Stressmanagement-training: Vaardig door ontspanning Veel mensen met een hart- of vaatziekte (HVZ) en hun partners ervaren ook nog stress als ze thuis hun leven weer proberen op te bouwen. Dit is dus ná het verlaten van het medische circuit: ziekenhuis en revalidatie. De redenen voor deze spanningen zijn zeer divers: angst voor een nieuw infarct, confrontatie met blijvende ritmestoornissen, problemen met het werk weer oppakken of overbezorgde partners. Soms is het de opeenstapeling van ingrijpende gebeurtenissen. Langdurige stress heeft een negatieve invloed op welbevinden en gezondheid. Mensen voelen zich angstig, gespannen of somber. Dit heeft over het algemeen weer een negatieve invloed op de leefstijl. Denk hierbij aan een grotere kans op (meer) roken, (meer) alcohol, slecht medicatiegebruik, slechter slapen en minder beweging. Verder gaat van de lichamelijke stressreactie - verhoogde bloeddruk, spierspanning en hartslag - een directe negatieve invloed uit op iemands gezondheid. Om een lichamelijke stressreactie bij mensen op te wekken, is geen reële gebeurtenis nodig. Zo’n stressreactie kan ook gestart worden door gedachten of voorstellingen over zaken die mis zouden kunnen gaan. Dit maakt het extra gecompliceerd. Veel lichamelijke reacties op stress lijken sterk op symptomen van bepaalde hart- of vaatziekten, zoals een verhoogde hartslag, snellere ademhaling of het wegtrekken van bloed uit de haarvaten (doof gevoel in vingers). Hart- en vaatpatiënten denken bij deze symptomen vaak ten onrechte direct aan een verband met hun hart- of vaatziekte. Op die manier kunnen ze in een vicieuze cirkel terechtkomen. Piekeren of angst zorgt voor een lichamelijke stressreactie. De bijbehorende symptomen maakt angstig en er ontstaat het vermoeden dat er een infarct of ritmestoornis aankomt. De aangewakkerde angst leidt weer tot nóg heftiger lichamelijke reacties, etc. Omdat lichamelijke verschijnselen van een stressreactie en die van verschillende hartaandoeningen zoveel op elkaar lijken, is het voor hartpatiënten vaak extra moeilijk om stress te hanteren. Het is logisch dat patiënten en hun partners angstig zijn, en dat ze vaak spanning ervaren na de confrontatie met een hart- of vaatziekte. Vaak is er sprake van een ingrijpende gebeurtenis, zoals een plotseling infarct, en confrontatie met de eigen kwetsbaarheid, zoals bij een ingrijpende diagnose. Verder kunnen ook de benodigde aanpassingen in het dagelijks leven grote 1
spanningen met zich meebrengen. Als die spanningen maanden of jaren aanhouden, dan wordt het zaak om actie te ondernemen. En daarbij kan deze training heel goed van pas komen. Doelstelling training De training is gericht op het verminderen van spanning, stress en angst en het vergroten van welbevinden. Doelgroep Deze training is gericht op mensen die na het verlaten van het medische circuit spanningen blijven ervaren. Van deze groep wordt verwacht dat ze met enige ondersteuning op eigen kracht weer verder kunnen. Het gaat om mensen die nog regelmatig angst ervaren, gespannen zijn, slaapproblemen hebben of piekeren en hierdoor problemen ondervinden bij het op orde krijgen van het dagelijks leven. Ook hebben deze mensen behoefte aan meer ontspanning, richting en zinervaring. Methode Met de training kunnen mensen zich drie belangrijke vaardigheden eigen maken om stress beter te hanteren: een stabiele basis ontwikkelen, leren omgaan met veranderingen, en een grotere draagkracht ontwikkelen. Het ontwikkelen van een stabiele basis De directe ervaring van het Hier en Nu is geworteld in zintuigelijke waarneming en lichaamsgevoel. Het begrip stabiele basis is een verwijzing naar deze ervaring. Wie het contact met die stabiele basis ontwikkelt, zorgt ervoor dat hij of zij gemakkelijker bij zichzelf kan blijven, minder snel wordt meegesleept door gebeurtenissen in de directe omgeving, of door gedachten daarover. Tegenover de directe ervaring (zien, horen, ruiken, proeven en voelen wat op dit moment waarneembaar is) staat de indirecte ervaring (interpretaties en beoordelingen van die directe ervaring). Het is vooral deze indirecte ervaring die mensen meesleept in rampenscenario’s en angsten voor dingen die zouden kunnen gaan gebeuren. Of zoals het spreekwoord zegt: ‘De mens lijdt het meest aan het lijden dat hij vreest’. Die stabiele basis kan ontwikkeld worden met de methode van mindfulness. Dit betekent: leren focussen op wat er in het hier en nu gebeurt. Als fundament daarvoor gebruiken we lichamelijke en zintuigelijke gewaarwordingen. De aandacht richten op ademhaling, lichaamsgevoel of zintuigelijke waarneming, levert een directe ervaring op, en maakt ons veel bewuster van het hier en nu. Hierdoor kan een basis ontstaan waarnaar we kunnen terugkeren als we meegesleept dreigen te worden door gedachten naar aanleiding van bepaalde gebeurtenissen. Dit focussen oefenen we met ontspanningsoefeningen en aandachtgerichte training, die we ook toepassen in het dagelijkse leven.
Deze oefeningen vergen geduld en een houding waarin dingen kunnen gebeuren zonder dat we pogen er invloed op uit te oefenen. We hoeven niet te streven naar een bepaalde toestand, naar een bepaald doel. We nemen eenvoudigweg de rust om te zien wat er gebeurt. Juist door die rust worden zaken helderder. Hoe wordt een modderig glas water helder? Niet door ermee te schudden. Door het ongemoeid te laten, zakken alle gronddeeltjes, langzaam en dwarrelend naar de bodem. Zo ook ontstaat er met aandachtgerichte oefeningen rust, helderheid, en een basis die mogelijkheden geeft om, zonder meegesleurd te worden door automatische gedachtenpatronen, beslissingen te nemen. Het leren omgaan met veranderingen Vasthouden aan bepaalde doelen, principes en uitgangspunten is noodzakelijk om ze waar te kunnen maken. En we weten uit ervaring dat dit, binnen bepaalde kaders, mogelijk is. Een groot gedeelte van ons dagelijks leven kunnen we plannen. Voor sommige zaken zijn min of meer al paden uitgestippeld: relatie, kinderen, wonen, carrière, grootouder worden, pensioen. Veel van die paden bewandelen we minder bewust. Wanneer we dan geconfronteerd worden met ingrijpende veranderingen, zoals een chronische ziekte, is de eerste neiging om ervoor te zorgen weer de oude te worden, zodat we onze weg kunnen vervolgen zoals we die (on)bewust al hadden uitgestippeld. Zeker bij een confrontatie met ziekte is het van belang om in eerste instantie te herstellen wat hersteld kan worden. Deze op herstel gerichte strategie wordt echter contraproductief zodra de grenzen van herstel bereikt zijn, en er sprake is van definitieve, onomkeerbare veranderingen. Vechten tegen definitieve veranderingen, is vechten tegen de bierkaai. En dat vreet zo veel energie en aandacht, dat er nog maar weinig overblijft voor de prettige, waardevolle momenten in het leven. Voor een plezierig leven is het op dat moment beter om jezelf aan te passen aan de veranderingen, en te ontdekken wat je mogelijkheden zijn na deze veranderingen. Je moet een helder beeld hebben van de veranderingen, wil je jezelf daaraan kunnen aanpassen. Dat betekent: stilstaan bij veranderingen, op lichamelijk -, maar ook op relationeel, psychisch en sociaal gebied. Wat hebben die veranderingen met je gedaan? Van welke dingen heb je afscheid moeten nemen? En welke zaken zijn vooral moeilijk om los te laten? Ook kun je nagaan hoe je tot nu toe gereageerd hebt op deze veranderingen. Zijn er patronen te ontdekken in hoe je reageert op jezelf en op je omgeving? Vraag jezelf af: welke veranderingen kan ik accepteren, en welke niet? En in hoeverre is dat reëel? Op termijn gaat dit over het loslaten van oude doelen en het vinden van nieuwe punten op de horizon. Het ontwikkelen van draagkracht Iemands draagkracht is kleiner of groter naarmate persoonlijke eigenschappen en vaardigheden ertoe kunnen bijdragen spanning hanteerbaar te maken en nieuwe mogelijkheden te zien. Persoonlijke eigenschappen als
relativeringsvermogen, humor, vermogen om te ontspannen, inlevingsvermogen, tevredenheid en zelfvertrouwen kunnen hierbij een rol spelen. Welke persoonlijke eigenschappen of vaardigheden waarover je al beschikt, zou je verder kunnen ontwikkelen om je draagkracht te kunnen vergroten? Draagkracht valt te ontwikkelen door de aandacht te richten op ontspannen, en op waardevolle of prettige momenten in het leven. Hiertoe moeten deze momenten eerst worden opgemerkt en vervolgens uitvergroot, door ze met méér aandacht te beleven. Wanneer er weer meer oog is voor dergelijke momenten, kunnen ze dienen als basis voor het creëren van dergelijke momenten. Vorm Groepsgrootte De groep bestaat uit ongeveer tien patiënten met een hart- of vaatziekte en hun partners. Begeleiding Een psycholoog en een ervaringsdeskundige. Bijeenkomsten Vijf groepsbijeenkomsten van drie uur, te houden in een periode van zeven weken. Op het programma staan: praktische oefeningen; educatie over onderwerpen als stress, verwerking, en mindfulness; en uitwisselen van ervaringen, aan de hand van huiswerkopdrachten. Huiswerk Van deelnemers wordt verwacht dat ze minstens vijf keer per week een mindfulness-oefening doen. Verder krijgen ze iedere bijeenkomst nog een extra opdracht.
