio omgeroepen. Hij ging naar Dover via of over Oostende. Hij kwam door de achterdeur binnen. Hij toont zich in deze zaak van zijn kleine zijde. Van boven, van onder, van binnen, van buiten e.d.m.

J.

V.

I .. 355

KORT EN BONDIG

Volgnummer «Elke perskaart draagt een ordenummer », lazen we in het Staatsblad. Jammer voor het Nederlands: wij noemen zo'n nummer een volgnummer.

Ondertekenaar Wie een verzekeringscontract sluit, wordt ook wel de ondertekenaar genoemd. Omdat zo'n contract ten voordele van een derde kan worden gesloten, is de ondertekenaar niet altijd de verzekerde. De benaming « onderschrijver » is hier in elk geval fout.

Moreel Het moreel en de moraal zijn twee verschillende dingen. Het moreel heeft betrekking op de geestesgesteldheid, de moraal op het zedelijk gedrag. Het bestuur van een vereniging kan naast een jaarverslag ook een financieel verslag uitbrengen. Jaarverslag is eigenlijk een veel betere term dan « zedelijk verslag », dat men bij ons soms nog wel aantreft.

Verslagjaar In het jaarverslag spreekt men ook bij voorkeur over het verslagjaar of de verslagperiode. Dat is toch veel korter en duidelijker dan «het jaar waarop het verslag betrekking heeft ».

\\7eggooifles Wel handig zo'n fles waar je geen statiegeld voor hoeft te betalen: een weggooifles. Ze heeft al navolgers gevonden nl. de weggooijurk en de weggooibroekjes. Maar waar gooien we het allemaal?

w.

I ~ 356

Px.

JEUGD MET EEN VREEMDE NAAM Een kloof tussen jong en oud is er steeds geweest. Sinds de tijd echter met zevenmijlslaarzen voortschrijdt, kan je welhaast gaan spreken van een kloof tussen jong en minder-jong. Twee jaar verschil is paradoksaal genoeg «een eeuwigheid» geworden. Wie zei ook weer « dat er maar drie leeftijden meer bestaan: die van de tiener, die van de twen en ... die van de ouwe zak! ? » (Zoek niet. 't Was Wim Sonneveld.) Zo'n kloof is maar moeilijk te overbruggen. Nieuwe ideeën hebben ingang gevonden bij een prille generatie, die echter scherper dan vroeger in het geweer komt tegen de dogma's en de zogenaamde ideale «way of life» van het verstarde deel van de gemeenschap. Nieuw in die (verscherpte) houding is ook de klemtoon op een vrediger, vrijwel paradijselijk leven dat zij voor mogelijk houden « als iedereen maar eens die met de kapitalistische pijpjesmelk ingezogen jacht op het geld» naast zich kon leggen. Maar die positieve toon kwam er niet onmiddellijk. Nieuw is ook de taal die de revolutionaire gemeente gebruikt. Ze is doorspekt met (natuurlijk) Anglo-Amerikaanse termen en hun «bastaardkinderen », en koene neologismen, die we alleen al op grond van sociale overwegingen (de bevordering van de communicatie tussen de generaties) zouden moeten behandelen. We zullen ons echter beperken tot de vreemde benamingen die het jonge volkje kreeg, zichzelf gaf en anderzijds ook bedacht voor die van het andere kamp: de ouderen, de geïntegreerden.

Fifties Er is het fenomeen geweest van de nozem) de half of helemaal in het leer verpakte, die door zijn agressieve opstandigheid de straten onveilig maakte. Op een gegeven (onzalig) ogenblik moest deze vaststellen dat hij zich te voet niet langer vlug genoeg «uit de voeten kon maken» en schafte zich het zware, tweewielige ros aan, dat hem, als variatie op hetzelfde thema, de naam brozem bezorgde. In dichte kladden (van drommen zullen we hier om bepaalde redenen maar niet spreken) zwierf dit motorvolkje rond: in Engeland werden ze de rockers: een gesloten gemeenschap, die er eigen gebruiken op nahield. En eigen insignes: een knots van I ~ 357

een ketting en een kruin met vetkuif (de opwaarts en verder achterover geklitte haarprop waarmee een be~{innende Elvis Presley furore maakte). De rockers hadden hun tegenspelers: dl~ mods} jongelui van de «betere standen », die er netje.s modieu; bij liepen, het haar wel een ietsje (te) lang, lIlaar alles bij elkaar toch nog, wat je kon noemen: «keurig ». Mods en rockers waren felle tegenstanders en bekampten elkaar vaak op verbeten wijze: legendarisch is de slag op het strand van Brighton. Mods en rockers waren nog knapen die gingen werken maar in hun vrije tijd «de teugels vierden ». l\an de zelfkant van die jeugdige maatschappij ontstond een « derde macht»: een macht die het moest hebben van de inertie: de zgn. beatniks; jongelui die zich kenmerkten door onmaatschappelijk, maar geweldloos gedrag. Je vond ze bij het vallen van de avond aan de voet van Nelsons kolom, bij de Cupido van Picadilly, op de Dam, kortom in steden waar er wel enige duizenden bij elkaar hokten. Zij kunnen de eerste drop-outs genoemd worden: zij onttrokken zich aan de gevestigde orde, deden niks alndat de « anderen» werkten, en trachtten zoveel mogelijk door hun levenswijze hun afstandname te bewijzen. Andere middelen zullen ze jaren later te baat nemen. Dan schoten ze opvallende pakken aan, slikten drugs of rookten pot (marihuana). 1 Een vrijwel identieke generatie steekt uit Amerika de wijdse plas over. Zij zijn de mensen die het met bloemen zeggen. Zij hebben zoveel tijd nodig om overal de vrede te verkondigen en af te geven op de alsmaar aanslepende oorlog in Vietnam, dat de dagelijkse arbeid andermaal in de verdrukking komt. Hun doel is het als een bovenaardse droom opdoemende Katmandu in Nepal, hun idealen verheven, hun kledij een psychedelische mengeling van bonte lappen (vandaar « blitskikker»: zeer hip, bont of ook wel een jofel ingepakt jongmens), hun woorden legio, hun daden beperken zich tot de meest primitieve en dichtst bij de natuur aansluitende handelingen. Zij haten overigens het ingewikkelde: zij zijn de hippies. Een exotische onderafdeling van hen noemt zich nog verhelderend: de yippies.

1

Junky (of junkie): slikker; een joint en een reefer zijn «vaktermen» voor marihuanasigaret Met een reefer kan men ook de roker zelf bedoelen.

I ... 358

Provotariaat In de Hollandse hoofdstad steken jongelui het hoofd op die het ook veel eenvoudiger willen. Zij eisen eerst en vooral een schone binnenstad, propageren o.m. een systeem van gemeenschappelijke witte fietsen voor openbaar vervoer, willen hun rotlucht uitklaren, goochelen met groen en... wekken tenslotte zelfs belangstelling buiten de grenzen. Om hun uitdaging aan het gewone en verworvene gaan zij als provo}s de geschiedenis in. Eigenaardig is dat zij zich niet buiten de politiek houden: hun actie is niet revolutionair, maar reformistisch geïnspireerd. Ze stellen bij de gemeenteraadsverkiezingen een lijst samen en krijgen een vertegenwoordiger in de raad. Een dergelijke houding zullen ook de kabouters aannemen, die dan toch weer naar een zuivere, leefbare en niet door het kapitaal beheerste san1enleving streven. De digger gaat nog een stap verder: hij wil een absoluut geldloze maatschappij. De consequenteh zeggen hun leventje-van-individu vaarwel en gaan in commune leven, modus vivendi die regelrecht ingaat tegen het gezinspatroon dat de kapitalistische \vereld zou hebben uitgedacht om elke enkeling aan banden te leggen. Het haar is andermaal een voornaam onderscheidingsteken: hun kapsel laten ze naargelang het al of niet gefriseerd is, wijduit staan of welig tierend neerkronkelen. Hun leuze: werken om te kunnen leven, waarmee ze dan weer van de nood een deugd maken. Zij laten zich ook zonder veel ergernis het langharige werkschuwe tuig noemen. «Ergens» voelen ze zich met dit collectief zelfs bepaald gevleid. Zij vormen immers de nieuwe incrowd: een groep van mensen met dezelfde instelling en nemen het op tegen het establishment, dat zijn wereld op het evangelie van de arbeid heeft gebouwd. Uit bovengenoemde in-crowd kunnen wij misschien nog vlug volgende « apartjes » lichten: de meisjes die in trossen zich vastkleumen aan vedettenschouders (de groupies)} de gewone vlotte meid (birdie of chick) en de opvallende prikkelgriet, stuk of stoot genoemd. Freaks} blitskikkers en scenevogels vind je overal: het zijn fraai of uitzinnig aangeklede jongens die zich vlot onder de mensen «bewegen» . Maar het uiterlijke werpt de brug niet tussen de ideeën. Voor « die van de gevestigde orde» heeft de digger alleen misprijzen: in zijn ogen zijn zij het klootjesvolk, zwanger van zulthoofden, graftakken (slome, domme japies ) of mafketels (niet-hippen) en eikels (sufferds), knerpen en knurften of minder liefkozend nog de zakkenwassers (de te bedaarden). 1-359

De vertegenwoordigers van het establishment (kortweg ook wel plastic people genoemd, heel waarschijnlijk om hun gebrek aan persoonlijkheid en overvloed aan wegwerpartikelen) blijven shitvogels : op alle gebied onbetrouwbaar. Hun cultus is die van het geld-om-het-geld, hun tijdverdrijf is de «dwangbuis» ( teeveetoestel), hun «produkten» groeien op tot kijkbuiskinderen : kortharig keurig tuig met wateroogjes, slappe beentjes en een uitgedijd verhard kruis.

P. N. KENT U ZE AL?

Bulkboeken: Er kon1t een nieuw soort boeken op de markt: ze zijn gedrukt op krantepapier en verschijnen ook in krantvorm, niet ingebonden of genaaid. De uitgever die ze in de handel brengt, noemt het bulkboeken} d.w.z. boeken die als onverpakte goederen worden verkocht. Is het bulkboek de opvolger van het pocketboek? Afwachten ... Smeerpijp: Tot nog toe stond dit woord alleen als scheldwoord bekend. Het was een synoniem van smeerpoets en vuillik. In de strijd tegen het milieubederf (Fr. nuisances) heeft het een nieuwe betekenis gekregen. De leidingen voor de afvoer van afvalwater naar een rivier, een meer of de zee worden in Nederland snleerpijpen genoemd en als zodanig geducht bestreden. Participatieonderwijs: In een Nederlandse krant werd onlangs melding gemaakt van plannen om een aanvang te maken met wat participatieonderwijs werd genoemd. Bij dit soort onderwijs wordt uitgegaan van één dag school en vier dagen praktijk. De mogelijkheid werd opengelaten om op den duur te komen tot twee dagen school en drie dagen praktijk. Ouderen: Het is al lang geleden dat men oude mensen ook ouden van dagen noemde. Omdat niemand graag oud wordt, zocht men naar een benaming waarin «oud» niet meer voorkwam. Zo hebben we dan bejaarden gekregen. Maar wanneer hen je bejaard? Toch zeker niet als je 65 bent en met pensioen gaat! Dus kwam er een aparte benaming voor deze nog-niet-ouden die toch op pensioen zijn: de 65-plussers. Nu blijken ook deze termen - zoals alle woorden die men eigenlijk een beetje schuwt niet meer aanvaardbaar te zijn. In Nederland althans gaat men het nu weer proberen met ouderen. Zullen we over een tijdje weer gaan praten over ouden van dagen (met een jeugdig hart) ?

w. I,., 360

Px.

I.

~

Algemeen

«TWEE PROEVEN » EN EEN AANTAL ANDERE UNIVERSITAIRE FOUTEN (1) Het universitaire onderwijs heeft in België een lange Franse voorgeschiedenis en de 'gevolgen daarvan zijn in taalgebruik en terminologie nog steeds duidelijk merkbaar. Administratieve en wettelijke teksten en termen - om maar niet te spreken van de academische huis-, tuin- en keukentaal - vertonen nog al te vaak sporen van Franse herkomst, zijn vaak onjuiste vertalingèn, dikwijls ook puristisch van aard of wat hun vorming betreft onnederlands. Kortom aan het universitaire taalgebruik valt nog heel wa t te verbeteren. Een en ander kan gemakkelijk gedemonstreerd worden aan een zin als de volgende (uit Universitair Onderwijs. Verzameling van wetten en reglementen. Brochure I. Ministerie van Nationale Opvoeding en Cultuur. Bestuur van het Hoger Onderwijs. April 1969): «Deze examenvakken zijn het voorwerp van twee proeven en van ten minste twee jaar studie. » Uit de volgende behandeling kan dan waarschijnlijk blijken dat taalwrg nog steeds niet het voorwerp is van de aanhoudende zorg van de «wetmakende » gemeente. (Mogelijke vertalingen van

faire l'obie! de kan men o.m. vinden in Verzorgde Schrijftaal van R. Talpaert en P. Buyse nr. 542, 4·~ druk 1966.) Ik krijg niet de indruk dat de zin in kwestie beter Nederlands wordt, d.w.z. beter geschikt voor de informatie-overdracht waarvoor hij bedoeld is, als ik faire l'objet niet door het hier gebruikte gallicisme, maar door een van de mogelijke goede Nederlandse ekwivalenten daarvan vervang. Daar is duidelijk meer voor nodig. Oók de vervanging van de hier onnederlands gebruikte term pruef door ... ja waardoor eigenlijk? Naar een Nederlands ekwivalent van Fr. épreuve zoekend, zijn we uiteraard geneigd in de eerste plaats aan examen te denken. Maar kunnen we er inderdaad mee volstaan proeven door examens te vervangen? Houdt een dergelijke correctie inderdaad een verbetering in? Om de gedachte die in de Franse zin is uitgedrukt, goed in het Nederlands weer te kunnen geven moeten we wel wat meer informatie hebben. De zin komt voor in een context die handelt over «het examen voor de graad van kandidaat in. ..» ( het kandidaatsexamen) en volgt op de opsomming ,van de vakken die de studie voor dat examen omvat. I ~ 361

Er is duidelijk sprake van een examen. Maar wat moeten we dan met die « twee proeven » ? Geen van de veertien betekenisonderscheidingen die Van Dale i. v. proef opgeeft blijkt in onze zin toegepast te kunnen worden. Zoekend in Gallas - mag de wetgever van alle Belgen veronderstellen dat ze snugger genoeg zijn om bij «twee proeven» aan «deux épreuves» te denken en bovendien zo vriendelijk om zelf maar naar de juiste vertaling én betekenis te zoeken ? - vinden we niets beter passends dan examen. De wet heeft het dus over « het examen voor de graad van ... » en over « twee examens ». Bedoelt de wetgever nu dat er drie examens zijn? Of dat er twee examens zijn? Of dat er één examen is dat niet ineens afgelegd mag worden maar in twee gedeelten gesplitst moet worden? Is het verder de bedoeling dat over de opgesomde vakken twee keer examen wordt afgelegd ? Of is het de bedoeling dat die vakken in twee groepen opgedeeld worden en dat er eerst over reeks a en vervolgens over reeks b geëxamineerd (niet: ondervraagd) wordt ? Als het kandidaatsexamen inderdaad bestaat en het bestaat bovendien uit twee examengedeelten, dan mogen we uit het feit dat er in onze zin ook nog sprake is van « ten minste twee jaar studie» misschien afleiden dat het kandidaatsexamen geheel of gedeeltelijk nà die twee jaar studie afgelegd mag/moet worden, of - wat zinvoller zou lijken - dat het eerste gedeelte van het examen afgelegd kan worden na het eerste studiejaar en het tweede gedeelte na het tweede. Als we door dit soort hooidorserswerk toch een goede interpretatie op het spoor gekomen zouden zijn, zouden we ons misschien ook, nog kunnen afvragen of er tussen beide examengedeelten (en dus ook tussen beide studiejaren) ook nog enige relatie verondersteld wordt zoals b.v. dat de student voor het eerste gedeelte geslaagd moet zijn om het tweede gedeelte af te mogen leggen (tot het tweede studiejaar toegelaten te worden) of nog : dat geslaagd zijn voor beide gedeelten gelijk staat met geslaagd zijn voor het kandidaatsexamen en leidt tot het behalen van de graad van kandidaat in ... ! Dergelijke vanzelfsprekendheden zijn toch waarachtig niet zonder belang. Maar nu gaan we ons zinnetje wel heel ver te buiten! De zin in z'n geheel laat niet de mogelijkheid open om tot het bestaan van twee reeksen van vakken te besluiten: «ten minste twee jaar studie» betreft duidelijk alle opgenoemde vakken. Er staat dus feitelijk niets anders. dan dat gegadigden voor de graad van kandidaat ten minste twee jaar moeten besteden aan de studie van de vakken in kwestie en dat ze over die vakken twee keer examen moeten afleggen. De mogelijkheid zit er nog wel in dat gedacht werd aan een schriftelijk en een mondeling examen - dat zou tenminste het zinloze tweekeer-examen-over-hetzelfde-vak nog enigszins kunnen redden. Wie zal het zeggen? ! 1-362

Summa summarum : er bestaat geen kandidaatsexamen! De aan ·onze zin voorafgaande paragrafen 1 tot en met 6 van Artikel 15 zouden dan ook beter niet kunnen beginnen met de zin: « Het examen voor de graad ... OlTIVat ...» maar met: «De studie voor de graad enz. » En op de opsomming van de vakken zou dan beter volgen: «De studieduur bedraagt ten minste twee jaar. Over elk van de genoemde vakken moet twee keer examen afgelegd worden. » Vermits hierboven duidelijk geworden is dat een dergelijke formulering informatief volstrekt onvoldoende is, wil ik nu proberen om tot een voorstel te komen van een tekst waaruit de betrokkenen zo nauwkeurig mogelijk zouden kunnen afleiden hoe de vork in de steel zit. Om er uit te komen lijkt het me nodig eerst maar eens te proberen of we, gebruikmakend van wat er aan een universiteit in werkelijkheid gebeurt, de uit te drukken gedachte te pakken kunnen krijgen. Wat doen studenten die de graad van kandidaat in een of andere wetenschap willen .behalen precies? Die studenten lopen gedurende hun eerste studiejaar een aantal colle~es over de in. de wet genoemde vakken. Aan het einde van dat jaar leggen ze over elk van deze vakken examen af. Alle' examens worden samen als een geheel beschouwd. De studenten die voor dat geheel slagen, mogen aan het tweede studiejaar beginnen. Tijdens dat jaar lopen ze weer een aantal colleges over de in de wet genoemde vakken, waarbij uiteraard nieuwe stof behandeld wordt. Aan het einde van het tweede studiejaar leggen ze weer over elk vak een examen af. En als ze ook nu weer over het geheel slagen, wordt hun de graad van kandidaat verleend. Wie zal uitmaken of deze manier van doen precies aan de bedoeling van de wetgever beantw00rdt ? Slechts een paar facetten van deze interpretatie wil ik even belichten, omdat daardoor wellicht duidelijk gemaakt kan worden dat er echt wel behoefte bestaat aan een exacte formulering van de betrokken wet. De aantekening van de kwalificatie « met onderscheiding» op het kandidaatsdiploma is in deze interpretatie uitsluitend afhankelijk van het examenresultaat na het tweede studiejaar, terwijl het diploma zelf toch de t\vee studiejaren samen betreft. Nog belangrijker lijkt me het feit dat door de afzonderlijke globale beoordeling van de studieresultaten per jaar, een student het diploma onthouden kan worden omdat hij voor een bepaald vak in het tweede jaar een onvoldoende haalt (b.v. 8 op 20), terwijl hij voor hetzelfde vak in het eerste jaar toch b.v. 13 op 20 gehaald kan hebben. Het kan bij deze gang' van zaken ongetwijfeld ook gebeuren dat een student toch het diploma krijgt met b.v. twee jaar na elkaar een onvoldoende voor Duitse taalkunde. En enkele jaren later kan de afgestudeerde in kwestie Duits doceren. 1-363

Dit hele verhaal kan uiteraard op verschillende manieren verteld worden. En ook als we het in de vorm van een voorschrift over de gang van zaken willen formuleren kunnen we nog verschillende kanten uit: b.v. 1) De stof van de genoemde vakken wordt over ten minste twee studiejaren verdeeld. Na elk studiejaar wordt over alle vakken geëxamineerd. Om tot het tweede jaar toegelaten te worden moet men voor het examen (of: in de examens, of : in alle examens, of : in ten minste x examens ?) geslaagd zijn. Als men voor het examen (of: cfr. supra) na het tweede jaar slaagt, behaalt men de graad van kandidaat in enz. 2) De stof van de genoemde vakken wordt in twee delen opgedeeld. Over ieder deel wordt apart geëxamineerd. De te volgen colleges bestrijken ten minste twee jaar. (Verder zoals sub 1). Deze beide formuleringen gaan er van uit dat er geen kandidaatsexamen is. Als het toch de bedoeling is dat er wel een kandidaatsexamen is, dan moet men na de opsomming van de vakken waarover dat examen gaat uiteraard andere formuleringen gebruiken, zoals b.v.: De stof van de genoemde vakken moet over ten minste twee studiejaren verdeeld worden. Na elk studiejaar moet men over elk vak een tentamen afleggen; of: moet men over elk vak met goed gevolg een tentamen afleggen. Samen worden de tentamina (of tentamens) na het eerste studiejaar als het eerste gedeelte, die na het tweede studiejaar als het tweede gedeelte van het kandidaatsexamen beschouwd. Als men voor beide. examengedeelten slaagt, behaalt men de graad van kandidaat in enz. « Deze examenvakken zijn het voorwerp van twee proeven en van ten minste twee jaar studie. » blijkt niet alleen geen Nederlands te zijn, maar ook helemaal geen zin: er wordt niets in meegedeeld. Niets van wat in de situatie waarop dit stukje wet toegepast zou moeten kunnen worden, voor zo velen van zo groot belang is, wordt er in gespecificeerd. Deze ontaa1 blijkt een goede illustratie te vormen van de stelling van Stutterheim « dat veel van wat slecht Nederlands wordt genoemd een uiting van troebel denken is » (C.F.P. Stutterheim, Wat is goed Nederlands? in Onze Taal 36,9 [1967]). Zo zijn er helaas in de Brochure I nog meer voorbeelden van onzinnig taalgebruik te vinden. Omdat niet duidelijk is wat bedoeld wordt, zijn ze eigenlijk niet te verbeteren. We laten ze daarom verder maar rusten en richten (in een volgende bijdrage) onze aandacht op een aantal verkeerde of verkeerd gebruikte termen waarvan het wel mogelijk is het goede Nederlandse ekwivalen t aan te geven.

G. G.

1-364

I.

~

Algemeen

NOG MEER UNIVERSITAIRE VERGISSINGEN (11) Studie en examens In de Brochure I) die we in de vorige bijdrage op de korrel genomen hebben,1 is herhaaldelijk sprake van « studiën» waar studie bedoeld is: de kandidaat moet aan zijn studie ten minste twee jaar besteden. De term studie wordt slechts in verband met het hoger onderwijs gebruikt. Als er sprake is van « de lagere secundaire cyclus », zoals op blz. 14, is « studie» niet op zijn plaats; alleen de term onderwijs kan dan gebruikt worden. Hetzelfde geldt m.b.t. examens: in het middelbaar en lager onderwijs worden de vorderingen van de leerlingen op grond van proefwerken beoordeeld. Ook de cijfers van repetities (niet: herhalingen), beurten en huiswerk (niet: huiswerken) dienen in de beoordeling betrokken te worden. Wie aan alle voorwaarden voldoet en het eindexamen met goed gevolg heeft afgelegd) behaalt het diploma of verkrijgt het getuigschrift. (Ik zie niet in waarom er voortdurend sprake is van einddiploma of van diploma van beëindigde studie, bekwaamheidsdiploma of -getuigschrift.) Als men' het maturiteitsexamen met gunstig gevolg heeft afgelegd of voor dat examen geslaagd is, en daardoor in het bezit of bezitter (houder is minder gebruikelijk) is van het maturiteitsdiploma, wordt men tot de universitaire examens toegelaten. Bezitters van dat diploma voldoen aan de toelatingseisen (niet toelatingstitels, zoals op blz. 12 staat) en hebben dus toegang tot de universitaire examens, maar niet eerder dan nadat zij aan hun studie « de bij de wet voorgeschreven duur hebben gegeven» zoals het op blz. 11 geformuleerd is. Op blz. 9 staat er wel besteed Lp.v. gegeven, maar de beide teksten samen maken de bedoeling van de wetgever toch niet helemaal duidelijk. Als de wetgever op blz. 11 meedeelt dat «de academische graden worden toegekend ten gevolge van de examens vermeld enz. », zegt hij met «ten gevolge van» hoogst waarschijnlijk veel minder dan in de bedoeling heeft gelegen, want dat zal wel geweest zijn dat die toekenning gebeurt na het met gunstig gevolg afleggen van de examens in kwestie.

1

Zie Taalbeheersing I .. 361 v.v.

I .. 365

St~Jdierichtingen

Tot de academische graden behoren nog steeds die van kandidaat, licentiaat en doctor «in de wetenschappen» (blz. 8), al is er uitentreuren de aandacht op gevestigd dat het Franse « sciences » in dit geval door natuurwetenschappen vertaald dient te worden. De verklaring daarvoor is heel eenvoudig dat ook vaderlandse geschiedenis) Nederlandse taalkunde) diergeneeskunde (niet meer: veeartsenijkunde, zoals in de lijst op blz. 8 staat) en psychologie wetenschappen zijn. Tot de natuurwetenschappen behoren o.m. de wiskunde of mathemathica (niet: wiskundige wetenschappen, zoals op blz. 25 staat) , de scheikunde of chemie (niet: de scheikundige wetenschappen, ib.), de delfstofkunde of mineralogie (niet: delfstofkundige wetenschappen, ib.), de aardrijkskunde of geografie (niet: aardrijkskundige wetenschappen, ib.), de planten' dierkunde of biologie (niet: biologische wetenschappen, blz. 26) en de artsenijbereidkunde of farmacie (niet: farmaceutische wetenschappen, ib.). De faculteit der u'iskunde en natuurwetenschappen omvat o.m. de genoemde wetenschappen als studierichtingen. In iedere studierichting dienen een aantal vakken bestudeerd te worden, elk met zijn eigen studie- en examenstof. Ook die vakken hebben .eigen Nederlandse namen, wat de wetgever kennelijk niet in àlle gevallen bekend is geweest. Zo is er b.v. de dierfysiologie of animale fysiologie (niet: fysiologie der dieren, zoals op blz. 28 staat), de plantenfysiologie of vegetatieve fysiologie (niet: fysiologie der planten, blz. 29), de (theoretische) receptuur (niet: magistrale farmacie, zoals op blz. 33 te vinden is) en de plantensystematiek (niet: stelselmatige plantkunde, blz. 29).

Colleges De vakken worden tijdens de colleges (niet: cursussen, zoals op blz. 40 staat) onderwezen of gedoceerd. De docent (degene die doceert) hoeft niet noodzakelijk de hoogleraar te zijn, tot wiens leeropdracht het vak behoort (niet: die titularis van de cursus is); dat kan ook een lector zijn, of een docent (in de Belgische zin), een assistent of een wetenschappelijk medewerker. De namen van de docenten en de door hen te geven colleges vindt men in de studiegids,. nadere gegevens omtrent plaats en tijd van de colleges vermeldt het (college) rooster en wijzigingen of bijzonderheden worden ad valvas of op het bord aangekondigd. Niet overal is het volgen of het bijwonen van de colleges verplicht. Maar in vele gevallen wordt college lopen wel aangeraden. 1,,366

In sommige opleidingen is er niet alleen een theoretisch gedeelte, dat een aantal, gedurende een bepaalde tijd te volgen colleges omvat, waarvan de behandelde (niet: geziene) stof tevens examenstof is, het verrichten van enig onderzoek en het maken van ,een scriptie (een wetenschappelijk opstel), 'maar bovendien een praktisch gedeelte, dat practica of praktisch werk omvat en vaak ook werkzaamheden op een wetenschappelijk instituut, op een afdeling van het academisch ziekenhuis of in een kliniek te verrichten (niet: de kliniek bezoeken, zoals op blz. 32 staat), botanische of zoölogische excursies, of een stage (en niet: een proeftijd, zoals op blz. 32 te vinden is) die gelopen of volbracht moet worden (<< welke prestaties als intern omvat» staat er t.a.p. ook nog bij, maar Joost mag weten wat de wetgever daarmee bedoeld heeft ! )

Verhandeling Ter verkrijging van de graad van licentiaat in o.m. de wijsbegeerte is ook een verhandeling nodig. Niemand weet precies wat dat is ! En de op blz. 21 van onze Brochure te lezen commentaar maakt niemand veel wijzer. Daar heet het «dat de auteur op correcte wijze de resultaten (moet kunnen) uiteenzetten van een persoonlijk, objectief en methodisch werk, waarvan de hoedanigheid belangrijker is -dan de omvang ». De verbindingen «op correcte wijze », «de r~sultaten uiteenzetten », «methodisch werk» en de term « hoedanigheid» zijn op zichzelf misschien niet verkeerd, maar het gebruik dat er hier van gemaakt wordt, bevredigt het Nederlandse taalgevoel toch niet. Zo suggereert' «correct» dat er regels of normen zijn, wat m.b.t~ de verhandeling nu juist niet het geval blijkt te zijn; «uiteenzetten» wordt eerder met opvattingen, denkbeelden, theorieën verbonden, dan met resultaten ; i.p.v. «werk» zou je hier eerder onderzoek verwachten; « hoedanigheid» doet in de zin van kwaliteit (in het enkelvoud) wel een tikkeltje puristisch of zelfs ouderwets aan. Het merkwaardigste van de hele uitleg is evenwel dat in het midden wordt gelaten of de auteur v'an de verhandeling het onderzoek in kwestie ook zelf ondernomen dient te hebben: niets maakt het onmogelijk dat hij de resultaten van het persoonlijke, objectieve en methodische onderzoek van een ander beschrijft! Het enige dat van hem verwacht mag worden is dat hij een en ander op correcte wijze doet - voor heel wat studenten uit de tweede licentie ongetwijfeld een hele geruststelling! De term verhandeling wordt overigens in dezelfde Brochure ook m.b.t. het middelbaar onderwijs gebruikt (blz. 15). Ook in I ~367

die context ontbreekt een definitie, zodat volledig in het midden gelaten wordt of, en eventueel in welk opzicht, deze verhandelingen van elkaar verschillen.

Promotie De promotie (de verkrijging of de toekenning van de doctorsgraad of de doctorale graad of de graad van doctor) geschiedt op grond van een proefschrift of een dissertatie, waaraan een stelling moet worden toegevoegd (die in onze Brochure) blz. 39 ten onrechte «bijkomend» heet). De stelling dient van te voren door de examencommissie te worden goedgekeurd (niet aangenomen, zoals op blz. 30 staat); het proefschrift moet (niet: zal, ib.) tegen de bedenkingen van de faculteit - zo luidt de Nederlandse formule; in onze wet staat niet waartegen, maar wel « in het openbaar », wat, vermits alle examens, blijkens artikel 36 (blz. 40) openbaar zijn, een överbodigheidje genoemd mag worden ~ verdedigd worden. De plechtigheid waarop dit gebeurt heet ook promotie,. het verwerven van de doctorsgraad heet promoveren of, minder gebruikelijk, doctoreren: hij is gepromoveerd op een proefschrift over ademhalingsmoeilijkheden bij garnalen. Wie gepromoveerd is heeft het doctoraat of de doctorsgraad) de doctorsbul} de waardigheid van doctor verworven; hij mag zich doctor noemen, de doctorstitel voeren en de afkorting (liever niet abbreviatie, zoals op blz. 64 staat) dr. voor zijn naam zetten. Hij heeft ook bewezen zelfstandig te kunnen werken en wetenschappelijk onderzoek te kunnen verrichten (en niet: de geschiktheid tot het persoonlijk werk en tot het ... onderzoek te hebben, zoals op blz. 30 staat). Alleen bij promovendi dient de examencommissie dat te onderzoeken; bij andere examinandi of kandidaten die een graad willen behalen (en niet « de aspiranten tot de graad », zoals op blz. 34 staat) hoeft dat niet.

Studiebeurzen Dit allemaal, en nog veel meer dingen waarvoor het Nederlands altijd weer geschikte namen blijkt te bezitten, gebeurt ieder jaar weer, tussen het begin van het academiejaar of collegejaar (niet: de opening der cursussen, zoals op blz. 43 te lezen is) en het einde daarvan. En wie dat niet genoeg vindt kan, als hij zijn studie voltooid of beëindigd heeft, of afgestudeerd is, nog proberen een van de beurzen te krijgen die van rijkswege of op grond van (en niet: in uitvoering van) culturele verdragen door buitenlandse regeringen worden verleend.

I ~368

Er zijn beurzen ten behoeve van (en niet voorbehouden aan), zoals de brochure Studiebeurzen voor het buitenland (uitgegeven door het Bestuur der internationale culturele betrekkingen van het Ministerie van nationale opvoeding en cultuur, blz. 5 zegt) studenten die hun studie in het buitenland wensen voort (niet: verder, ib.) te zetten, ten behoeve van wetenschappelijke onderzoekers, en ook voor bijwoning van een vakantiecursus. De sol~ licitanten naar (niet: de bestemmelingen ib.) zo'n beurs moeten aan een aantal voorwaarden voldoen: De gegadigden dienen zich tijdig aan te melden,. zij moeten hun a-anvraag (niet : kandidatuur, blz. 6) door middel (nîet: aan de hand, ib.) van een formulier, dat bij het Bestuur verkrijgbaar is, indienen. Dat formulier moet, zo lezen we op blz. 6, « volledig ingevuld en getypt worden », wat uiteraard beter met de schrijfmachine ingevuld kan zijn, want de formulieren zijn waarschijnlijk zelf wel gedr\lkt! (Waarom moet er bij dat ingevuld altijd weer « volledig» staan ?) Verder heet het dan dat «onvolledige formulieren» teruggestuurd worden, terwijl die beter helemaal niet aan de sollicitanten toegezonden hadden kunnen worden, dan was dat heen-en-weer overbodig geweest! Als de bedoeling is dat onvolledig ingevulde formulieren geweigerd worden, zou dat beter meteen gezegd kunnen worden. De selectie wordt door de «Belgische bevoegde overheden» (blz. 6) gedaan, wat in ieder geval bevoegde Belgische moet wezen. :En overheid (in het enkelvoud) is naar mijn gevoel ruim voldoende ; maar misschien zijn de autoriteiten bedoeld ? Waarom wil men dat « bevoegd» er ook nog bij? Het doet op zijn minst toch wel ironisch aan ! Zodra (van ... is overbodig) de beslissing bekend (niet: gekend) is, wordt ze (niet: zal ze enz.) aan alle sollicitanten, al of niet in aanmerking komend (en niet: weerhouden, zoals op blz. 6 en 7 staat) medegedeeld. Het spreekt vanzelf dat we van het Ministerie van nationale opvoeding en cultuur verwachten dat deze mededeling in onberispelijk Nederlands gebeurt. Het Ministerie is er immers al lang van overtuigd dat al wie bij het onderwijs betrokken is « aan de taalopvoeding de grootste aandacht dienen te besteden» (Voorlopige Onderrichtingen Moedertaal 1947) Of zijn er m.b.t. het Nederlands van het departement nog steeds geen definitieve instructies gegeven ?

G. G.

1--369

KENT U ZE AL?

Kabeltelevisie: In bedrijven, ziekenhuizen, universiteiten en elders waar verschillende personen gelijktijdig een produktieproces, een operatie, een college enz. moeten kunnen volgen, gaat men over tot de installatie van kabeltelevisie. De opnamen worden d~n niet via een zender uitgezonden, maar gaan van de camera vià kabels naar de televisietoestellen die in het gebouw of in verschillende gebouwen. zijn opgesteld. Dit systeem zou ook kunnen worden gebruikt om plaatselijke televisieuitzendingen te verzorgen, maar volgens de geldende voorschriften is dit in ons land niet mogelijk. Druktoetstelefoon: Telefoontoestellen met draaischijf hebben hun beste tijd gehad. Draaien is er binnenkort niet meer bij ... en vergissingen bij het draaien dus ook niet meer. We krijgen mettertijd allemaal een druktoetstelefoon. In Utrecht krijgen binnenkort vijftig abonnés een druktoetstelefoon. Volgens een mededeling in de kranten hangt dit samen met de ingebruikneming van ~en computergestuurde telefooncentrale. Worden we straks ook volledig computergestuurd ?

Wetswinkeljrechtswinkel: Er zijn mensen die als ze moeilijkheden hebben met een medemens, achteloos zeggen: «Ach, daarover zal ik mijn advocaat even bellen ». Een eigen advocaat die je zo maar kan bellen lijkt ons een niet te overtreffen statussymbool. Daar kijkt de gewone sterveling van op. Hij heeft geen eigen advocaat. Hij komt eigenlijk nooit over de vloer bij een advocaat. Drempelvrees ! Dat schept wel enige ongelijkheid onder de mensen en het is best mogelijk dat de man zonder advocaat - en zonder geld - aan het kortste eind trekt bij een geschil met iemand die «zijn advocaat even kan bellen ». Dat denken tenminste de jonge juristen of juridische studenten die, eerst in Engeland en nu ook in Nederland, spreekuren houden in volksbuurten, waar iedereen hen o.m advies kan vragen. Omdat zo'n spreekuur soms in een café, soms in een oude winkel wordt gehouden, en iedereen er vrij in en uit kan lopen, is de benaming wetswinkel (Eng. law shop) of rechtswinkel wel een bijzonder rake vondst.

w.

1--370

Px.

I. ~ Algemeen KUIPERS IN TROEBEL SPRAAKWATER Een Vlaamse vriend vroeg me onlangs in volle ernst, of je in het Nederlands de r hoort uit te spreken als een soort j. Het was hem al zo vaak opgevallen, die j-achtige articulatie van de r) als hij in zijn Vlaamse huiskamer de Gooise radio- of televisieuitzendingen beluisterde en bekeek, en hij was er kort tevoren zelfs ingevlogen toen de Noordnederlandse omroepster een televisieprogramma over kuipers aankondigde. Mijn Vlaamse vriend heeft een grote belangstelling voor alles wat naar historie zweemt en zo'n programma over een oud beroep leek hem wel iets. Hij schoof onderuit en ging er op zijn gemak voor zitten, in afwachting van de kuipers. Maar wat hij zag: enkel vissen. Niet in kuipen of tonnen, maar vrolijk in hun element: honderden vissen, duizenden ... Ze buitelden over zijn scherm, en de filmcommentator , die intussen de taak van de omroepster had overgenomen, bleef het bij al die vissen maar hebben over kuipers: de kuiperteelt, het kruisen van kuipers) wilde kuipers)

goudkuipers) edelkuipers ... Mijn vriend, tamelijk goed bij de tijd, begon tenslotte te begrijpen dat het niet over kuipers ging, maar over karpers) en dat de Gooise omroepster en haar collega hem tuk hadden gehad door niet over karpers maar over kajpes te spreken - een in het Nederlands niet voorkomende klankencombinatie, die een verwarring met het wel bestaande en ongeveer eender klinkende kuipers heel begrijpelijk maakt. Een hinderlijk soort spjaakgebjek. Coterietjestaal, als ik 't goed peil: een articulatie waarmee je laat horen, dat je bij een bepaald groepje van ingewijden hoort. Een artistiekerig-doenerijtje:

U luistejde naaj een concejt dooj de hajpiste Mia 5paajgajen. Luiste-aajs) tot mojgen! Oorspronkelijk lijkt me dit misbruik ontstaan bij sprekers die niet wisten te voldoen aan de wens van hun spraakleraren. De r kun je in het Nederlands op twee manieren vormen: door de huig te laten trillen tegen het verhemelte, of door de tongpunt te laten roffelen tegen de boventanden. Een serie plofjes, van het ene orgaan of van het andere; de één doet 't zus, de ander zo -dat verschilt soms naar streek, soms naar personen. Spraakleraren nu, vinden dat je alleen maar die tong-r mag gebruiken. Achter in de mond spreken schaadt de stem, zeggen ze, en een klassiek I . . 371

toneelstuk zou, afgezien daarvan, zelfs niet tot z'n recht komen anders dan met die tong-re Ze hebben er zelfs foefjes voor, om leerlingen met keel-r aan die tong-r te wennen. Ze laten die leerlingen zinnen zeggen als ~« Ik ga met de tdddddein naar Amsteddddddam. » Vaak achter elkaar en steeds vlugger. De d wordt namelijk gevormd als één plofje tussen tongpunt en boventanden; wie nu een hele reeks van die d-tjes snel achter elkaar zegt, vormt vanzelf zo'n tong-re Sommige leerlingen - acteurs of beroepssprekers - lukt dat. Andere niet. Ze blijven steken halverwege tussen hun huiselijke keel-r en het ideaal van de tong-re Halverwege, dat wil zeggen: op het midden van de tong. En op het midden van de tong - tussen tong en verhemelte, om precies te zijn - vormen we de j. Vandaar dat spjaakgebjek} dat haastig wordt overgenomen door anderen uit het artistieke of semi-artistieke coterietje, omdat die anderen vinden dat zoiets wel pjecieus staat - of liever: klinkt. Afschaffen dat spjaakgebjek! Liever een eerlijke, ronde keel-r dan zo'n misbakken j-achtig geluid.

Brouwers Er zijn wel Nederlanders die zo'n keel-r veroordelen en 'm karakteriseren als «brouwen ». Een misverstand! Bggggouwen is : de r g-achtig maken: verschuiven naar de achterkant van de tong. Een defect, dat typisch is voor de Haagse volkstaal en ook wel voor het «deftige Haags» - voor het geaffecteerd spraakgebruik in het algemeen trouwens, dat je heus niet alleen in Den Haag tegenkomt. Dat deftige bggggouwen is evenzeer een spggggaakgebggggek als die j-achtige articulatie van de reen spjaakgebjek is. Het staat wel vast, dat de tong-r in het Nederlands de meest oorspronkelijke vorm is geweest en de keel-r een zelden voorkomende afwijking ervan. In de tijd toen' het Frans als « deftig» werd beschouwd, moeten er meer en meer mensen gekomen zijn, die het erg apart vonden van die tong-r een keel-r te maken : te gaan bggggouwen op z'n Frans. Hoe dan ook: het één klinkt vandaag de dag in het beschaafde Nederlands even zot als het ander - opzettelijk bggggouwen is even dwaas als het j-achtige articuleren van de r. Voor ons hedendaagse Nederlands blijft gelden: de r wordt gevormd of door een roffel van de huig tegen de boventanden, of door de huig te laten ratelen tegen het verhemelte. Welke mogelijkheid men kiest: het zal een van deze twee moeten zijn. Een vreemde uitvinding van de Gooise nieuwsdiensten is het woord zogenoemd. Het is opzettelijk geïntroduceerd door een 1--372

hoofdredacteur die vreesde, met het algemeen gangbare zogenaamd op lange tenen te zullen trappen. Zogenaamd 'kan namelijk behalve een neutrale ook een ongunstige betekenis hebben. Spreek ik van «de zogenaamde vredesbeweging », dan kan dat - heel neutraal - betekenen: «de organisatie die zich vredesbeweging noemt '», «de zogeheten vredesbeweging»; ik kan er echter ook mee uitdrukken: «'t Is me de vredesbeweging wel; met de mond belijden ze de vrede, maar 't zijn je reinste extremistische moordenaars! ». Bedoelde hoofdredacteur, bevreesd dat men hem in alle gevallen de laatste bedoeling in de sèhoenen zou schuiven, heeft daarom voor eens en altijd het gebruik van het woord zogenoemd aan zijn medewerkers voorgeschreven. Dwaas blijft het; de gemiddelde Nederlander gebruikt in dergelijke gevallen nu eenmaal het woord zogenaamd, en daar kan geen hoofdredacteur van een nieuwsdienst iets aan veranderen.

Cyprisch Cyprus is de laatste tijd niet meer zo in het nieuws als het wel eens geweest is. Maar komt het ter sprake, dan zitten we meteen weer opgescheept met de Cypriotische kwestie. Althans bij de Noordnederlandse nieuwsdiensten; de Vlaming spreekt gelukkig heel nuchter van de Cyprische kwestie. De Vlaming heeft gelijk. De Cyprioot, als persoonsnaam, ligt mij ook al niet erg. We kennen de Syriër en de Engelsman, de' Italiaan en de Duitser, de Egyptenaar, de Spanjaard en de Rus. Waarom moeten we nu speciaal de bewoner van Cyprus aanduiden met dat Franse achtervoegsel -ioot ? Maar goed: de Cyprioot laat zich niet meer verdrijven. Hij is zelfs in onze woordenboeken doorgedrongen en we zullen dus vrede met hem moeten hebben. Maar aan dat bijvoeglijk naamwoord Cypriotisch, die zotte uitvinding van de Nederlandse journalisten en nieuwsdiensten, zal ik nooit \vennen. Ons taalsysteem kent geen achtervoegsel -iotisch. En bij Cyprus vormen wij Cyprisch, tenzij we het hebben over een cyperse kat. Cypriotisch klinkt in mijn oren idiotisch - om niet te zeggen: idioot-iotisch. Een populaire taalfout, die je allerwege, maar ook veel voor microfoons hoort maken, tekende ik, van een tévé-actualiteitenrubriek, onlangs twee keer op binnen drie minuten: ons onderwerp gaat over... , met - binnen diezelfde drie minuten nog een keer als variant: ons onderwerp betreft... Fout! Een praàtje gaat over iets. Een artikel ook. En een boek, een verhandeling, een lezing, een verhaal - noemt u maar op ... Al die dingen gaan over iets. Of ze betreffen iets. Maar het I ~ 373

onderwerp van die dingen gaat niet over iets, en iets betreffen doet 't evenmin. Het onderwerp van een verhaal, een praatje, een artikel, of wat dan ook, is iets - zonGer meer. Dus: ons programma gaat over XIJZ. Ol: ons programma betreft XIJZ. Maar: het onderwerp van ons programma is XIJZ .' Spellinguitspraak Nog even aandacht voor een, voor de microfoon en van sprekers in het algemeen, vaak te vernemen uitspraakfout : de uitspraak van de z in zeventig} langzaam} behulpzaam enz. Men laat die klinken als de z in bijvoorbeeld zeven of zalig met een stemhebbende medeklinker dus: een medeklinker waarbij de stembanden meetrillen. In feite hoort in de genoemde gevallen die z te klinken als een stemloze medeklinker: zoals de s in suiker dus. Voor het geval langzaam komt daar dan nog bij dat men het eerste deel van de samenstelling laat klinken als lang in «het duurt lang », terwijl het hoort te klinken als lank: lank-saam dus, niet lang-zaam. We staan hier voor het verschijnsel van de zogenaamde spellinguitspraak - een fout die wordt gemaakt door veel Nederlandse sprekers als ze hun tekst oplezen van een papiertje, of trouw uit het hoofd hebben geleerd. Ze laten zich dan door het letterbeeld verleiden, letters uit te spreken, in plaats van de klanken te vormen die in zo'n geval in het Nederlands gangbaar zijn. Een veelvoorkomende spellinguitspraak in het Nederlands is het nadrukkelijk laten horen van alle nJs aan het eind van een woord: lopen} kijken} gaat u zitten. Algemeen gangbare spreektaal is, de aan de n voorafgaande e ietwat te Iaten « zweven », zonder anderzijds weer te vervallen in een plat lopû kijkû} zittlt. Spellinguitspraak ook in een dialoogje als dit: J

Kijk} één aap op één fiets.' Waar? Daar gaat HIJ .' IK zie HEM niet. Kijk dan} daar heb je HEM. a ja} nu zie ik HE.lIl ook.' De normaal beschaafd sprekende Nederlander gebruikt in zo'n geval (zonder nadruk!) verzwakte vormen: }k Zie }m Daar heb ie }m} daar gaat ie} nu zie ik }t ook. En wel bijzonder hinderlijk en soms zelfs verwarrend, is die uitspraak van het lidwoord een alsof het ging om het telwoord één - zoals in één aap op één fiets. J

1--374

Assimilatie Om terug te keren tot gevallen als zeventig en behulpzaam: hier werkt het verschijnsel van assimilatie. Zegt u zak) dan hoort u op het eind van het woord een ~< scherpe », stemloze k,o zegt u zakdoek) dan heeft die k de stemhebbende klank van b.v. het Franse garçon) het Duitse Garten) het Engelse good. De op de k volgende stemhebbende d-klank heeft namelijk die k stemhebbend gemaakt. In sluisdeur hetzelfde: u hoort hier sluizdeur. Omgekeerd: de v in feestvieren wordt door de voorafgaande stemloze s stemloos gemaakt en u hoort: feestfieren. In behulpzaam heeft de stemloze p datzelfde effect op de oorspronkelijk stemhebbende z: behulpsaam. In zeventig schijnt zo'n assimilatiewet niet te kunnen werken ; er gaat immers niets aan die z vooraf. We hebben hier echter te doen met een verdwenen voor-klank, die nog altijd doorwerkt: in het middelnederlands vinden we de vorm tseventich en die t is door een restant van het oud-Germaanse voorvoegsel ant- waarmee alle telwoorden van zestig tot negentig werden ingeleid. We hebben die t laten staan in tachtig; we laten 'm horen in zestig en zeventig. Vandaar dat we zeggen: zes, zestien, maar: sestig)' zeven) zeventien) maar: seventig. Een ander assimilatiegeval vindt men weer in woorden als toonbank of onmiddellijk, die niet uitgesproken behoren te worden als toon-bank en on-middellijk) maar als toombank en ommid-

dellijk. Men kan van de taalgebruiker natuurlijk niet eisen dat hij al dergelijke klankwetten kent. Hij dient ze echter onbewust toe te passen, zich af te vragen: hoe klinkt zo'n woord als ik het normaal uitspreek. De radio- of televisiespreker die, lezend van zijn papierje, zich aan dergelijke spellinguitspraken bezondigt, maakt de zaak echter voor die taalgebruiker wel verwarrend, juist doordat hij zijn uitspraakfouten verbreidt via zo'n invloedrijk medium. B. J. (t)

I ... 375

KENT U ZE AL? Hartbewakingseenheid : In moderne ziekenhuizen beschikt men over een afdeling waar hartpatiënten onder voortdurende controle staan zodat in kritieke situaties onmiddellijk kan worden ingegrepen: de hartbewakingseenheid. W iebeltax: In Nederland is een nieuwsoortige belasting ingevoerd. Het bedrag ervan varieert naargelang van de conjunctuur. De belastingbetalers hebben er reeds een benaming voor gevonden, nl. wiebeltax: van het ww. wiebelen, d.i. over en weer bewegen, en het Engelse tax. Merkwaardig is dat op deze wijze het Belgische «taks» in de betekenis van belasting nu ook zijn intrede in Nederlands doet, zij het in een Engels kleedje.

Witte pompen: Toen de provo's nog « in » waren, hadden ze in Amsterdam het zogenaamde witte-fietsen-plan voorgesteld: witgeverfde fietsen zouden ter beschikking van de inwoners worden gesteld, die op deze wijze meer zouden gaan fietsen en minder in hun auto zouden zitten. Dit onorthodoxe plan is toen niet doorgegaan maar de associatie tussen «wit» en «onconventioneel» is gebleven en heeft allerlei toepassingen gevonden. Benzinepomphouders die goedkope benzine gingen verkopen, schilderden hun pompen wit: witte pompen. Alternatieve scholen: Van recentere datum is het gebruik van de term « alternatief» in de betekenis: afwijkend van het gebruikelijke, progressief. Leerlingen of leraren die het niet eens zijn met de directie komen met alternatieve plannen of gaan over tot de oprichting van alternatieve scholen.

Welzijnswerker: De grote welvaart maakt ons niet altijd gelukkig. Het milieubederf, de overbevolking, de geestelijke druk waaraan wij in onze op produktiviteit gerichte maatschappij voortdurend blootstaan, hebben vooral bij de jongeren een tegenstroom doen ontstaan. Zij stellen tegenover materiële welvaart het begrip welzijn) d.w.z. de zorg voor een fysisch en psychisch evenwichtig leefmilieu. Zij die zich beroepshalve met welzijnszorg bezighouden (maatschappelijk werkers e.d.) noemen zich zelf welzijnswerkers.

w.

I .. 376

Px.

I. ,.; Algemeen HET W.N.T. In februari 1972 is de twintigste aflevering verschenen van het eenentwintigste deel van het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Met deze aflevering, de vierhonderdveertigste in de reeks, die de woorden vlot tot en met vluwe behandelt, heeft dr. C. Kruyskamp het eenentwintigste deel van het W.N.T. voltooid. Dit deel telt 2542 kolommen; Kruyskamp heeft er sedert 1957 aan gewerkt. Het vormt de 26~' band van het geheèl waarvan de eerste uit 1882 dateert. Op de vraag welk jaartal op het laatste deel zal komen te staan kan niemand een antwoord geven. De redactie zelf meent dat het Woordenboek nu voor circa 5/7 klaar is: er zouden nog ongeveer 200 afleveringen nodig zijn. Uitgaande v'an een bezetting van zes redacteuren die ieder één aflevering per jaar produceren zou verwacht mogen worden dat het W.N.T, omstreeks het jaar 2000 voltooid is. « Wat zullen ze blij zijn, wanneer ze aan de zij zijn» heeft Mr. Hubrecht de toenmalige Secretaris-Generaal van Binnenlandse Zaken al in 1882 uitgeroepen, en we kunnen ons levendig voorstellen dat er op dat moment ook een zucht van verlichting door de Nederlandse taalkundewereld zal gaan. Het zal dan weliswaar heel lang geduurd hebben, maar toch zal de voldoening en de trots over het bereikte resultaat de overhand hebben. De geschiedenis is immers in het midden van de 19t' eeuw begonnen. Aan de basis ervan ligt, zoals Matthijs de Vries het formuleerde, de bij Nederlanders en Vlamingen groeiende behoefte om over de politieke grens heen « te getuigen van de eenheid der taal, die in de beide delen van het Dietsche vaderland eenzelfde afkomst bewijst; het moet bij de kinderen van eenzelfde voorgeslacht het besef versterken van den band die allen omsnoert; het moet een gedenkteken zijn hunner broederlijke gezindheid, een plegtanker hunner duurzame vereeniging op het gebied van letteren en taal».

Het eerste ontwerp van wat als « Nederlandsch Taalmuseum » opgevat zou worden, is in 1852 gepubliceerd. Op 1 februari 1853 richt de eerste redactie, bestaande uit Matthijs de Vries, L. A. te Winkel en de Leuvense hoogleraar Kanunnik J. B. David, een oproep « om ieder, die in staat mocht zijn iets bruikbaars bij te I - 37ï

dragen, daartoe dringend uit te nodigen ». Velen helpen mee. De vlijt van sommige vrijwillige medewerkers is gewoon verbluffend: enkele mensen brengen 6282 vellen met termen uit het zeemansen scheepsbouwvak bijeen; anderen verzamelen 4500 woorden ui t het ingenieursvak. « Bij het verzamelen van uittreksels uit vaderlandsche dichters en prozaschrijvers van ouderen en nieuweren Tijd zijn ons een dertigtal medewerkers behulpzaam geweest » zo schrijft De Vries in 1882 (Inleiding, Deel I, XV). En hij noemt dan o.m. Ph. Blommaert, J. M. Dautzenberg, P. van Duyse, F. A. Snellaert, J. van Beers en M. Rooses. Met dat materiaal gaan De Vries en zijn helpers aan het werk. Ze willen tot 1637 (het jaar van de Statenbijbel) teruggaan, alle "echte" Nederlandse woorden optekenen, aan de hand van citaten uit alle "goede" schrijvers het gebruik ervan illustreren en de herkomst ervan aangeven. Ze ontwerpen een eigen spelling (de spelling De Vries en Te Winkel), tekenen in 1864 een contract met de uitgevers en verwachten een deel of twaalf nodig te hebben en het werk nog bij hun leven voltooid te kunnen krijgen. Het entoesiasme en het idealisme zijn groter echter dan de materiële mogelijkpeden : de financiële basis laat alles te wensen over. In een van zijn verslagen vermeldt De Vries dankbaar dat de Nederlandse regering 500 gulden heeft geschonken en dat de Belgische 1000 fr. beschikbaar heeft gesteld als vergoeding voor de verrichte werkzaamheden gedurende de voorbije... vier jaar ! Het beschikbare materiaal is wel aanzienlijk, maar lang niet, volledig ; op vele terreinen zijn er grote lacunes. Die moeten aangevuld worden. De citaten moeten uitgeschreven worden, het materiaal moet bewerkt worden. De beoogde volledigheid blijkt onbereikbaar bij gebrek aan mensen en geld. Maar... in 1864 verschijnt de eerste aflevering. De 12.000 oorspronkelijke intekenaren vinden dat wel iets, maar toch geenszins een geruststelling met betrekking tot voltooiïng van de ambitieuze onderneming. Gezelle, een van de velen die zich ironisch of spottend over het werk van De Vries uitlaten, schrijft in 1865: «'t Is waar, als wij tijd van leven hebben, zoo zullen wij, binnen 250 jaar of zoo, een volledigen nederlandschen woordenboek hebben... Maar wacht daarachter! ». En als in 1882 eindelijk het eerste deel af is (het omvat 2078 kolommen) dicht J. van Vloten : « 0 luid weerklink de lofbazuin ! Het woordenboek kwam tot ajuin In dertig j aren al ... ,» « Maar », schrijven De Vries en Te Winkel (Deel 1,2), een uitgebreid Museum kan niet in een korten Catalogus worden heschre-

1-378

ven. Onze Nederlandsche Taal wordt in rijkdom van woorden en uitdrukkingen om de fijnste wijzigingen der begrippen af te beelden misschien door geene andere overtroffen». Op de vraag hoeveel tijd er nu nog nodig is om hun werk te voltooien zeggen zij het antwoord schuldig te moeten blijven. Wel menen ze op dat moment dat «De verzameling der bouwstoffen... van A tot Z voltooid» is. Maar ook dat blijkt al spoedig een illusie te zijn. Eerst wordt het uitgangspunt naar 1580 verlegd en later naar 1500 (de periode tot 1500 wordt door het Middelnederlandsche Woordenboek bewerkt); het ontginnen van de rederijkersliteratuur uit de 16e eeuwen van de aanvankelijk verwaarloosde 18(~ eeuwen vervolgens ook van de literatuur na 1880 brengt een geweldige groei van het materiaal met zich mee. Het duurt tot 1922 eer de Nederlandse regering alle kosten van het werk voor haar rekening neemt en de redacteuren rijksambtenaren worden. Ondertussen zijn er ook nog Belgische medewerkers geweest - de bekendste is de latere Gentse hoogleraar W. de Vreese -, maar pas in 1937 detacheert de Belgische regering een medewerker bij de redactie (dr. F. de Tollenaere, die ook nu nog in Leiden werkt) en tot vandaag is de positie van de Belgische medewerkers aan het W.N.T. niet helemaal gerçgeld ! Toch is er, getuige de 26 imposante banden hard gewerkt. En het ziet er naar uit dat het « taalmuseum » toch totstandkomt. Het materiaal voor de nog niet bewerkte letters van het alfabet is immers al geordend. « De strookjes van het excerptenmateriaal, zo schrijft Kruyskamp in 1971 (Deel XXI, Voorbericht VI, VII), zijn thans alle opgeplakt tot het eind van het alfabet, en het zgn. registeren is ook tot en met de Z voltooid. Het ordenen van het supplementaire materiaal van de reeds verschenen delen vordert gestadig. Hoewel dit alles "blind" materiaal is, d.w.z. dat het alleen de plaatsen behelst, niet de uitgeschreven citaten, is de mogelijkheid tot het vinden van gegevens en het beantwoorden, van vragen omtrent het nog niet in de verschenen afleveringen behandelde deel van de woordenschat er aanmerkelijk door verbeterd. » Uit deze passage blijkt iets van de keuken van het W.N.T. Op dit moment - en dat is al tientallen jaren zo - bereiden werk· studenten en assistenten het materiaal voor: ze plakken de referentiestrookjes, het" blinde" materiaal (b.v. vlottend, Conscience, Blinde Rosa 34), in alfabetische volgorde op ; vervolgens wordt de passage in kwestie opgezocht en uitgeschreven en worden de fiches chronologisch gerangschikt en genummerd. De redacteur krijgt het aldus voorbereide materiaal op zijn tafel en gaat dan het artikel schrijven. Hij bepaalt welke betekenissen het woord in kwestie in de loop van zijn geschiedenis gehad heeft, welk verband 1-379

er tussen die betekenissen bestaat en hoe die betekenissen zich uit elkaar, of naast elkaar uit oudere (Middelnederlandse) gebruiksgevallen van het woord in kwestie, ontwikkeld hebben. Bij iedere geleding kiest hij een aantal citaten; die neemt hij in chronologische volgorde in zijn artikel op. Ook bepaalt hij welke vaste verbindingen, uitdrukkingen, zegswijzen e.d. met het betreffende woord voorkomen. En hij stelt een lijst op van afleidingen en samenstellingen die met dat woord gevormd zijn. Op die manier samengesteld geeft ieder voltooid artikel een volledig overzicht van de geschiedenis en de ontwikkeling van het behandelde woord van 1500 tot op de dag van de bewerking. Aangezien het beschikbare materiaal aanvankelijk lang niet zo omvangrijk was en de eerste delen ondertussen al tientallen jaren geleden verschenen zijn, is het begrijpelijk dat er naar onze opvattingen aan die oudere delen wel een en ander mankeert. Vandaar dat medewerkers bezig zijn met het verzamelen van « supplementair materiaal»: aanvullingen en verbeteringen. Maar, al is er bij de letter A een supplement verschenen, het is niet waarschijnlijk dat er ooit een volledige reeks aanvullende delen gemaakt wordt. Het materiaal zal ongetwijfeld ander woordenschatswerk ten goede komen. En ondertussen wordt het mogelijk gemaakt onderzoekers of belangstellenden die op een bepaald moment aan het gepubliceerde niet genoeg hebben, met het noemen van nieuwe, oudere of jongere vindplaatsen, van dienst te zijn. Ook op het stuk van vreemde woorden en t~chnische termen moeten de oudere delen aangevuld worden, omdat die in het begin systematisch geweerd zijn. Daardoor zal men een woord als alcohol tevergeefs zoeken in het in 1898 verschenen tweede deel. Het is uiteraard wel in het supplement te vinden (kol. 897-980) en blijkens 'de gegeven citaten in het Nederlands voor het e'erst in 1736 geschreven. Het opnemen van dergelijke woorden verhoogt ongetwijfeld de waarde van het werk. Daar staat echter tegenover dat het de voltooiïng ervan zeker ook vertraagt. En zolang als het W.N.T. niet klaar is blijven alle andere Nederlandse woordenboeken onvolledig. Het W.N.T. is immers de enige wetenschappelijke inventaris van de Nederlandse woordenschat. Pas als een woord door het W.N.T. bewerkt is bestaat er zekerheid over alle facetten van zijn geschiedenis en zijn gebruik. En dan pas kan de opsteller van een praktisch woordenboek volledig verantwoorde informatie geven. Ook historici, filologen en literatuuronderzoekers kunnen het W.N.T. niet missen. Zelfs juristen maken herhaaldelijk gebruik van de in het W.N.T. gegeven definities van rechtskundige termen. Al deze gebruikers zullen inderdaad «blij zijn, als ze aan 1-380

de zij zijn ». Maar het is even zeker dat op dat moment de nu al bestaande plannen voor specialistische woordenboeken die de woordenschat van bepaalde terreinen of bepaalde periodes uit de geschiedenis van de taal zullen bevatten, door iedereen als dringend uit te voeren zullen worden beschouwd. Om dat werk voor te bereiden is er in Leiden nu al een Instituut voor Nederlandse Lexicologie opgericht, dat door Nederland en België samen wordt gesubsidieerd en de opdracht heeft gekregen om, behalve het voltooien van het W.N.T., te beginnen om met behulp van ëlectronische apparatuur een permanente woordinventaris van de Nederlandse taal op ponskaarten aan te leggen en op peil te houden. Daardoor wordt het in de toekomst mogelijk, efficiënter te werken en, ook als een bepaald gespecialiseerd woordenboek nog helemaal niet geschreven is, zonder veel moeite het nodige materiaal aan geïnteresseerden volledig ter beschikking te stellen. Overigens is de redactie van het W.N.T., zich bewust van de gebreken van het Woordenboek, ook nu altijd bereid alle mogelijke beschikbare gegevens mee te delen en kritiek en aanvullingen te aanvaarden. Dat blijkt uit de tekst die, zoals bij het W.N.T. gebruikelijk is, in de taal en de spelling van 1864, ook weer in de pas verschenen vierhonderdveertigste aflevering is opgenomen en die ik hier, als aanbeveling tot een kennismaking met het hele W.N.T. gaarne overneem: «Kunt gij een bepaald woord niet vinden, bemerkt gij tekortkomingen of vergissingen; hebt gij bepaalde wenschen betreffende het Woordenboek der Nederlandsche Taal, schrijf dan aan de Redactie van het W.N.T., Rapenburg 68, Leiden. Uw medewerking zal in dank aanvaard worden ».

G. G.

KENT U ZE AL?

Inloopbureau. Jongeren die hulp behoeven in verband met persoonlijke moeilijkheden hebben het niet gemakkelijk als de relatie met hun ouders te wensen overlaat. Zij kunnen met hun klachten nergens terecht, vooral niet als de verstoorde relatie met de ouders de oorzaak van hun moeilijkheden is. In sommige Nederlandse steden is door jongeren en welzijnswerkers een poging gedaan om hun leeftijdsgenoten de helpende hand te reiken. Zij hebben daartoe opvangcentra opgericht en om duidelijk te maken dat je in zo'n centrum zonder formaliteiten in en uit kan lopen, noemt men ze inloopbureaus. De taal leeft ! I - 381

Werkverzuim. Het is een bekend verschijnsel dat ontevredenheid over de arbeidsvoorwaarden en -omstandigheden tot gevolg heeft dat de werknemers zich vaker ziek melden dan eigenlijk noodzakelijk is. Absenteïsme noemde men dit verschijnsel tot nog toe. Er is een nieuwe term in opkomst: werkverzuim. Gesprekstolk - congrestolk. Sedert enige jaren is men in ons land aandacht gaan besteden aan de opleiding van vertalers en tolken. Voor de tolken wordt daarbij nog onderscheid gemaakt tussen tolken die. als tussenpersoon optreden bij gesprekken' tussen zakenlui, politici, toeristen e.d. die elkaars taal niet verstaan en tolken die op bijeenkomsten redevoeringen vertalen, hetzij simultaan (terwijl de spreker het woord voert), hetzij consecutief (na elke zin of na een korte toespraak). De eerstgenoemde tolken noemt men gesprekstolken, de anderen zijn congrestolken (Fr. interprètes de liaison ,/ in terprètes de conférence).

Buizenpost. Een inrichting om brieven en pakjes door middel van luchtdruk via buizen te verzenden, noemt men buispost of buizenpost (Fr. pneumatique). Vele bedrijven beschikken over een buizenpost. Vereniging voor vreemdelingenverkeer (". V. V.). De gebruikelijke Nederlandse benaming voor een « syndicat d'initiative » is Vereniging voor Vreemdelingenverkeer. Afgekort: V.V.V.

Notariskantoor. Een notaris heeft een kantoor, geen «studie ». u. De afkorting van uur is u. (met een punt), terwijl km, kg, hl en andere afkortingen van maten en gewichten geen punt krijgen, evenmin als afkortingen van natuurkundige en scheikundige namen (Cu, He).

Men. «Men» is een onmisbaar woord in het Nederlands. Men mag er evenwel geen misbruik van maken. In vele gevallen kan men we, je, ze, er, iemand gebruiken.

De haard inbranden. Als u een nieuwe woning betrekt en u wilt er een gezellig feestje van maken voor vrienden onder elkaar, deel ze dan mee dat je op die dag de haard zult inbranden. U hoeft daarom geen haard in uw huis te hebben: het gaat alleen om de gezelligheid,.

W. Px.

1-382

I. ,. Algemeen TAALBEHEERSING BESTAAr 10 JAAR!

Tien jaar geleden werd dit tijdschrift opgericht door enkele ambtenaren en taalkundigen die zich ten doel stelden het taalgebruik in en buiten de overheidsdiensten te verbeteren. Om dit te bereiken werd niet alleen geregeld gewezen op « taalfouten », in het bijzonder op de vele afwijkingen van het Algemeen Nederlands die onder invloed van het Franse taaleigen in ons land ingang hebben gevonden. Systematisch werd ook getracht de lezer vertrouwd te maken met het juiste taalgebruik in verschillende situaties - in de correspondentie, het telefoonverkeer, vergaderingen enz. - en werd in algemene bijdragen de achtergrond en de motivering van taalzorg toegelicht. Taalverrijking draagt immers meer tot taalbeheersing bij dan het afkeuren en veroordelen van « fouten ». Hoe uitgebreid en gevarieerd de inhoud van de eerste tien jaargangen is geweest, moge blijken uit de laatste klapper, die niet minder dan 34 bladzijden beslaat. De belangstelling voor het tijdschrift is in de loop der jaren steeds groter geworden. Ook buiten de overheidsdiensten is een lezerskring ontstaan die door vele vragen over zeer verschillende onderwerpen tot verruiming van de inhoud van het tijdschrift heeft bijgedragen. Bij het begin van de tiende jaargang heeft de redactie, o.m. in aansluiting op een enquête in de departementen, van gedachten gewisseld over de door sommige lezers geuite wensen en over de wijze waarop daaraan tegemoet kan worden gekomen. Eén van deze wensen was dat de klapper vollediger zou zijn en alle tot nog toe behandelde termen en wendingen zou bevatten. Andere lezers wensten vooral korte aanwijzingen voor correct taalgebruik, een soort samenvatting van de reeds verschenen bijdragen. De redactie meent aan deze wensen te kunnen voldoen door het publiceren van een Gids bij de ·eerste honderd nummers van Taalbeheersing. Deze Gids zal niet alleen een volledige klapper op de eerste tien jaargangen vormen maar bovendien aanwijzingen bevatten omtrent het gebruik van woorden en wendingen, terwijl ook de terminologie voor enige belangrijke sectoren (woningbouw, I ~ 383

informatieverwerking enz.) die op verschillende plaatsen van het tijdschrift werd behandeld, samengebracht wordt om een volledig overzicht van de meest gebruikte vaktermen op het betrokken gebied te geven. Op deze wijze zal de Gids op zichzelf bruikbaar zijn en hoeft de lezer niet op verschillende plaatsen een soms uitvoerige toelichting te lezen. De lijvige Gids bij de eerste tien jaargangen verschijnt als dubbel nummer in de maand juni en zal ook afzonderlijk verkrijgbaar zijn. Abonnees krijgen hem automatisch toegestuurd. De redactie beschouwt deze Gids als de afsluiting en bekroning van een tijdvak doch niet als het einde of de voltooiing van haar taak. Taalzorg is meer dan verbetering van fouten en aanleren van woorden en wendingen. Taalzorg betekent voortdurende aandacht voor de ontwikkeling van de taal en aanvulling van de reeds verworven kennis. Daarom neemt de redactie met het septembernummer een nieuwe aanloop. Zowel naar vorm als naar inhoud wordt Taalbeheersing vernieuwd. In het najaar hopen we u dit nader toe te lichten. De redactie

1-384