STEPHAN LUIJKS HARMONIEUZE ONTMOETING

ARR 2010 BWK

r 4574

STEPHAN LUIJKS HARMONIEUZE ONTMOETING

I

STEPHAN LUIJKS HARMONIEUZE ONTMOETING

STEPHAN LUIJKS I HARMOf\IIEUZE ONTMOETING Heron twerp van de Heilig Hartkerk te Breda

Afstudeerproject Technische Universiteit Eindhoven Facul teit Architecture, Building and Planning Mastertrack: BLllding Technology (Design and Lifespan) Inclusief aantekening architectentitel Afstudeercommissie: - Prof. ir. J.M. Post - AJ.M. Walraven Arch. AvB - Prof. drs. AL L.M Asselbergs Auteur: Stephan Luijks [0557065] Juni 2010

'Een stad wordt pas echt stad door oud te worden, door bij te bouwen, door aan te bouwen, door te herstellen en door oude gebouwen weer een plaats te geven in een nieuwe context. '

Wim Derksen in Cobouw, 4 januari 2007

Harmonieuze Ontmoeting

Voorwoord

6

1

7

Voor u ligt het resultaat van mijn afstudeerproject, waar

.-' ill!nstallatie van Robert Stadtier

ik het afgelopen anderhalf jaar met toewijding aan gewerkt

In e .<erk van Saim -Pa 1/Sal t.

heb. Mijn ambities als toekomstig architect hebben in dit

Louis tljdef1s de i'lult Blanche,

project geleid tot een herontwerp van de Heilig Hartkerk in Breda. Het resultaat toont de meervvaarde van een offensieve benadering van de herbestemmingopgave in het algemeen en die van kerkgebouwen in het bijzonder. Het vereiste de nodige creativiteit, overtuigingskracht en doorzettingsvermogen om de bouwkundige en morele uitdagingen van deze opgave tot een goed einde te brengen. Ik wil dan ook iedereen bedanken die mij tijdens het afstuderen heeft gesteund en voorzien van bruikbaar commentaar en advies. In het bijzonder wil ik mijn wekelijkse begeleider dhr. André Walraven bedanken voor zijn altijd geduldige kri tiek. Tevens wil ik professor Asselbergs bedanken voor zijn bereidheid om mij bij te staan met zijn kennis en raad.

Stephan Luijks

Eindhoven, Juni 20 10

r

Parijs. 2007


6 17

Inhoud

Voorwoord

10 113

Samenvatting

16 119

Uitdaging

22 I 27

Visie

30 135

Case

38 151

Waardebepaling

54 I 61

Waard etoe-eigening

64 I 77

Herontwerp

80 183

Slotverklaring

86 189

Reflectie

92 I 121

Tekeningen

124 I 129

Bronvermelding

8

l

9


Samenvatting

10

De kerk, een baken in het Nederlandse landschap. Toch

< De Hetlig Har kerk aaGde

blijven de banken op zondag steeds vaker leeg. Culturele

Beronielaan I Bredi:l

en maatschappelijke ontwikkelingen hebben geleid tot een veranderde omgang met religie, waardoor de traditionele kerken kampen met een forse terugloop van het aantal kerkbezoekers.

Gemeentes

en

parochies

fuseren

en

kerkbesturen stoten overtollige gebouwen af. De komende

10 jaar komen naar schatting 1200 rooms-katholieke en protestantse kerken (deels) leeg te staan. Sommige krijgen een nieuwe bestemming, maar tientallen kerkgebouwen staan op de nominatie om gesloopt te worden. Mede door het gebrek aan een duidelijke visie over wat er met deze bijzondere ruimten moet gebeuren. Dit afstuderen biedt nieuw inzicht 1n de actuele discussie over de herbestemming van kerken. Hu1dige oplossingen blijven vaak beperkt tot het herinrichten van de bestaande ruimte, omdat de betekenis van het gebouw als 'Huis van God' de mogelijkheden voor herbestemming beperkt. Maar mogen we het kerkgebouw slechts behouden als historisch decor voor n1euwe lijdelijke invullingen? Volgens mij moet herbestemm ing juist altijd leiden tot een permanente meerwaarde voor de toekomst. Het draait daarbij om waardebepaling en waardetoe-eigening. Wat vinden we nu daadwerkelijk belangrijk om door te geven aan toekomstige generaties en hoe gebru iken we dat om de leefbaarheid van onze huidige omgeving te verbeteren? Dat zijn de vragen die tijdens dit afstuderen worden onderzocht aan de hand van een heron werp voor de Heil1g Hartkerk in Breda.

111

Om tot een weloverwogen waardebepaling te komen, wordt het kerkgebouw teruggebracht tot steen en ruimte. Dit gebeurt volgens de drie pijlers vorm, functie en constructie. De vorm bepaalt de uitstraling en beleving van het gebouw. De functie behandelt het gebouw als gebruiksobject. De constructie gaat over de maakbaarheid en degelijkheid van het gebouw. Zo ontstaat inzicht in de waardevolle karakteristieken, die vervolgens worden vertaald naar een eigentijds herontwerp. Het resultaat is een nieuwe entiteit, waarbij een vormverandering leidt tot associaties met ander gebruik. Het gebouw biedt daarvoor de mogelijkheden, maar uiteindelijk bepaalt de omgeving hoe die benut worden. De Heilig Hartkerk wordt opnieuw toegankelijk en bruikbaar gemaakt als centrale ontmoetingsruimte voor de gemeenschap. Er ontstaat een kunstenaarscentrum met stadslogement. als plek waar inspiratie wordt opgedaan en waar ontmoeting leidt tot uitwisseling en samenwerking. Thema's die voorheen ook via de eredienst werden nagestreefd . De karakteristieke driedeling van het kruis in een schip, transept en koor wordt benut om de ruimte opnieuw te organiseren en de oriëntatie van het gebouw in de Baronielaan te versterken. Daarvoor is het middenschip binnenstebulten gekeerd, zodat het gebouw een verlengstuk wordt van de openbare ruimte. Wat ooit open was wordt dicht, wat dicht was word t open. Zo ontstaat de associatie met een stedelijk plein, waardoor het gebouw uitnodigt tot bezoek. De ingreep draait niet om het rlistoriseren van de bestaande structuur of om het tonen van vernieuwing,


Samenvatting

maar om het creëren van één nieuw geheel waarbij heden en verleden in harmonie naast el kaar bestaan . Doordat het herontwerp 'situatiegevoelig' is en voortbouwt op waardevolle karakteristieken uit het verleden, ontstaat een profanisering die waardig en passend is voor zowel het gebouw als de omgeving. Er ontstaat tevens een nieuw economisch perspectief dat zorgt voor de exploitatie en onderhoud van het gebouw. Het resultaat is een degelijk en functioneel ~1erontwerp,

dat de hu1dige situatie aan de Baronielaan

verbetert en een permanente meerwaarde vormt voor Breda. Dit ziJn cruciale uitgangspunten om tot een gerechtvaardigd en duurzaam eindresultaat te komen dat wordt geaccepteerd door mens en omgeving . Alleen dan kan een herontwerp daadwerkelijk bijdragen aan het continueren van culturele waarden in de toekomst.

12 1 13

HARMO~IIEUZE ONTMOETING IUITDAGING


Uitdaging

De Heilig Hartkerk aan de Baronielaan in Breda is al jarenlang het middelpunt van gesteggel. Na de sluiting van de kerk in 1986 bezetten krakers de kerk om een snelle sloop te voorkomen. Sindsdien zagen al verschillende eigenaren pogingen tot herontwikkeling stranden. De toekomst van de Hartkerk blij t daardoor onzeker en het gebouw raakt intussen steeds verder in verval. Laten we dit zomaar gebeuren of nemen we nu onze verantwoordelijkheid en benutten we deze situatie juist als kans om opnieuw een meerwaarde te creëren voor hedendaags Breda? Tijdens het Jaar van het Religieus Erfgoed in 2008 werd duidelijk dat de problematiek van de Heilig Hartkerk niet op zichzelf staat. Individualisering, pluralisering, modernisering, mobilisering en intensivering van de samenleving [I] heeft geleid tot een veranderde omgang met het heilige, met zingeving, met spiritualiteit en religiositeit. De traditionele kerken kampen daardoor met een forse terugloop van het aantai kerkbezoekers. Gemeentes en parochles fusere n en kerkbesturen stoten overto,,I;Je gebouwen af. In de komende 10 jaar komen naar schatting 1200 rooms-katholieke en

protestantse kerken 1:deels) leeg te staan. Sommige krijgen een nieuwe bestemming , maar tientallen kerkgebouwen staa n op de nominatie om gesloopt te worden . Dit maakt de problematiek actueel en urgent. Mede door het gebrek aan een duidelijke visie over wat er met deze bijzondere ruimten moet gebeuren.

16 , 17

< Protest tegen e sluiting va'1 de He1llg HartKer k 111 î 985


Uitdaging

De ironie van het probleem zit in het feit dat mensen niet langer naar de kerk gaan, maar wel het kerkgebouw als zodanig willen behouden. De stenen worden heilig verklaard, waardoor huidige oplossingen vaak beperkt blijven tot reversibele invullingen van de bestaande ruimte. Dit is voor mij echter een schijnoplossing, omdat er geen uitspraak wordt gedaan over wat daadwerkelijk belangrijk is om te behouden en door te geven aan toekomstige generaties. Zijn dat slechts de stenen of zijn dat juist de waarden die deze stenen vertegenwoordigen? Deze defensieve houding gaat er tevens van uit dat een ontwerpprestatie uit het verleden niet overtroffen kan worden. Maar is het niet veel interessanter om juist te onderzoeken hoe waarden uit dat verleden gebruikt kunnen worden om vorm te geven aan de toekomst? Dat is de vraag die mij bezig houdt en die ik in dit afstuderen centraal stel om nieuw inzicht te bieden in de huidige discussie over de herbestemming van kerkgebouwen. Herinneren gaat samen met vergeten . Herinneren en vergeten betekent selecteren. Bij gebouwen vraagt dit om een afweg ing tussen het belang voor het identiteitsbesef van een plek of groep en het nut voor de toekomst. Met een herontwerp voor de Heilig Hartkerk in Breda wil ik aantonen dat deze offensieve benadering, gericht op de toekomst, leidt tot een eiger:tijds gebouw dat de leefbaarheid van de huidige omgeving verbetert en tegelijk bijdraagt aan de continulteil van culturele waarden uit het verleden.

18

19

P1azza del 'Anfitea ro, Lucca, llatië

HARMONIEUZE Of\ITMOETING

I VISIE


Visie

Heden, verleden en toekomst liggen op één tijdlijn. Doordat behoeften en opvattingen in de maatschappij continu veranderen, kunnen gebouwen hun functie door de tijd verliezen. De leegstand die hierdoor ontstaat, kan van economische, sociale, culturele of technische aard zijn [11] . Het hergebruiken en aanpassen van leegstaande gebouwen is van alle tijden en levert een belangrijke bijdrage aan het creëren van een veelzijdige en leefbare omgeving. Enerzijds in de stad, waar historische gelaagdheid zorgt voor een leefomgeving waarmee we affiniteit hebben en waarvoor we ons verantwoordelijk voelen. Anderzijds in ons gecultiveerde landschap, doordat de verdere uitdijing van de stad in het land wordt ingeperkt. Wanneer een gebouw karakteristiek is voor zijn omgeving of voormal1g gebruik, is herbestemming gewenst. Er moet dan een uitspraak worden gedaan over het nut van dat gebouw voor de toekomst. Het kerkgebouw vormt daarop geen uitzondering. Door te bepalen welke waarden vvij belangrijk vinden om door te geven aan toekom stige generaties, ontstaat de mogelijkheid om op zoek te gaan naar nieuwe ruimtelijke vormen die de huidige omgeving verrijken. Het is mijn taak als ontwerper om deze vertaal slag te maken en die meerwaarde te creëren. Ik ben er van overtuigd dat herbestemming altijd moet leiden tot een permanente meerwaarde voor de toekomst. Daarbij ~r~oete n waardebepaling en waardetoe-eigening resulteren in een degelijk en duurzaam eindproduct.

22

I 23

< Egllse St. Marie de Sarla . Frankrijk, Je n ouvel, 2003


Visie

24 1 25

Herontwikkeling door de markt, herontwerp door de architect

< 11delij e herbes em ing v n de

en hergebruik door een investeerder of huurder is bij niet relig1euze gebouwen heel gewoon. Wanneer er kerkgebouwen

St. Annakerk to· ·a toen. Breda,

in het spel zijn , worden echter hele andere maatstaven gehanteerd. De emotionele beladenheid van deze opgave maakt verschillende reacties los waar je als ontwerper rekening mee moet houden. Sommigen richten zich vooral op wat er allemaal niet mag. Het gebouw is en blijft een kerk! Maar wat er dan wel met het gebouw zou moeten gebeuren, daar geven zij geen oplossing voor. Anderen vragen zich af waarom er eigenlijk iets aan het gebouw moet veranderen, want het was toch een kerk. Deze houding leidt meestal tot een tijdelijke invulling, waardoor het gebouw ooit weer in zijn oorspronkelijke toestand kan worden teruggebracht. De vraag is echter of dat nodig zal zijn, omdat behoeften en opvattingen immers continu veranderen. Daarom hanteer ik zelf liever een rationele benadering van de opgave, die stelt dat het gebouw niet langer een kerk is en dus iets anders wordt. We moeten namelijk niet bang zijn om gebouwen aan te passen als dit een verbetering betekent voor de bestaande situatie. Ook al ontstaat daarbij een geheel nieuvve entiteit. De specifieke ligging, architectuur en typologie maken ieder kerkgebouw uniek is in zijn soort. ledere herbestemming moet daardoor ook als autonome ontwerpopgave worden vormgegeven. Voortbouwen op waardevolle karaktenstieken

0 me Armtee en. 2003


Visie

26

27

van gebouw en omgeving is daarbij een voorwaarde om tot

< Van L dgerK rk naar Luogerhot,

een waardig en passend resultaat te komen dat voor iedereen gerechtvaardigd en acceptabel is. Door die waarden te vertalen

Lichtenvoorde . Atelier Pro. 2005

naar de eigen tijd en toe te eigenen in een herontwerp ontstaat een nieuwe situatie waarin mensen zich thuis voelen en waarmee zij zich kunnen identificeren. Alleen een herontwerp dat 'situatiegevoelig' is, kan daadwerkelijk bijdragen aan het creëren van deze culturele duurzaamheid. Het ontwerptalent van de architect doet de rest.

'Oe vernieuwing negeert nooit wat eraan vooraf gaat,

maar haalt dit naar voren in zijn eigen waarde. ' { 11 j Geert Bekaert

HARMONIEUZE ONTMOETING

I CASE

/


Case

Hellig Hartkerk Breda; Een geval apart

30

< Vallende orenspr

13î

ij ens

de sioo" van de Mari

Nadat in 1853 de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland

emelvaartkerK, Bre

a. 1 67

wordt hersteld, verwerft Breda aanzien door de aanwijzing als hoo fdplaats van het nieuw gevormde bisdom Breda. Onder leiding van de eerste bisschop van Breda mgr. J van Hooydonk verrijst aan de Prinsenkade een nieuwe neogotische kathedraal, de Sint Barbara. Na het slechten van de vesting in de periode 1870-1881 is de weg vrij voor grootschalige stadsuitbreiding op de voormalige vestinggronden. Nieuwe industrieën vestigen zich in de stad en door het stijgende inwonersaantal groeit de behoefte aan nieuwe parocr1ies. Het stadsbeeld wordt in deze periode dan ook vemjkt met een groot aantal neogotische kerken. Na de Tweede Wereldoorlog valt het merendeel echter onder de sloophamer. Al leen de

< L c t'ot van de verbinding

Sint Annakerk aan de Haagweg en de Heilig Hartkerk aan de

(links),

Baronielaan herinneren nog aan deze bloeiperiode van de katholieke kerk in Breda.

Hartke'k (recllts), i920

Op initiatief van de Bredasche Bouwgrond Maatschappij wordt in 1897 begonnen met de aanleg van de Baronielaan, dan nog Boulevard Breda- Mastbosch, als nieuwe verbinding tussen het centrum en het Mastbosch ten zuiden van de stad. Het is een statige laan met monumentale herenhuizen voor de gegoede burgerij van Breda. In 1900 verrijst op een prominente locatie, in een bocht van deze laan , de Heilig Hartkerk. Een neogotische kruisbasiliek naar ontwerp van Petrus Johannes van Genk (1844-1919), de toenmal ige

tussen hel Wilhelminapark

e centrum (onder) en

tie Bar nielaan met de Hellig


Case

huisarchitect van het bisdom Breda. Het gebouw is een kopie

32 , 33

< Zichtor e it reLi g

van zijn ontwerp voor de St. Barbarakerk in Culemborg uit 1885, waarbij de voorgevel gespiegeld is. De arch itectuur is gebaseerd op de vroege Franse gotiek met een prominent gebruik van natuursteen. Deze voor Van Genk kenmerkende bouwstijl komt terug in zijn ontwerpen voor andere kerken in de regio West-Brabant en Zeeland. Op 22 juni 1900, de feestdag van het Heilig Hart van Jezus, werd de eerste steen gelegd en ingezegend door bouwpastoor P.C. Fransen. In 1901 worden de toren en het schip ingewijd door de bisscllop. Tijdens een tweede bouwcampagne van 1929-1 931 wordt de kerk uitgebreid met een transept en priesterkoor. Deze uitbreiding werd voorbereid door Van Genk, maar uitgevoerd door de architecten Jan Stuyt en Jan van Dongen. Oe driebeukige kerk wordt aan de zuidzijde begrensd door een pastorie en aan de noordzijde door het voormalige klooster van de zusters van Etten. Deze unieke combinatie kreeg in 2004 de statu s van rijksmonument toegekend en is onderdeel van het beschermde stadsgezicht van de Baronielaan. In de zeventiger jaren kwam het kerkbestuur van de parochie voor het probleem te staan hoe de gebouwen te exploiteren bij een dalend kerkbezoek. Dit had behalve met de in heel Nederland merkbare ontkerkelijking ook te maken met een gewijzigde samenstelling van de bevolking in de wijk. Zo waren er veel studenten komen wonen. Plannen om het

< He ense bte

1n de Ba onielaan


Case

34

1

kerkgebouw en de pastorie te vervangen door meer efficiënte

< Symoolische kruisiging van

en eigentijdse gebouwen waren financieel niet haalbaar. Het

een auto lioor krakers van de

comité 'Behoud de Heilig Hartkerk' trachtte, door onderhoud

Hartkerk, ï 99

van de kerk, verval en sluiting te voorkomen . De bisschop van Breda besloot niettemin tot sluiting van de kerk en opheffing van de parochie per 1 januari 1986. Plannen voor een snelle sloop werden echter geblokkeerd doordat krakers in 1988 de kerk bezetten. Zij richtten de ruimte in als creatieve broedplaats met provisorische woonruimten en kunstateliers. De kerk werd een begrip in de stad als de kraakkerk. Vlak voor de Kerst van 2005 kwam er echter een abrupt einde aan dit krakersbolwerk, doordat het gebouw met groot machtsvertoon werd ontruimd. Nu , 110 jaar na de eerste steenlegging, staat de kerk er verwaarloosd bij. De torenspits wordt omringd door steigers wegens dreigend instortingsgevaar en onderhandelingen om nog maar eens van eigenaar te wisselen, zijn in volle gang. Naar mijn mening is dit een uitgelezen kans om de meerwaarde van een offensieve benadering van herbestemming aan te tonen. In dit afstudeerproject neem ik als architect de vrijheid om te bepalen welke waarden van de Heilig Hartkerk moeten worden toegeëigend in een herontwerp dat de huidige situatle aan de Baronielaan verbetert.

35

HAR'v10NIEUZE

O~HMOETING

I WAARDEBEPALING


Waardebepaling

38 , 39

leder gebouw is een gebruiksobject en iedere gebouwvorm

< De Hartkerk als id en h te1tsdrag e ~

roept associaties op met een bepaalde gebru1ksfunctie. Wanneer een gebouw zijn oorspronkelijke functie verliest, kan de gebouwvorm opnieuw worden gebruikt. Daarbij ontstaat alleen een probleem wanneer de associatie met het voormalige gebruik de ontwikkeling van n1euwe gebruiksfuncties in de weg staat. De betekenis van het kerkgebouw als 'Huis van God' beperkt in deze de moge lijkheden voor herbestemming. Naar mijn overtuiging is echter elk gebouw aanpasbaar en deze aanpasbaarheld moet worden geëxploiteerd om het gebouw opnieuw bruikbaar te maken voor de huid1ge omgeving. Het voortbouwen op karakteristieke waarden van het bestaande vormt daarbij het Uitgangspunt. Om tot een weloverwogen waardebepaling te komen, is het dan ook noodzakeliJk om de kerk los te koppelen van zijn voormalige religieuze gebruik en terug te brengen tot steen en ruimte. D1t gebeurt aan de hand van de volgende drie pijlers: vorm, functie en cons tructie. De vorm bepaalt de uitstraling en beleving van het gebouw. De functie behandelt het gebouw als gebruiksobject. De constructie gaat over de maakbaarheid en degelijkheid van het gebouw. Deze PIJlers bieden inzicht in de waardevolle karakteristieken, die vervolgens worden vertaald naar de huidige tijd en toegeëigend in een herontwerp.


Vorm

Baken - De Heilig Hartkerk speelt een belangrijke rol in het silhouet van de stad en in het aanz1 en van de Baronielaan in het bijzonder. ZiJ is een herkenningspunt in de wij ken Zandberg en Boeimeer, terwijl het totale beeld van de Baronielaan aan de rijzige kerktoren een bijzondere werking en identiteit ontleent. Daarnaast is het gebouw van algemeen belang als herinnering aan de ontwikkeling van het katholicisme in het bisdom Breda. Ensemble - De Heilig Hartkerk is onderdeel van een voor Nederland uniek ensemble met een pastorie, nonnenklooster en tuin. Dit geheel functioneerde voorheen als autonoom complex en heeft bijzondere betekenis vanwege zijn centrale plaats in de lintbebouwing van het te beschermen stadsgezicht rondom de Baronielaan. Het terrein is in de loop der jaren grotendeels herverkaveld en be bouwd met scr1olen. De kerk is tevens van belang vanwege binnen de neogoti ek zeldzame elementen als het torenportaal, de asymmetri sche gevelcompositie en de 4/8 koorsluiting. Propo rtie - De Heilig Hartkerk kent een rationele opzet volgens de wetten van de stabiliteit, die zij n on tleend aan de meetkunde. De dri ehoek staat daarbij centraal. In de opzet van de zij beuken is de driehoek van Pythagoras te ontdekken met de verhoud ingen 3:4:5. De hoofdbeuk is opgebouwd volgens de gelijkbenige 'Egyptische' driehoek, waarbij basis en hoog te zich verhouden als 8:5. Verder komt de verhouding 3:5 steeds terug in de vormgeving en afmetingen van het gebouw. Dit is

40 1 41


Vorm

een benadering van de gulden snede, die algemeen wordt beschouwd als voorwaarde voor het creëren van natuurlijke schoonheld. Er kunnen nog andere verhoudingen worden ontdekt. Zo is de toren met spits opgebouwd uit twee gelijke delen, die elk weer even lang zijn als het schip. De lengte van het schip is dan weer gelijk aan de samengestelde lengte van het transept en koor. Daarnaast bestaat de verticale opbouw uit drie gelijke delen. De hoogte van de zijbeuk is daarbij gelijk aan de hoogte van het triforium plus de lichtbeuk die weer gelijk is aan de hoogte van de dakconstructie. Organisatie - De Heilig Hartkerk heeft de typologie van een driebeukige kruisbasiliek, waarbij het transept de hoofdbeuk verdeeld in een schip, kruising en priesterkoor. De kruising vormt het centrale punt in de organisatie van het gebouw van waaruit een panoramisch overzicht ontstaat over de gehele ruimte . Het koor is georiënteerd op het westen en niet op het oosten, zoals in de kerkelijke architectuur gebruikelijk is. Dit is het gevolg van de inpassing in de stedenbouwkundige situatte, die belangrijker werd geacht. Het gebouw ligt tevens 17 graden gedraaid ten opzichte van de oost/west as, wat kan refereren aan het Godsnaamgetal 17. Dit getal duidt tevens op de combinatie van geest en orde [dJ. Gradatie - De Heilig Hartkerk is opgebouwd uit hoofd -, ZiJ en bijruimten. Door deze opzet ontstaan er verschillende ruimtelijke milieus, die in elkaar overvloeien en samen één

overzichtelijke en introverte ruimte vormen die imponeert.

42

1

43


Vorm

Dit wordt mede veroorzaakt door de verhoud ing tussen het bruikbaar vloeroppervlak en het volume van de ruimte. In de hoofdbeuk is de volledige hoogte ervaarbaar, waardoor deze een openbaar karakter krijgt. Tegenover iedere m2 vloer staat hier 15,6 m3 ruimte. Oe aangrenzende arcades van de zijbeuken zorgen voor een meer besloten karakter. ledere m2 vloer heeft hier 7,8 m3 ruimte. Daaraan bevinden z1ch nog enkele bijruimten op maat van de mens, die volledig afgesloten kunnen worden van de overige ruimte . Het ruimtelijk overzicht maakt de mens bewust van zijn plaats in de ruimte. Als onderdeel van een groter geheel in ruimte en tijd , de kosmos. Orde - De Heilig Hartkerk is symmetrisch opgezet, wat zorgt voor een duidelijke horizontale gerichtheid op het koor. De ruimte is opgebouwd uit geschakelde traveeën die bestaan uit een arcade, triforium en lichtbeuk. Ornamentiek in de gevels benadrukt deze driedeling en versterkt, samen met de lichtval van bovenaf, de ervaring van hoogte . Een kenmerk van de neogotische architectuur. Het geheel wordt afgesloten met gordelbogen en een houten tongewelf. Door de externe krachtsardracht van de dakconstructie via steunberen wordt de interne ervaring van lichtheid bevordert en de buitengevel geleed. Het ritme van kolommen en bogen zorgt voor herkenbaarheid en biedt een duidelijke houvast :n de ervar:0g van de ruimte als één harmonisch geheel . Het scheppen van orde komt ook terug op een groter schaalniveau door het luiden van de klokken en het aanduiden van tijd en windrichting.

44 1 45


Functie

Symbool - De Heilig Hartkerk is een uitdrukking van de macht van de katho lieke kerk als instituut. Tegelijk staat het gebouw symbool voor het verval van dat instituut en Zijn verminderde invloed op de inrichting van de maatschappij . De kruisvorm van het gebouw is een symbool op zich. Het refereert aan de verbondenheid tussen het aardse en het bovennatuurlijke. Daarbij staat de horizontale as voor het matenële en de verticale as voor het immateriële. Het kruis staat teven s symbool voor een mens met gespreide armen, wat terugkeert in de organisatie van het gebouw. Het koor werkt als hoofd voor de geestelijke macht, het schip dient als lichaam voor het gewone volk en het transept met de kruising vormt het kloppende hart waar de uitwisseling tu ssen beide plaatsvond. De Heilig Hartkerk is daarmee een symbool van verbondenheid. Tussen de mens en een hogere macht, tussen mensen onderling, tu ssen mensen en het gebouw, tussen het gebouw en zijn omgeving. Als plek voor uitwisseling en dialoog. Centrum - De Heilig Hartkerk is een publiek toegankelijke en overdekte ruimte die werd gebruikt voor samenkomst en ontmoeting van de geloofsgemeenschap. In de beginperiode werden er nog dagelijks eucharistievieringen gehouden, maar dit gebruik liep door de ontkerkelijking terug tot eens per week. Het gebouw werd ook steeds minder gebruikt voor de 'rites de passage', zoals doop, com munie, huwelijk en uitvaart . Nadat de kerk in 1986 aan de eredienst werd onttrokken , eigende artistiekelingen zich de ru imte toe als creatieve broedplaats met woonruimten en kunstateliers . Zij organiseerden er tevens

46 , 47


Functie/Con structie

exposities en feesten, waardoor het gebouw in gebruik bleef als centrum voor gemeenschappelijke activi teiten. Rustpunt - Oe Heilig Hartkerk was een plek voor rust en bezinning, van inspiratie en zingeving. Dat mensen niet langer naar de kerk gaan, betekent niet dat zij minder religieus zijn geworden. In de hedendaagse consumptiemaatschappij zoeken zij de zin van het leven voornamelijk in andere dingen. Onze dagelijkse bezigheden worden echter steeds tijdrovender, waardoor er steeds minder lijd is voor rust en ontspanning. Zelfs de zondagsrust staat onder druk. Stilte als ruimlelijke kwaliteit dreigt daardoor verloren te gaan iets wat funest zou zijn voor de leefbaarheid van onze omgeving. Het kerkgebouw vorm t zo'n ruimte die letterlijk stil maakt. Oe tij dloze uitstraling zorgt daarbij voor rust en standvastigheid. Het gebouw werkt als filter op de werkelijkheid en door de verstilde sfeer in de ruimte ontstaat een plek waar je kunt ontsnappen aan de hectiek van alledag. Dimensie - Oe Heilig Hartkerk is gebouwd voor de eeuwigheid. Het constructieve principe is gebaseerd op een dragend skelet met invull ing, die samen met de Zijbeuken bijdraagt

aan een stabiel geheel. Oe Zijbeuken voorkomen tevens dat de wanden van het middenschi p uitknikken onder het gewicht van de houten dakspanten. Gordelbogen zorgen ervoor dat deze kracht afgedragen word t naar de steu nberen in de gevel. Het gebouw is gefundeerd op houten palen volgens de Amsterdamse methode . Oe vloer bestaat uit een vrij

48

49


Constructie

dragende betonvloer die is voorzien van gebakken plavuizen. De constructieve overdimensie en ruimtelijke overmaat zijn belangrijke karakteristieken die het gebouw een robuuste uitstraling en eeuwigheidswaarde geven. Materiaal - De Heilig Hartkerk is opgetrokken uit baksteen en rijkelijk versierd met natuursteen elementen. Alle dakvlakken zijn belegd met leien. De materialen worden eerlijk toegepast en zijn niet afgewerkt, waardoor de natuurlijke eigenschappen bepalend zijn voor de vorm en uitstraling van het gebouw. Een opening in baksteen vraagt om een boog, dus krijgt een boog. Verwering en veroudering van de toegepaste materialen dragen bij aan de waardering van het gebouw. De binnengevels zijn opgebouwd uit gepolijste hardstenen kolommen met natuurstenen kapitelen en daartussen bogen. Het triforium heeft per travee een rechthoekig, natuurstenen veld met dne gekoppelde nissen. De lichtbeuk bestaat uit drie gekoppelde ro:o.Jooogvensters. Het glas in lood van de vensters in de doopkapel, de koorramen en de roosramen in het transept beelden christeliJke voorstellingen uit. Dit draagt bij aan de herinnering van het oorspronkelijke gebruik en de sfeer in de ruimte. Detail -De Heilig Hartkerk 1s het product van een ambachtelijke bouwwijze die voortbouwt op traditie. Dit resL..::eert in een degel11k en duurzaam gebouw, waarbij vakmanschap leidt tot perfectie. Een kwaliteit die in de huidige bouwpraktijk steeds

verder verdwijnt door de industrialisatie van het bouwproces.

50

151


I WAARDETOE-EIGENING


Waardetoe-eigening

Het is mijn taak als architect om de zojuist bepaalde waardevolle karakteristieken van de Heilig Hartkerk te vertalen naar een eigentijds herontwerp dat de huidige omgeving verrijkt . Het gebouw biedt daarvoor de mogelijkheden, maar uiteindelijk bepaald de omgeving hoe die meerwaarde tot stand moet komen . Het doel van de ingreep is een waardige profanisering , die bestaande waarden benut en tevens een nieuw econom isch perspectief biedt voor de toekomst. Het herontwerp resulteert in een nieuwe entiteit waar volgende generaties op voort kunnen bouwen. Deze nieuwe ruimtelijke vorm biedt tevens associaties met het veranderde gebruik, waardoor het gebouw een nieuwe betekenis krijgt voor zijn omgeving. Door deze manier van waardetoe-eigening kunnen belangrijke waarden uit het verleden vitaal onderdeel bl ijven uitmaken van de hedendaagse en toekomstige samenleving.

'Vormen en dingen kunnen zich schijnbaar aanpassen aan een nieuwe situatie en voor een nieuw opportuun doel geschikt gemaakt worden . Zo beschouwd is creativiteit terug te voeren op een extreem vermogen tot aanpassing, in de zin dat niet alleen jij je schikt naar de mogelijkheden van de dingen, maar gelijktijdig die dingen naar jouw voorkeur schikt.' [6)

Herman Hertzberger

54

155

fietsstuur en z· oei naar

sierenk p, . éte e -aureau·. Pablo Picasso, 1942


Inspiratie

56

1

Van oudsher funct ioneren kerkgebouwen als verlengstuk

< Buurtkerk rn Utrecn t, P.ete:

van de openbare ruimte.

J nszoon Saen eda , 644

Op schilderijen van Pieter

57

Saenredam uit de 17e eeuw is al te zien hoe de ruimte werd gebruikt als publiek toegankelijke ontmoetingsplaats, voor volksvergaderingen, markten en erediensten . Het kerkgebouw was een multifunctioneel centrum voor activiteiten van de gemeenschap. De kaart van Rome, die in 17 48 werd getekend door Giambattista 1\lolli, laat de interieurs van alle publieke gebouwen zien als onderdeel van de publieke ruimte. Kerken en Palazzi zijn daarbij even toegankel ijk als straten, pleinen en stegen. De kaart is tevens een zeer precieze weergave van de ruimtelijke transformaties die zich in het stedelijke weefsel voordoen . Een plein wordt een straat, een straat wordt een steeg, een steeg wordt een kerk, een kerk wordt een tuin en een tuin wordt weer een plein. Deze ruimtelijke potentre van het kerkgebouw als stedel iJke ruimte wordt versterkt door inspirerende voorbeelden uit de hedendaagse omgeving. Aan het begin van de veertiende eeuw werd begonnen met de uitbreiding van de Duomo in het Italiaanse Sienna. Het plan was om het bestaande schip om te vormen tot transept door aan de zijkant een grgarrtrsch nieuw schip biJ te bouwen. Door de uitbraak van de pest overleed echter de helft van de bevolking van de stad, waardoor de bouwactiviteiten voorgoed werden gestaakt Het schip bleef dakloos en veranderde in een stedelijk plern waaraan woningen en een museum werden gebouwd. Wat ooit als bin nenruimte was bedoeld, werd op deze manrer opgenomen als openbare ru imte in de stad .

< UI snede v n de Kaart va 1\lolli

Harmonieuze Ontmoet1ng

Inspiratie

Oe Mariakerk in Deventer werd in 1591 definitief aan de

58

< Sienna

eredienst onttrokken. Het dak van het schip werd samen met de gewelven verwijderd. Hierdoor is een open binnenplaats ontstaan die tot op de dag van vandaag ruimte biedt voor de aangrenzende hu1zen die gebouwd zijn op de plek van de afgebroken noorderzij beuk. Oe zuiderzijbeuk staat nog overeind en is verbonden met de Lebuiuneskerk. Deze ruimte wordt nu geëxploiteerd door de Stichting Mariakerk en er zijn plannen om het complex om te vormen tot conferentiecentrum. Een bombardement tijdens de Tweede Wereldoorlog en de

< Deventer

brand d1e daarop volgde, verwoestte de St. Alban kerk in Keulen. Oe overblijfselen zijn in de loop der jaren opgenomen door omringende bebouwing, waardoor de ruimte onderdeel is geworden van het stedelijk weefsel. Vanuit deze gebouwen, waaronder het naastgelegen Wallraf Richartz Museum van O.M. Ungers, ontstaat een interessant zicht over de rul'ne. Oe ru1mte is tegenwoordig in gebruik als gedenkplaats voor slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.
Door een brand in me1 1980 verloor de Braerekerk in Bolsward haar dak. Pas in 2002 werd besloten om de stenen restanten te conserveren en de ruimte weer bruikbaar te maken als publieke ruimte voor culturele evenementen. Architect Jelle de Jong ontwierp hiervoor een glazen overkapping in de vorm van het oorspronkelijke tongewelf. Sinds 2006 speelt het gebouw daardoor opnieuw een belangrijke rol in het aanzicht van de stad.

59


Inspiratie

In de nieuwjaarsnacht van 2001 op 2002 werd in het Belgische

60

< Bolswaro

Waarschoot de St. Ghislenuskerk opzettelijk in brand gestoken door een scholier uit het naburige Eeklo. Het Antwerpse bureau Stramien Architecten won de prijsvraag voor herbouw van de kerk, dat tevens een impuls moest betekenen voor de vernieuwing van de dorpskern. De overblijfselen van de oude kerk zijn in het ontwerp centraal gesteld en ingericht als publiek toegankelijke ruïnetuin voor de nieuwe kerk met cultureel centrum. Zoals de voorgaande referenties duideliJk maken, blijkt brand een effectief middel te zijn om de verborgen potentie van het kerkgebouw als openbare ruimte zichtbaar te maken. Doordat de binnenruimte letterlijk buitenruimte wordt, ontstaan er associaties met een plein, passage of hof. Het eerder getoonde Ludgerhof in Lichtenvoorde is een sprekend voorbeeld waar juist bewust is gekozen om het kerkgebouw binnenstebulten te keren. Het door Hans van Beek (Atelier Pro) ontworpen woonhof gebruikt de ruim tel ij ke kwaliteit van het bestaande gebouw en creëert daarmee een meerwaarde voor de nieuwe woningen. Dit herontwerp resulteert in een nieuwe entiteit waarvoor de waardevolle karakteristieken van de voormalige Ludgerkerk als uitgangspunt dienden en zo behouden zijn.

< Waarsc 1001

161

~ARMONIEUZE ONTMOETING

I HERONTWERP


Herontwerp

Het is mijn ambitie om de Heilig Hartkerk opnieuw toegankelijk en bruikbaar te maken als centrale ontmoetingsruimte voor de omgeving. Als plek waar inspiratie wordt opgedaan en waar ontmoeting leidt tot uitwisseling en samenwerking. Thema's d1e voorheen ook via de eredienst werden nagestreefd. De ingreep draait niet om het historiseren van de bestaande structuur of om het tonen van vernieuwing, maar om het creëren van één nieuw geheel waarbij heden en verleden in harmonie naast elkaar bestaan. De karakteristieke driedeling van het kruis in een schip, transept en koor wordt benut om de ruimte opnieuw te organiseren en de oriëntatie van het gebouw in de Baronielaan te versterken. Door voort te bouwen op de vorige functie als creatieve broedplaats, ontstaat tevens een nieuw economisch doel dat zorgt voor de exploitatie en onderhoud van het gebouw. Functie Het complex wordt een dependance van de Vereniging Ateliers Kunstenaars (VAK) uit Breda en gaat functioneren als kunstenaarscentrum met stads logement Kunstenaars uit de stad en de omgeving kunnen er ruimten huren om in situ werk te maken. Zij leven, werken, eten en slapen op het terrein, zodat zij z1ch volledig kunnen toeleggen op hun artistieke bedrijvigheid. In de pastorie worden studio's gerealiseerd die dienen als verblijf voor de kunstenaars . Een nieuw te bouwen galerij met werkruimten omzoomd de voormalige kloostertuin en waarborgt de autonomie van het complex in zijn omgeving. Deze ateliers kunnen tevens gebruikt worden

64 , 65

< 1euwe situatle


Herontwerp

door studenten van Kunstacademie St. Joost. Zo ontstaat er ruimte voor samenwerking en Uitwisseling. Wanneer in de toekomst het voormalige klooster met tu in vrijkomt, kan de galerij worden uitgebreid aan de noordzijde. De omsloten tu in wordt ingericht als beeldentu in en heeft het besloten karakter van een buitenhof. Dit wordt versterkt door het verwijderen van de overbodig geworden sacristie achter het koor. Het schip wordt een verlengstuk van de openbare ru1mte. Door de aanleg van een vijver als plek voor rust en bezinning wordt een rondwandeling mogelijk door de zijbeuken. Deze arcades bieden beschutting voor informele ontmoetingen. Onderin de toren bevindt z1ch een kiosk die tevens toegang biedt tot de uitgebouwde torenopgang . Deze leidt naar het uitzichtpun t bovenin de toren van waaruit een panoramisch zicht ontstaat over de wijde omgeving. De voormalige doopkapel wordt ingericht als kapel waar bezoekers in stilte kunnen verblijven en een kaarsje kunnen branden. De krui sing ligt als centrale entree aan de rondgang en vormt , samen met het koor, een binnenplein als plek voor ontmoeting en inspiratie. Vanaf dit punt ontstaat er overzicht en toegang tot de functies van het stadslogement. Het koor dient als terrascafé waar buurtbewoners en bezoekers op de koffie kunnen komen en samen met de kunstenaars kunnen studeren, overleggen of de maaltijd ku nnen nuttigen. Een tuinkamer en open keuken in de zijkapellen staan ten dienste van dit gebruik. De crypte dient als ruimte voor bijeenkomst en debat. Nieuwe volumes boven de zijbeuken bevatten polyvalente ruimten waar kunstenaars

66 , 67

< 1-n• ressie v n I het ter'ascalé


Herontwerp

exposeren en workshops kunnen geven. Daarnaast zijn er aparte logies die bezoekers en toeristen de mogelijkheid biedt om te overnachten. Deze functies zijn te bereiken via nieuwe stijgpunten in de transeptarmen die de ruimte van het oorspronkelijke transept en koor ervaarbaar maken. Vorm De ingreep is tweeledig. Wat ooit dicht was wordt open, doordat het middenschip binnenstebuiten wordt gekeerd en er een nieuw stedel ijk plein ontstaat. Dit is ook een symbolische verwijzing naar het Heilig Hart van Jezus dat in de kunst gewoonlijk wordt afgebeeld als een geopende borstkas met daarin een bloedrood hart en een vlam. Wat oo it open was wordt dicht, doordat de tutn wordt omsloten met een nieuwe galerij en de rutmie boven de ztjbeuken wordt benut. Het complex ligt georiënteerd in de straatwand van de Baronielaan, waardoor de ruimte voor een kerkplein ontbreekt. Om de publieke toegankelijkheid van het gebouw te verbeteren en de entree meer allure te geven, wordt de voorgevel verplaatst naar de kruising. Zo ontstaat er een directe verbinding tussen de omgang rond de vi jver en de Baronielaan, die uitnodigt tot bezoek. Oe ruimte wordt onderdeel van het publieke domein en het totale beeld refereert naar het model van een Romeinse villa met atrium, vijver en omgang . Oe gevels van de zijbeuk en de zijkapel aan de zuidzijde worden geopend , zodat een directe relatie ontstaat met de door ateliers omsloten beeldentuin . Tegelijk ontstaat er vanuit deze galerij en de

68

69

< ~ e t stedeliJk plein met de ijver


Herontwerp

pastorie toez1cht op de activiteiten in de centrale ruimte. Ook kan zonlicht de rondgang en het binnenterras verlichten, wat de verstilde sfeer in de ruimte versterkt. Aan de noordzijde worden een biechtstoel en zijentree verwijderd. Hierdoor ontstaat een zichtrelatie naar het voormalige kloostergebouw, waarin nu de GGZ huist. Als dit klooster met tuin in de toekomst opnieuw onderdeel wordt van het complex, kan ook de noordelijke zijbeuk worden opengemaakt. Op deze manier komt het plein weer centraal te liggen binnen het geheel, als ontmoetingsrui mte voor de gemeenschap. De toegevoegde volumes boven de zijbeuken volgen de con touren van het bestaande gebouw. Gevel en dak vormen één abstract vlak, waardoor de uniform iteit van de opbouw wordt versterkt. De dakvorm bouwt voort op de bestaande zadeldaken van transept en koor, zodat het totale silhouet herkenbaar blijft in de omgeving . Daarvoor blijft ook de toren in zijn huidige vorm behouden. Tegelijkertijd creëert de opbouw boven de doopkapel een nieuw accent in de straatwand, dat de veranderde situatie benadrukt en de nieuwe impuls voor de Baronielaan symboliseert. Beide volumes bestaan uit twee verdiepingen die voortkomen uit de gelaagdheid van de bestaande gevel. Het triforium wordt opengewerkt, zodat er vanuit de logies z1cht ontstaat op het stedeliJk plein. Langs deze kamers ontstaat een gang die aan de zuidzijde uitzicht biedt op de tuin en aan de noordzijde op het klooster. De gang word t in het gevelbeeld benadrukt door verdiepingshoge schuifpuien die refereren aan de contour van het voormal ige

70

171

< Nieuw accent in de Baronielaan


Herontwerp

72 , 73

lessenaarsdak boven de ZIJbeuk. In open toestand ontstaat

< Loggi

een buitenruimte die gebruikt kan worden als loggia. Op het

omge ing

et Ullzichl over de

niveau van de lichtbeuk ontstaan polyvalente ruimten die met verplaatsbare kasten ingedeeld kunnen worden voor het houden van exposities of het geven van workshops. De hoogte van deze ruimten wordt benadrukt door de draagconstructie die voortbouwt op de ritmiek van de bestaande structuur. Metershoge schuifpuien volgen de verhouding 3:5 en dragen bij aan de ervaring van hoogte. Ook de lichtval op het stedelijk plein blijft hierd oor behouden en er ontstaat uitzicht over de directe omgeving. Constructie De opbouw benut de constuclieve mogeliJkheden van de zijbeuken. De belasting op de fu ndering mag echter niet te

< rloutcons ruc ie in de

groot worden, waardoor een licht bouwsysteem noodzakelijk is. Belangrijk ui gangspunt daarbij is dat de natuurlijke

:jolyvalente ui e

eigenschappen van het materiaal bijdragen aan de vorm en uitstraling van het gebouw zonder dat daarvoor verdere afwerking nodig is. Een houtconstructie voldoet aan deze eisen en de gelamineerde vurenhouten spanten refereren tevens aan de vroegere kapconstructie. Overdimensionering van de constructie maakt deze brandwerend, doordat bij brand de verkoolde buitenlaag als brandwerende bescherming gaat werken. De spanten worden in de fabriek vervaardigd en komen in componenten aan op de bouwplaats waar zij samen met de gevels, vloeren en het dak worden geassembleerd. De zwevende dekvloeren worden in het werk toegevoegd en zijn


Herontwerp

voorzien van vloerverwarming. Oe warmte, die zich boven1n

74

< Ahstr che 1n de gevelopbouw

de polyvalente ruimten ophoopt, wordt via een retourkanaal afgevoerd naar de installatieruimte in de kelder. Hier wordt de warmte teruggewonnen om vervolgens de centrale hal en het terrascafé in het koor te verwarmen. Het overige leldingwerk wordt opgenomen in de ruimte boven de gewelven van de zijbeuk en in de balklaag van de tussenvloer. Oe nieuwe gevels en daken worden bekleed met koperen losanges, die fabrieksmatig zijn geoxideerd. Hierdoor ontstaat een donkerbruine kleur, die aansluit bij het oorspronkelijke metselwerk. Afhanke lij k van de weersinvloeden en de luchtvervulling in de omgeving zal deze kleur zo'n 50 tot 250 jaar behouden blijven. Geleidelijk treedt echter een kleurverdieping op van diep donkerbruin tot het antraciet van de le1en dakbedekking. D1t verouderingsproces zorgt ervoor dat de uitstraling van de opbouw door de tijd zal veranderen, wat bijdraagt aan het karakter en de waardenng van het totale gebouw. Doordat de gevel en het dak zonder dakrand in elkaar overlopen, wordt de abstractie van de opbouw versterkt. Ook de verholen goot en de weggewerkte zonwering achter de koperen losanges dragen hieraan bij. Aan de binnenzijde wordt de dakgoot gebruikt als beëindiging van de bestaande gevel. Koperen hemelwaterafvoeren leiden het regw:water naar de vijver in de rrtmiek van de verwijderde gordelbogen. Een overstort in de kadewand voorkomt dat de vijver overloopt en de rondgang onbegaanbaar wordt.

75

< Toe;>assing koper·OX!d losanges. Huis e Wiers, Vreeswifk, Jac.u D. ce \IIsser,

2006


Herontwerp

Om de eenheid van het totale complex te behouden, wordt ook het volume dat de tuin omzoomd, opgebouwd uit houten spanten. Zo ontstaat een zuilengalerij die toegang biedt tot de ateliers. De gevel die gericht is op de tuin, word t voorzien van schuifpuien. Op deze manier kan de binnenruimte van de ateliers overvloeien in de buitenruimte van de galerij . Het dakvlak wordt uitgevoerd als sedumdak om het groene karakter van de tuin te accentueren. Ook de gevel die het terrein begrensd, is begroeid met beplanting wat bijdraagt aan de esthetische kwaliteit van de omringende percelen. Alle toevoegingen hebben een eigentijdse detaillering die voortbouwt op traditie, zonder dat dit als retro of traditionalisme kan worden aangemerkt.

76 , 77

< Zic h ~ oo de omzoo de tutn

f--A=lMONIEUZE ONTMOETING

I SLOTVERKLARING


Slotverklaring

80

81

leder gebouw is aanpasbaar. Het is de verantwoordelijkheid

< Hei He1hg Hart van Jezus.

van de ontwerper om deze aanpasbaarheid te exploiteren en

Chris us staat. toont zijn hari en

het gebouw opnieuw bruikbaar te maken voor de huidige en toekomstige leefomgeving. Er ontstaat echter een probleem wanneer de mogelijkheden voor deze aanpassing worden beperkt door een specifieke betekenis uit het verleden. Termen als waard1g en passend zijn dan van cruciaal belang om tot een duurzaam en gerechtvaardigd eindresultaat te komen. Mijn herontwerp voor de Heilig Hartkerk voldoet aan deze terechte voorwaarden. Waardig- Bij de herbestemming van kerkgebouwen is het altijd de vraag of deze voldoende rekening houdt met de waardigheid van de oorspronkelijke functie. Door waardebepaling en waardetoe-e1gening ontstaat de mogelijkheid om waardevolle karakteristieken te vertalen naar een herontwerp dat de huidige omgeving verrijkt. Kerkelij ke waarden als inspiratie, ontmoeting en uitwisseling zijn vertaald naar een herontwerp voor een culturele enclave. De diversiteit van te onderscheiden kerkelijke plekken als schip, transept en koor zijn benut om het gebouw opnieuw te organiseren en te oriënteren in de straatwand van de Baronielaan. Mijn herontwerp voldoet hierdoor aan de vraag naar waardigheid. Passend - Het ontwerp mag niet misstaan en moet daarvoor 'situatiegevoelig' zijn. ledere herbestem ming wordt daardoor een autonome ontwerpopgave die vraagt om maatwerk. Dit houdt 1n dat er reken 1ng moet worden gehouden met de

maak: een zegenend gebaar.

'Laat je niet beperken door een betekenis uit het verleden, maar gebruik waardevolle karakteristieken uit dat verleden juist als potentie om vorm te geven aan de toekomst'' Stephan Lu ijks


Slotverklaring

historische karakteristieken van gebouw en omgeving. Deze zijn gerespecteerd in het herontwerp van de Heilig Harikerk. Het stedelijk plein volgt uit de ruimtelijke mogelijkheden van het gebouw. De toegevoegde volumes hebben een eigentijdse uitstraling, maar passen qua maat, schaal en taal bij de bestaande structuur. Er is één nieuw geheel ontstaan waarbij heden en verleden in harmonie naast elkaar bestaan. Duurzaam - Critici kunnen volgens mij alleen worden overtuigd als het herontwerp een verbetenng oplevert van de bestaande situatie. De gekozen functie biedt het gebouw economisch perspectief voor de toekomst en draagt bij aan een waardige herbestemming. Het ontwerp bouwt voort op waardevolle karakteristieken uit het verleden en resulteert in een functioneel, degeliJk en eigentijds gebouw. De duurzame dimensionering, materialisering en deta1llenng helpen mee aan het contineren van culturele waarden in de toekomst. Mijn herontwerp voor de He1l1g Hartkerk bewijst dat een offensieve benadering van de herbeslemmingsopgave kan leiden tot nieuwe inzichten in bestaande problemen. Het resultaat is een harmonieuze ontmoet1ng tussen het verleden en de toekomst, in het heden. Tussen gebouw en omgeving, tussen het gebouw en mensen en tussen mensen onderling. Daarbij gaat he: n et om de verandering zelf, maar om het verbeteren van een bestaande situatie. Ik hoop dat dit afstuderen een inspirerende bijdrage levert aan de omvangrijke discussie over de omgang met de erfenis van het verleden.

82 , 83

HARMONIEUZE ONTMOET NG

I REFLECTIE


Reflectie

Aan het eind van mijn studie is het tijd geworden om de balans op te maken. In de afgelopen zeven jaar is mijn kijk op het architectenvak verandert. Waar dat in de beginjaren vooral beperkt bleef tot de architect als bouwkunstenaar, is in de loop der jaren het besef gegroeid dat je als bouwkundig ingenieur een veel grotere, maatschappelijke verantwoordelijkheid hebt. Dit vergt niet alleen een verantwoorde omgang met de sociale en natuurlijke leefomgeving, maar vooral ook met onze culturele leefomgeving. Het is belangrijk om te beseffen dat het verleden op een tijdsbalk staat die doorloopt naar onszelf en verder, naar de toekomst. Daarbij ben je als architect slechts een klein radertje in een continu doorlopend proces dat evolutie heet. Waar de mens zo' n 150 jaar geleden nog op zoek was naar verandering in een stabiele wereld, zijn we tegenwoordig juist op zoek naar stabiliteit in een wereld die steeds sneller verandert. Het verleden vormt daarbij een belangrijke schakel om niet te verdwalen op weg naar de toekomst. Alles staat of valt echter met de bereidheid om je aan te passen aan de continu veranderende leefomstandigheden. Dat is een voorwaarde om te kunnen overleven. Niet alleen voor de mens, maar zeker ook voor de gebouwen die hij construeert. We leven in gebouwen uit het (recente) verleden. Onze hele omgeving bestaat uit overblijfselen van cultuurgeschiedenis. Samen bieden deze relicten een onuitputtelijk reservoir van mogelijkheden om vorm te geven aan de toekomst. Tijdens mijn studie ben ik er van overtuigd geraakt dat het voortbouwen op aanwezige kwaliteiten een belangrijke meerwaarde kan

86

1

87


Reflectie

leveren aan een diverse en leefbare omgeving waarin mensen zrch thuis voelen en waarmee zij zich kunnen identificeren. Oe vraag rs echter wat we selecteren als nuttig materiaal om op voort te bouwen. Door de kennis en kunde uit het verleden te doorgronden en toe te passen op huidige situaties ontstaan nieuwe rnzichten voor bestaande problemen. We moeten leren om het verleden te gebruiken om vorm te geven aan de toekomst. Het architectenvak wordt daardoor een continu leerproces waarbij inzichten kunnen veranderen en gebouwen zich ontwrkkelen. Het is een doorlopend proces van cultuurvorming waarin we voort moeten bouwen op de erfenis van onze voorouders en niet moeten blrjven hangen in het verleden of steeds opnreuw het wiel wrllen uitvinden. Het gaat niet om revolutie, maar om evolutie! Of het nu gaat om nieuwbouw of herbestemming, het werkveld van de architect ligt op straat. Maar ben je als architect ook bereid om de 'Genius Loci' te doorgronden en te luisteren naar de wensen van gebouw en omgevrng? Dat rs volgens mij de enige manier om verantwoorde architectuur te maken die bij kan dragen aan een leefklimaat waar mensen affiniteit mee hebben, waarrn zij zich thurs voelen en waar zij verantwoordelrjk voor willen zijn. Met de erfenis van het verleden als onderzoeksveld en een open vrzier gericht op de toekomst ga rk de bouwpraktijk tegemoet. Oe uitdagingen die zich hierin voordoen, wrl ik graag aangaan. Ik ben ervan overtuigd dat ik met mijn inzrchten en ontwerpkwaliteiten een bijdrage kan leveren aan een harmonieuze leefomgeving.

88

89


ITEKENINGEN

Zuidgevel

1:500

92 1 93

Noordgevel

94

1:500

..

·- ·-- ··-··---

• =·-·--=-= . .: -·. -=== ': = -· -· . -· -= ·----.• -!9

•

~ ~ ~

.

~1 =

·· -I 11- =

.:

.

_____.I.

~ -

95

Oost/Westgevel

1:500

96

97

1 2. 3 4

Lobby Presentatieruimte Vergaderruimte Personeelsruimtel Opslag 5 Installatieruimte 6 Werkkast 7 Berg ing

1: 500

Plattegrond Niveau -1

(Q

lo(l

r..

1""1

..

2000 2.800

c-ûOO

;;ooo

"

.,

zaoo

r"'

21100

98 1 99

· Rondgang ::. Hofvijver Kiosk · Torenopgang 5 Kapel · Entree 7 Balie 3 Trapopgang Garderobe o Trapkast 1 Terrascafe 1? Keuken/Bar 1i Tuinkamer , Beeldentuin 1') Lounge 1~ Studio 17 Galerij . Atelier

1. Studio

Plattegrond Tussenniveau

1:500

.,

'" 2aoo

~ ~ ~ I:

~

" ~

g

9

2800

5000

2800

5000

11.. ~

•

-t· • · -t '.

•

•

•

•

•

•

. . . .

'"

§ 8

:ij 0 0

~

~ '"

~

~

1

~b;l~

UI

u

.--f ,. - 1

r- ~-'

Ä

··

·· -t· ·

2f1OO

102

~

1

t

=i

:'lLJ

1103

1 2 3. 4 5

Torenkamer Loggia Logeerkamer Opslag Ontspanning sruimte

Plattegrond Niveau +1

1:500

104 1 105

5

5

1. Torenkamer ~.

Expositie . Workshop . Opslag

1:500

Plattegrond Niveau +2

+.~ ~•

1

.

"

106 [ 107

1. Torenopgang '-. Uitzichtpunt

1:500

Plattegrond Niveau +3/+4

•••• •2

•

•••

108 1109


Langsdoorsnede 1:500

110 1 111

~ :I

9

:li

:<J

~.

'

.u.

i :w

j ~ 0

~

~

,u

:a!

8

"l

«

~


Dwarsdoorsnede 1:500

112 1113

1. Gelamineerd vurenhouten spant 2. Dakbedekking koper-oxid losanges 3. Vol beschot 4. Spouw met regels 5. Vochtkerende, dampdoorlatende laag 6. Gordingen 7. Isolatie 8. Dampdichte laag 9. Vurenhout 10. Verholen goot 11. Muuranker 12. Bestaande baksteen muur 13. Systeemkozijn

2800 2fIOO

-

:I

5000

Detail 1

1:20

114 1115

1. Gelamineerd vurenhouten spant 2. Dakbedekking koper-oxid losanges 3. Volbeschot 4. Spouw met regels 5. Vochtkerende, dampdoorlatende laag 6. Gordingen 7. Isolatie 8. Dampdichte laag 9. Vurenhout 10. Verholen goot 11 . Multiplex 12. Systeemkozijn

5OO:l

l AOO

) ,,-'(J

'i

i

Detail 2

1:20

116 1117

1. Gelamineerd vurenhouten spant 2 Zwevende dekvloer (vloerverwarming) 3. Houten balklaag 4. Isolatie 5. Vurenhout 6. Houtskeletbouw gevelelement 7. Koper-oxid gevelbekleding 8. Systeemkozijn

Detail 3

1:20

118 1119

·l;~====~~~==~~~~~==~~ 2 3

4

~~--------~~------~~----~"~--~~ 5

1 Gelamineerd vurenhouten spant 2. Dekvloer (vloerverwarming) 3. Isolatie 4. Kanaalplaatvloer 5. Ingestorte stalen voetplaat 6 Bestaande baksteen muur 7 Houtskeletbouw gevelelement 8. Koper zetwerk 9. Systeemkozijn

21!OO

"

sooo

ZIlOO

i

:i

Detail 4

1:20

120 1 121

2 ~~~~~____~~____~~~~~ 3

4

N3NN088

8Nil :JOVüNO :JZn:JINOV\JtJVH


BOEKEN 1 - De Coninck, Douglas: Blijvende blunders. De grote nutteloze werken

Uitgeverij Kritak, Leuven, 1993. 2 - Augé, Marc: Non-places. Introduetion to an anthropology of supermodernity (vertaling door John Howe) Uitgeverij Verso, Londen, 1995. 3 - Brand, Stevvart: Hovv Buildings Learn . What happens after they're built Uitgeverij Penguin Books, Nevv York, 1995. 4 - Frijhoff, Willem: Dynam isch erfgoed. Uitgeverij SUN, Amsterdam, 2007. 5 - Coenen, Jo: De kunst van de versmelting. Uitgeverij VSSD. Delft, 2006. 6 - Hertzberger. Herman: Oe ruimte van de architect. Lessen in architectuur 2 UitgeveriJ 010, Rotterdam, 1999.

7 - Doevendans. Kees; Van der Harst. Guido: Het kerkgebouw in het postindustriële landschap. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, 2004.

Bronnen

124

I125

8 - Otten, Gerard: 100 Jaar Baronielaan. Boulevard Breda Mastbosch, 1897-1997

Sectie-D, Breda, 1997. 9 - De Keyser, Bart: De ingenieuze neogotiek. Techniek en kunst 1852-1925

Universitaire Pers, Leuven, 1997. 10 - Marin, Eva: Converted Churches. Teeturn Publishers, Antwerpen, 2007. 11 - Bekaert, Geert: Charles Vandenhave 1985-1995. NAi Uitgevers, Rotterdam, 1994.


Bronnen

PUBLICATIES I - Heitink, Gerben Veranderingen in samenleving en kerk Publicatie in Verbum et Ecclesia, vol. 25, nr. 2, 2004, pagina 502-518. De Oude Kaart van Nederland: Leegstand en Herbestemming 11 -

Uitgave van het Atelier Rijksbouwmeester, Den Haag , 2008. 111 -

Erfgoed in Context. ErfgoedVisie Breda 2008-2015

Uitgave van de gemeente Breda, Directie Ruimtelijke Ordening, Bureau Cultureel Erfgoed, 2008. IV - Onderzoek herbestemming kerken en kerklocaties. Een inventarisatie vanaf 1970 Uitgave van het Bisdom Haarlem, het Bisdom Rotterdam en Projectbureau Belvedère, december 2008. V - Geloof in de toekomst. Strategisch Plan voor het Religieus Erfgoed Uitgave van Stichting 2008 Jaar van het Religieus Erfgoed, 2008. VI - Fri)hoff, Willem: De stad en haar geheugen Publicatie in Stad! De stad en haar identiteit, Mol1 or, 1994, pagina 29 -57 .

12s

I121

VIl -Van der Woud, Auke: Steenen mystiek, de proportiesystemen van P.J. H. Cuypers Publicatie in ARCHIS, nr. 5, 1988, pagina 38-46.


INTERNET Informatie: a - http://www.toekomstkerkgebouwen. nl b- http ://reliwiki.ni c- http://www.stadsarchief. breda.nl d - http:/ /www.uitdeschriften.com e- http ://vvww.verbekefoundation. com f - http://www.atelierskunstenaars. ni

Materialen: g - http://www.hecospanten .nl h - http ://www.tecu.com i- http://www. hebo.ni j - http ://www.bolidt.ni

k - http://vvww.ug-daktuinen.nl

Bronnen

128

129

'Laat je niet beperken door een betekenis uit het verleden, maar gebruik waardevolle karakteristieken wt dat verleden juist als potentie om vorm te geven aan de toekomst!'

Stephan Luijks

STEPHAN LUIJKS HARMONIEUZE ONTMOETING

Recommend Documents