SUMMER OF PHOTOGRAPHY

INHOUDSTAFEL

SUMMER OF PHOTOGRAPHY..................................................................................................... 3 SENSE OF PLACE. EUROPEAN LANDSCAPE PHOTOGRAPHY................................................ 4 Fotografen in de tentoonstelling.................................................................................................. 6 Overzicht van de fotografen ....................................................................................................... 8 Fotografie, natie, natuur – Catalogustekst van Liz Wells............................................................... 9 Praktische informatie ................................................................................................................26 SUMMER OF PHOTOGRAPHY @ BOZAR...................................................................................27 Bozar Photography Award ........................................................................................................28 PARTNERS SUMMER OF PHOTOGRAPHY ................................................................................29 Programmaoverzicht ................................................................................................................29 Kalender & contact ...................................................................................................................30 CONTACTGEGEVENS PERSDIENST ..........................................................................................33

2

Summer of Photography Om de twee jaar organiseert het Paleis voor Schone Kunsten Summer of Photography, een internationale biënnale die scherp stelt op fotografie en aanverwante media. Het festival laat niet alleen hedendaagse fotografie ontdekken, maar werpt ook een blik op de toekomstige beeldcultuur. In samenwerking met verschillende Belgische en Europese instellingen en musea voor fotografie en media wordt een thematisch programma samengesteld dat de culturele uitwisseling tussen de Europese lidstaten bevordert en in een globale context plaatst. Doorheen een gevarieerd tentoonstellingsparcours en een divers randprogramma met lezingen, een symposium en een portfoliodag bieden curatoren, fotografen en aanverwante specialisten op verschillende domeinen inzicht in hun werk en hun visie. Op deze manier creëert Summer of Photography op diverse locaties in België een levendig forum en platform voor kenners, liefhebbers en een breder publiek met interesse voor fotografie. Door het bundelen van krachten vergroot deze biënnale de uitstraling van het medium fotografie en bouwt dit festival verder aan de internationale reputatie van de Belgische fotografiewereld. Doorheen Summer of Photography loopt een thematische rode draad. In 2012 exploreert deze biënnale een eeuwenoud genre, het landschap. Zowel in de hoofdtentoonstelling Sense of Place in het Paleis voor Schone Kunsten als in het programma van de partners komen tientallen fotografen aan bod in wiens oeuvre het landschap een belangrijke rol speelt. Niet alleen reflecteren zij over de huidige toestand van het natuurlijke landschap en zijn verhouding tot de stad en de mens, ook de reflectie over de voorstelling van het landschap in de fotografie krijgt een belangrijke plaats ‘an sich’. Wanneer men spreekt over het Europese landschap, komen bovendien ook politiekgeografische connotaties om de hoek kijken.

Alle informatie vindt u op www.summerofphotography.be

3

SENSE OF PLACE EUROPEAN LANDSCAPE PHOTOGRAPHY 14.06 > 16.09.2012 Paleis voor Schone Kunsten 1. Elina Brotherus

Centraal in het programma van Summer of Photography staat de tentoonstelling Sense of Place. European Landscape Photography in het Paleis voor Schone Kunsten. Met een 160-tal werken van 40 Europese fotografen schetst de tentoonstelling de diversiteit van nationale en regionale landschappen in de context van de Europese Unie. De tentoonstelling focust tegelijk op de gelijkenissen én de verschillen doorheen Europa – zowel in het landschap als in de houding van de mensen tegenover dat landschap. De werken zijn thematisch opgedeeld volgens drie grote regio’s in Europa namelijk Noord, Centraal en Zuid. Curator Liz Wells, professor in Photographic Culture aan Plymouth University, selecteerde zowel werk van jonge talenten als van internationaal gerenommeerde fotografen zoals Andreas Gursky (Duitsland), Elina Brotherus (Finland), Massimo Vitali (Italië), Olafur Eliasson (Denemarken), Chrystel Lebas (Frankrijk), Joan Fontcuberta (Spanje), Pedro Cabrita Reis (Portugal) en Carl De Keyzer (België). Allen geven ze doorheen hun beelden een persoonlijke visie op het landschap van hun geboorteland.

2. Andreas Gursky

3. Carl De Keyzer

4

Sense of Place is opgebouwd rond drie pijlers. Vooreerst is er het concept van het nationale landschap, binnen de bredere context van Europa. Nationale en regionale identiteiten ontstaan historisch vanuit een gemeenschappelijke relatie tot een plaats en de graad van afhankelijkheid tot die plaats. Met zijn gevarieerde klimaat, landbouw, bevolkingsdichtheid en natuurlijke grondstoffen wordt Europa gekenmerkt door een enorm gediversifieerd landschap op geologisch, agricultureel en sociologisch vlak. De tentoonstelling onderzoekt op welke manier culturele verschillen blijven bestaan, ondanks de 4. Joan Fontcuberta politieke en economische eenheid over de landsgrenzen heen. Een tweede pijler wordt gevormd door het bredere debat rond de esthetica van de landschapsfotografie en het concept “plaats”. Plaatsen bouwen betekenis op via de verhalen die erover verteld worden en door de manier waarop ze worden voorgesteld. Hoe draagt hedendaagse fotografie mee bij tot deze beeldvorming en perceptie van de omgeving? In een derde en laatste pijler is er plaats voor een meer filosofische benadering van de relatie tussen mens en natuur. Vandaag zijn veel gebieden in Europa sterk geürbaniseerd en bebouwd met industrieterreinen, kantoorgebouwen en winkelcentra – de architectuur van de postindustriële economie. We hebben een minder directe relatie tot onze natuurlijke omgeving dan onze voorouders. Toch blijven de natuur en afbeeldingen ervan ons gevoel van identiteit inspireren en beïnvloeden.

5. Chrystel Lebas

5

FOTOGRAFEN IN DE TENTOONSTELLING Het woord “landschap” doet velen in de eerste plaats denken aan idyllische beelden van de ongerepte natuur, een utopische plek van rust en ontspanning. Chrystel Lebas (Frankrijk) documenteert de effecten van de wisselende lichtinval op een meer gedurende 24 uur. De foto’s van Per Bak Jensen zijn bijna meditatieve beelden van watervallen, kustlijnen of bossen van zijn thuisland Denemarken. Irene Kung presenteert foto’s van onder meer olijfbomen, een typisch beeld van de Italiaanse natuur. De Breugheliaanse landschapjes van Alexander Gronsky (Letland) of de quasi stereotype beelden van het Ierse boerenleven van Jackie Nickerson lijken van een ander tijdperk afkomstig. Natuur wordt op deze manier bijna een stukje erfgoed. Ilkka Halso (Finland) gaat nog verder en toont digitaal gemanipuleerde foto’s van fictieve “natuurmusea”. 6. Gerry Johansson

Gerry Johansson (Zweden) brengt een reeks zwart-wit foto’s van onder andere zijn geboortedorp, dat mettertijd een beschermd natuurreservaat geworden is. Fotograferen wordt bij hem documenteren van wat nog overblijft. Ook zo bij Theodoros Tempos (Griekenland), die een voormalig vissersgebied onderzoekt. In het werk van Peter Koštrun (Slovenië) verschijnen mysterieuze, met nevel overgoten natuurplekken. Werd datgene wat niet lyrisch genoeg was uit beeld gelaten?

7. Per Bak Jensen

8. Peter Koštrun

6

In realiteit zijn landschappen vaak juist enorm beïnvloed door menselijke activiteit. De indrukwekkende foto’s van drukbevolkte stranden van Massimo Vitali (Italië) zijn een allegorie van de hedendaagse massacultuur. Ook economische evoluties bepalen sterk het uitzicht van een landschap. In de beelden van Thomas Weinberger (Duitsland) en Maroš Krivý (Slovakije) verdringt de zware industrialisering de natuur onder bekabelingen, autostrades en bedrijfsterreinen. In de Beaufortain regio van de Franse Alpen doemt een gigantische hydropower installatie op, vastgelegd door Céline Glanet. Maar het tij van de economie kan ook keren. Anthony Haughey toont hoe de Ierse crisis het landschap in een onvoltooide, overwoekerde bouwwerf veranderde. De omgeving in een straal van 150 km rond Madrid, vastgelegd door Gerardo Custance, levert een al even ontstellend beeld op, net zoals de beelden van Arion Gábor Kudász van zijn geboorteland Hongarije. Landschappen dragen een geschiedenis met zich mee, ze tonen politieke littekens en onrust. Marianna Christofides herinnert ons eraan dat Cyprus een verdeeld land blijft. Bart Michiels (België) onderzoekt subtiel de gevolgen van grote veldslagen in de geschiedenis op het hedendaagse landschap, met beelden van Bastogne en Passendaele. Flo Kasearu (Estland) plaatst zwarte ballen op politiek gevoelige plekken, en geeft hierdoor het landschap betekenis. Vesselina Nikolaeva (Bulgarije) brengt de natuur in beeld op de grens van Bulgarije en Turkije, een angstaanjagend niemandsland. Jem Southam wijst op de gelijkenis tussen de krijtrotsen langs de kusten van GrootBrittannië en de Franse kusten. Hij refereert daarmee aan de geologische en later politieke splitsing van het continent. Andreas Müller-Pohle (Duitsland) liet zich meevoeren door de Donau, de rivier die het Zwarte Woud met de Zwarte Zee verbindt en bijgevolg symbool staat voor de spanningen tussen West- en Oost Europa. Een mooi tegenbeeld is ‘ Rhein II’ van Andreas Gursky (Duitsland), een bucolische vertaling van één van de drukst bevaren scheeproutes, vloeiend van Noord naar Zuid.

9. Vessalina Nikolaeava

10. Flo Kasearu

Het landschap weergeven, dat betekent ook een esthetische taal spreken. Joan Fontcuberta (Spanje) verwijst naar de landschappen in de schilderijen van Dali, Andreas Gursky stileert z’n landschappen zo drastisch dat het bijna abstracte werken worden. Zo ook bij Olafur Eliasson (Denemarken) met zijn serie over wijds uitgestrekte horizonten en Gerco de Ruijter, in wiens werk het overgecultiveerde Hollandse landschap aan Mondriaan doet denken. Het werk van Elina Brotherus (Finland) haalt dan weer de romantiek aan.

11. Gerco de Ruijter

7

OVERZICHT VAN DE FOTOGRAFEN Noord Per Bak Jensen (Denemarken), Bruno Baltzer (Luxemburg), Elina Brotherus (Finland), Carl De Keyzer (België), Gerco de Ruijter (Nederland), Olafur Eliasson (Denemarken), Gina Glover (Verenigd Koninkrijk), Alexander Gronsky (Letland), Ilkka Halso (Finland), Anthony Haughey (Ierland), Gerry Johansson (Zweden), Flo Kasearu (Estland), Bart Michiels (België), Jackie Nickerson (Ierland), Artūras Raila (Litouwen), Jem Southam (Verenigd Koninkrijk) Centraal Pavel Banka (Tsjechië), Arion Gábor Kudász (Hongarije), Andreas Gursky (Duitsland), Yenny Huber (Oostenrijk), Peter Koštrun (Slovenië), Maroš Krivý (Slovakije), Andreas Müller-Pohle (Duitsland), Vesselina Nikolaeva (Bulgarije), Tudor Prisăcariu (Roemenië), Szymon Roginski (Polen), Thomas Weinberger (Duitsland) Zuid Nigel Baldacchino (Malta), Pedro Cabrita Reis (Portugal), Marianna Christofides (Cyprus), Céline Clanet (Frankrijk), Gerardo Custance (Spanje), Augusto Alves da Silva (Portugal), Joan Fontcuberta (Spanje), Irene Kung (Italië), Chrystel Lebas (Frankrijk), Nikos Markou (Griekenland), Nicos Philippou (Cyprus), Theodoros Tempos (Griekenland), Massimo Vitali (Italië)

Curator: Liz Wells Sponsor: Nikon Belux, Milo-Profi Fotografie Steun: Brussels Hoofdstedelijk Gewest | Dienst Cultuur Ambassade van Polen in België Sense of Place is de hoofdtentoonstelling van de fotografiebiennale Summer of Photography 2012 en maakt deel uit van het randprogramma van Visual Arts Flanders (www.visualartsflanders.be)

8

FOTOGRAFIE, NATIE, NATUUR Inleiding door Liz Wells 0extract uit de catalogus2 Gastcurator, Professor in Photographic Culture aan Plymouth University, Verenigd Koninkrijk Wat is ‘het Spaanse landschap’? Wat bedoelen we wanneer we het hebben over Oostenrijkse landschapsfotografie’? Er bestaan tal van boeken met titels als Duitse fotografie of Britse fotografie in de 19de eeuw.1 Bij elk van die publicaties stelt zich het probleem van de afbakening. Bevindt de collectie zich op dezelfde plaats als waar de foto’s werden gemaakt? Is de nationaliteit van de fotograaf (wiens werk op het vlak van thema’s en locaties misschien wel een internationaal karakter heeft) een beslissend criterium? Of spitst het boek zich toe op specifieke stromingen, tijdperken of regionale tradities?2 Daar komt nog bij dat de landsgrenzen door de eeuwen heen zijn gewijzigd: de vorm van ‘Europa’ is vandaag anders dan in 1839, het jaar waarin de eerste foto werd ontwikkeld.3 Of specialisten in de geschiedenis van de fotografie nu nationale, regionale of privéarchieven bestuderen, hun onderzoek is vaak gericht op een bepaalde plaats, of op de geschiedenis van een bepaalde collectie, of op beelden met een specifieke herkomst of profiel. Wanneer over fotografie en de natie wordt nagedacht, zijn er vaak nationalistische gevoelens in het spel; zo kregen de bergen aan de westkust van Noorwegen een iconische rol binnen de Noorse nationalistische beweging aan het einde van de 19de eeuw.4 Door het in Europa gecreëerde werk van Europese fotografen bijeen te brengen lijkt ook dit boek zich te wagen aan retorische claims over Europa als continent en, meer specifiek, de Europese Unie als een verbond dat het politieke en het economische overstijgt. Dat is echter niet de bedoeling van deze publicatie of van de tentoonstelling die ze vergezelt. Veeleer brengen ze – in overeenstemming met het motto van de Europese Unie, ‘in varietate concordia’ (eenheid in verscheidenheid) – werk van kunstenaars uit diverse regio’s bij elkaar om enerzijds de historische en topografische verschillen te laten zien, en anderzijds semiotische tendensen in de hedendaagse kunstfotografie aan het licht te brengen die de streekgebonden specificiteit overstijgen. Het resultaat is een bewust diverse selectie waarin geen enkele kunstenaar uitdrukkelijk zijn of haar land vertegenwoordigt. We worden er ook aan herinnerd dat de biografische achtergrond en subjectiviteit van iedere kunstenaar een cruciale invloed uitoefenen op de ontwikkeling van zijn of haar thema’s en stijl, en op de manier waarop projecten worden opgezet en uitgevoerd. Landschapsfotografen verdiepen zich in bepaalde plaatsen en verschijnselen. De resulterende beelden laten zien wat zich voor hun oog afspeelde, maar weerspiegelen ook iets van de eigen manier van kijken van de kunstenaar; op hetzelfde tijdstip en op dezelfde plaats zouden twee fotografen verschillende foto’s maken, waarbij hun keuzes inzake onderwerp, kadrering, compositie en scherptediepte alle een rol spelen in de poëtische lading van het beeld. Iedere foto kan dan ook worden beschouwd als een retorische interpretatie van een specifieke omgeving en situatie. Met de hedendaagse Europese landschapsfotografie als uitgangspunt verkent dit essay het concept ‘landschap’ met betrekking tot ons gevoel van plaats. Het is de bedoeling de beelden in het boek aan te vullen en in hun context te plaatsen door dieper in te gaan op hoe het landschap en de voorstelling ervan worden geconstrueerd. Landschapsfotografie wil onze omgeving bevragen en iets ervan meedelen, en nodigt de kijker daarbij uit om na te denken over het wezen van de plaats.

Europa en de plaats Relatief weinig delen van Europa zijn niet door de aanwezigheid van de mens beïnvloed. Hoewel de natuur in veel opzichten cyclisch en zelfherstellend is, en in zekere zin ‘buiten’ de cultuur lijkt te staan, worden we ons meer en meer bewust van de ecologische impact en gevolgen van onze technologische ontwikkelingen, zoals geluidsvervuiling en de klimaatverandering. De 19de-eeuwse utopie van de industriële moderniteit, die vooral in Noord-Europa werd gekoesterd, blijkt niet het verhoopte wondermiddel te zijn. Sociaal-geografen zien ‘plaats’ als iets dat wordt gevormd door verhalen, zowel historische verslagen als toekomstprojecten.5 Dergelijke vertellingen kunnen aangevochten worden; soms staan tegenstrijdige wereldbeelden op het spel. Verhalen maken een ruimte tot een plaats door bepaalde visies op de bewoning en bewerking van het land, stedelijk of ruraal, naar de voorgrond te halen.6 De plaats is onlosmakelijk verbonden met ons gevoel van identiteit. Het Engelse woord voor onze 9

gehechtheid aan een plaats (of een maatschappelijke groep), ‘belonging’, bevat het woord ‘zijn’ (‘be’) en het woord ‘verlangen’ (‘longing’). Ons zelfbewustzijn, ons besef van identiteit, wordt bekrachtigd door trouw aan een thuisland. Dat heeft iets paradoxaals. ‘Plaats staat voor zekerheid, ruimte voor vrijheid’, schrijft Yi-Fu Tuan: ‘we zijn gehecht aan het eerste en verlangen naar het tweede.’7 Hoofdzaak is dat de identificatie met een plaats zich evenzeer op psychologisch als op fysiek en praktisch vlak afspeelt. ‘Thuis’ kan fungeren als de spil vanwaar we de wereld intrekken en waarnaar we steeds weer terugkeren. In een ‘niemandsland’ leven is leven in een woestenij; wie zonder land is, is zonder rechten; ontheemden zijn ‘niet op hun plaats’. Er spelen emotionele connotaties mee die te maken hebben met familie en gemeenschap, en ook met regio’s of naties. ‘Frankrijk’ is een geografisch concept, maar La France is la patrie, een plaats die staat voor afkomst en erfgoed. Voor de Fransen overstijgt de idee van terroir de context van de landbouw of de materiële samenstelling van de bodem. Zo is ook de Duitse Heimat meer dan simpelweg de plek waar iemand woont. Ons gevoel van plaats heeft dan ook te maken met wortels en met het biografische traject dat we hebben afgelegd, vooral als we ons ver weg bevinden van waar we zijn opgegroeid. In zijn boek en televisiereeks Landscape and Memory gebruikt Simon Schama zijn persoonlijke levensverhaal als uitgangspunt om de psychische, sociaalhistorische en esthetische aspecten van plaatsen te doorgronden.8,9 Hij betwist de opvatting dat land voor alles een bron van bestaansmiddelen is voor de mens, en vestigt de aandacht op mythes, metaforen en allegorieën; hij wijst op de rol die bepaalde verhalen en verteltradities spelen in ons maatschappelijk bewustzijn, vooral op het vlak van onze gehechtheid aan specifieke landschappen. ‘Nationale identiteit’, merkt Schama op, ‘zou veel van haar vurige aantrekkingskracht verliezen zonder de mystiek van een eigen landschapstraditie waardoor haar topografie in kaart wordt gebracht, uitgewerkt en verrijkt als een thuisland.’10 Land en landschap zijn onlosmakelijk verbonden met gevoelens en uitdrukkingen van identiteit, of ze nu individueel beleefd dan wel politiek verkondigd worden. W.J.T. Mitchell opperde dat het concept ‘landschap’ het best bruikbaar is als een werkwoord, een activiteit: ‘landschappen’.11 Zo vormen mensen het land door wegen en gebouwen aan te leggen, open plekken te creëren, landbouwzones af te bakenen, natuurgebieden te beschermen en toeristische attracties te ontwikkelen zoals stranden of skioorden. Net als overal ter wereld werd ook in Europa de bewoning bepaald door transportmogelijkheden: de geschiedenis van de menselijke mobiliteit, het handelsverkeer bijvoorbeeld, kan worden getraceerd aan de hand van scheepsroutes, oude voetwegen en moderne snelwegen. Vegetatietypes veranderen en heuvels eroderen door natuurlijke oorzaken, maar ze worden ook beïnvloed door landbouw, verstedelijking, spoor- en snelwegen, industrieterreinen en legerbasissen, luchthavens enzovoort. De fysieke sporen van de vroegere exploitatie van het land zijn vaak nog zichtbaar; zo kunnen steenbergen het resultaat zijn van mijnbouw in vroeger tijden. Zoals de Brits-Israëlische fotograaf Ori Gersht opmerkte tijdens het fotograferen van sites van de Holocaust: vergoten bloed vermengt zich met de aarde. Hij schrijft: Ons menselijke gevoel voor tijd is beperkt tot 70 of 80 jaar, maar al deze landschappen strekken zich uit in een kosmische of geologische tijdsperceptie. Sommige bomen zijn honderden en honderden jaren oud; ze dragen de herinnering mee aan alle voorbije gebeurtenissen en bewaren tegelijk een ondoorgrondelijke stilte.12 Het landschap is niet tijdloos; de natuur evolueert en verandert, niet alleen uit zichzelf maar ook onder invloed van menselijke activiteit. De bodem is letterlijk doordrongen van geschiedenis. Schilderijen, tekeningen en foto’s van het landschap geven mee vorm aan hoe we het land zien. Door een bepaalde plaats vanuit een specifiek perspectief te tonen vormen ze een bron van informatie en beïnvloeden ze onze houding en reacties. Als we niet vertrouwd zijn met een plaats worden foto’s ons belangrijkste referentiepunt. We weten echter – denk maar aan toeristische brochures – dat afbeeldingen nooit alles laten zien wat over een plaats te weten valt. De beelden zijn soms in hoge mate geromantiseerd, zoals de geïdealiseerde plattelandstaferelen op voedingslabels en advertenties, vooral in het duurdere marktsegment. Praten over Europa is praten over een continent met diepe geologische en geografische formaties dat opgebouwd is uit naties, regio’s en plaatsen. Cultuur en natuur zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Onze verhouding tot de plaats speelt een sleutelrol in de vele mythes en allegorieen waardoor onze kijk op verschijnselen en situaties wordt gekleurd. De Finse Kalevala, een 19deeeuws, op mondelinge overlevering gebaseerd epos met prehistorische wortels, en de legende van de Angelsaksische Koning Arthur zijn daarvan slechts twee voorbeelden. ‘Europa’ staat ook voor een complexe geschiedenis van conflicten. In hun betoog over identiteitskeuzes in het huidige Europa merken Hopkins en Dixon op: 10

De grondleggers van de ‘Europese beweging’ na de Tweede Wereldoorlog beschouwden een gemeenschappelijke Europese identiteit als een tegengif tegen de vijandelijkheden die door nationale, etnocentrische belangen werden opgewekt, en hoopten dat Europese instellingen een breder gemeenschapsgevoel in de hand zouden werken dat een diepere integratie in het bestuur mogelijk zou maken. De auteurs voegen eraan toe: … gezien de taalkundige, religieuze en etnische heterogeniteit van Europa is de culturele basis voor een gemeenschappelijke identiteit moeilijk te vinden.13 Wie en wat hoort er dan bij – of wordt uitgesloten? Conceptuele definities worden altijd gedeeltelijk door uitsluiting gevormd: niet Afrika, niet Azië. De oostelijke grens van Europa heeft een sterke symbolische betekenis, niet omdat het terrein daar ingrijpend verandert maar omdat wat zich in het oosten bevindt niet tot Europa behoort. Benedict Anderson verklaart nationale identiteit in termen van ‘verbeelde gemeenschappen’ die gestalte geven aan een gevoel van gemeenschappelijke belangen, affiliaties en identiteit, en zo mensen verenigen die elkaar niet persoonlijk kennen.14 Affiliatie is een complex gegeven dat te maken heeft met maatschappelijke en economische macht, connecties en afstamming. Zo hadden de verschillende koningshuizen in Europa, ondanks territoriale spanningen, toch bepaalde belangen van hun maatschappelijke klasse met elkaar gemeenschappelijk. Voor veel groepen is een sterk gevoel van affiliatie met bepaalde plaatsen van groot belang; bij andere, zoals de Roma, de Samen en andere nomadische volkeren, overstijgt hun gevoel van plaats en identiteit de landsgrenzen.15 Onze nationale identiteit draagt bij tot onze maatschappelijke identiteit, niet alleen met paspoorten en andere formele documenten maar ook wat betreft ons gevoel van wie we zijn. Europa omvat verschillende ‘lagen’. Noorwegen, Zwitserland, Rusland en de Balkan maken geografisch deel uit van het continent, maar behoren niet tot de 27 lidstaten van de Europese Unie. Bij het schrijven van dit essay (januari 2012) zijn 17 van die lidstaten opgenomen in de eurozone. Het hedendaagse Europa kan worden gezien als een verbond van naties met uiteenlopende politieke achtergronden, geografische situaties, socioculturele tradities, religies en levensstijlen. Onze verhouding tot het land speelt in dit alles een centrale rol. Hoe we over het land denken heeft dan ook een cruciale invloed op wat het voor ons betekent Europeaan te zijn.

Thema’s en esthetiek De beeldvorming van het landschap, in het bijzonder de fotografie, draagt bij tot het bevestigen of bevragen van ons gevoel van plaats. Foto-grafie betekent letterlijk schrijven met licht. Al in de begindagen van het medium werden openluchtfoto’s gemaakt, voornamelijk omdat (chemische) fotografie het daglicht vereiste.16 Henry Fox Talbot (Groot-Brittannië) noemde zijn vroegste werken ‘zonneprenten’.17 Aanvankelijk was voor het landschap een langere belichtingstijd nodig dan voor de lucht, waar het licht intenser is. Maar fotografen konden twee platen belichten vanaf dezelfde camerapositie, ze ontwikkelen in de tent of huifkar die dienstdeed als donkere kamer, en ze later op een vel afdrukken, waarbij de overgang werd verdoezeld.18 Landschapsfoto’s vervingen landschapschilderijen niet maar werden na hun introductie in 1839 beschouwd als meer gedetailleerde en topografisch meer accurate weergaven van plaatsen en vergezichten.19 Ze werden beïnvloed door de picturale esthetiek van de landschapschilderkunst, waarvan ze in het begin vaak de compositie, de kadrering en de geometrie van de gulden snede overnamen (waarbij lucht en landschap elk tussen een en twee derde van de foto beslaan). De belangrijkste invloeden in de Europese landschapsesthetiek waren de Italiaanse iconografie daterend uit de renaissance en de Vlaamse schilderkunst vanaf de 17de eeuw; later werd de 18de-eeuwse Duitse romantiek een belangrijke inspiratiebron, vooral op het vlak van hoe we ons verhouden tot onze omgeving. Typisch voor de renaissanceschilderkunst zijn haar verwijzingen naar klassieke Griekse of Romeinse mythes en naar christelijke verhalen uit het Oude Testament, die werden beschouwd als geschikte filosofische onderwerpen voor ernstige contemplatie, maar ook ter lering en als moreel richtsnoer. Taferelen als Jan Brueghels Bruiloft van Bacchus en Ariadne (Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Brussel) of Leonardo da Vinci’s Laatste Avondmaal (Santa Maria delle Grazie, Milaan) bevatten een allegorische ondertoon. De afmetingen van deze beide voorbeelden verschillen sterk: het bekijken van de Brueghel, die 45 x 67 cm meet, is een intieme ervaring vergeleken met het 870 cm brede fresco van Da Vinci. Maar hun narratieve en symbolische intenties 11

waren gelijklopend. Een apart genre waren de zogenaamde panorama’s of vergezichten van agrarische landschappen; ze werden besteld door landeigenaars die met hun eigendom wilden pronken of een goede oogst wilden vieren. Sommige dateren uit de periode van de Medici’s in Firenze, en het genre speelde ook een rol in de ontluikende Engelse landschapstraditie in de 18de eeuw. Taferelen die op een meer directe wijze succes in de handel symboliseerden, met terugkerende iconische elementen als kanalen, windmolens en koopvaardijschepen in harmonieuze beeldcomposities, waren typisch voor de Nederlandse schilderkunst van de Gouden Eeuw. Net als in reclamebeelden vandaag was het de bedoeling om de begeerlijkheid van een product of maatschappelijke positie in de verf te zetten: in dit geval, economische welvaart. De invloed van thema’s en stijlen uit de renaissance was dus wijdverbreid, maar daarnaast kwamen in de 19de eeuw in sommige delen van Noord-Europa ook onderwerpen in zwang die gerelateerd waren aan durfkapitalisme en industriële ontwikkelingen. In het zuiden bleven de natuur en klassieke mythen centraal staan. Dat verschil hoeft niet te verwonderen: tussen noord en zuid loopt een cruciale geologische scheidslijn met betrekking tot de minerale grondstoffen die nodig zijn voor fabrieken en transport, zoals kolen en olie uit de Noordzee. Kunstwerken als Jem Southams exploratie van The Red River in het Engelse Cornwall, waar het water rood wordt gekleurd door afvalstoffen uit de tinmijnen, en de systematische fotografische studies van Bernd en Hilla Becher (Duitsland, vanaf 1959), herinneren ons eraan dat industriele ontwikkeling vaak berust op het vermogen om grondstoffen te winnen uit de bodem.20 Dergelijke nijverheden drukken een min of meer permanente stempel op het landschap in de vorm van, bijvoorbeeld, steenbergen en mijnschachten. Door het land in beeld te brengen vestigen kunstenaars de aandacht op die sporen van menselijke activiteit. Dat doen ze niet alleen door hun lens op bepaalde onderwerpen te richten maar ook met esthetische middelen. Zo koos Céline Clanet bij het fotograferen van waterkrachtcentrales en hun impact op de bergen van de Franse Savoie voor gezichtspunten die benadrukken hoe de reusachtige dammen met het landschap zijn versmolten en zelfs, naarmate de betonvlakken door planten en dieren worden gekoloniseerd, in de natuur opgaan.

12. Jem Southam

13. Céline Clanet

De exploratie en contemplatie van het landschap in literatuur, poëzie en de beeldende kunsten is sterk verbonden met de romantiek. In het West-Europa van de 18de eeuw, het zogenaamde ‘tijdperk van de verlichting’, werd veel nagedacht over de verhouding tussen maatschappij en natuur. De Ierse filosoof Edmund Burke associeerde het sublieme met verbazing, bijvoorbeeld over de grootsheid van de natuur, die ons zo overdondert dat we ons vermogen tot logisch denken kwijtraken en het sublieme ervaren als een ‘onweerstaanbare kracht,’ als iets angstaanjagends.21 Voor zijn Duitse tijdgenoot Immanuel Kant had het sublieme te maken met onbegrijpbaarheid, met wat niet door rationele analyse kan worden verklaard. Cruciaal in de discussie over het sublieme is de idee dat echte confrontaties met moeilijke omstandigheden weliswaar stimulerend of angstaanjagend kunnen zijn, maar dat de voorstelling van dergelijke confrontaties in literatuur of kunst de mogelijkheid biedt tot een aangename contemplatie van het buitengewone (Burke) en tot de rationele analyse ervan (Kant). Later werd het 12

sublieme in verband gebracht met heroïek, toen avonturiers de wereld introkken om bergen te bedwingen of nog niet op kaart gebrachte gebieden (zoals de Noordpool) te verkennen. Mogelijk als reactie op de analytische geest van de verlichting legde de romantische beweging aan het begin van de 19de eeuw de klemtoon op een meer spirituele omgang met de natuur. Voor de laat18de-eeuwse Duitse filosoof en dichter Friedrich Schiller hadden esthetiek en de ervaring van schoonheid ook een morele betekenis, aangezien kunst bijdraagt tot de verfijning van onze waarneming en emoties. De historicus Eric Hobsbawm wijst erop hoe moeilijk het is om precies te bepalen wat de romantiek inhield.22 Volgens hem ontstond de beweging aan het einde van de Franse Revolutie en kende ze haar hoogtepunt tussen 1830 en 1848, tijdens wat hij ‘het revolutionaire tijdperk in Europa’ noemt. Daarmee wil hij niet zeggen dat de romantiek noodzakelijk verbonden was met revolutie, ook al hielden een aantal schrijvers en kunstenaars zich daarmee bezig; maar het was wel een periode waarin politieke autoriteit en maatschappelijke structuren ter discussie werden gesteld. Hobsbawm merkt op dat de beweging vooral bestond uit jonge mannen (en enkele jonge vrouwelijke kunstenaars en schrijvers) die kunst en idealisme samenbrachten. Voor sommigen was de romantiek een verzet tegen de bourgeoisie, tegen de logica in de filosofie en tegen het classicisme dat de kunst uit het verleden kenmerkte. Hobsbawm schrijft: Hoewel het allerminst duidelijk is waar de romantiek precies voor stond, bestaat er geen twijfel over waartegen de stroming zich afzette: het midden. Ongeacht de inhoud was het altijd een extremistische gezindheid. Romantische kunstenaars en denkers vinden we aan alle uitersten van het politieke spectrum: extreem links, zoals de dichter Shelley, extreem rechts zoals Chateaubriand en Novalis, overspringend van links naar rechts zoals Wordsworth, Coleridge en verschillende teleurgestelde aanhangers van de Franse Revolutie, of van koningsgezind naar extreem links zoals Victor Hugo; zelden treffen we ze aan onder de gematigden en liberalen van het rationalistische centrum, dat een bastion was van het ‘classicisme.23 Hobsbawm vermeldt vooral Britse en Franse voorbeelden maar zijn analyse is relevant voor het hele noorden van Europa. Inwoners van het noorden gingen vaak in het zuiden op zoek naar intellectuele en spirituele verlichting. Dergelijke reizen voor het plezier en voor inspiratie waren natuurlijk alleen mogelijk voor telgen van rijke families en voor bohemiens en vrije geesten, zoals kunstenaars en dichters; ze gingen de ambities en vooral de financiële middelen van de meeste mensen te boven. Classici kozen voor een grand tour, een studiereis langs steden als Rome en Athene. Romantici bezochten vaak dezelfde bestemmingen maar waren uit op spirituele verlichting; in hun geïdealiseerde verbeelding stond het zuiden in zekere zin dichter bij de natuur (en voor christenen: dichter bij 14. Pavel Banka God). De geograaf Peter Davidson wijst erop dat in vele culturen, vooral in landen dicht bij de noordpoolcirkel zoals Groot-Brittannië en Scandinavië, het noorden wordt geassocieerd met hardere, moeilijkere levensomstandigheden, terwijl ‘zuidwaarts trekken’ er staat voor ontspanning en plezier.24 Landschapsgezichten werden bijzonder populair, niet alleen omwille van de informatie die foto’s konden overbrengen, maar ook omdat ze voor wie er niet woonde de romantische idee versterkten van de ‘andersheid’ van, bijvoorbeeld, de gebieden rond de Middellandse en de Adriatische Zee. De ontwikkeling van de fotografie viel samen met het hoogtepunt van de Europese koloniale expansie. Veel fotografen beperkten zich niet tot Europa maar reisden ook ver daarbuiten en brachten beelden terug die toen heel exotisch moeten hebben geleken. Eilanden als Malta en Cyprus bekleedden een strategische positie op de scheeps- en handelsroutes tussen Europa en de Oriënt. Maar reizigers brachten de kolonies vaak op een heel romantische wijze in beeld. Zo fotografeerde de Engelsman 13

John Thomson mensen en plaatsen op Cyprus in een landelijk-pittoreske stijl die een erg selectief en geromantiseerd beeld ophing van de toenmalige levensomstandigheden op het eiland.25

Landschapsfotografen tonen bepaalde plaatsen en fenomenen in de stad, op het platteland of aan de kust waarmee ze erg vertrouwd zijn, of die juist verbonden zijn aan een ontdekkingsreis. Hun werk weerspiegelt onvermijdelijk de eigen interesses, vooroordelen en zienswijzen van de fotograaf. Irene Kung bekijkt bijvoorbeeld de vormen van bomen van heel dichtbij; ze vullen het hele beeld, zodat we ze bijna als architectuur gaan zien en bijna niets onze aandacht kan afleiden. Het feit dat ze ’s morgens vroeg of ‘s avonds werden gemaakt verleent haar foto’s een indringende helderheid.

15. Irene Kung

Sommige fotografen stellen de gevolgen van menselijke ingrepen in het landschap aan de orde. Thomas Weinberger plaatst twee foto’s van dezelfde locatie over elkaar die op verschillende tijdstippen zijn gemaakt, en creëert zo een archetype van de plaats waarin het licht onnatuurlijk lijkt en de gebouwen een subliem-monsterlijke uitstraling krijgen. Doorgaans drukt hij zijn foto’s op groot formaat af, waardoor de impact van de mens – de voorsteden die langzaam doordringen in landelijke gebieden – nog sterker naar voren komt. In Zone 30, bijvoorbeeld, roept het intense rood van een netjes afgemeten bloemenperk een soort van hyperrealiteit op. Een meer verstilde kijk is die van Vesselina Nikolaeva, die langs de grens tussen Bulgarije en Turkije, het uiterste oosten van Europa, de impact van de mens in kaart brengt op een huiselijke schaal. Beide fotografen zijn geïnteresseerd in de aanwezigheid van de mens, maar de verschillende esthetische expressievormen die ze kiezen plaatsen de toeschouwer in een andere kijkpositie en vragen een andere leeswijze. Door hun grote afmetingen zijn we geneigd om Weinbergers werken op een afstand te bekijken, terwijl we dichterbij komen om aan de hand van Nikolaeva’s foto’s de grenslijn te volgen en uit ieder beeld nieuwe inzichten te putten die de betekenis van de hele reeks versterken.

16. Thomas Weinberger

14

Andere fotografen kiezen voor een meer directe, documentaire werkwijze. Zo verkent Jackie Nickerson een kleine, landelijke gemeenschap in Ierland waar nooit iets lijkt te veranderen. Ze combineert portretten van mensen met gedetailleerde beelden van het agrarische landschap en benadrukt zo de tijdloosheid van dit soort landelijke gebieden. Gábor Arion Kudász bestudeert de effecten van menselijke activiteit op het Hongaarse land en landschap. De op zich schijnbaar neutrale beelden vormen samen een reeks die laat zien hoe een ruraal landschap verloedert wanneer het voor diverse andere doeleinden wordt opgeëist . 17. Jackie Nickerson

In Agraria – een werk dat uit twee fotoreeksen bestaat, Marginalia en Countryside – creëert de Tsjechische fotograaf Pavel Banka een complex en gedetailleerd beeld van het platteland met een combinatie van detailwaarnemingen en een meer formele kijk op de contouren van het landschap. Maroš Krivý levert een onverbloemde commentaar op de drastische ingrepen van de mens in het landschap en vestigt in de titels van zijn foto’s de aandacht op de impact van industriële ondernemingen zoals mijnbouw en transport. Szymon Roginski reist rond in Polen en heeft vaak oog voor de visuele dramatiek van door kunstlicht overspoelde nachtelijke landschappen. 18. Maroš Krivý

Tudor Prisăcariu neemt ons mee op een reis door Roemenie, waar we getuige zijn van de alledaagse, banale wisselwerking tussen functionele gebouwen of machines en de natuur, zoals wanneer een vliegtuig over een boomgaard vliegt. Nikos Markou brengt een complexe reeks taferelen uit het hedendaagse Griekenland in beeld, van een voetbalwedstrijd tot mensen die zich ontspannen aan de kust, die door subtiele kleurovereenkomsten met elkaar worden verbonden.

19. Nikos Markou

Die visuele resonanties voeren ons, bijvoorbeeld, van het harde, hyperintense geel van de incheckbalies van een vliegveld naar de zachtere geeltinten van het kunstlicht in een haven bij zonsondergang, of langs het spectrum van groene en blauwe tinten die eigen zijn aan verschillende vegetatiesoorten of watervlaktes, en verwijzen zo de specificiteit van iedere locatie naar de achtergrond. Het algemene effect van deze visuele impressie van het hedendaagse Griekenland als een plaats is veeleer de erkenning van de vluchtige en flexibele verbanden die door Markou’s kleurenesthetiek en onderwerpkeuze ontstaan.

15

In een meer traditionele documentaire stijl brengt Gerry Johansson landelijke locaties in Zweden in beeld. Door zijn zwartwitfoto’s naast elkaar te plaatsen spoort hij ons aan om op ieder detail te letten. Zo nodigt ook Peter Koštruns verkenning van het landelijke Slovenië uit tot een aandachtige blik; met ieder beeld neemt onze affiniteit met deze streek toe. Nicos Philippou’s interesse gaat uit naar de ruimtes in de marge van steden in het zuiden van Cyprus, die worden ingepalmd door jongeren voor het bouwen van paasvuren of door gezinnen – waaronder dat van de 20. Nicos Philippou kunstenaar zelf – die hun toevlucht zoeken bij de zee. Paradoxaal genoeg waren de gebieden die nu vol geïmproviseerde vakantiehuisjes staan vroeger het eigendom van de (koloniale) Britse regering, waardoor ze uit de handen bleven van de projectontwikkelaars die met hun toeristenverblijven en hotels de andere delen van de Cypriotische kust hebben gekoloniseerd en getransformeerd. Die informatie geeft de beelden een bijkomende betekenis, zoals wel vaker gebeurt: wanneer we meer te weten komen over de omstandigheden en de context waarin een foto werd gemaakt, kan dat onze waardering nog versterken. Anthony Haughey’s foto’s van bouwprojecten die onafgewerkt zijn gebleven als gevolg van de recente economische crisis in Ierland ontlenen hun frappante intensiteit aan het visuele effect dat ontstaat door te fotograferen bij schemerlicht. Toen ze in 2011 werden tentoongesteld in Dublin, veranderden ze van een negatieve commentaar op de spectaculaire groei en val van de Keltische Tijger in een meer optimistische illustratie van wat je kan bereiken door samen te werken: architecten en andere vrijwilligers reageerden prompt door nieuwe, duurzame toepassingen te bedenken voor de verlaten sites. 21. Anthony Haughey

De bedoeling van dit essay is om een algemeen overzicht te bieden, om na te denken over een aantal vragen rond het concept Europa en over wat we zouden kunnen verstaan onder het ‘Europese landschap’ (naast de letterlijke, geografische betekenis). Daarom is het onmogelijk om diep in te gaan op specifieke foto’s en hun betekenis. Maar het is belangrijk om erop te wijzen dat in elk van deze beelden twee interpretatieniveaus in het spel zijn. Ten eerste is er de fotograaf zelf, die een creatieve interpretatie ontwikkelt van locaties, omstandigheden en verhalen. Vaak wordt de fotografie ten onrechte voorgesteld als een soort van venster op de wereld, waarbij een foto wordt genomen van wat er te zien is. Maar die voorstelling gaat voorbij aan het feit dat iedere kunstenaar-fotograaf een unieke toeschouwer is die specifieke fenomenen en plaatsen bestudeert, en erop reageert, op een manier die zijn persoonlijke interesses en inzichten weerspiegelt. Om de bekende formulering van Robert Adams te hernemen: iedere landschapsfoto is een combinatie van geografie, autobiografie en metafoor.26 Fotografen maken foto’s: ze kiezen actief hun onderwerp uit en bepalen de kadrering, compositie en scherptediepte; met andere woorden, de fotografische codering van het beeld. Ten tweede is er het publiek, dat met de beelden in dialoog treedt en ze interpreteert, waarbij een integratie plaatsvindt van letterlijke weergave en retoriek: de visuele poëtica.

16

De compositie, het gebruik van het beschikbare licht, en de licht- en kleurcontrasten die zowel bij het maken als bij het ontwikkelen van de foto worden bepaald, oefenen allemaal een invloed uit op wat de foto oproept bij de kijker, waarbij ook zijn interesses, ervaringen en vooroordelen een cruciale rol spelen. Zonder licht is er geen beeld. Daaraan zijn zowel esthetische als thematische implicaties verbonden. Fotografen kiezen bepaalde tijdstippen van de dag of van het jaar, wanneer het licht diffuus is bijvoorbeeld, of wanneer er scherpe schaduwen en uitgesproken contrasten zijn. Er ontstaan poëtische accenten; dramatische contouren en intense kleuren en schaduwen drukken vaak spanning of dreiging uit, terwijl zachte overgangen tussen licht en donker (zowel bij monochrome als bij kleurenfoto’s) ecologische harmonie kunnen evoceren. De schijnbare harmonie in Per Bak Jensens foto’s van landelijke gebieden, in het bijzonder van de Deense kust, komt voort uit zijn keuze om op rustige dagen te fotograferen (en zo de harde wind te vermijden die typisch is voor Denemarken), uit het gedempte licht en de zachte kleurschakeringen, en uit de compositie van de beelden. Ook Jem Southam vermijdt de intensiteit van de zomerzon en kiest voor een zachter daglicht dat meer onthult van het oppervlak van de rotswanden die hij bestudeert. Op dezelfde manier laat het zachte licht in Theodoros Tempos’ bewegende beelden details tot hun recht komen; het zacht kabbelende water accentueert de veranderlijkheid en kwetsbaarheid van de kleine eilandjes die vroeger in Griekse estuaria werden gebruikt bij het vissen. In de film wordt een zekere vaagheid van de tijd geëvoceerd waarmee het wegdeemsteren van dergelijke plaatsen en praktijken in het collectieve geheugen gepaard gaat.

22. Theodoros Tempos

De esthetiek is heel anders dan,bijvoorbeeld, het melodrama van Bruno Baltzers nachtelijke, in hard kunstlicht badende kermisattracties, of de blauwe hemels en scherpe schaduwen die Gerardo Custances Spaanse landschappen hun emotionele lading geven.

24. Bruno Baltzer

23. Gerardo Custance

Andere fotografen kiezen de effecten van het licht zelf als thema. In haar reeks Études Bel-Val kijkt Chrystel Lebas gedurende 24 uur vanaf hetzelfde gezichtspunt uit over een meer in de Franse Ardennen; ze toont hoe de kleur en intensiteit van de lichtinval emoties oproepen en het uitzicht vormgeven.

17

Ook de Deense kunstenaar Olafur Eliasson gebruikt herhaling als motief en als methode. Zijn in blokken gerangschikte beelden zijn op een heel directe manier gefotografeerd, met een gedempte lichtintensiteit die de gelijkenissen in de contouren van het landschap doet uitkomen. Bij Pedro Cabrita Reis speelt het licht een cruciale rol in de vorm van de diep amberkleurige verf waarmee zijn serene, zacht belichte, harmonieuze foto’s voor de helft zijn overschilderd. De intensiteit van dat oranjerode licht aan de linkerkant symboliseert voor hem de zonsondergang in Portugal boven de Atlantische Oceaan in het uiterste westen van Europa. Elk van deze artistieke ontdekkingstochten vestigt op zijn eigen manier de aandacht op de uiteenlopende effecten van het wisselende zonlicht, dat natuurlijk seizoens- en plaatsgebonden is en nog wordt versterkt door reflecties in water, sneeuw of ijs. Het licht is een van de aspecten van de topografie (en de landschapsfotografie) waardoor de verschillende Europese regio’s zich van elkaar onderscheiden.

26. Pedro Cabrita Reis

25. Olafur Eliasson

Landschappen zijn vaak mooi en verleidelijk; ze beantwoorden aan spirituele verlangens die uit de romantiek stammen. Maar net als de verborgen doornen aan een roos schuilt achter de schoonheid van het landschap soms een gewelddadige geschiedenis van chaos en conflicten. Gina Glovers foto’s van in onbruik geraakte vliegvelden worden verzacht door haar gebruik van een gaatjescamera, waardoor de randen van het beeld onscherp zijn en de uniciteit van ieder beeld de waarde van de foto als object accentueert. Maar de Koude Oorlog, de spanningen tussen de Sovjet-Unie en het Westen die vanaf de late jaren 1940 vier decennia aanhielden, was een harde en beangstigende ervaring voor wie dat tijdperk meemaakte. 27. Gina Glover

Bart Michiels’ foto’s van slagvelden herinneren ons eraan dat de loop van de geschiedenis mede wordt bepaald door militaire campagnes; Europa is door de eeuwen heen het toneel geweest van tal van grote conflicten, zowel in een ver verleden als in recentere tijden. De erfenis van die geschiedenis is misschien niet altijd even zichtbaar maar leeft symbolisch voort in de namen van historische veldslagen en de locaties waar ze plaatsvonden. Flo Kasearu en haar collega’s fantaseren over een grote zwarte bal die rondstuitert in Estland, wat misschien een beetje frivool lijkt. 28. Bart Michiels

18

In één foto verschijnt de bal echter op de plek waar ooit een standbeeld van Lenin stond – maar je moet waarschijnlijk uit Estland afkomstig zijn en Tallinn goed kennen om die grap door te hebben. De sporen van het vroegere gebruik van het land blijven zichtbaar in het huidige reliëf en in andere overblijfselen, maar meer dan het zichtbare oppervlak kan de beeldende landschapskunst niet laten zien. Daarom gebruiken fotografen diverse esthetische strategieën om emoties in verband met een plaats op te wekken en ons besef van de implicaties van wat in het beeld te zien is te vergroten. Soms wordt het menselijke gedrag onder de loep genomen: zo vestigt Massimo Vitali de aandacht op de massale overrompeling van de kust door zonnekloppers, waardoor de Italiaanse kuststrook een pleisterplaats is geworden voor vakantiegangers. In sommige van Alexander Gronsky’s beelden uit Letland poseerden groepen mensen als het ware voor de camera door hun dagelijkse activiteiten voort te zetten ondanks de aanwezigheid van de fotograaf.

29. Massimo Vitali

Artūras Raila kiest voor een expliciet performatieve benadering door rituele handelingen in beeld te brengen, onder andere in de Litouwse wouden. Verschillende fotografen werken ook met bewegende beelden.

30. Artūras Raila

Hun werk is doorgaans eerder observerend dan verhalend (het zijn geen ‘films’ met een dramatisch verloop), maar op een bepaalde manier kan het tot leven brengen van beelden tot een dieper inzicht en een sterker effect leiden. Elina Brotherus gebruikt vaak haar eigen lichaam als model. In The Black Bay Sequence, een werk dat tijdens een zomer op het Finse platteland werd gefilmd, worden we uitgenodigd om te delen in de ervaring ondergedompeld te worden in water, een handeling die natuurlijk een grote symbolische waarde heeft in zowel de heidense als de christelijke cultuur, en die ecologische harmonie van de menselijke uniciteit met de natuur suggereert.

19

Dit werk contrasteert met andere voorbeelden van bewegende beelden, zoals Alves da Silva’s road movie. Daar kijken we niet gewoon naar foto’s van het Spaanse platteland maar worden we meegesleept in de ervaring van een rit op onverharde paden door de natuur. De camera is ter hoogte van de voorruit gemonteerd, waardoor de kijker op de voorbank van de auto lijkt te zitten, en neemt voortdurend waar wat anders misschien over het hoofd zou worden gezien.

31. Augusto Alves Da Silva

Voor fotografen is het maken van beelden een methode om de wereld te verkennen; fotografen denken door te doen, door visuele effecten uit te proberen. Sommigen verkennen nieuwe manieren van kijken door een ongewoon gezichtspunt te kiezen dat onze perceptie van en onze relatie tot het landschap verandert. Zo fotografeert Gerco de Ruijter vanuit de lucht met behulp van vliegers, waarbij hij het resultaat vooraf uitdenkt door het effect van de wind en de lichtinval op de grond te berekenen. Op die manier creëert hij beelden die op het eerste gezicht abstracte patronen lijken. Het is alsof we neerdalen uit de lucht en zweven op het punt waar we nog geen specifieke elementen kunnen onderscheiden en de grond nog een geometrisch lijnenspel lijkt. Gezien de rol die de geschiedenis speelt in ons begrip van de eigenheid van een plaats is het niet verwonderlijk dat sommige fotografen verwijzingen naar het verleden verwerken in het heden en zo nadenken over de herinnering. In landen uit het vroegere Sovjetblok is dat verleden soms relatief recent, wat misschien nog het meest tot uiting komt in de Adriatische regio en in de gebieden die tot het vroegere Oostenrijks-Hongaarse Rijk behoorden.

32. Yenny Huber

Yenny Hubers panoramafoto’s van Wenen en Ljubljana symboliseren de gelaagdheid van veranderingen en herinneringen; de zachte tonen beladen haar beelden met een gevoel van genegenheid en misschien ook berouw.

20

Marianna Christofides werkt vaak met gevonden objecten en beelden, zoals oude foto’s, dia’s en landkaarten, waarmee ze op een symbolische en evocatieve wijze aspecten van de geschiedenis van Cyprus laat zien die nu, in de verscheurde natie, slechts een vage herinnering zijn geworden. Bij beide kunstenaressen schuilt een sublieme droefenis in de hunkering naar een vervlogen verleden.

Ook Nigel Baldacchino brengt met zijn enthousiaste verkenning van gebouwen en monumenten op Malta de overblijfselen van vroegere tijden onder de aandacht. Maar de intensiteit van de kleureffecten in sommige van zijn foto’s en de manier waarop hij ze online presenteert als een visuele blog, in plaats van in de meer traditionele vorm van een zorgvuldig doordachte selectie van treffende beelden, verleent ze een meer theatrale impact.

33. Nigel Baldacchino

. 34. Marianna Christofides

Baldacchino is niet de enige die experimenteert met nieuwe technologische hulpmiddelen en communicatie via het internet. Bijna alle kunstenaars publiceren tegenwoordig hun werk op hun eigen website of die van een kunstgalerij. Een effect daarvan is dat het beeld op zichzelf centraal komt te staan, los van de tactiele eigenschappen van afdrukken op papier of de ervaring van het doorbladeren van een boek. Achter ons computerscherm vergeten we gemakkelijk dat aan het beeld dat we zien verschillende transformatiemomenten zijn voorafgegaan in de fotografische communicatieketen – of het invallende licht nu een op glas of papier aangebrachte chemische stof transformeerde, dan wel gecodeerd werd als een reeks nullen en enen. Voor Joan Fontcuberta is het digitale transformatieproces zelf een interessant onderwerp. Zijn publicatie Landscapes without Memory uit 2006, waarvan de titel kan worden gelezen als een antwoord op Simon Schama’s Landscape and Memory, bevat beelden gemaakt met software die oorspronkelijk werd ontworpen voor het interpreteren van landkaarten; dat wil zeggen, informatie gecodeerd volgens cartografische conventies. De beelden werden echter niet op basis van landkaarten gegenereerd maar op basis van andere objecten, zoals schilderijen, die werden gedecodeerd en vervolgens opnieuw gecodeerd tot landschappen. Het resultaat ziet er op een of andere manier vals uit, wat niet alleen duidt op het beperkte repertoire van software die voor een specifieke taak is geprogrammeerd, maar ook op de mate waarin we – misschien door een cultureel diepgeworteld instinct waarvan we ons nauwelijks bewust zijn – voorstellingen verkiezen die de echte complexiteit van bestaande landschappen uitbeelden. We worden er zo echter aan herinnerd dat in alle voorstellingen van landschappen het virtuele en het fictionele worden uitgedrukt met behulp van het topografische en het symbolische.

21

Een zekere urgentie komt in het spel wanneer we niet alleen ons gevoel van plaats, maar ook ons verantwoordelijkheidsgevoel voor een plaats in overweging nemen. Met de titel van zijn reeks Museum of Nature doet de Finse kunstenaar Ilkka Halso ons beseffen in hoeverre de natuur voor menselijke doeleinden is ingepalmd, en zo kunstmatig wordt gecultiveerd, getemd en aan banden gelegd. Nog onheilspellender suggereert de titel van Moments before the Flood, een fotoreeks van de Belgische fotograaf Carl De Keyzer, dat de golven niet te 35.Ilkka Halso stuiten zijn, en de gevolgen van de klimaatverandering evenmin. Dat we dit als een Nemesis moeten zien, een straf voor onze morele en maatschappelijke onverantwoordelijkheid, blijkt uit de verwijzing naar de mythe uit het Oude Testament. Desondanks blijven de rivieren van Europa onverstoorbaar stromen. De Rijn en de Donau behoren tot de grootste van het continent; als eeuwenoude transitroutes staan ze metonymisch voor continuïteit. Voor Andreas Gursky is de Rijn een abstracte lineaire vorm. In zijn legendarisch werk liet hij alles weg wat hij als irrelevant beschouwde tot hij een immens beeld overhield waarvan de compositie, en niet het letterlijke detail, de essentie uitmaakt. In de context van deze publicatie is de Rijn echter vooral belangrijk als de symbolische verbinding tussen het noorden van Europa en de bergen in het centrum, de toegangspoort tot het zuiden. In de context van de Europese Unie en de historische Europese spanningen rond nationale grenzen fungeert de rivier als een natuurlijke scheidingslijn tussen Frankrijk en Duitsland.

Zo vormt ook de Donau, die door Andreas Müller-Pohle in beeld wordt gebracht, een cruciale verbinding binnen het vroegere Oostenrijks-Hongaarse Rijk en, recenter, tussen West-Europa en de Oost- Europese landen van het vroegere Sovjetblok. Rivierwater vloeit en irrigeert het land zonder zich iets aan nationale of andere grenzen gelegen te laten liggen. De mens kan met zijn technologische ontwikkelingen de rivieren exploiteren of vervuilen, maar de onverwoordbare stroming van het water houdt eindeloze mogelijkheden tot verandering en vernieuwing in. 36. Andreas Müller-Pohle

22

Europese plaatsen

’

Deze publicatie brengt kunstwerken uit heel Europa samen. Ze is onderverdeeld in zes regio s om bepaalde delen van het continent scherper in beeld te brengen, en ook om de visuele contrasten tussen die regio’s te laten zien, van noord naar zuid en van west naar oost. Die contrasten betreffen de eigenschappen van het natuurlijke licht en de veranderingen van de seizoenen, en ook de uiteenlopende tomografieën, texturen en kleuren van verschillende soorten terrein. Er zijn gelijkenissen op het gebied van de vragen die worden gesteld en de onderwerpen die worden gekozen, en alle fotografen zijn begaan met esthetische strategieën, met hoe visuele verhalen kunnen worden verteld. Of ze nu in een documentaire vorm worden weergegeven of eerder abstract, performatief of interactief, symbolen spelen een cruciale rol bij onze respons op een plaats. Als geheel bieden de beelden ons een impressie van Europa als een verzameling van verschillende soorten plaatsen en bijbehorende activiteiten, van landelijke gemeenschappen tot stadsranden en toeristische kusten, van landbouw tot ontspanning, en van militaire scenario s tot uitdrukkingen van onze directe omgang met de natuur. Het is niet zo verbazingwekkend dat de diversiteit van deze foto’s ook getuigt van de topografische verschillen binnen en tussen regio s, en van de manieren waarop de plaatselijke levensstijl en economie de mogelijkheden weerspiegelen die de fysieke geografie er biedt: kustactiviteiten, industriële ontwikkeling, landbouw enzovoort.

’

’

Nadenken over de fotografie, de natie en de natuur betekent nadenken over een combinatie van natuurlijke geografische factoren, gebruik en ontginning van het land, klimaat, weer en licht, en dat zowel in socio-economische als in esthetische termen. Er komen ook politieke overwegingen bij kijken, aangezien de weergave van het landschap vaak met specifieke idealen is verbonden, hetzij als verzinnebeelding van een bepaalde nationale retoriek, hetzij door het ter discussie stellen van bepaalde visies op het land en het gebruik van natuurlijke grondstoffen door de mens. Maar haaks op iedere overweging omtrent het gebruik van landschapsbeelden voor specifieke socio-politieke ontwikkelingen staat het feit dat fotografen doorgaans fervente reizigers zijn; ze brengen hun eigen vragen, stijl en werkwijzen in het geding wanneer ze hun vaderland verlaten. Daar komt nog bij dat ze als professionele kunstenaars-fotografen actief zijn op de wereldwijde kunstmarkt. Verscheidene van de kunstenaars in deze publicatie wonen zelfs op twee of meer plaatsen. De landsgrenzen mogen geografisch dan wel min of meer vastliggen, fotografen zijn altijd onderweg en verkennen zowel onbekende als nabijgelegen locaties. Bovendien plaatsen ze allen hun werk online en maken ze zo hun beelden wereldwijd beschikbaar. Het internet kent geen nationale grenzen. Ook de kijker heeft misschien al veel gereisd. Daaruit volgt dat ons gevoel van plaats mogelijk op verschillende diepteniveaus functioneert, en onze herinneringen en onze huidige ervaring dus op een andere manier worden verbonden naargelang van waar we zijn en hoe we ons tot deze plaats verhouden. Soms hebben we ook een vals gevoel van vertrouwdheid met bepaalde streken of iconische plaatsen die vaak opduiken in de visuele en andere media. De Akropolis, de Eiffeltoren, het Zwarte Woud, de Alpen, de Muur van Hadrianus: allemaal roepen ze beelden en verhalen op, of we de locaties in kwestie nu echt bezocht hebben of niet. Ons gevoel van plaats put zo uit verschillende bronnen: fysieke geografie, botanica, esthetiek, en onze eigen levensloop en psychologie. Het verbindt patronen of veranderingen in het menselijke gedrag met natuurlijke vormen. Onze ervaring van de natuur wordt gefilterd door culturele percepties; we kunnen ons de natuurlijke wereld niet voorstellen of erover spreken zonder gebruik te maken van symbolische talen, in gesproken, geschreven of visuele vorm. Landschapsfoto s kunnen ons iets meer vertellen of ons wijzen op een nieuwe manier om naar vertrouwde plaatsen te kijken; ze kunnen ons ook inzicht bieden in het onbekende. Door een veelheid aan verschillende voorbeelden te bekijken krijgen we een indruk van de uiteenlopende emoties en complexe omstandigheden die de verhouding van de mens tot de plaats en de natuur in Europa kenmerken.

’

Eindnoten

1 Bijvoorbeeld Klaus Honnef, Rolf Sachsse and Karin Thomas, red., German Photography 1870–1970: Power of a Medium. Bonn: Kunstund Ausstellungshalle der Bundesrepublik, 1997; Mike Weaver, British Photography in the Nineteenth Century. Cambridge: Cambridge University Press, 1989. 2 In Exposures, een recente reeks publicaties van de Londense uitgeverij Reaktion Books, wordt het probleem omzeild met titels als Photography and Italy of Photography and Ireland. Zo kan bijvoorbeeld ook de perceptie van Italië door buitenlandse bezoekers aan bod komen, en kan het werk van Ierse fotografen in hun thuisland in de context worden geplaatst van andere, elders tot stand gekomen reeksen. 3 Toen de fotografie in 1839 werd geïntroduceerd, kwamen de nationale grenzen in Europa nog niet overeen met de huidige. De regio’s die we nu kennen als Italië en Duitsland waren toen lappendekens van kleinere staatjes; delen van Pruisen en Polen lagen in het Russische Rijk, waartoe ook Finland en de drie zuidelijke Baltische staten behoorden; Noorwegen was een deel van Zweden; en het Oostenrijks-Hongaarse Rijk was een belangrijke mogendheid in Centraal-Europa. Fotografen waren actief in Wenen, Boedapest, Praag en andere steden.

23

4 Aarnes, 1983. 5 Massey, 2005; Relph, 1981; Tuan, 1977. 6 ‘Placemaking’ is vandaag een vertrouwd aspect van ruimtelijke ordening; de term is relatief nieuw maar het concept heeft diepe wortels. De historische rol van kerken, stadhuizen en andere burgerlijke structuren bij het ontwikkelen en onderhouden van ‘gemeentes’ wordt algemeen erkend. 7 Tuan, 1977: 3. 8 Schama’s wortels liggen in Centraal-Europa, maar hij werd geboren in Groot-Brittannië en verhuisde als volwassene naar New York. Zoals veel Europeanen heeft hij een complexe verhouding met familiegeschiedenis en identiteit. 9 Schama, 1996. 10 Schama, 1996: 15. 11 Mitchell, 1994. 12 Gersht, 2005, p. 4. 13 Citrin & Sides, 2004: 162. 14 Anderson, 1983. 15 Lapland is geen land maar een regio die zich uitstrekt over Noorwegen, Zweden, Finland en Rusland. In elk van deze vier landen bleven de Samen ondergeschikt aan de heersende cultuur. Nicosia, in het uiterste zuidoosten van Europa, is dan weer de enige Europese stad die vandaag nog door een muur wordt verdeeld: de ‘groene lijn’ die de zichzelf als Grieks beschouwende Cyprioten in het zuiden scheidt van de Turkse Cyprioten in het noorden. De grens is op dit moment open. 16 De fotografie werd in 1839 zowel door Daguerre als door Fox Talbot voorgesteld, maar was het resultaat van decennia van experimenten met afdruktechnieken. Op het gebied van de optica bestond het potentieel voor de fotografie al veel langer. De Grieken wisten dat zonlicht dat door een spleet in een grot valt een beeld van buiten kan projecteren; middeleeuwse astronomen ontwikkelden de eerste lenzen. 17 Vele van de eerste natuurfoto’s waren bedoeld als botanische illustraties. Vaak werden ze als contactafdrukken gemaakt, waarbij bijvoorbeeld een blad op chemisch behandeld papier gelegd dat, blootgesteld aan de zon, van kleur veranderde (bijvoorbeeld tot het blauw van een cyanotype) zodat een afdruk van het blad achterbleef. 18 Zie bijvoorbeeld Mark Haworth-Booth, Camille Silvy, River Scene France. Malibu, Californië: The J. Paul Getty Museum, 1992. 19 Een vergelijking tussen bepaalde foto’s en latere schilderijen maakt duidelijk dat foto’s op hun beurt door kunstenaars werden gebruikt als studies voor olieverfschilderijen die ze nadien in hun atelier maakten. Zie bijvoorbeeld Peter Galassi, 1981. 20 Lange, 2007; Southam, 1989. 21 Burke, 1759.. 22 Hobsbawm, 1962. 23 Hobsbawm, 1962: 259. 24 Davidson, 2005. 25 Papaioannou, 2010. 26 Adams, 1996: 14. Credits foto’s 1. Elina Brotherus, Still images from The Black Bay Sequence, 2010, 60 min 12 sec, HD video (Apple ProRes 422), 16:9, silent. Credit: Commissioned by COMMA at Bloomberg SPACE, London, by Bloomberg LP, 2010 2. Andreas Gursky, Rhein II, 1999, c-print, 187 x 346 x 6,2 cm, Credit: Andreas Gursky / VG Bild-Kunst, Bonn / SOFAM 2012 Courtesy Sprüth Magers Berlin London 3. Carl de Keyzer, Blankenberge, Belgium, from Moments before the Flood 2012, 112cm x 132 cm framed, Credit: Carl De Keyzer 4. Joan Fontcuberta, Orogenesis: Dali (Bord 2), 2003, Type C-Print, Credit:Courtesy of the Artist ©Joan Fontcuberta 5. Chrystel Lebas, Études Soir I, Bel-Val, 6 March 2009, Chromogenic C-print from colour negative, 84 x 200 cm, Courtesy of the Artist 6. Gerry Johansson, 5 Öglunda, 2010/11, Courtesy GunGallery, Stockholm, Sweden 7. Per Bak Jensen, Døren / The Door, 2007, C-print / Diasec, 165 cm x 205 cm (including frame), Credit: Courtesy Galleri Bo Bjerggaard 8. Peter Koštrun, Water Crisis, From the series called "Present", 2007, Credit: Courtesy of Photon Gallery 9. Vessalina Nikolaeva, Untitled, from the series Simply a Line, Credit: courtesy of the artist 10. Flo Kasearu, O, 12.06.2011, 2011 by Flo Kasearu (on the seaside), ©Flo Kasearu 11. Gerco de Ruijter, B.S. 201, Ultrachrome print op dibond 305x100cm. editie van 5, Courtesy of Zic Zerp Gallery Amsterdam 12. Jem Southam, 'Vaucottes 2006' form the series 'The Rockfallsof Normandy' , 2006, Courtesy of the artist and Pôle Image Haute-Normandie, Rouen 13. Céline Clanet, Barrage de Roselend, contreforts du Méraillet / Roselend dam, Méraillet buttresses, 2010, Tirage jet d’encre longue conservation (négatif argentique couleur), Contre-collé sur Dibond / Finition Caisse américaine, Format 120X95 cm, édition 1/5, Signé et numéroté sur étiquette à l’arrière du cadre, Credit : Céline Clanet/Fondation Facim, 2010 - Fonds des Archives Départementales du Conseil général de Savoie 14. Pavel Banka Contry side # IX /self - portrait/2008, Archival inkjet print, diasec, 100 x 130 cm (no framed), 2/10, Courtesy of the Artist 15. Irene Kung, Irene Kung, Ulivo, 2007 , 100x100cm, Digital print on rag paper, Courtesy of the Artist © Irene Kung 16. Thomas Weinberger, Märklin, HBF München, 2004, 125 cm x 232 cm, c-print, diasec/glas, framed (c) VG Bildkunst, Bonn, Credit: Courtesy Nusser & Baumgart gallery, Munich 17. Jackie Nickerson, Two Gates, 2008, C-print, Credit: Courtesy Brancolini Grimaldi Gallery, London 18. Maroš Krivý, Transportation and storage , 2009-2012, 150 x 75 cm, triptych, inkjet print, mounted on dibond, framed, 20092012, Credit: Maros Krivy 19. Nikos Markou, 15.04.2005 (Athens), 2005, Archival Inkjet Print on fine art paper pasted on aluminum, 119 X 150 cm, Credit: Courtesy: AD Gallery, Athens, Greece 20. Nicos Philippou, Untitled, From the series Holiday Homes 2011, Credits: Courtesy of the artist 21. Anthony Haughey, Settlement lV, 2011, Digital C type editioned print, 100 x 120 cm, mounted on acrylic, Credit: Courtesy of the artist 22. Theodoros Tempos, The Water That Sleeps Not, 2009, (DVD), 12min36sec 23. Gerardo Custance, Gerardo Custance, Atienza, Guadalajara, 2007, Format: 150 x 120 cm., Médium: Inkjet Print on Archival Paper, Credit: Courtesy of Galerie Polaris, Paris. 24. Bruno Baltzer, Reconstruction_0609003, 2009, 120 x 120 cm, © Mudam Collection, Courtesy of the Artist

24

25. Olafur Eliasson, The horizon series, 2002, 40 c-prints, each: 22,5 x 104,5 cm, framed: 24,3 x 106,3 cm, Private collection, Berlin, Credit: Courtesy the Artist and Neugerriemschneider, Berlin 26. Pedro Cabrita Reis, The Sleep of Reason, 4th series (Orange) #1--#12, 2009, Acrylic on photo mounted on aluminum, 49,5 x 75 cm, © Pedro Cabrita Reis 27. Gina Glover, Fortifications, Karosta, Liepaja, Latvia, 2007, Pinhole photograph, (Gina Glover, exhibition The Hubris of War, from the series Playgrounds of War), Credit: Gina Glover Private collection 28. Bart Michiels, Passchendaele 1917, Goudberg Copse, From “The Course of History”, 2005, Chromogenic Print, 152.4 cm x 188.8 cm, Courtesy of the artist 29. Massimo Vitali, Riccione Dyptich, 1997, C-print under plexi, 180 x 150 cm, Credit: Courtesy of the Artist 30. Artūras Raila, River, 2006n Lambda print on aluminium 125x184, Credit: Courtesy of the artist 31. Augusto Alves da Silva; Iberia, 2009, random projection of 5.148 colour digital images, with sound (spanish radio stations live via internet), Credit: Courtesy of the artist 32. Yenny Huber, 48 stunden [Ljubljana], Plecnik Dam, 2007, C print, Credit: Courtesy of the Artist, Yenny Huber 33. Nigel Baldacchino, DSC0068, Courtesy of the Artist © Nigel Baldachinno 34. Marianna Christofides, Passes: All heights in metre, 2012, C-print framed, laser-engraved text, 100 x 130 cm, © Marianna Christofides 35. Ilkka Halso, Rollercoaster, 2004, 100 x 134cm, c-print on aluminum, Credit: Courtesy of artist 36. Andreas Müller-Pohle, Dunaujváros 195, Hungary, 2005, C-Print, 60 x 85 cm, Courtesy of the Artist

25

PRAKTISCHE INFORMATIE Sense of Place European Landscape Photography Adres Paleis voor Schone Kunsten Ravensteinstraat 23 1000 Brussel Data 14.06 > 16.09.2012 Openingsuren Dinsdag tot zondag, 10:00 > 18:00 Donderdag, 10:00 > 21:00 Gesloten op maandag Tickets € 8,00 (kortingen op www.bozar.be) € 12,00 Combiticket Mapping Cyprus + Sense of Place Catalogus Sense of Place. European Landscape Photography Twee edities: NL/FR en DUI/ENG Uitgever: Bozarbooks & Uitgeverij Kannibaal & Prestel Prijs: € 49,95

Symposium on landscape photography Donderdag 14.06.2012, 14:00 Paleis voor Schone Kunsten / Zaal M Op 14 juni ‘host’ BOZAR een debat met belangrijke fotografen en curatoren uit Europa. De inzet is een gesprek over landschapsfotografie. Het landschap is een eeuwenoud genre dat door de diverse ontwikkelingen op het gebied van fotografie terug levendiger is dan ooit. Beroemde fotografen zoals Massimo Vitali en Pedro Cabrita Reis gaan in gesprek met internationale curatoren over het landschap vandaag.

Filosofie van het landschap Literaire bezoekersgids voor de tentoonstelling Sense of Place Georg Simmel (1858 -1918) is een Duitse socioloog die je vooral in academische voetnoten aantreft. Niettemin heeft hij minstens twee pareltjes op zijn naam staan die nog steeds hoogst lezenswaardig zijn: De filosofie van het geld en De filosofie van het landschap. Die laatste tekst verscheen in 1912 en heeft na honderd jaar nog niets aan actualiteit ingeboet. BOZAR LITERATURE presenteert in de gratis bezoekersgids een vertaling van dit bijzondere essay en gaat op zoek naar de actualiteit ervan. Simmels ideeën blijken hoogst aanstekelijk te werken tegen het licht van hedendaagse landschapsfotografie. Ze bieden niet alleen een reflectie over hoe wij als kijker of toeschouwer fungeren. Ze laten ook zien dat wij in de eerste plaats wandelaars zijn in de landschappen gevormd door onze verbeelding.

26

SUMMER OF PHOTOGRAPHY @ BOZAR Het Paleis voor Schone Kunsten presenteert naast Sense of Place nog enkele andere fotografietentoonstellingen. In de reeks Junctions gaat deze zomer de jonge fotografe Lara Dhont aan de slag met de collectie van het FoMu Antwerpen en confronteert deze met haar eigen werk: foto’s van ‘gevonden installaties’ in het landschap. Verder is er nog Pôze, waarbij Brusselaars hun eigen stad in beeld brengen. Het thema van deze editie is het vastleggen van het nachtelijke Brusselse stadslandschap onder leiding van fotograaf Vincen Beeckman. De BOZAR Photo Award en de Nikon Press Award worden deze zomer opnieuw uitgereikt. De laureaten van beide prijzen krijgen de kans hun werk deze zomer tentoon te stellen in het Paleis voor Schone Kunsten. In de Raadzaal komt een samenwerking met de PhotoBiennale Greece: een solotentoonstelling met beelden uit Thessaloniki van de Griekse fotograaf Panos Kokkinias. In de Hortahal wordt deze zomer een perfect voorsmaakje geboden op Sense of Place: de culturele diensten van de ambassades van Hongarije, Roemenië en Letland brengen elk een driewekelijkse solotentoonstelling van een nationale fotograaf (Alnis Stakle, Cosmin Bumbut & Tamas Dezso).

27

BOZAR PHOTOGRAPHY AWARD 14.06 > 16.09.2012 Paleis voor Schone Kunsten

Dieter De Lathauwer, Zonder titel, uit de reeks Dare to say you don’t kno w and you found yourself in front of obstacles, Courtesy of the Artist © Dieter De Lathauwer

Jaarlijks organiseert BOZAR de BOZAR Photography Award. Meer dan 300 fotografen zonden drie werken, geïnspireerd op het thema van de Summer of Photography, het landschap. De eerste prijs ging naar Dieter De Lathauwer die werken brengt uit verschillende reeksen. Op het eerste gezicht idyllische rotsformaties, met kleine elementen die een escapistische geestesgesteldheid ontketenen en subtiel verwijzen naar de menselijke en natuurlijke processes die het landschap, doorheen de geschiedenis, tekenden. Pablo Castilla toont werken die het zuiden van Spanje representeren, de Costa Tropical. Geen idyllische landschappen, maar toch doorvoelde beelden over z’n geboorteplek, getekend door een absurditeit en economisch verlies. Fernando Benitez Bella presenteert een werk uit de serie Cliffs of Moher, hondertwintig meter hoge rotsformaties langs de Ierse Kustlijn. Hiermee brengt Bella op een persoonlijke manier de natuurlijke sublimiteit in beeld die verschillende filmsettings inspireerde en vele geotoeristen tot reizen aanspoorde. Jury: Carl De Keyzer (photographer), Maarten Goossens (NIKON), Erik Derycke (PhotoMagazine Shoot), Luk Lambrecht (CC Strombeek-Beveren), Christophe De Jaeger (BOZAR). COPRODUCTIE: BOZAR EXPO, Nikon Datum 14.06 > 16.09.2012 Adres Paleis voor Schone Kunsten Ravensteinstraat 23 1000 Brussel Openingsuren Dinsdag tot zondag, 10:00 > 18:00 Donderdag, 10:00 > 21:00 Gesloten op maandag Tickets Vrije toegang

28

PARTNERS SUMMER OF PHOTOGRAPHY Op initiatief van BOZAR slaan 20 partners de handen in elkaar om in België een internationaal platform voor fotografie op te richten. Dankzij de Summer of Photography kun je niet alleen in Brussel, maar ook in Charleroi, Antwerpen, Knokke, Oostende en Hornu een topprogramma ontdekken, dat dit jaar gewijd is aan ‘het landschap’. Deze 4e editie van de Summer of Photography creëert een veld van bespiegelingen over de vaak moeilijke relatie tussen de mens en zijn omgeving. Die relatie zal ook aangekaart worden tijdens twee symposia, die focussen op de identiteit en de digitalisering van het landschap.

PROGRAMMAOVERZICHT PROGRAMMAOVERZICHT Alle partners van Summer of Photography stellen een programma voor in het thema van de Europese landschapsfotografie. Het FotoMuseum Provincie Antwerpen en Espace Photographique Contretype besteden aandacht aan de invloed van nieuwe technologie op fotografie. De tentoonstelling Construire le paysage in Contretype toont landschapsbeelden die nooit in werkelijkheid hebben bestaan, maar tot stand kwamen met nieuwe technologie. Het FoMu presenteert een selectie uit de nu reeds legendarische tentoonstelling From Here On van Les Rencontres d’Arles. Mishka Henner, een van de deelnemende fotografen, toont de invloed van Google Earth op de landschapsfotografie. De verhouding tussen het natuurlijke en het stedelijke landschap komt aan bod in de zomertentoonstelling van het MAC’s in Grand Hornu. Het subtiele, conceptuele werk van Philippe Durand brengt het vocabularium van een stedelijke omgeving in contrast met dat van een natuurlijke omgeving. In het Cultuurcentrum Strombeek Grimbergen wordt Viewpoint-Point of View geïnstalleerd. Een reeks beklijvende beelden van Michiel De Cleene stelt de vraag hoe architectuur onze blik op het landschap beïnvloedt. Het Centre Culturel Jacques Frank toont dan weer het werk van Régis Feugère, een nachtelijke ontdekkingstocht naar de niet ongevaarlijke grenzen van de stedelijke omgeving. De tentoonstelling Regard sur mon quartier in Contraste is het resultaat van een workshop waarin fotografen het Brusselse Sint-Joost-ten-Noode in beeld brachten. De natuur kan gezien worden als een bron van schoonheid en ontspanning, maar ook als een dreiging. Les Heures Claires. Strandspelen aan de Belgische kust (1890-1960) in het Musée de la Photographie van Charleroi verzamelt een collectie historische foto’s van mensen die hun vrije tijd op het strand doorbrengen. Op het Fotofestival Knokke-Heist brengen fotografen als Olaf Otto Becker, Gerco de Ruijter, Ruud van Empel en Sanna Kannisto een ode aan de natuur, echter niet zonder te waarschuwen voor naderende rampen; een thema dat wordt doorgezet in het boek en de tentoonstelling Moments before the flood van Carl De Keyzer in samenwerking met Lannoo in Oostende. Dit is een fotografisch onderzoek naar hoe Europa omgaat met de dreiging van de klimaatopwarming en het stijgende zeeniveau. Europa staat centraal in het festival. Het Goethe-Institut Brussel brengt de tentoonstelling Postcards of Europe, een fotografische zoektocht van de Duitse kunstenaar Eva Leitolf naar de relatie tussen de lidstaten aan hun grenzen. Het Vlaams-Nederlands Huis deBuren neemt het publiek eveneens mee op een reis door Europa met het project Citybooks dat wordt gepresenteerd in de Markten. Verschillende fotografen portretteerden Europese steden zoals Boekarest, Skopje, Tbilisi, Graz, Sheffield, Charleroi of Utrecht. Het festival heeft Europa als thema, maar dit steeds binnen een globale context. BOZAR presenteert in samenwerking met Tour & Taxis de 9e editie van Rencontres de Bamako, de biënnale voor Afrikaanse fotografie. Hier tonen Afrikaanse fotografen de gevolgen van de westerse industrialisering op het Afrikaanse landschap. Tegelijkertijd zijn twee significante monografische series te bezichtigen in het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Sommige partners interpreteren het landschap ruimer. Zo krijgt het mentale landschap een plaats in de tentoonstelling Paysages du mental – mindscapes in de Electriciteitscentrale. Hoe het onzichtbare zichtbaar maken? Een gelijkaardig project brengt de jonge fotografe Hélène Petite in de Librairie Quartiers Latins. Haar tentoonstelling Photo(a)mnesia onderzoekt fotografie als spoor en 29

herinnering. Verder brengt Art & marges museum de tentoonstelling Portrettengalerij, een project met outsiderkunstenaars. Recyclart organiseert op 26 juli een avond rond fotografie met muziek en lezingen door fotografen.

KALENDER & CONTACT Cultuur Centrum Knokke-Heist Internationaal Fotofestival Knokke-Heist 25.03 > 30.06.2012 (indoor > 10.06.2012) Tickets: Vrije toegang Perscontact: Nathalie Decoster – [email protected] In Between - Initiatief van vzw Piazza dell'Arte Dare to say you don’t know and you found yourself in front of obstacles 04.05 > 20.07.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Tom Viane - [email protected] Maritieme Site Oostende Moments before the flood – Expo Carl De Keyzer 17.05 > 26.08.2012 Tickets: Volwassene: € 8,00 – Studenten/Senioren: € 5,00 – Knack-abonnees: € 4,00 – Vrije toegang voor kinderen onder de 14 jaar Perscontact: Evy Van Eenoo – [email protected] Vlaams-Nederlands Huis deBuren en De Markten Citybooks 25.05 > 11.07.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact De Buren: Ann Venneman – [email protected] Perscontact De Markten: Jan Op De Locht – [email protected] Musée de la Photographie de Charleroi Les Heures claires. Strandspelen aan de Belgische kust (1890-1960) 26.05 > 16.09.2012 Tickets: Volwassene: € 6,00 - Senioren: € 4,00 – Studenten/Werkzoekenden: € 3,00 – Vrienden van het Museum en onder de 12 jaar: Vrije toegang Gratis elke eerste woensdag van de maand. Perscontact: Cécile Druart – [email protected] B-Gallery Eline Van Riet 01.06 > 23.06.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Joan Vandenberghe – [email protected] BOZAR – Paleis voor Schone Kunsten Sense of Place. European Landscape Photography 14.06 > 16.09.2012 Tickets: Volwassene: € 8,00 - 60+/Groepen: € 6,00 - Werkzoekenden/- 26/ Leerkrachten: € 4,00 – Scholen/-18: € 2,50 - Combi met “Mapping Cyprus”: €12,00 Junctions: Lara Dhont. De publieke ruimte als speelterrein 14.06 > 16.09.2012 Tickets: Vrije toegang Nikon Press Awards 14.06 > 16.09.2012 Tickets: Vrije toegang Panos Kokkinias 14.06 > 16.09.2012 Tickets: Vrije toegang 30

Pôze IV Terminus 14.06 > 16.09.2012 Tickets: Vrije toegang Alnis Stakle. Not Even Something 14.06 > 08.07.2012 Tickets: Vrije toegang Cosmin Bumbut. Rosia Montana 2006 11.07 > 12.08.2012 Tickets: Vrije toegang Tamas Dezso. Here, Anywhere 15.08 > 16.09.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Leen Daems – [email protected] Tour & Taxis Bamako Encounters. Pan-African Photography: For a Sustainable World 14.06 > 26.08.2012 Tickets : € 4,00 (Tijdens Couleur Café voor festivalgangers : € 2,00) Perscontact: Leen Daems – [email protected] – [email protected] Koninklijk Museum voor Midden-Afrika Bamako Encounters : Kiripi Katembo & Abdoulaye Barry 14.06 > 26.08.2012 Tickets: Vrije toegang met museumticket (€ 4,00 - € 3,00 - € 1,5) Kristien Opstaele – [email protected] Cultuurcentrum Strombeek Grimbergen Viewpoint – Point Of View 14.06 > 16.09.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Sara Van Malderen – [email protected] Balassi Instituut Landschappen spreken een identieke taal 14.06 > 10.09.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Krisztina Reményi – [email protected] arts & marges musée Portretten van een collectie 15.06 > 07.10.2012 Tickets: Volwassene: € 4,00 - Kinderen/Studenten: € 2,00 Perscontact: Tatiana Veress – [email protected] Joods Museum van België Visions – Dalia Nosratabadi & Dan Zollmann 15.06 > 30.09.2012 Tickets: € 5,00 - € 3,00 – vrije toegang voor kinderen onder de 12 jaar Perscontact: Chouna Lomponda – [email protected] Contraste, la Cambre & Galerie ikono In Sight 15.06 > 09.09.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Stéphanie Pety de Thozée – [email protected] Coudenberg Oorsprong – Bleda y Rosa 15.06.2012 > 16.09.2012 Tickets: Normale prijs: € 5,00 - Senioren/groepen >15 personen: € 4,00 – 1825/werkzoekenden/mindervaliden: € 3,00 - -18 jaar/leerkrachten/begeleiders/Brussels Card: € 0 Perscontact: Frédérique Honoré - [email protected] 31

Espace Photographique Contretype Het landschap vormgeven 20.06 > 16.09.2012 Tickets: € 3,00 Perscontact: Evelyne Biver – [email protected] Goethe-Institut Brüssel Postcards from Europe – A work on migration and its impact on European societies 22.06 > 16.09.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Pia Entenmann – [email protected] Contraste asbl & Turkish Lady Een kijk op mijn buurt 21.06 > 31.08.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Laure Geerts – [email protected] FoMu – Fotomuseum Antwerpen From Here On 22.06 > 30.09.2012 Tickets: Volwassene: € 7,00 – onder 26 jaar: € 1,00 – vrije toegang voor kinderen onder de 12 jaar. Perscontact: Isabelle Willems – [email protected] De Stichting voor Architectuur – CIVA & CONTRASTE H-URBAN, een kwestie van participatieve stedenbouw 23.06 > 02.09.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Anne-Marie Pirlot – [email protected] CENTRALE for contemporary art Mindscapes 27.06 > 30.09.2012 Tickets: € 5,00 - € 4,00 - € 2,50 - €1,25 - Vrije toegang voor kinderen onder de 12 jaar Perscontact: Sarah Segura – [email protected] Centre Culturel Jacques Franck (CCJF) Merel ‘t Hart & Luk Vander Plaetse – « De Buren » 30.06 > 01.09.2012 Tickets: Vrije toegang Régis Feugère – « Kunizakaï » 30.06 > 01.09.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Rose-Line Tas - [email protected] Librairie Quartiers Latins Photo(a)mnesia 05.07 > 31.08.2012 Tickets: Vrije toegang Perscontact: Muriel Verhaegen – [email protected] MAC’s – Het Museum voor Hedendaagse Kunsten van de Federatie Wallonië-Brussel Le Miroir et les Chemins. Peter Downsbrough – Philippe Durand – Jacqueline Mesmaeker 08.07 > 14.10.2012 Tickets: Combi Site Le Grand-Hornu: € 6,00 - Kortingstarief: € 4,00 / € 2,00 – Gratis onder de 6 jaar. Perscontact: Anne Gerard – [email protected]

32

CONTACTGEGEVENS PERSDIENST Paleis voor Schone Kunsten Ravensteinstraat 23 B – 1000 Brussel Info & tickets: T. +32 (0)2 507 82 00 www.bozar.be Leen Daems Press Officer BOZAR EXPO T. +32 (0)2 507 83 89 T. +32 (0)479 98 66 07 [email protected] Annelien Mallems Press Officer FESTIVAL, WORLD MUSIC, ARCHITECTURE T. +32 (0)2 507 84 48 T. +32 (0)479 98 66 04 [email protected] Hélène Tenreira Senior Press Officer BOZAR THEATRE, DANCE, CINEMA, CORPORATE T. +32 (0)2 507 84 27 T. +32 (0)475 75 38 72 [email protected] Laura Bacquelaine Press Officer BOZAR MUSIC, LITERATURE T. +32 (0)2 507 83 91 [email protected]

33