Studiedag Fijn stof en gassen in vleesvarkensstallen: binnenluchtkwaliteit en emissies 26 april 2013 Melle

Studiedag Fijn stof en gassen in vleesvarkensstallen: binnenluchtkwaliteit en emissies 26 april 2013 Melle Georganiseerd door: de Vlaamse overheid, Departement Landbouw en Visserij, Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling ism ILVO

m.m.v. PIVAL vzw - POVLT

PROGRAMM A

13u15:

Ontvangst en inleiding Peter Demeyer - ILVO-T&V

13u30:

Arbeidsveiligheid, emissies en reductiestrategieën – eindresultaten van een IWT-project

Nele Van Ransbeeck - ILVO-T&V 14u30:

Impact op diergezondheid en productie – eindresultaten van een IWT-project

Annelies Michiels - UGent 15u30:

Pauze

15u50:

Leerpunten uit lopend ILVO-onderzoek: (1) Natuurlijke ventilatie: een ondergewaardeerde ventilatietechniek? Philippe Van Overbeke - ILVO-T&V (2) Vroegtijdige detectie van gezondheids- en (re)productieproblemen: (toekomst)mogelijkheden Jarissa Maselyne - ILVO-T&V

16u15:

Expositie persoonlijke beschermingsmiddelen en meettoestellen binnenluchtkwaliteit

17u15:

Einde van de studienamiddag

Praktijkcentra dierlijke productie

Om te komen tot een betere samenwerking en afstemming in het versnipperde landschap van het praktijkonderzoek en voorlichting in de dierlijke sector werden in 2007 op initiatief van de toenmalige ministerpresident 5 praktijkcentra in de dierlijke sector opgericht: de praktijkcentra rundvee, varkens, pluimvee, kleine herkauwers en bijen. Begin 2007 werd door verschillende actoren die in Vlaanderen bezig zijn met onderzoek en voorlichting in de dierlijke sector de intentieverklaring ondertekend voor de start van o.a. het Praktijkcentrum Varkens. Deze praktijkcentra hebben tot doel een aanspreekpunt te worden voor praktijkkennis en het uitvoeren voor praktijkonderzoek in de dierlijke sector. Door samen te werken en de onderzoeksprogramma’s op elkaar af te stemmen kunnen de aanwezige competenties, de bestaande infrastructuur en de voor handen zijnde onderzoeksbudgetten optimaal aangewend worden. Deze praktijkcentra moeten gezien worden als een overlegplatform waarin de betrokken onderzoeks- en onderwijsinstellingen kunnen werken aan een grotere coördinatie van hun onderzoeksactiviteiten en aan een afstemming van hun communicatie naar de sectoren. Het is de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling (ADLO) die samen met het Instituut voor Landbouw en Visserij (ILVO) de coördinatie van deze praktijkcentra op zich neemt. De werking berust momenteel op het samen organiseren van studiedagen en het indienen van demonstratieprojecten. Sinds eind 2007 komen ook enkele leden van de praktijkcentra in aanmerking om bij het Vlaams Landbouwinvesteringsfonds steun aan te vragen bij investeringen. Op die manier zijn ze in staat de bestaande infrastructuur aan te passen aan de hedendaagse noden van praktijkonderzoek en demonstratie. De werking berust momenteel op het samen organiseren van studiedagen en het indienen van demonstratieprojecten. Sinds eind 2007 komen ook enkele leden van de praktijkcentra in aanmerking om bij het Vlaams Landbouwinvesteringsfonds steun aan te vragen bij investeringen. Op die manier zijn ze in staat de bestaande infrastructuur aan te passen aan de hedendaagse noden van praktijkonderzoek en demonstratie. Op 1 december 2011 werd als versterking van het PCV het “Varkensloket” opgericht, de bedoeling van dit aanspreekpunt is dat varkenshouders hier met vragen terecht zullen kunnen en dat het varkensloket daarnaast een coördinerende rol zal spelen binnen het onderzoek en de voorlichting. Meer info: www.varkensloket.be

Volgende organisaties en personen zijn actief binnen het PraktijkCentrum Varkens:

Proef- en Vormingsinstituut Limburg (PVL) Kaulillerweg 3 3950 Bocholt INAGRO Ieperseweg 87 8800 Roeselare Instituut voor Landbouw en Visserijonderzoek (ILVO) Scheldeweg 68 9090 Melle UGent- Agrivet Biocentrum Proefhoevestraat 18 9090 Melle

Luc Martens

[email protected]

Mia Demeulemeester Isabelle Vuylsteke

[email protected]

Sam Millet

[email protected]

Lydia Bommelé

[email protected]

[email protected]

UGent- faculteit Diergeneeskunde, Vakgroep Dominiek Maes Voortplanting, Verloskunde en Bedrijfsdiergeneeskunde Salisburylaan 133 9820 Merelbeke UGent faculteit Bio-ingenieurswetenschappen, Stefaan De Smet Vakgroep Dierlijke Productie Proefhoevestraat 10 9090 Melle

[email protected]

Zoötechnisch Centrum –KULeuven R&D Bijzondere Weg 12 3360 Lovenjoel KUL- faculteit Bio-ingenieurswetenschappen Kasteelpark Arenberg 30 3001 Heverlee

Emiel Arron Theo Niewold

[email protected] [email protected]

Bruno Goddeeris

[email protected]

Thomas More Kempen / (KILTO) Kleinhoefstraat 4 2440 Geel

Jos Van Thielen

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Bert Driessen Dirk Fremaut

Geassocieerde faculteit toegepaste bioingenieurswetenschappen, Vakgroep Dierlijke Productie Valentin Vaerwyckweg 1 9000 Gent Vrij Land- en Tuinbouwinstituut (VLTI) Willy Vandewalle Ruddervoordestraat 175 Ward Lootens 8820 Torhout Technisch Instituut St Isidorus–LTC Waasland Raf Van Buynder Weverstraat 23 9100 Sint-Niklaas

[email protected]

[email protected] [email protected] [email protected]

Dierengezondheidszorg Vlaanderen (DGZ) Deinse Horsweg 1 9031 Drongen

Sigrid Stoop

Tamara Vandersmissen ABS/De Vereniging voor Varkenshouders vzw Marianne Maalte Business Center, Blok G, 6° verd. Vandenberghe 9051 Sint-Denijs-Westrem

[email protected]

Boerenbond Diestsevest 40 3000 Leuven Algemeen Boerensyndicaat Hendrik Consciencestraat 53 a 8800 Roeselare

Herman Vets

[email protected]

Paul Cerpentier Aloys Van Goethem Marianne Vandenberghe


Vlaams Agrarisch Centrum Ambachtsweg 20 9820 Merelbeke

[email protected]


Vlaamse overheid – Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling Burgemeester Van Gansberghelaan 115a 9820 Merelbeke Vlaamse overheid – Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling Diestsepoort 6 bus 101 3000 Leuven

Suzy Van Gansbeke

[email protected]

Norbert Vettenburg

[email protected]

Vlaamse overheid – Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling Ellipsgebouw Koning Albert II -laan 35 (bus 42) 1030 Brussel

Tsang Tsey Chow

[email protected]

KATHO Campus Roeselare Wilgenstraat 32 8800 Roeselare

Bruno Vandorpe Wim Vanhove


CCBT Karreweg 6 9770 Kruishoutem

Carmen Landuyt

[email protected]

Vlaams Varkensstamboek (VVS) Van Thorenburglaan 20 9860 Scheldewindeke

Jürgen Depuydt

[email protected]

Wenst u uitnodigingen voor dergelijke studiedagen in de toekomst ook/liever per e-mail te ontvangen? Laat dit weten via [email protected], met vermelding van de sectoren die u interesseren (varkens, melkvee,…).

Problematiek emissies

Fijn stof en gassen in varkenstallen: binnenluchtkwaliteit en emissies

Polluent

Overheid

Burger

Ammoniak

EU

milieu

Fijn stof

EU

gezondheid

Broeikasgassen

EU

klimaat

Geur

Vlaanderen

hinder

PROGRAMMA 13u15 Ontvangst en inleiding - Peter Demeyer ( ILVO) 13u30 Eindresultaten van het IWT-project PigDust (1) Arbeidsveiligheid, emissies en reductiestrategieën - Nele Van Ransbeeck (ILVO) (2) Impact op diergezondheid en productie - Annelies Michiels (UGent) 15u30 Pauze 15u50 Leerpunten uit lopend ILVO-onderzoek (1) Natuurlijke ventilatie: een ondergewaardeerde ventilatietechniek? Philippe Van Overbeke (ILVO) (2) Vroegtijdige detectie van gezondheids- en (re)productieproblemen: (toekomst)mogelijkheden - Jarissa Maselyne (ILVO)

Emissies meten & beoordelen Emissies beheersen & reduceren

16u15 Expositie persoonlijke beschermingsmiddelen en meettoestellen stalklimaat 17u15 Einde van de studienamiddag

2

Fijn stof en gassen in varkensstallen


PIGDUST PROJECT Ammoniak, fijn stof, broeikasgassen, geur,… EMISSIES

Meten & evalueren

Karakteriseren van de fijn stof problematiek in de Vlaamse varkenshouderij m.b.t. arbeidsveiligheid, diergezondheid en emissies

Beheersen & reduceren 2

Financiering: Budget: Periode:

ventilatie BINNENKLIMAAT

Diergezondheid & -productie

1

IWT Landbouwonderzoeksproject 600.000 € (7.5% cofinanciering) januari 2009 – mei 2013

Project partners: Faculteit Diergeneeskunde (Dominiek Maes)

Arbeidsveiligheid

Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen INPUT hulpbronnen

PROCESSEN

OUTPUT dierlijke productie

(Herman Van Langenhove)

Co-financiering:

varkensstal

Fonds Landbouw & Visserij, Vermeulen Construct, Roxell, DANIS, Bohringer Ingelheim, Uniqfill Air, Morti, ABT Belgium

3 4



PIGDUST PROJECT

BLES PROJECT

Karakteriseren van de fijn stof problematiek in de Vlaamse varkenshouderij m.b.t. arbeidsveiligheid, diergezondheid en emissies

Staltechnieken en managementtools voor de reductie van geur- en fijn stofemissies in de Vlaamse varkenshouderij Budget: 1.200.000 € (10% cofinanciering)

Belangrijkste activiteiten: •

Ontwikkeling van meetmethoden

•

Meten van binnenconcentraties en emissies in Vlaamse vleesvarkensstallen

•

Kennisopbouw voor de ontwikkeling van emissiereductietechnieken

Optimalisatie van: • Ventilatietechnieken • Luchtbehandelingstechnieken • Luchtgeleidingstechnieken buiten de stal (geur) Ontwikkeling van: • Emissiearme techniekcombinaties

BLES project

5

+ 6

BLES project

VEMIS

KENNISBANK EN VALORISATIEPLATFORM

WWW.VEMIS.BE

– Kennisplatform, info-loket – Nieuwsbrief & persartikels – Presentaties, didactisch materiaal – Beurzen, seminaries en demonstraties – – – – –

Lerende netwerken Geuraudits Technische dienstverlening (o.a. via testplatformen) Begeleiding innovatietrajecten Enquêteringen

8

INLEIDING

Arbeidsveiligheid, emissies en reductiestrategieën Nele Van Ransbeeck

•

“Karakteriseren en evalueren van de fijn stof problematiek in de Vlaamse varkenshouderij met betrekking tot arbeidsveiligheid, diergezondheid en emissies”

•

IWT landbouwproject ism Faculteit Diergeneeskunde (prof. dr. Dominiek Maes)

•

Promotoren: prof. dr. Ir. Herman Van Langenhove, dr. Ir. Peter Demeyer

•

Start begin 2009, eind mei 2013

•

Dienstverlening oa reductietechnieken fijn stof, metingen emissiearme stalsystemen

26 april 2013

Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek Eenheid Technologie & Voeding www.ilvo.vlaanderen.be Beleidsdomein Landbouw en Visserij

2

INLEIDING

Doelstelling project

PROBLEEMSTELLING • Varkenshouderij werd de afgelopen jaren intensiever, met toename grote bedrijven, geconcentreerde productieregio’s • Publiekelijk toenemende bezorgdheid omtrent polluentemissies, geurhinder, …

Meten: • concentraties • ventilatie Evaluatie: • binnenluchtconcentraties • emissies • arbeidsveiligheid

• Wetgeving wordt uitgebreid, reductietechnieken worden opgelegd

Nood aan goede basiskennis omtrent de concentraties en emissies van fijn stof, ammoniak en broeikasgassen uit de varkenshouderij in Vlaanderen!

3

4

Wat is luchtkwaliteit?

Wat is luchtkwaliteit?

ZUIVERE LUCHT

LUCHTVERVUILING

21% O2 78% N2 0,9% Ar 0,03% CO2

Waterdamp Microconcentraties

Ozon, He, …

Microscopische deeltjes

fijn stof

5

6

Polluenten in de stal

Inleiding

BRONNEN EN OORZAKEN

WAT IS FIJN STOF?

Mestput Voeder

• Milieuwetgeving: PM10, PM2,5 en PM1

Varken Vloer

7

8

Inleiding

Gevaar fijn stof in de landbouw

WAT IS FIJN STOF? • Arbeidsveiligheid:

Fijn stof in de landbouw heeft nadelige gevolgen op 3 vlakken

– Inhaleerbaar stof (totaal stof), – Thoracaal stof (PM10) – Respirabel (inadembaar) stof (PM4,25 of PM2,5)

• Gezondheid landbouwer en dierenarts • Diergezondheid • Milieu

9

Aandeel FS per sector

Aandeel FS in de landbouw

Aandeel NH3

Onderzoeksresultaten • Meten van concentraties in de stal • Meten van emissies

Bron VMM 2011

13

14

Dagvariaties FS

Dagvariaties NH3 30

140 120

a a NH3 IC (ppm)

PM2.5 (µg m-3)

100 80

25

abc cde

c cd cd cd

c

ab b c de de

e

60 20

fe

fg g

40

g

g

g

fg fg

fg

20 0 12:00 AM

15 3:00 AM

6:00 AM

9:00 AM

12:00 PM

3:00 PM

6:00 PM

9:00 PM

Time (hour) PM2.5 (Day 81 - minute interval) Mean PM2.5 (all data - hourly average)

12:00 AM 15

Hour

16

FS bij de vleesvarkens - Resultaten

PM10 IN DE STAL

PM10 EMISSIES 1600

1600

1400

1400

1200

PM10 emissiefactor

1800

1200 1000 800 600

1000 800 600 g/jr/500 kg

400

g/jr/DP

400

200

200 0 0

Gemiddelde EF PM10 Gemiddelde EF PM10

17

18

NH3 bij de vleesvarkens - Resultaten

NH3 bij de vleesvarkens - Resultaten

NH3 IN DE STAL

NH3 EMISSIES 5 NH3 emissiefactor (kg/DP/jaar)

30 NH3 concentratie in de stal (ppm)

PM10 concentratie in de stal

FS bij de vleesvarkens - Resultaten

25 20 15 10 5 0

4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

Gemiddelde

19

Gemiddelde

20

N2O bij de vleesvarkens - Resultaten

CH4 bij de vleesvarkens - Resultaten

N2O EMISSIES

CH4 EMISSIES 18 CH4 emissiefactor (kg/DP/jaar)

N2O emissiefactor (kg/DP/jaar)

350 300 250 200 150 100 50

16 14 12 10 8 6 4 2 0

0

Gemiddelde

Gemiddelde

21

CO2 bij de vleesvarkens - Resultaten

Inschatting arbeidsrisico

CO2 EMISSIES

MEETMETHODE

1.400 CO2 emissiefactor (kg/DP/jaar)

22

• Meettoestel

1.200

– Grimm Spectrometer – Equivalent voor EN481 (Referentie methode) – 5 fracties: inhaleerbaar, respirabel, PM10, PM2,5, PM1

1.000 800 600 400 200 0

Gemiddelde

23

24


Inschatting arbeidsrisico RESULTATEN – BLOOTSTELLING PER ACTIVITEIT

(1) Bloedafname (veearts) (2) Vaccinatie (varkenshouder) (3) Controle en voederen (automatische voederketting) (varkenshouder) (4) Controle en voederen (manueel voederen) (varkenshouder) (5) Varkens verplaatsen (veearts en varkenshouder) (6) Varkens wegen (veearts) (7) Opscheppen voeder in emmers voor manueel voederen (varkenshouder) (8) Controle in de centrale gang (varkenshouder)

Inhalable PM concetration (mg m-3)

Gemeten activiteiten

50

5,0

45

4,5

40

4,0

35

3,5

30

3,0

25

2,5

20

2,0

15

1,5

10

1,0

5

0,5

Respirable PM concetration (mg m-3)

METHODE

0,0

0 Blood sampling farm2

Automated feeding farm2

Manually Moving pigs Moving pigs Vaccinating Weighing feeding farm1 farm2 farm1 farm2 farm1 Inhalable PM

Feed shoveling farm1

Moving in Moving in the central the central alley farm1 alley farm2

Respirable PM

25

26



RESULTATEN – BLOOTSTELLING AUTOMATISCH VOEDEREN

RESULTATEN – BLOOTSTELLING PER ACTIVITEIT 16

Hoogst gemeten concentraties:

1,6

– Manueel voederenindien geen pelletsconc nog hoger (NL onderzoek 20% hoger)

12

1,2

8

0,8

4

0,4 2

– Bloedafname (met gem van 4900 µg/m³ voor PM10, gem praktijkmetingen: 700-800 µg/m³)

0 01:26

02:53

04:19

05:46

07:12

0,0 08:38

Time (min) Inhalable PM Respirable PM

27

1 intrede compartiment 2 uittrede compartiment

28

Respirable PM (mg m-3)

– Voeder scheppen

Inhalable PM (mg m-3)

1



TWA-STEL

EVALUATIE - TWA • VB activiteit varkenshouder:

• TWA: time weighted average: gemiddelde blootstelling gedurende een werkdag van 8 uur • STEL: short time exposure limit: maximale blootstelling gedurende 15 minuten

– – – –

½ uur voederen 1 uur verplaatsen varkens 1 uur wegen varkens Rest dag centrale gang

• TWA inhaleerbaar: 6,0 mg/m³ Respirabel: 0,29 mg/m³ • Aanbevolen max: Belgische wetgeving: TWA inh en resp max 10 en 3 mg/m³ Ander wetenschappelijk onderzoek (o.a. Donham et al. ≠ publ ‘90): 2,4 en 0,23 mg/m³ voor inh en resp 29

30


Inschatting EVALUATIEarbeidsrisico – GASSEN

EVALUATIE - TWA • VB activiteit veearts

• NH3:

– 8 bedrijfsbezoeken – 8 X 10 min controle compartimenten – 8 X 30 min bloedafname

• TWA inhaleerbaar: 10,6 mg/m³ Respirabel: 0,74 mg/m³ • Aanbevolen max: Belgische wetgeving: TWA inh en resp max 10 en 3 mg/m³ Ander wetenschappelijk onderzoek (o.a. Donham et al. ≠ publ ‘90): 2,4 en 0,23 mg/m³ voor inh en resp

31

– TWA (20ppm) niet overschreden – STEL (short-term exposure limit, 50 ppm) niet overschreden – ! Meetperiode april-mei, indien winterperiode kunnen deze wel overschreden worden – Donham et al. (1991) TWA max 7 ppm: wel overschreden

32

Inschatting EVALUATIEarbeidsrisico – GASSEN

Inschatting arbeidsrisico CONCLUSIE

• CO2

Maatregelen tegen stof- en ammoniakblootstelling noodzakelijk!

– TWA (5000 ppm) niet overschreden (ook niet bij andere metingen) – Geen STEL waarde

• N2O en CH4: geen limieten gekend

33

REDUCTIEMAATREGELEN EVALUATIE – GASSEN

34

Persoonlijke bescherming

• Persoonlijke beschermingsmiddelen • Brongerichte maatregelen • End-of-pipe technieken

35

36

Brongerichte aanpak

Brongerichte aanpak

REINIGING

VERNEVELINGSSYTEMEN

•Stalreiniging basis voor goede stalhygiëne

• Nevel verspreid over het staloppervlak. Water in combinatie met additieven

•Verschillende stappen noodzakelijk (inweken, ontsmetten, reinigen mestkelders, …)

• Reductie FS, maar potentieel in combinatie met additieven om NH3 te reduceren • ILVO onderzoek blijkt dat deze techniek gemakkelijk een reductiepotentieel bereikt van 50 % voor PM10 • Hoge RV kan nadelig zijn voor gezondheid dieren en infrastructuur

37

38

Brongerichte aanpak

Brongerichte aanpak

AANGEPAST VOEDERSTRATEGIE

BEPERKING EMISSIES MESTPUT – KLASSIEK SYSTEEM (1)

IMPACT FS – Voedersamenstelling (hoger vetgehalte) – Structuur van het voeder (brijvoeder versus droog meelvoeder) – Overschakelen van meel naar korrelvoeder (10% reductie PM10)

IMPACT GASSEN – Verlagen eiwitgehalte in het voeder (tot 30% reductie NH3, geen effect op N2O en CH4) – Meerfasenvoeding – Verbetering van de verteerbaarheid van het voeder

40 39

Brongerichte aanpak

Brongerichte aanpak

BEPERKING EMISSIES MESTPUT – SCHUINE PUTWANDEN (2)

MEST EN GIERGOOT MET SCHRAPER Gescheiden afvoer van mest en urine door middel van een mest- en giergoot met mestschraper

Significante reductie emissies:

NH3 : - 40-50 % N2O : - 40 % CH4 : - 20 % Eenvoudigere mestverhandeling (Godbout et al., 2006; Lagadec et al., 2012)

41

42

End-of-pipe technieken

End-of-pipe technieken

BIOLOGISCHE, CHEMISCHE, COMBI-LUCHTWASSERS

BIO-BED

• Primair doel ammoniakreductie (min 70%), stofemissiereducties 70 tot 90 percent voor PM10 • Principe: stofdeeltjes uit de lucht gewassen door het watergordijn van de luchtwasser • Eigen indicatief onderzoek: reducties in de praktijk beduidend lager, 50 % voor PM10, nog minder voor kleinere fracties

• Bak gevuld met (organisch) vulmateriaal waar de te zuiveren lucht wordt door geleid • Bio-film op pakkingmateriaal • Belangrijk voor goede werking: – Pakkingmateriaal moet zo uniform mogelijk liggen om preferentiële luchtpassage en uitdroging ter vermijden – Ammoniak kan voor verzuring en verzilting zorgen: spoelen van het materiaal is nodig – Vochtig houden pakket

• Biedt geen verbetering aan de kwaliteit van de werkplek, noch aan de leefomgeving voor de dieren

43

44

Bedankt voor uw aandacht! Vragen? Nele Van Ransbeeck 26 april 2013

Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek Eenheid Technologie & Voeding www.ilvo.vlaanderen.be Beleidsdomein Landbouw en Visserij

2YHU]LFKWSUHVHQWDWLH ,QYORHGYDQVWRI DPPRQLDNHQ NRROVWRIGLR[LGHRSGH JH]RQGKHLGHQ SURGXFWLHYDQYDUNHQV 0LFKLHOV$QQHOLHV 'LHUHQDUWV )DFXOWHLW'LHUJHQHHVNXQGH 9DNJURHS9RRUWSODQWLQJ9HUORVNXQGHHQ %HGULMIVEHJHOHLGLQJ

2YHU]LFKWSUHVHQWDWLHYHUYROJ .RROVWRIGLR[LGHLQGHVWDO *HYDDUJH]RQGKHLGHIIHFWRSSURGXFWLH" 'RHOVWXGLH 3URHIRS]HWVWXGLH %HYLQGLQJHQ 9HUGHURQGHU]RHN

,QOHLGLQJ 0LFURRUJDQLVPHQHQVWRI (QGRWR[LQHVHQVWRI 2RUVSURQJVWRI $DQEHYROHQKRHYHHOKHLG $IPHWLQJVWRI $PPRQLDNLQGHVWDO

,QOHLGLQJ 9DUNHQVKRXGHULM YURHJHU } }

9RFKWLJHHQNRXGHVWDO 1LHW]RLQWHQVLHI

9DUNHQVKRXGHULMQX } } }

'URRJ ,QWHQVLHI 0HHUVWRISURGXFWLH HQ SURGXFWLHWR[LVFKH JDVVHQ

,QOHLGLQJ

,QOHLGLQJ

} 0HQVHQYDUNHQQXPHHU

} 0HQVYHUVXVYDUNHQ

EORRWJHVWHOG DDQVWRIHQWR[LVFKHJDVVHQ

ÆKRJHUJH]RQGKHLGVULVLFR

/XFKWNJGD\ :DWHUNJ 9RHGVHOYRHGHU NJGD\

0HQV

9DUNHQ

%HODQJNZDOLWHLWVWDOOXFKW

,QOHLGLQJ }

} }

6DPHQVWHOOLQJEXLWHQOXFKW 12&2 HGHOJDVVHQ ZDWHUGDPS ,GHDOLWHUVWDOOXFKW EXLWHQOXFKW 0DDUEHYDWRRN OXFKWYHURQWUHLQLJHQGHVWRIIHQ VWRI JDVVHQ GHOHQFHOZDQGEDFWHULsQPLFUR RUJDQLVPHQ

,QOHLGLQJ } VWRI 9RUPWHHQELRORJLVFKFRPSOH[PHW

VWDOJDVVHQ PLFURRUJDQLVPHQ GHOHQFHOZDQGEDFWHULsQHQGRWR[LQHV NDQRRN$QWLELRWLFDHQJHXUPHW]LFKPHHGUDJHQ

} %LMLQDGHPHQYDQVWRIGHHOWMHV ERYHQJHQRHPGH]DNHQNXQQHQHYHQHHQVGLHS LQGHORQJ JHUDNHQ

0LFURRUJDQLVPHQHQVWRI

2UJDQLVFKPDWHULDDOEHVFKHUPW02 6WRIYDQHHQYDUNHQVYULMHVWDOVSHFLHV EDFWHULsQRIIXQJL ўVWRI VWDOPHWYDUNHQVVSHFLHV YRRUDOEDFWHULsQPHHVW*UDP YLUXVVHQ JLVWHQ IXQJL

2RUVSURQJVWRI }

} }

2RUVSURQJYDQVWRI YHHKRXGHULM ERGHPGHHOWMHV 3ODQWHQSROOHQ 'LHUHQKXLGVFKLOIHUVXULQHXLWZHUSVHOHQ

*URRWVWHGHHOYRHGHU *HYDDUOLMNVWVWRIDINRPVWLJYDQXLWZHUSVHOHQ HQGRWR[LQHVNOHLQHUGDQYRHGHUVWRI

(QGRWR[LQHVHQVWRI

GHHOFHOZDQG*UDPQHJDWLHYH EDFWHULH KRRJVWHFRQFHQWUDWLHELM VSHHQELJJHQJHGXUHQGHGHGDJ DFWLYLWHLWELJJHQ EHODQJULMNHUROLQ DGHPKDOLQJVVWRRUQLVVHQYDUNHQpQ PHQV

2RUVSURQJVWRI }

%URQVWRIDIKDQNHOLMNYDQ

'LHUVRRUWUXQG!YDUNHQ!SOXLPYHH /HHIWLMGGLHUHQ JURWHUHGLHUHQPHHUYRHGHUVWRI ]HXJHQELJJHQPHHUIHFDDOVWRI 'LFKWKHLGGLHUHQLQVWDO 9RHGHUVWUDWHJLH .OLPDDWFRQGLWLHV *HGUDJGLHUHQ

YRRU7RWDDOVWRIVWDOHPLVVLHVERGHPEHZHUNLQJXLWVWRRW WUDFWRUHQ

$DQEHYROHQKRHYHHOKHLG } $DQEHYROHQPD[LPDOHFRQFHQWUDWLH

WRWDDOVWRI ÆPJP

} 7RWDDOVWRILQYHUVFKLOOHQGHGHOHQVWDORYHU

JDQVMDDUEOLMIWWXVVHQHQPJP

$IPHWLQJVWRI } 9RRUEHHOGMHVDIPHWLQJHQVWRI

0HQVHOLMNRRJNDQGHHOWMHVYDQPQHW ]LHQLQHHQ]RQQHVWUDDO 6LJDUHWWHQURRNEHYDWGHHOWMHVYDQ P

$IPHWLQJVWRI ÆEHSDDOWKRHGLHS]HGHORQJHQELQQHQ JHUDNHQ LQKDOHHUEDUHVWRIWRWDOHVWRI EHUHLNWKRJHUHOXFKWZHJHQ P WKRUDFDDOVWRI EHUHLNWGHODJHUHOXFKWZHJHQ P UHVSLUDWRLUVWRI EHUHLNWORQJEODDVMHVJDVXLWZLVVHOLQJ PYRRUKHHQP PEXLWHQOXFKW

$IPHWLQJVWRI } Æ } }

*HPLGGHOGHDIPHWLQJVWRIGHHOWMHVLQ YDUNHQVVWDOP 5HVSLUDWRLUVWRIJHUDNHQGXVGLHSGHORQJ ELQQHQ 6WRIGHHOWMHVVWXGLH

30GHHOWMHVZDDUYDQDHURG\QDPLVFKHGLDPHWHU P 30GHHOWMHVZDDUYDQDHURG\QDPLVFKHGLDPHWHU P 30GHHOWMHVZDDUYDQDHURG\QDPLVFKHGLDPHWHU P *DVVHQVWXGLH1+ HQ&2

1+ JHKDOWHLQGHVWDO SSP

1+ JHKDOWH 1RUPDDO JHKDOWH LQVWDO ZDQQHHU JRHG JHYHQWLOHHUG

SSP

$O GRRUYDUNHQVJHPLMG

SSP

YRRU FRPIRUWZHUNHQ LQVWDO

SSP SSP SSP

YHUPLQGHUGH FDSDFLWHLW RP EDFWHULsQ XLW GHORQJWH YHUZLMGHUHQ

}

1+ SURGXFWLH

RQWVWDDWGRRURSGURJHQYDQXULQHHQ PHVWRSRSSHUYODNNHQ NOHLQGHHORSVODJPHVWLQPHVWSXW 1LMJWKRJHUWH]LMQLQVWDOOHQPHWYROOHYORHU

PRJHOLMNV QHJDWLHYH LQYORHG RS VOLMPKXLGHQ PRJHOLMNV IDWDDO

&2 SURGXFWLHLQGHVWDO

1+ LQGHVWDO

$INRPVWLJYDQPHWDEROLVPHYDUNHQ DGHPKDOLQJ 9ULMJHVWHOGXLWPHVW 6RPPLJHYHUZDUPLQJVWRHVWHOOHQ 1LHWHFKWVFKDGHOLMNHHUGHUHHQPDDW YRRUYHQWLODWLHLQGHVWDO

*HYDDUJH]RQGKHLGHIIHFW RSSURGXFWLH"

0HFKDQLVFKHIIHFW 7R[LVFKHIIHFW ,QIHFWLHXVHIIHFW $OOHUJLVFKHIIHFW ,PPXQRVXSSUHVVLHIHIIHFW

*HYDDUJH]RQGKHLGHIIHFW RSSURGXFWLH" VWXGLHVHIIHFWRSJH]RQGKHLGHQSURGXFWLH SXEOLFDWLH

3ROXHUHQGH VWRI

5HVXOWDDW 9RHGHUWDOJÆPLQGHUHQPLQGHUHUJH ORQJOHWVHOV YV VQHOOHUH JHZLFKWVWRHQDPH PLQGHU YRHGHURSQDPH HIILFLsQWHUH YRHGHUFRQYHUVLHUDWLR

38%/,&$7,( &KLEDHWDO

VWRI

38%/,&$7,( -ROLHHWDO

9HUZLMGHUHQ GHHO VWRIÆ':* VWRI HQGRWR[LQH JGDJFRQWUROHJURHS YVJGDJLQ EHKDQGHOLQJVJURHS

38%/,&$7,( :DWKHV

VWRI 1+

ŅJHPLGGHOG OHYHQG JHZLFKWNJ YVNJFRQWUROHJURHS QD GD\V *HZLFKWVWRHQDPHKRNNJPLQGHU YVFRQWUROH ':*JGDJYV JGDJLQ FRQWUROH JURXS

'RHOVWXGLH

*HYDDUJH]RQGKHLGHIIHFW RSSURGXFWLH" *HHQ HIIHFWRSJH]RQGKHLGSURGXFWLH 3XEOLFDWLH

3ROXHUHQGH VWRI

UHVXOWDDW

38%/,&$7,( &XUWLV

6WRI1+ +6

*HHQ RIZHLQLJ HIIHFWRS ':*HQDGHPKDOLQJVVWHOVHO

38%/,&$7,( 7DNDL

6WRI

5DDS]DDGROLH UHGXFWLH VWRI ÆJHHQ HIIHFWRS SURGXFWLH GLHDOKRRJ LV

38%/,&$7,( 'RQH

6WRI1+

*HHQ Ń DGHPKDOLQJVVWRRUQLVVHQ RI DQGHUH VWRRUQLVVHQ

6WXGLHRS]HW }

} +HHIWVWRIHHQHIIHFWRS

GHSURGXFWLHSDUDPHWHUVYDQ PHVWYDUNHQV" KHWYRRUNRPHQYDQ(Q]R|WLVFKH SQHXPRQLH0\FRSODVPD K\RSQHXPRQLDH ELMPHVWYDUNHQV

6WXGLHSRSXODWLH

JHVORWHQEHGULMI-65K\EULGH]HXJHQ ZHNHQV\VWHHP RSYROJLQJYDQYDUNHQVYDQDIZ YDFFLQDWLH 6XYD[\Q 0K\R Z 3RUFLOLV 3&9Z RQWZRUPLQJ /HYDPLVROH LHGHUHZLQ GULQNZDWHUYDQDIRS]HW

6WXGLHRS]HW

6WXGLHRS]HW

} 6HOHFWLHVWDOOHQ

} 7UDGLWLRQHOHVWDO

} (PLVVLHDUPH

VWDO

YOHHVYDUNHQVFRPSDUWLPHQWHQ FRQYHQWLRQHOHPHW YROURRVWHU WUDGLWRQHHO7

HPLVVLHDUPH PHWZDWHUHQ PHVWNDQDDOYROURRVWHUHQJHGHHOWHOLMN EROOH YORHUHPLHVVLHDUP(

6WXGLHRS]HW

6WXGLHRS]HW

+\JHQLVFKH SURFHGXUHV /HHJVWDQG ppQZHHNOHHJVWDQGYRRULHGHUHURQGH 5HLQLJLQVPHWKRGHQ 7 ( VWDOOHQGURRJUHLQLJHQ 7 (FRPSDUWPHQWVQDWJHUHLQLJG 'HVLQIHFWLRQ PHWKRGV 'URRJJHUHLQLJGJHHQGHVLQIHFWLH 1DWJHUHLQLJGGHVLQIHFWLHPHWYLURFLG

} 3HULRGH

}

DXJXVWXV² MXQL RSHHQYROJHQGHPHVWURQGHV VHL]RHQVHIIHFW ÆURQGHVWDUWLQDXJXVWXV YDUNHQV ÆURQGHVWDUWGHFHPEHU YDUNHQV ÆURXQG YDUNHQVLQWRWDDO

6WXGLHRS]HW

6WXGLHRS]HW

} *HPHWHQSDUDPHWHUV

} /XFKWNZDOLWHLWSDUDPHWHUV

6WRIZHUGJHPHWHQPHW*ULPP VSHFWURPHWHUVHQPHW*UD\ZROISDUWLFOH FRXQWHUV } 0HWHQYDQFRPSDUWLPHQWHQSHUZHHN

6WXGLHRS]HW } 'LDJQRVWLHN :DQQHHU 6WDDOQDPH %ORHG Z Z Z 7UDFKHDDO Z VZDEV Z 1DVDDOVZDEV Z Z Z

SDUDPHWHU

:DQQHHU"

:LH"

+RH"

0RUWDOLWHLW

ZURQGH

YDUNHQVKRXGHU

,'QXPPHU &RPSDUWLPHQW KRN 'DWXP 5HGHQVWHUIWH HLQGJHZLFKW

*HZLFKW

Z Z Z

RQGHU]RHNHU

,QGLYLGXHHO ZHJHQRS Z

6WXGLHRS]HW 'RHO (OLVD0K\RRS VHUXP Q3&5 0K\R Q3&5 0K\R

} 6ODFKWKXLV

,QGLYLGXHOHVFRUHORQJHQ SUHYDOHQWLHSQHXPRQLH 8LWJHEUHLGKHLGSQHXPRQLH 3UHYDOHQWLHSOHXULWLV 3UHYDOHQWLHILVVXUHQ

%HYLQGLQJHQ

%HYLQGLQJHQ } 6WRISURGXFWLHLQVWDOYROJWGDJULWPHGLHUHQ

} GLHUHQVWDUWRS]HWLQ

ZLQWHUÆSURGXFWLHUHVXOWDWHQ PLQGHUJRHG JHPLGGHOGHJHZLFKWVDDQ]HWODJHUGDQ GLHUHQVWDUWRS]HW]RPHU

/DDJWLMGHQVQDFKWGLHUHQVODSHQ +RJHUWLMGHQVGDJSLHNPRPHQWHQ

30ORQJLWXGLQDODORQJERWKURXQGV

%HYLQGLQJHQ

} 6WRISURGXFWLHWLMGHQVPHVWSHULRGH

(PSW\SHULRG

/DDJLQOHJHVFKRQHVWDO :RUGWKRJHUQDDUPDWHWLMGGLHUHQ GRRUEUHQJHQLQVWDO $DQHLQGHDIPHVWSHULRGH ODJHUGLHUHQ NXQQHQQLHWYHHOPHHUEHZHJHQÆPLQGHU RSGZDUUHOHQVWRI

JP

'DWH

%HYLQGLQJHQ

%HYLQGLQJHQ

} 6WRIQHJDWLHYHLPSDFWRSJHZLFKW

} $QWLVWRIIHQWHJHQ0K\R

YRRU 30 } 6WRILPSDFWRSORQJOHWVHOV 30SQHXPRQLHHUQVWSQHXPRQLH SUHYDOHQWLHSOHXULWLV

%HYLQGLQJHQ } 0DDURRN

3RVLWLHYHLPSDFWVWRIRSJHZLFKWYRRU 30HQ30 /DJHUSUHYDOHQWLHSOHXULWLVYRRU30 /DJHUPRUWDOLWHLWYRRU30 /DJHUHSUHYDOHQWLH3&5SRVLWLHYHGLHUHQ YRRU30

9HUEDQGPHW30 } $DQZH]LJKHLG'1$0K\R YHUEDQGPHW30HQ30

9HUGHURQGHU]RHN }

YHUEDQGWXVVHQVWDOJDVVHQ1+HQ&2 HQ SURGXFWLH HQJH]RQGKHLGVSDUDPHWHUV

'DQNZRRUG 'LWRQGHU]RHNZHUGRQGHUVWHXQGGRRUKHW ,:7SURMHFWQXPEHU HQZHUG PRJHOLMNJHPDDNWGRRUGHVDPHQZHUNLQJ WXVVHQ8QLYHUVLWHLW*HQWHQ,/92

%HGDQNWYRRUXZDDQGDFKW

Inhoudstabel

Natuurlijke ventilatie Een ondergewaardeerde ventilatietechniek? Philippe Van Overbeke

1. Werkingsprincipes & voordelen 2. Praktische problemen 3. ILVO onderzoeksaanpak

26-04-2013 Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek Eenheid Technologie & Voeding www.ilvo.vlaanderen.be Beleidsdomein Landbouw en Visserij

2

1. Werkingsprincipes & voordelen

1. Werkingsprincipes & voordelen • B ) Windeffect

• Twee principes van natuurlijke ventilatie: A) Schoorsteeneffect (stack effect) • verse lucht komt binnen via de inlaatopeningen in de stal • lucht warmt op en stijgt • warme lucht verlaat dan de stal via de nok • Verschil binnen- en buitentemperatuur nodig

! Bij warm weer ! • klein verschil in binnen- en buitentemperatuur • te weinig lucht uit de stal verwijderd via stack effect windeffect belangrijk voor de luchtverversing

3

4

1. Werkingsprincipes & voordelen

2. Praktische problemen • Vele openingen met variabele functies (in- of uitlaat)

1. Maximaal gebruik van natuurlijke hulpbron 2. Te prefereren BBT voor Europa => “Mechanische ventilatie pas toepassen als alle mogelijkheden van natuurlijke ventilatie zijn uitgeput…” 3. Aanzienlijk lagere investeringskost en energieverbruik 4. Aangenamer stalklimaat (minder geluid, rustigere dieren, minder emissies?) 5. Veilige techniek bij stroomuitval: ventilatie stopt niet 6. Duurzame techniek voor kleine en middelgrote bedrijven in Vlaanderen?

5

2. Praktische problemen

3. Onderzoeksaanpak ILVO

N • Complex proces beïnvloed door: • Wind & temperatuurverschillen • Omgevingsfactoren (bv. omringende gebouwen)

22% wind 40% wind

6

NATVENT (1)

21% wind

Ontwikkeling van een praktijkmeettechniek voor het ventilatiedebiet van natuurlijk geventileerde stalsystemen

17% wind

IWT-landbouwproject, jan 2011 – dec 2014

• Waken voor te kleine debieten en directe luchtval op dieren • Plaatsen luchtwasser onmogelijk • Goede praktijkmeettechniek ventilatiedebiet ontbreekt

7

Philippe Van Overbeke & Gerlinde De Vogeleer Projectpartners: FBW UGent (Jan Pieters) Cofinanciering sector: ABS, Boerenbond, Danis, Deforche Construct, Fancom, Fedagrim, Renson, Testo, VDV Beton. 8



NATVENT (2)

NATVENT (2)

• Doel project

• Doel project

– Ventilatiedebiet & emissies meten in een natuurlijk geventileerde stal

– Ventilatiedebiet & emissies meten in een natuurlijk geventileerde stal

• Moeilijkheden

• Moeilijkheden

– – – –

Geen referentie beschikbaar Relatief grote openingen Relatief kleine luchtsnelheden Openingen kunnen zowel als in- en uitlaat dienen – Weersomstandigheden zijn drijvende kracht

– – – –

Geen referentie beschikbaar Relatief grote openingen Relatief kleine luchtsnelheden Openingen kunnen zowel als in- en uitlaat dienen – Weersomstandigheden zijn drijvende kracht

Ontwikkeling van een referentie Experimenten in het veld Krachtige dataverwerking

9

10



NATVENT (3)

NATVENT (4)

Referentie = meetwaaier ? kalibratieopstelling VDI2041

Testkamer & testconstructie voor experimenten in het veld

Conclusies kalibratietesten – Ontwikkelde meetmethode houdt meetfout constant op ±5%! – Meetfout zit grotendeels in randeffecten 11

12

•



NATVENT (5)

NATVENT (6) •

Veldexperimenten testconstructie – – – – –

Dataverwerking veldexperimenten – Neurale netwerken – Datapakketten onder ‘gelijke’ weersomstandigheden isoleren

Start 1 m openingen Opschaling tot 4m-opening Enkel dwarsventilatie Enkel nokventilatie Dwars- en nokventilatie

Inputs

Outputs = ‘targets’

- Klimaat : windsnelheid windrichting temperatuur RV zonnestraling … - Meetpunten v(n,x,y) C(n,x,y)

- ventilatiedebiet - totale emissie

14

13

3. Onderzoeksaanpak ILVO NATVENT (7)

Bedankt voor uw aandacht [email protected] [email protected]

Combineren met CFD modellering: • • •

Totaalbeeld binnenklimaat Validatie met emissietesten Ervaring AirModel

26-04-2013 nok

inlaat

Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek

uitlaat 15

Eenheid Technologie & Voeding www.ilvo.vlaanderen.be Beleidsdomein Landbouw en Visserij

:

9

6

7

4

6

8

7

5

4

2

%

,

%

Z&/ĂĂŶĚĞ ǀŽĞĚĞƌďĂŬ

dΘsнŝĞƌ ƌ͘ >ŝĞǀĞ ,ĞƌŵĂŶ /ŶŐ͘ŶŶĞůŝĞƐsĂŶEƵĨĨĞů

^ǇŶĞƌŐŝƐƚŝƐĐŚĞ ŽŶƚƌŽůĞ

>ZDǀŽŽƌ ĂĨǁŝũŬŝŶŐĞŶ

н />sK ďƵĚŐĞƚ

ďŶŽƌŵĂůĞǀĂƌŝĂƚŝĞǀĂŶ ŶŽƌŵĂůĞǀĂƌŝĂƚŝĞ ŽŶĚĞƌƐĐŚĞŝĚĞŶ

KŶůŝŶĞsƌŽĞŐƚŝũĚŝŐǁĂĂƌƐĐŚƵǁŝŶŐƐƐǇƐƚĞĞŵ ǀŽŽƌĚĞƚĞĐƚŝĞǀĂŶǁĞůǌŝũŶƐͲ͕ŐĞǌŽŶĚŚĞŝĚƐͲ ĞŶ ƉƌŽĚƵĐƚŝǀĞŝƚƐƉƌŽďůĞŵĞŶ ;

DĞŝŽ^ WƌŽĨ͘ Ěƌ͘ŝƌ͘ tŽƵƚĞƌ^ĂĞǇƐ ƌ͘ <ƌŝƐƚŽĨ DĞƌƚĞŶƐ ƌ͘ ŝƌ͘ ĂƌƚĞ<ĞƚĞůĂĞƌĞ

ĞƚƉĂƚƌŽŽŶǀĂŶ ŝŶĚŝǀŝĚƵĞĞůǀĂƌŬĞŶ

<

(

(

!

+

&

$

*

"

&

$

#

"

$

#

!

!

(

)

'

"

!

3

.

1

/

0

.

-

͞KƉƚŝŵŝǌŝŶŐƉĞƌĨŽƌŵĂŶĐĞĂŶĚǁĞůĨĂƌĞŽĨĨĂƚƚĞŶŝŶŐƉŝŐƐƵƐŝŶŐ,ŝŐŚ &ƌĞƋƵĞŶƚZĂĚŝŽ&ƌĞƋƵĞŶĐǇ/ĚĞŶƚŝĨŝĐĂƚŝŽŶ;,&Z&/ͿĂŶĚ ƐǇŶĞƌŐŝƐƚŝĐĐŽŶƚƌŽůŽŶŝŶĚŝǀŝĚƵĂůůĞǀĞů͟

H

T

J

K

R

M

Q

H

J

K

H

J H

J H

J

K a Z c Z b ` a `

_ ^ ] \ [ Z Z Y

ŵŝŶĚĞƌĞƚĞŶ

A

K

d

K

@

Z&/ƚĂŐ ŵĞƚƵŶŝĞŬ Ŷƌ

D

S

L

P

Q

A

F

O

M

M

N

I

F

L

K

H

G

I

J

E

F

F

Z&/ ĂŶƚĞŶŶĞ

n

?

@

D

?

?

D

?

C X

?

G

T

n

j p

q

n

f p

q

n

p

q

n

g p

q

ŶŽƌŵĂůĞǀĂƌŝĂƚŝĞ ;ΕƐĞŝǌŽĞŶ͕ůĞĞĨƚŝũĚͿ ƉĞƌŝŶĚŝǀŝĚƵ

ĂďŶŽƌŵĂůĞǀĂƌŝĂƚŝĞ ;ΕƉƌŽďůĞŵĞŶͿ ĂůĂƌŵ

e

f

j

e

e

j

e

i

e

~

m

z

y

r

h

}

n

l

|

{

e

g

e

f

WĞƌǀĂƌŬĞŶĞŶŝĞĚĞƌĞĚĂŐ͗ ^ĐŚĂƚƚĞŶǀĞƌǁĂĐŚƚĞǁĂĂƌĚĞ >ŝŵŝĞƚĞŶŽƉƐƚĞůůĞŶ e

ŵŝŶĚĞƌĞƚĞŶ

>

'ĞƌĞŐŝƐƚƌĞĞƌĚĞĚĂƚĂ

z

p

q

x

s

w y

r

v

w

g

l

u

s

s

t

o

l

r

q

m

n

p

o

l

l

k

=

S

L

B

W

H

F

V

U

?

A

?

@

?

,ŽŽŐ&ƌĞƋƵĞŶƚсхŵĞĞƌĚĞƌĞǀĂƌŬĞŶƐƚĞŐĞůŝũŬ

сĂůĂƌŵ͊

ͻ sĞĞůǀĂƌŝĂƚŝĞŝŶĞĞƚƉĂƚƌŽŽŶ

ʹ ƚƵƐƐĞŶǀĂƌŬĞŶƐ ʹ ďŝŶŶĞŶǀĂƌŬĞŶƐĚŽŽƌŚĞĞŶĚĞƚŝũĚ схŵĂĂŬƚĚĂƚĂǀĞƌǁĞƌŬŝŶŐŵŽĞŝůŝũŬ

ͻ ;sƌŽĞŐƚŝũĚŝŐĞͿĚĞƚĞĐƚŝĞŵŽŐĞůŝũŬ

,

%

(

(

&

%

"

!

+

&

* $

$

$

"

#

#

!

!

)

(

'

"

!

ʹ ƐǇŶĞƌŐŝƐƚŝƐĐŚĞĐŽŶƚƌŽůĞŬĂŶŚŝĞƌǀŽŽƌǌŽƌŐĞŶ ʹ ŽŽŬŽƉŝŶĚŝǀŝĚƵĞĞůŶŝǀĞĂƵ ʹ ǀŽŽƌĚŝǀĞƌƐĞƉƌŽďůĞŵĞŶ

,ŽĞŐŽĞĚǌŝũŶĚĞƌĞŐŝƐƚƌĂƚŝĞƐ͍ ŝũŶĚĞĞĞƚƉĂƚƌŽŶĞŶĐŽƌƌĞĐƚ͍ tĂƚŝƐĞĞŶŶŽƌŵĂĂůĞĞƚƉĂƚƌŽŽŶ͍ tĂƚŝƐĞĞŶĂďŶŽƌŵĂĂůĞĞƚƉĂƚƌŽŽŶ͍tĂƚŬĂŶĚŝƚǀĞƌŽŽƌǌĂŬĞŶ͍ tĂĂƌŵŽĞƚĞŶǁĞŶĂĂƌŬŝũŬĞŶŝŶŚĞƚĞĞƚƉĂƚƌŽŽŶ͍ ,ŽĞĞƌĞĞŶŐŽĞĚǀƌŽĞŐƚŝũĚŝŐǁĂĂƌƐĐŚƵǁŝŶŐƐƐǇƐƚĞĞŵŵĞĞ ŵĂŬĞŶ͍ ͻ ƌŝŶŬƉĂƚƌŽŽŶ͍ ͻ ͙

ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ ͻ

Studiedag Fijn stof en gassen in vleesvarkensstallen: binnenluchtkwaliteit en emissies 26 april 2013 Melle

Recommend Documents