Sophokleswedstrijd 2013-14 : Elektra 328-350 (ed. Hugh Lloyd-Jones = Loeb Classical Library, 1997²) De Elektra is een aangrijpende, vreselijke tragedie. Dezelfde geschiedenis – de wraak om de moord op Agamemnon – kennen we ook uit bewaarde drama's van Aischylos (Offerplengsters, tweede stuk uit de Oresteia) en Euripides (Elektra); ieder van de drie groten drukt zijn eigen stempel op dezelfde algemene verhaallijn. Sophokles bouwt zijn tragedie op als volgt. Orestes en zijn vriend Pylades komen terug naar Argos. In de proloog bespreekt Orestes met zijn oude opvoeder (de 'pedagoog') de list – ze zullen vertellen dat Orestes verongelukt is – en vertrekt naar Agamemnons graf. Nog voor het koor opkomt voor de parodos zien we Elektra, die haar vader beweent: in die rouw staat ze alleen. De parodos is een beurtzang tussen het vrouwenkoor en Elektra, die zich koppig en ontroostbaar toont. Het gesprek gaat verder in het eerste epeisodion (251-471): Elektra beschrijft de (wederkerige) haatgevoelens die ze voor haar moeder en Aigisthos koestert, en haar tanende hoop dat Orestes nog ooit een einde komt maken aan haar ellende. Hier volgt het wedstrijdfragment: Chrysothemis komt naar buiten en de zussen starten een discussie die sterk doet denken aan de openingsscène van de Antigone: ook hier gaat het tussen een pragmatische/laffe/verstandige en een principiële/sterke/koppige zus. Na het te vertalen fragment vertelt Chrysothemis over een onrustwekkende droom die Klytaimestra heeft gehad, waarop ze haar dochter met een zoenoffer naar vaders graf heeft gestuurd. Elektra overtuigt Chrysothemis dat niet te doen. In het eerste stasimon voorvoelt het koor de naderende wraak. Het volgende epeisodion start met een bittere confrontatie tussen Klytaimestra en Elektra, onderbroken door de oude opvoeder die 'goed nieuws' komt brengen: Orestes is dood, omgekomen tijdens de wagenren op de Spelen in Delphi. Na een nieuwe beurtzang tussen het troostende koor en de wanhopige Elektra, komt Chrystothemis blij vertellen dat ze bij het graf een haarlok heeft gevonden - van Orestes, dacht ze. Maar de 'waarheid' wordt duidelijk, en het komt opnieuw tot een twist tussen de zussen. Een korte koorzang zingt de lof van Elektra. De onherkenbare Orestes komt op met de zogenaamde grafurne, en Elektra stort in. Maar dan herkent ze haar broer en doorziet de list. Orestes voltrekt de wraak, door eerst zijn moeder en dan Aigisthos te doden, in een wrange slotscène. De interpretatie van Sophokles' versie is nogal omstreden, met name in verband met de vraag naar de 'rechtvaardigheid' van de moedermoord en, daarmee samenhangend, de morele beoordeling van het titelpersonage. De commentatoren zijn het oneens, maar een meerderheid ziet Elektra als een posititieve heldin, die verlost wordt uit haar vreselijk lijden door de terugkomst van haar broer en de moord op haar moeder. Die moord zou dan door Sophokles als onproblematisch worden voorgesteld. De wedstrijdtekst – die zeker aanknopingspunten zou moeten hebben voor klasgroepen die met Homeros en/of de Antigone vertrouwd zijn – opent met de eerste woorden van Chrysothemis in de tragedie. Ze blijkt de voorafgaande woorden te hebben opgevangen die Elektra tot het koor gesproken heeft, en geeft haar zus nu 'wijze raad' – al beseft ze wel dat die eigenlijk gelijk heeft. Elektra reageert furieus. Het fragment bevat stof tot nadenken over wat vrijheid betekent (εἰ δ᾽ ἐλευθέραν µε δεῖ ζῆν…), over de relatie tussen rechtvaardigheid (τὸ δίκαιον) en vrijheid, over gezond verstand (φρονεῖν, φρονοῦσα).
ΧΡΥΣΟΘΕΜΙΣ
330
335
340
τίν᾽ αὖ σὺ τήνδε πρὸς θυρῶνος ἐξόδοις ἐλθοῦσα φωνεῖς, ὦ κασιγνήτη, φάτιν, κοὐδ᾽ ἐν χρόνῳ µακρῷ διδαχθῆναι θέλεις θυµῷ µαταίῳ µὴ χαρίζεσθαι κενά; καίτοι τοσοῦτόν γ᾽ οἶδα κἀµαυτὴν ὅτι ἀλγῶ ᾽πὶ τοῖς παροῦσιν· ὥστ᾽ ἄν, εἰ σθένος λάβοιµι, δηλώσαιµ᾽ ἂν οἷ᾽ αὐτοῖς φρονῶ. νῦν δ᾽ ἐν κακοῖς µοι πλεῖν ὑφειµένῃ δοκεῖ, καὶ µὴ δοκεῖν µὲν δρᾶν τι, πηµαίνειν δὲ µή. τοιαῦτα δ᾽ ἄλλα καὶ σὲ βούλοµαι ποεῖν. καίτοι τὸ µὲν δίκαιον οὐχ ᾗ ᾽γὼ λέγω, ἀλλ᾽ ᾗ σὺ κρίνεις. εἰ δ᾽ ἐλευθέραν µε δεῖ ζῆν, τῶν κρατούντων ἐστὶ πάντ᾽ ἀκουστέα· ΗΛΕΚΤΡΑ
345
350
δεινόν γέ σ᾽ οὖσαν πατρὸς οὗ σὺ παῖς ἔφυς κείνου λελῆσθαι, τῆς δὲ τικτούσης µέλειν. ἅπαντα γάρ σοι τἀµὰ νουθετήµατα κείνης διδακτά, κοὐδὲν ἐκ σαυτῆς λέγεις. ἐπεί γ᾽ ἑλοῦ σὺ θἄτερ᾽, ἢ φρονεῖν κακῶς, ἢ τῶν φίλων φρονοῦσα µὴ µνήµην ἔχειν· ἥτις λέγεις µὲν ἀρτίως, ὡς εἰ λάβοις σθένος, τὸ τούτων µῖσος ἐκδείξειας ἄν· ἐµοῦ δὲ πατρὶ πάντα τιµωρουµένης οὔτε ξυνέρδεις τήν τε δρῶσαν ἐκτρέπεις.
Het fragment bevat nauwelijks tekst- of interpretatieproblemen. Alleen 345-346 behoeft een korte toelichting. De hierboven opgegeven tekst bevat een conjectuur van Lloyd-Jones (de manuscripten beginnen v. 345 met ἔπειθ᾽ ἑλοῦ γε), die voor de inhoud overigens weinig uitmaakt. Het vervolg van deze verzen is een doordenkertje: de keuze (ἑλοῦ, kies!) waarvoor Elektra haar zus stelt (ἢ… ἢ…), is een repliek op Chrysothemis' raad om 'verstandig te zijn'. Het zijn de enige verzen waarin de hieronder opgenomen vertalingen onderling erg verschillend zijn qua inhoud. Boutens en De Waele bijvoorbeeld vertalen ze expliciterend, Cluytens nietszeggend, Boonen interpreterend en van Dolen ontwijkend. Geen van allen is helemaal overtuigend, maar het kan verhelderend werken ze voor een goed begrip van deze verzen allemaal naast elkaar te leggen. Nog een woord over de acht vertalers: ze kozen allemaal voor een – meestal strikt – metrum. Dat is één mogelijke manier om het poëtisch karakter te handhaven, maar wie naar de vertalingen tot en met 1989 kijkt, ziet dat het niet evident is om zoiets te doen zonder de Nederlandse syntaxis en stijl ernstig geweld aan te doen. We hopen dat de klasvertalingen de gepubliceerde overtreffen.
ENKELE VERTALINGEN 1. Elektra, drama van Sofokles in Nederlandsche verzen overgebracht door P.C. Boutens, 1921 Amsterdam, Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur (Tooneelbibliotheek) CHRYSOTHEMIS: Wat is dit nu, o zuster, weêr voor klaagrelaas Dat gij komt luchten aan den uitgang van de poort? Zelfs op den langen duur niet leert gij goedschiks af Het loos toegeven aan uw machteloozen toorn? Toch, zooveel weet ik van mijzelf ook, dat ons lot Van nu mij leed doet; en als ‘k ooit de macht verkreeg, Zou ‘k duidelijk doen blijken, hoe ‘k hun ben gezind. Doch nu bij ’t booze weder vaar ik liefst halfzeils En wil niet iets in schijn doen, dat hen toch niet let. En ‘k zou wel wenschen dat ook gij zoo deedt als ik. ‘k Geef toe: ’t recht is niet aan den kant van mijn gepraat, Maar van uw oordeel. Doch als ik vrij leven wil, Moet ik in alles luistren naar mijn meerderen. ELEKTRA: Schriklijk, als dochter van een vader als gij hadt, Hem te vergeten, moeders oogendienaar zijn! Want al de dingen waar gij mij terecht in wijst, Zijn hare lessen, en niets zegt gij uit uzelf. Kies éen van tweeë: wee s verstandloos als ik, Of zóo verstandig dat ge uw dooden niet gedenkt! Gij die zoo-pas zegt dat, als gij de macht verkreeg, Gij door-en-door zoudt toonen hou ze u zijn gehaat! Maar mij die vader tracht te wreken al wat ‘k kan, Wilt gij niet bijstaan, ja, gij stoort mij onder ’t werk.
2. Sophocles, Electra, vertaald en ingeleid door Dr. Frans Cluytens, 1952 Brugge, Desclée De Brouwer
CHRYSOTHEMIS Mijn zuster, welke klachten hoor ik eens te meer uit uwen mond, hierbuiten bij het voorportaal? Dus wilt ge nog niet leren in dien langen tijd hoe men niet doelloos toegeeft aan zijn ijle drift? Ik ken mezelf genoeg toch om te weten dat de toestand hier me zwaar valt; was het in mijn macht, ik gaf hun duidelijk van mijn gevoelens blijk. Nu vind ik ’t beter ’t zeil te geien in den storm; dien schijn van daad die niemand pijn doet wens ik niet. Ik wil van u bekomen dat ge doet als ik; mijn woorden zijn gewis geen plichtsgetrouwe taal, uw keus is recht; doch, als ik vrij te leven wens, moet ik in alles voor de sterksten onderdoen. ELECTRA Afschuwelijk dat gij, van zulken vader ’t kind, dien man verloochent en het kamp van moeder kiest: de hele les waarmee ge mij beleren wilt werd door haar voorgezongen: niets komt uit uw hart. Want, één van beide: of ge redeneert verkeerd, of welbewust bekreunt ge u om uw vrienden niets; zo pas beweert ge toch dat slechts de krachten u ontbreken om uw haat te tonen aan die twee; doch, als ik alles geef om vader recht te doen staat gij mij niet terzijde, neen, ge dwarsboomt mij!
3a. Sophocles, Electra. Nederlandse tekst door Dr. E. De Waele, 1966 Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel CHRYSOTHEMIS Wat staat gij weerom, zuster, bij de poort uw hart in luide klachten uit te spreken? Heeft al die tijd u nog niet afgeleerd aan ijle gramschap zinloos toe te geven? Ja, ik weet zelf hoe deze hele zaak ook mij doet lijden. Had ik maar de macht, ik liet hun blijken wat ik van hen denk. Doch nu de storm woedt, wil ik varende de zeilen reven, en niet voor de schijn met daden dreigen zonder hen te treffen. En liefst ook zag ik u zo handelen. Ja, ‘k weet: het recht is niet waar ik het zeg, maar waar gij denkt. Doch als ik vrij wil leven, dan moet ik streng mij voegen naar de meesters. ELECTRA Ontzettend is ’t zo ’n vader te vergeten van wie gij ’t kind zijt, en uw moeder slechts ontzien. Want alles wat gij mij hier voorhoudt, is hare leer. Geen enkel woord van u! Gij kunt nu kiezen: dwaas te zijn lijk ik, of schrander zijnde uw vrienden te vergeten. Gij zegt daar pas dat, hadt gij maar de macht, gij openlijk uw haat voor hen liet blijken. Maar als ik vader wreken wil, helpt gij niet mee en dwarsboomt elke daad van mij.
3b. Sophocles, Tragediën. Vertaald door Emiel De Waele, 1972, 1987² Kapellen, DNB/Uitgeverij Pelckmans CHRYSOTHEMIS [treedt op] Wat staat gij weerom, zuster, bij de poort uw hart in luide klachten uit te spreken? Heeft al die tijd u nog niet afgeleerd aan ijle gramschap zinloos toe te geven? Ja, ik weet best hoe deze zaak ook mij doet lijden. Had ik maar de macht, ik liet hen blijken wat ik van hen denk. Doch nu de storm woedt, wil ik varende de zeilen reven, en niet voor de schijn met daden dreigen zonder hen te treffen. En liefst ook zag ik u zo handelen. Ja, ‘k weet: het recht is niet waar ik het zeg, maar waar gij denkt. Doch als ik vrij wil leven, dan moet ik streng mij voegen naar de meesters. ELECTRA Ontzettend is ’t zo ’n vader te vergeten van wie gij ’t kind zijt, en uw moeder slechts ontzien. Want alles wat gij mij hier voorhoudt, is hare leer. Geen enkel woord van u! Gij kunt kiezen: dwaas te zijn als ik, of schrander zijnde uw vrienden te vergeten. Gij zegt daar pas dat, hadt gij maar de macht, gij openlijk uw haat voor hen liet blijken. Maar als ik vader wreken wil, helpt gij niet mee en dwarsboomt elke daad van mij.
4. Sophokles, Elektra, vertaald door Pé Hawinkels, 1975 Amsterdam, Publiekstheater = Drie tragedies, vertaald door Pé Hawinkels, 1979. Baarn, Ambo CHRYSOTHEMIS Mijn zuster, waarom ga je weer naar buiten uit het voorportaal voor een gesprek als dit, waarom wil jij na al die tijd nog steeds niet inzien dat je tevergeefs je dwaze woede onderhoudt? Zo ver ken ik me zelf wel, dat ik onder deze toestand lijd. Geloof me, en had ik de macht, dan liet ik ook wel zien, hoe of ik over hun daarbinnen denk. Het tij is zo ongunstig nu dat ik maar liever bakzeil haal, de schijn mijd van verzet, omdat zij toch onkwetsbaar zijn voor mij. Dat zou ik jou graag ook zien doen. Toch zijn mijn woorden niet terecht: jij hebt gelijk, maar wie, als ik, vrij leven wil, moet in geval van overmacht gehoorzaam zijn. ELEKTRA Verschrikkelijk, dat jij vergeet door wat voor vader jij verwekt bent, en de kant kiest van de vrouw, die je gebaard heeft. Al wat jij me voorhoudt, heb je maar geleerd, van haar: niets heb je van je zelf. Aan jou de keus: vergeet je takt, of wees “verstandig”, en vergeet degenen die je lief zijn. Niet, zojuist heb je gezegd dat, als je sterk genoeg was, jij je haat voor hen ook niet verbergen zou. Maar als ik vader wreken wil, werk jij niet mee, belet mij iets te ondernemen.
5. Sophokles. Zeven tragedies, vertaald en ingeleid door Jan Pieters, 1989 Baarn, Ambo
CHRYSOTHEMIS
Wat sta je daar bij de ingang van de poort te roepen, zusje? – heb jij al die tijd niet willen leren dat men blinde aandrift niet vleien moet met zinloos handelen? Toch weet ik van mijzelf wel zoveel dat ik ’t leven pijnlijk vind. Als ik dus kon, liet ik hen merken wat ik van hen denk. Maar in kwaad weer moet men niet met vol zeil uitvaren, niet iets doen wat niemand schaadt. Ik zou dus willen dat jij ook zo deed. Wel strookt het recht niet met wat ik nu zeg, maar met jouw oordeel. Toch, wie leven wil als vrije vrouw, zij schikt zich naar haar heer.
ELEKTRA
Wel erg dat, dochter van een vader als jij had, jij hem vergeet, om moeder je bekreunt. Want wat je mij nu voorhoudt, dat heeft zij geleerd jou; uit jezelve zeg je niets.Nu, kies dan tussen onverstandig zijn en zo wijs dat je dierbaren vergeet. Zei jij niet nog daareven: als je kon, dat jij je haatgevoelens tonen zou? Maar mij, die onverdeeld vóór vader kiest, in plaats van steunen mij, ontmoedig je.
6. Sofokles, Elektra, vertaald door Johan Boonen, 1990 Leuven-Amersfoort, Acco CHRYSOTHEMIS Elektra – waarom sta je vóór de muren van ons huis en praat je met die vrouwen? Heeft de tijd jou niets geleerd? Je woede is vergeefs – ze heeft geen zin. Dus koester ze niet meer. Voor mij – ja ook voor mij – valt deze toestand zwaar. Als ik de macht had – liet ik binnen blijken wat ik van ze dacht. Maar met zo’n storm in huis reef ik de zeilen. Ik verschiet geen pijl als ik mijn vijand niet meteen kan doden. Dat moest jij ook doen. Ik geef grif toe: jij hebt gelijk – mijn voorstel is verwerpelijk. Maar ik buig als een riet voor overmacht – want dan pas ben ik vrij. ELEKTRA Ik vind het gruwelijk dat jij de kant kiest van je moeder (en je vader – die je heeft verwekt – vergeet). De lessen die jij spelt komen van haar – en niet van jou. Je hebt de keuze: óf je komt in opstand óf je kruipt – en dan verraad je al wie van je houdt. Jij zegt dat als je macht had het zou blijken hoe je ze daarbinnen haat. Maar nu ik vader wreken wil werk jij niet mee – integendeel – jij dwarsboomt mij.
7. Sofokles, Elektra – Filoktetes, vertaald door Gerard Koolschijn, 1991 Amsterdam, Athenaeum – Polak & Van Gennep
CHRYSOTHEMIS Wat sta jij hier nu weer bij de deur van de hal rond te bazuinen, zuster? Waarom heb je in al die tijd niet willen leren vergeefse woede geen zinloze dienst te bewijzen? Ik weet toch ook van mezelf hoe ik onder de toestand lijd. Als ik de kracht had, liet ik wel blijken wat ik van hen denk. Maar in de ellende vaar ik liever met gereefde zeilen, wek niet de schijn dat ik iets doe, zonder te schaden. Ik zou willen dat jij ook zo deed, al wil het recht niet wat ik zeg, maar wat jij kiest. Maar als ik vrij wil leven, moet ik de machthebbers in alles volgen. ELEKTRA Ontzettend, dat jij, kind van zo’n vader, hem vergeten bent en aan je moeder denkt. Al jouw vermaningen aan mijn adres heb je van haar geleerd, je zegt niets uit jezelf. Kies dan maar een van beide: óf onverstandig zijn óf met verstand je dierbaren vergeten. Je zegt net wel dat, als je de kracht had, je zou tonen hoezeer je hen haat, maar terwijl ík vader voortdurend wil wreken, werk jij niet mee en houd je mij van daden af.
8. Sofokles. Vier tragedies: Ajax, Meisjes uit Trachis, Elektra, Filoktetes. Vertaald en ingeleid door Hein L. van Dolen, 2004 Amsterdam, SUN CHRYSOTHEMIS Elektra, waarom sta je hier weer bij de poort? Wat zeg je daar toch allemaal? Heb jij na al die tijd niet door hoe zinloos deze woede is? Toe, laat je niet zo gaan, de moeite is verspild. Ik weet maar al te goed dat ík niet minder dan dat jij dat doet, hieronder lijd. Ach, had ik maar de kracht, dan kwam ik heus wel voor mijn mening uit, maar noodgedwongen zeil ik halverwind en mijd de indruk iets te doen omdat ik daarvoor niet de krachten heb. Deed jij maar zo, dat is mijn wens. Je hebt het ongetwijfeld bij het rechte eind, mijn woorden zijn niet juist, maar als ik vrij wil gaan en staan, dan moet ik onderdanig zijn aan hem. ELEKTRA Je durft wel! Schaam je om partij te kiezen voor je moeder. Weet je niet meer wie je vader was? De les die jij me leert, heb jij niet zelf bedacht, maar komt natuurlijk uit de koker van die vrouw. Je keuze is verkeerd. En neem eens aan, je hebt gelijk, dan is het je ontgaan wat vriendschap is. Je bent niet sterk genoeg – dat zei je net – om ons te laten zien hoe jij dat tweetal haat. Terwijl ik vaders nagedachtenis in ere houd, steek jij geen vinger uit en staat me in de weg.
