SfB (5-) I n6. September 2004 DE TOTAALOPLOSSING VOOR BINNENRIOLERING

SfB (5-)

I

September 2004

Wavin Binnenriolering

Technisch Handboek

DE TOTAALOPLOSSING VOOR BINNENRIOLERING

Dé innovatieve oplossing voor

Binnenriolering

n6

Technisch Handboek Binnenriolering Inhoud

Inhoud

Inleiding 1

2

Algemeen

pag.

5

1.1

Hoeveelheden

pag.

5

1.1.1

Huishoudelijk afvalwater

pag.

5

1.1.2

Hemelwater

pag.

7

Afvoerprincipes afvalwater

pag. 10

2.1

pag. 10

Algemene opbouw ontwerpprincipes - Overdrukken en onderdrukken - Primaire ontspanningssysteem - Secundair ontspanningssysteem - Beperkt secundair ontspanningssysteem - Binnenrioolbeluchters - Direct gescheiden ontspanningssysteem - Vereveningsleidingen

3

2.2

Leidingvulling

pag. 11

2.3

Afschot

pag. 12

2.4

Ontstoppingsstukken

pag. 12

Randvoorwaarden afvoer van afvalwater

pag. 13

3.1

Stankafsluiter

pag. 13

3.2

Aansluitleidingen

pag. 13

3.3

3.4

Verzamelleidingen

pag. 13

3.3.1

Algemene eisen

pag. 14

3.3.2

Aansluiten op verzamelleiding

pag. 15

3.3.3

Aansluitafstanden en aansluitvolgorde

pag. 17

Standleidingen

pag. 17

3.4.1

pag. 18

Aansluiting op standleiding - Methode - Onderlinge afstand en hoek van aansluiting

4

3.4.2

Verslepingen

pag. 18

3.4.3

Voet van standleiding en aansluitvrije zones

pag. 18

3.4.4

Middellijn van de standleiding

pag. 19

3.5

Grondleidingen

pag. 19

3.6

Ontspanningsleidingen

pag. 19

3.7

Dakdoorvoer

pag. 20

3.8

Het afvoeren van afvalwater

pag. 20

Dimensionering afvalwater

pag. 21

- Liggende leidingen afvalwater - Standleidingen afvalwater 5

Afvoerprincipes hemelwater

pag. 22

5.1

pag. 22

Via dakranden - stadsuitloop - goot

5.2

Binnen de gevel

pag. 22

- goot standleiding binnen - goot afvoerleiding binnen - afvoertrechters

TEL. www.wavin.nl

Wavin Binnenriolering De totaaloplossing

1


5.3

5.4 6

Voorzieningen op het dak

pag. 22

5.3.1

Bladvangers

pag. 22

5.3.2

Dakafschot

pag. 23

5.3.3

Isolatie, condensvorming, trechterverwarming

pag. 23

5.3.4

Aantal trechters

pag. 23

5.3.5

Plaats van de trechters

pag. 23

Overlaten en capaciteit van overlaten

pag. 24

Randvoorwaarden en dimensionering van hemelwaterafvoer

pag. 26

6.1

Standleidingen

pag. 26

6.1.1

pag. 27

Dimensionering van hemelwaterstandleidingen

6.2

Goten en gootcapaciteit

pag. 27

6.3

Liggende hemelwaterafvoerleidingen en dimensionering

pag. 27

6.4

Stankafsluiters in hemelwaterafvoerleidingen

pag. 27

Gecombineerde grondleiding voor hemelwater en

pag. 27

6.5

afvalwater en dimensionering 6.6

Ontlastconstructies

pag. 30

6.7

Het infiltreren van hemelwater

pag. 32

7

Huisaansluitleidingen

pag. 34

8

Materiaaleigenschappen en materiaalkeuze

pag. 35

8.1

Gedrag bij hoge en lage temperaturen

pag. 35

8.2

Chemische bestendigheid

pag. 35

8.3

Slagvastheid

pag. 35

8.4

Brandgevoeligheid

pag. 35

8.5

Verbindingstechniek

pag. 36

8.6

Conclusie

pag. 36

9

Geluid

pag. 37

9.1

Het ontstaan van geluid

pag. 37

9.2

De overdracht van geluid

pag. 37

9.3

Geluidsreducerende maatregelen

pag. 38

9.4

Lozingstoestellen

pag. 38

10

Instorten in stookbeton en extrusiekrimp

pag. 39

11

Milieubelasting en ketenbeheer

pag. 40

12

Installatie

pag. 42

12.1

Ontwerp 12.1.1

pag. 42

Verbindingen - PVC - PE

12.1.2 Beugels

pag. 42

- geleidebeugel - klembeugel - fixpuntbeugel 12.1.3 Vrijhangende leidingen

pag. 43

- temperatuurverschillen • koele leidingen • warme leidingen • hete leidingen

2

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78

E-MAIL [email protected]


12.2 Montagemethoden

pag. 44

12.2.1 Flexibele montage

pag. 44

- flexibele montage met expansiemoffen en steekmoffen - flexibele montage met flexibele buigbenen - beugelafstanden bij flexibele montage - beugelverdeling bij flexibele montage 12.2.2 Starre montage (PE)

pag. 47

- beugels en beugelafstanden bij starre montage 12.2.3 Ingestorte leidingen 13

pag. 49

Montage 13.1

pag. 51

Algemeen

pag. 51

13.1.1

pag. 51

Leidingen in het afvoersysteem

13.1.2 Bevestigingsmateriaal (beugels)

pag. 51

13.1.3 Opslag

pag. 51

13.1.4 Ovale buiseinden

pag. 51

13.1.5 Inkorten van buizen

pag. 51

13.2 Verbindingen

pag. 52

13.2.1 Verbindingen in PVC

pag. 52

- lijmverbindingen - principe van het lijmen van PVC - behandeling van PVC lijm en -reiniger - opslag - verwerken - veiligheid en milieu - voorbereiding - maken van een goede PVC lijmverbinding - manchetverbindingen - expansiemoffen 13.2.2 Verbindingen in PE

pag. 55

- stuiklassen - elektrolasmoffen - de elektrolasmof - voorbereiding en voorbewerking - gebruik van afwijkende buisklassen - rubberafdichtingen - met ronde O-ring - met manchet - expansiemoffen 14

Situaties tijdens de bouw

pag. 59

15

Afpersen

pag. 60

16

Onderhoud

pag. 61

TEL. www.wavin.nl


3

Technisch Technisch Handboek Handboek Binnenriolering Binnenriolering ???????? Inleiding

Inleiding

Dit Technisch Handboek Binnenriolering

Handboeken die een relatie hebben met

behandelt de afvoer van huishoudelijk

binnenriolering:

afval- en hemelwater van woningen en woon- en utiliteitsgebouwen met behulp

Handboek huis- en

van kunststof leidingsystemen.

kolkaansluitingen

De inhoud omvat alle aspecten van

Handboek straatriolering

ontwerp tot en met de montage. Het

Handboek wateren

handboek is bestemd voor opdracht-

rioolpersleidingen

gevers, architecten, bouwkundigen,

Technisch handboek PLUFOR

woningbouwcoöperaties, toezichthouders

UV-systeem

en uiteraard voor de installateur.

Technisch handboek Stora-drain (lijnafwatering)

Heeft u vragen, wensen en praktijk-

Technisch handboek Wavin AS,

problemen waarop dit handboek geen

het geluidsarme afvoersysteem

antwoord verschaft, dan verzoeken wij u

Montagevoorschrift van het AZURA

deze aan ons voor te leggen, evenals

Infiltratie-systeem voor woning en

suggesties voor aanpassingen en voor

utiliteit

aanvullingen. Aangezien onze leidingsystemen in de praktijk worden verwerkt onder omstandigheden die buiten onze waarneming vallen, kan voor de in dit handboek verstrekte gegevens geen aansprakelijkheid worden aanvaard. Met de uitgave van dit handboek vervallen alle eerder gepubliceerde technische gegevens.

4

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78


Technisch Technisch Handboek Handboek Binnenriolering Binnenriolering Algemeen ????????

1. Algemeen

afvoer geschetst: discontinue afvoer, afgesloten open systeem, volledige afvoer van vuil en water is vereist. Ook overtollig regenwater wordt afge-

40

voerd naar de buitenriolering, tegenwoor-

Bad/douche

dig meestal naar een apart regenriool. Vanuit het regenriool wordt het water, als het relatief schoon is, afgevoerd naar

30

vijvers of sloten. In plaats daarvan kan het schone regenwater ook geïnfiltreerd worden in eigen grond of in een collectieve voorziening. Indien het dak zich daar-

20

10

Gootsteen

Liters per uur

voor leent, is regenwater ook te gebrui-

Wasmachine

ken voor toiletspoeling, wassen van kleding of schoonmaakwerkzaamheden. In dat geval wordt het regenwater opgeslagen in een tank die weer voorzien moet zijn van een overstort.

Toilet

Voordat verder wordt ingegaan op de principes van de afvoer, is het goed te bepalen wat en hoeveel er afgevoerd

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

Tijdstip van de dag

moet worden.

1.1 Hoeveelheden

Bad/douche

41

l/pp.dag

Wateraanvoer vindt plaats via gesloten

Toilet

33

l/pp.dag

leidingsystemen met behulp van inwen-

1.1.1 Huishoudelijk afvalwater

Wasmachine

20

l/pp.dag

dige druk. Doordat het water wordt

De hoeveelheden water die verbruikt en

Gootsteen

17

l/pp.dag

gebruikt voor schoonmaken, wassen,

afgevoerd moeten worden variëren aan-

9

l/pp.dag

koken en het wegspoelen van onze

zienlijk over het verloop van de dag en

120

l/pp.dag

afvalstoffen, ontstaat afvalwater.

per lozingstoestel. Voor de aanvoer voor

Bij afvalwater wordt onderscheid

huishoudelijk gebruik wordt gerekend op

gemaakt tussen zwart water (van toilet-

120 à 130 liter per persoon per dag. Voor

Diversen Totaal

ten) en grijs water (van wasmachines,

de afvoer wordt aangenomen dat het v

een gemiddeld huishouden

douches e.d.). Het eerste levert direct

erbruikte water met 10 à 12 liter per per-

gedurende één etmaal.

gevaar voor de gezondheid op, het

soon per uur wordt afgevoerd. In afbeel-

tweede niet. Meestal wordt zwart en grijs

ding 1.1 is de afvoer over een etmaal

water samen geloosd op het binnenriool-

aangegeven van een 3- à 4- persoons

systeem dat het water afvoert naar de

huishouden.

buitenriolering.

Om de lozing per leidingdeel te bepalen,

Het binnenrioolsysteem is een open sys-

zijn in NEN 3215 basisafvoeren Q i opgenomen (zie afbeelding 1.2).

Afb. 1.1 Gemiddeld waterverbruik van

teem dat op vele plaatsen toegankelijk is voor lozingen van verschillende aard,

TEL. www.wavin.nl

temperatuur, hoeveelheid, frequentie, enz.

In afbeelding 2 is ook opgenomen de ver-

Het systeem wordt om gezondheids-,

eiste middellijn van de stankafsluiter en

hygiënische- en stankredenen afgesloten

van de leiding aan het lozingstoestel, de

met stankafsluiters of sifons. Als er

aansluitleiding.

geloosd wordt, moet lucht in het systeem

De af te voeren hoeveelheid afvalwater in

plaats maken voor afvalwater. Hiermee

verzamelleidingen, dus van meerdere

zijn ook de hoofdproblemen van de

lozingstoestellen, wordt bepaald met de


5

Technisch Handboek Binnenriolering Algemeen

lozingstoestel

basisafvoer l/s

mondspoelbak drinkfontein lekwaterafvoer overstorttrechter

middellijn van stankafsluiter (buismodel) (mm)

0

buitenmiddellijn aansluitleiding in PVC en PE (mm)

gereduceerde buitenmiddellijn voor muur- en vloerbuis (mm)1)

40

32

50

40

40

63 (PE) of 75 (PVC)

50

2,0

-

110

90

2,5

-

110

90

0,5 0,75 1,0 1,5 2,0

-

50 63/75 63/75 75 110

40 50 50 -

32 handwasbak wastafel douche zonder opstanden (doucheplaats) bidet wasautomaat vaatwasmachine voor huishoudelijk gebruik urinoir voetenwasbak keukengootsteen (zowel enkel als dubbel) uitstortgootsteen badkuip douche met opstanden (douchebak) spoelbak met een inhoud groter dan 30 l watercloset afzuigcloset bedpanspoeler vloerputten 32 40 50 70 100

mm mm mm mm mm

0,5

0,75

1,0

1) reduceren mag als de • totale lengte van de aansluitleiding niet meer is dan 3,5 m. • lengte van de muurbuis (horizontaal) niet meer is dan 0,5 m en slechts één verticaal deel niet langer dan 1,5 m is.

≤ 1,50 m

≤ 0,50 m totale lengte ≤ 3,50 m

Afb. 1.2 Basisafvoeren, benodigde middellijn van stankafsluiters en van (gereduceerde) aansluitleidingen voor diverse lozingstoestellen.

6

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



formule:

grotere regenintensiteit wil dus niet zeg-

Platte daken met grind

Q o = p √ ∑ Q i, waarin Q o en Q i in l/s ∑ Q i is de som van de basisafvoer die

gen dat de klimatologische omstandighe-

0,60

den anders zijn. Wel zal een snelle dakaf-

Andere platte daken

door de verzamelleiding afgevoerd

voer een grotere piekbelasting van het

0,75

moet worden.

straatriool veroorzaken. Vooral bij daken

Niet platte daken

p is een gelijktijdigheidcoëfficiënt:

waar wateraccumulatie kan optreden, is

1,00

- woningen en woongebouwen

een snelle afvoer gewenst. Zeker als het

dus

180 l/s.ha.

dus

225 l/s.ha.

dus

300 l/s.ha.

p = 0,5

draagvermogen van het dak beperkt is.

De verschillende reductiefactoren voor

- scholen, kantoren, hotels, restaurants,

Voor diverse soorten daken verschilt de

verschillende daksoorten zijn in feite

tijd die nodig is voordat de afvoer de

bepaald door rekening te houden met

grootste waarde bereikt (concentratietijd).

berging op het dak.

Bij gladde, hellende daken zal deze enke-

De te hanteren regenintensiteit voor vlak-

le minuten bedragen. Bij platte daken met

ke daken met grind (180 l/s.ha) is geba-

grind ca. 15 minuten (een 'plat dak' heeft

seerd op meer concentratietijd en dus

een helling van minder dan 5°). Hiermee

meer berging op het dak, vergeleken met

Voor verschillende waarden van p is in

is rekening gehouden door in de bereke-

vlakke daken zonder grind.

afbeelding 1.3 Q o af te lezen als de som van Q i bekend is.

ning de volgende reductiefactoren te

Voor de laatste moet met 225 l/s.ha

nemen op de standaardbui van 300 l/s.ha

gerekend worden.

ziekenhuizen p = 0,7 - laboratoria, industriële langdurende lozingen

p = 1,2

- bedrijfskeukens p = 1,4

Q o kan nooit lager zijn dan de hoogste waarde van de basisafvoeren. 50 40

1.1.2 Hemelwater

30 25

De normen NEN 3215 en NTR 3216 (bin-

20

nenriolering in woningen en woongebou-

15

wen) vormen het uitgangspunt voor de berekening van hemelwaterafvoersystebuien van 300 l/s.ha. In afbeelding 1.4 zijn voor Nederland de regenkrommen weergegeven met de kans op herhaling in jaren (p) bij diverse ontwerp-regenintensiteiten. Voor het ontwerp van hemelwaterafvoer voor daken is een overschrijdingskans van 1 maal per 5 jaar gehanteerd. De waarden van 180, 225 en 300 l/s.ha staan in grote tegenstelling tot de in de buitenriooltechniek gehanteerde 60, 90

Q o (ontwerpafvoer) (l/s)

men. Hierin wordt uitgegaan van regen-

10 9 8 7 6 5

p=

1,4

1,2 p= 7 , 0 p= ,5 0 p=

4 3,5 3 2,5 2 1,5 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 1

1,5

2

3

4

5 6 7 8 910

15 20

30

40 50

70

100

150 200

300 400 500 700 1000

∑ Qi (som van de basisafvoeren (l/s) Q o kan nooit kleiner zijn dan de grootste van de basisafvoeren

en soms 120 l/s.ha Bij straatriolen is de concentratie- of inlooptijd over het algemeen langer. Soms is daarbij ook gekozen voor een grotere overschrijdingskans. Bovendien is de ber-

Afb. 1.3. Relatie tussen Q o, p en Q i. Voorbeeld: Gerekend met afb. 2 is Q i = 52 l/s Kantoor (p = 0,7) dus Q o= 5 l/s

ging in het riool groter en veelal ook de aangenomen of toegestane berging op straat. Dit verklaart de lagere waarden van de regenintensiteit voor buitenriolering. Dat voor daken gerekend wordt met een

TEL. www.wavin.nl


7


Hoe meer berging op het dak, des te hoger moet de toelaatbare dakbelasting

p=

25

p=

10

Voor de berekening van het oppervlak

a 0 l/ s.h

lering.

12

300

de dakranden te voorkomen en als signa-

180

ting niet te overschrijden, om lekkage via

225

l/s.ha

l/s.ha

veiligheid: om de toelaatbare dakbelas-

l/s.ha

30

zijn. Overlaten zijn altijd nodig als extra

25

van schuine daken moet niet de horizon-

l/s .ha

tale projectie worden genomen, maar moet evenwijdig aan het dakvlak worden

p=

90

gemeten: de correctie vindt plaats via een reductiefactor.

5

20 De reductiefactoren zijn: reductiefactor

5 tot 45°

1,0 0,6

l/s

0,8

meer dan 60°

p=2

60

van 45 tot 60°

.h

a

hellingshoek

15

(zie afbeelding 1.5). Als voor de afvoer van de berekende

45

met berging op het dak en een vertraagde afvoer, zullen de berekende de afvoercapaciteit gelijk is aan de regenintensiteit. In dat geval zullen bij kleinere regenintensiteiten, die vele malen per jaar voorkomen, hogere stroomsnelheden ontstaan.

l/s

10 Neerslag in mm

buismiddellijnen kleiner zijn dan wanneer

a

.h

regenintensiteit rekening wordt gehouden

p=1

5

Hierdoor vermindert de kans op vervuiling van het systeem. Om de middellijnen van het afvoersysteem te verkleinen, om zo meerdere keren een grote stroomsnelheid in het systeem te bereiken, of om bij lozing het

0 0

5

10

15

30

45

straatrioolsysteem gelijkmatiger te belasRegenduur in minuten

ten, kan gekozen worden voor een afvoercapaciteit die kleiner is dan de aanvoer berekend met de standaard regenbui. Hierdoor wordt de afvoer tijdelijk ver-

Afb. 1.4 Regenkrommen met kans op herhaling in jaren met diverse

traagd en zal een tijdelijke waterberging

ontwerpregenintensiteiten.

op het dak ontstaan. Hiervoor is toestem-

Bijvoorbeeld: één keer in de vijf jaar komt gedurende 10 minuten een bui voor

ming van de constructeur vereist.

van 225 l/s. ha.

Dit heeft ook consequenties voor de hoogte, de afmeting en de plaats van de overlaten (zie 5.4).

8

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



In afbeelding 1.5 is af te lezen hoeveel

ha

60

0

l/ s

water afgevoerd moet worden bij verschillende daktypen; hierin zijn de

30

55

reductiefactoren voor het soort dak en

dak met hellingshoek van 5˚ tot 45˚

de helling van het dak verwerkt. l/s

ha

50

Een dakafvoer berekend met 300 l/s/ha

0 ha

24

45

l/s

kan alleen worden aangesloten op een

5

dak met hellingshoek van 45˚ tot 60˚

22

riolering van 120 l/s/ha, als een ontlast-

40

constructie is voorzien die het verschil

plat dak 0-5˚

(tijdelijk) kan afvoeren. Vaak wordt hier-

a

35

0

18

h l/s

voor een straatkolk gebruikt die zo wordt geplaatst dat eventueel uitstromend

30

water geen overlast veroorzaakt. Het is niet de bedoeling dat deze ontlastkolk

25

wordt opgenomen in de gewone afvoer

a

20

straatriolering

sh

l/ 120

a

sh 0 l/

l/s

9

15 60 l/s

dak met hellingshoek > 60˚

van de verharding rond een gebouw. Door de ontlastkolk iets hoger dan het maaiveld te plaatsen, kan vervuiling voorkomen worden.

ha

10

platdak met grind ballastlaag 5

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

m2 l

l

b

b

schuin dak ø heeft eigen afvoer plat dak heeft eigen afvoer

b ø

ø schuin dak en plat dak hebben gemeenschappelijke afvoer l x b = dakoppervlak ø = dakhelling

l

l

Afb. 1.5 Af te voeren hoeveelheid hemelwater voor diverse daksoorten, dakhellingen en straatriolering.

TEL. www.wavin.nl


9

Technisch Handboek Binnenriolering Afvoerprincipes afvalwater

2. Afvoerprincipes afvalwater

In woningen en woongebouwen moeten

Door de lozing zal lucht verdrongen wor-

het afvalwaterstelsel vanaf het lozings-

afvalwater en hemelwater afzonderlijk ver-

den en zullen onder- en overdrukken

toestel tot buiten de gevel. Het gaat in op

zameld en afgevoerd worden tot buiten

optreden; deze moeten beperkt blijven.

de eisen en problemen die eventueel

het gebouw of in ieder geval tot in de

Ook moet voorkomen worden dat door

kunnen ontstaan en draagt hiervoor

hemelwaterafvoer een ontlastconstructie

hydraulische afsluiting waarbij geen of

oplossingen aan.

is geplaatst (zie 6.6). Voor de afvoer van

weinig lucht meer langs of door een stro-

het afvalwater is het van belang dat de

mende watermassa kan komen, te grote

leidingen goed leeglopen, dat het vuil

onder- of overdrukken ontstaan. Op deze

2.1 Algemene ontwerpprincipes

door het water meegedragen wordt en

uitgangspunten zijn de afvoerprincipes en

Om te voorkomen dat stankafsluiters

dat geen afvalwater of rioolgassen via de

de voorschriften gebaseerd. Na de alge-

leeggeblazen of leeggezogen worden,

stankafsluiter in het gebouw komen.

mene opbouw behandelt dit hoofdstuk

moeten de onder- en overdrukverschillen niet groter zijn dan 300 Pa (30 mm waterkolom). De lucht moet uit het systeem kunnen ontsnappen (ontluchten) en binnen kunnen komen (beluchten). Daarvoor dient een ontspanningsleiding. In Nederland ontstaat een primair ontspanningssysteem (zie afbeelding 2.1) door de standleiding tot boven het dak te verlengen. Via deze ontspanningsleiding wordt ook dikwijls het straatriool belucht en ontlucht. Bij een secundair ontspanningssysteem wordt ieder lozingstoestel of iedere verzamelleiding aangesloten op een aparte ontspanningsleiding. Deze secundaire ontspanningsleiding kan apart door het dak worden gevoerd of op een primaire ontspanningsleiding worden aangesloten, voordat deze door het dak wordt gevoerd (afbeelding 2.2). Bij een niet te vermijden lange verzamelleiding kunnen soms problemen ontstaan in een primair systeem. Het verst van de standpijp gelegen deel van de verzamelleiding wordt dan aangesloten op een beperkte secundaire ontspanningsleiding. Deze leiding kan óf direct tot boven het dak worden gevoerd óf wordt aangesloten op de standpijp of de primaire ontspanningsleiding. Dit wordt ook wel een rondgaand ontspanningssysteem of eindontspanningssysteem genoemd (afbeelding 2.3). In dit geval is soms aan het eind van de verzamelleiding ook een zgn. binnenrioolbeluchter bruikbaar.

Afb. 2.1 Principe van het primaire ontspanningssysteem.

10

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



Binnenrioolbeluchters kunnen echter

Om problemen op te lossen die soms

plaatsvinden, wordt een vereveningslei-

alleen beluchten, dus lucht toelaten in het

kunnen ontstaan bij bestaande systemen

ding aangebracht.

systeem.

waar meer lozingstoestellen dan voor-

Via deze leiding kunnen onderdruk en

Als er overdruk in het systeem ontstaat,

heen op worden aangesloten, kan een

overdruk worden genivelleerd. Een

wordt een membraan dichtgedrukt,

direct gescheiden ontspanningssysteem

bekend voorbeeld ontstaat als de stand-

anders zou er rioolstank in de ruimten

toegepast worden (direct parallel ont-

leiding niet verticaal is, maar horizontale

komen.

spanningssysteem). Hierdoor kunnen

delen heeft (afbeelding 2.5). De bovenste

Het luchtdoorvoeroppervlak moet zoveel

luchtbewegingen gemakkelijker plaatsvin-

oplossing in afbeelding 10, een beperkt

mogelijk overeenkomen met het

den, heeft een hydraulische afsluiting

direct secundair ontspanningssysteem, is

doorsnedeoppervlak van de verzamellei-

minder effect en kan de capaciteit van de

de meest toegepaste.

ding. De beluchter moet hoger dan de

standleiding toenemen. Deze ontspan-

De aanbevelingen in dit handboek zijn,

lozingstoestellen worden aangebracht op

ningsleiding wordt alleen gekoppeld aan

net als in NEN 3215 en NTR 3216

een bereikbare plaats. Dit in verband met

de standleiding, er worden dus geen

gebaseerd op de aanwezigheid van een

onderhoud. Binnenrioolbeluchters kunnen

verzamelleidingen op aangesloten (afbeel-

primair ontspanningssysteem.

ook nuttig zijn om problemen bij afzon-

ding 2.4). Op die plaatsen in het systeem

derlijke lozingstoestellen op te lossen. Zij

waar door bochten, overgangen van ver-

2.2 Leidingvulling

kunnen echter niet de (primaire) ontspan-

ticaal naar horizontaal, enz. hydraulische

Om vrije luchtstroming mogelijk te maken,

ningsleiding vervangen.

afsluitingen kunnen optreden of waar

moeten de leidingen zo ontworpen wor-

onvoldoende luchtdoorstroming kan

den qua af te voeren hoeveelheid,

alternatief

grote lengte

grote lengte

Afb. 2.2 Principe van het secundaire ontspanningssysteem.

Afb. 2.3 Voorbeelden van een beperkt secundair ontspanningssysteem.

TEL. www.wavin.nl


11


afschot (= helling = verhang) en middel-

geval een voordeel. Over het algemeen

tuele verstopping niet de hele leiding

lijn, dat de leidingen niet meer dan 70%

wordt als maximum afschot 1:50 aange-

leegloopt als het deksel wordt verwijderd.

(waterdiepte is 0,7 van de inwendige

houden om te voorkomen dat het water

Standleidingen kunnen vaak goed vanaf

buismiddellijn) gevuld zijn. Hierbij wordt

te snel stroomt, waardoor een hydrauli-

het dak gereinigd worden mits de ont-

uitgegaan van een gelijkmatige afvoer en

sche afsluiting kan ontstaan.

luchtingskap goed is te verwijderen. Bij hoge gebouwen verdient het aanbeveling

stroming. Vlak na de lozingstoestellen zal dit natuurlijk niet het geval zijn. Pas na

2.4 Ontstoppingsstukken

om de 3 à 4 verdiepingen een ontstop-

enige tijd en enige buislengte zal de

Ook bij een goede aanleg van een afvoer-

pingsstuk in de standleiding aan te bren-

watergolf gelijkmatig worden.

systeem kunnen verstoppingen optreden,

gen. Ook beluchtingsleidingen (bijv. van

bijvoorbeeld als gevolg van afzettingen

secundaire beluchting) kunnen (gedeelte-

2.3 Afschot

(gestold jusvet) en onjuist gebruik van de

lijk) verstopt raken doordat incidenteel

Om het vuil goed mee te nemen, is een

riolering (verfresten, etensresten, katten-

rioolwater toetreedt of door afzetting van

bepaalde stroomsnelheid nodig. Daarom

bakvullingen, bloempotzand, kleine voor-

droog stof uit de omgeving. Daarom die-

is als onderste grens een afschot van

werpen enz.). Daarom dienen op strategi-

nen ook beluchtingsleidingen te worden

1:200 gesteld. Bij kortere leidingen zou

sche plaatsen ontstoppingsstukken in het

voorzien van ontstoppingsstukken.

1:400 tot 1:500 ook kunnen, mits een

leidingnet te worden opgenomen, waarbij

berekening overlegd wordt. Praktisch

bedacht moet worden dat ontstoppings-

gesproken moet de aanleg dan zeer

materiaal slechts beperkt richtingsveran-

zorgvuldig plaatsvinden. Bovendien moe-

deringen kan volgen.

ten zo min mogelijk hydraulische storin-

Ontstoppingsstukken dienen goed

gen aanwezig zijn; een lozingstoestel

bereikbaar te zijn en zo geplaatst te wor-

bovenstrooms dat veelvuldig gebruikt

den dat gemakkelijk slangen of veren zijn

wordt en/of een niet te kleine basisafvoer

in te brengen. Het deksel komt bij voor-

heeft (douche, wasautomaat), is in dat

keur boven de leiding zodat bij een even-

Afb. 2.4 Principe van een direct gescheiden ontspannings-

Afb. 2.5 Voorbeelden van een vereveningsleiding.

systeem (standleiding wordt direct ontspannen).

12

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78

De bovenste methode wordt normaliter toegepast.


Technisch Handboek Binnenriolering Randvoorwaarden afvoer van afvalwater

3. Randvoorwaarden afvoer van afvalwater

Naast een goede keuze en berekening

3.2 Aansluitleidingen

van de benodigde middellijn is nog een

Ieder lozingstoestel moet apart aangeslo-

groot aantal andere factoren van belang

ten worden met een aansluitleiding.

om een goede werking te realiseren en

Aansluitleidingen mogen tijdens een

hydraulische afsluitingen, vervuiling in de

lozing geheel gevuld zijn met water.

leidingen en te grote onder- en overdruk-

Daarom worden geen eisen gesteld aan

ken te voorkomen. Dit hoofdstuk behan-

het minimum afschot. Afschot is echter

delt de randvoorwaarden. Daartoe wordt

zeker gewenst omdat de leiding goed

de binnenriolering vanaf het lozingstoestel

leeg moet kunnen lopen.

gevolgd.

Als de leiding geheel gevuld is, ontstaat een prop water, die onderdruk kan ver-

Afb. 3.1 Zelfsifonage of leegzuigen van de stankafsluiter.

3.1 Stankafsluiters

oorzaken. Dit zuigt de stankafsluiter leeg

Bij ieder lozingstoestel moet een stankaf-

en veroorzaakt een slurpend geluid

sluiting aanwezig zijn. Afhankelijk van de

(afbeelding 3.1). De volledige vulling moet

basisafvoer is een bepaalde middellijn

daarom zo snel mogelijk overgaan in een

nodig (afbeelding 1.2). Wordt de middel-

gedeeltelijke vulling. Hierbij zijn van

lijn te klein gekozen dan zal het leeglopen

belang de lengte van de aansluitleiding,

vanuit het lozingstoestel langer duren.

de middellijn, of de leiding verticaal of

Bovendien kan makkelijker zelfsifonage

horizontaal verloopt en het aantal

(leegzuigen van het stankslot op het eind

richtingsveranderingen. De vereiste mid-

van de lozing) optreden en kan meer

dellijn staat vermeld in afbeelding 1.2. Als

geluid ontstaan. Anderzijds zal bij een te

de totale lengte van de aansluitleiding,

grote middellijn de stroomsnelheid minder

vanaf de stankafsluiter tot aan de

zijn. Daardoor worden afvalstoffen minder

verzamelleiding, meer is dan 3,5 meter,

gemakkelijk meegevoerd en kan er ver-

dan moet voor het meerdere de middellijn

stopping ontstaan. Het waterslot in

bepaald worden alsof het een verzamel-

stankafsluiters moet minstens 50 mm

leiding is, dus m.b.v. 3.3 en afbeelding

water zijn (500 Pa). Als in het systeem

4.1. De totale lengte van een aansluit-

een maximale onderdruk van 300 Pa ont-

leiding mag niet meer dan 12 meter zijn.

staat, zal de afsluiting in stand blijven,

De middellijn van deel a en b in afbeel-

ook als enige verdamping van het water

ding 3.2 mag kleiner worden, mits vol-

in het waterslot is opgetreden. In verband

daan wordt aan alle volgende voorwaar-

met ontstopping en vervanging zijn stank-

den:

afsluiters met rubberafdichtingen te pre-

totale lengte kleiner dan 3,5 meter

fereren. Ook ontstaan dan geen proble-

deel a kleiner dan 0,5 meter

men met het gebruik van verschillende

deel b kleiner dan 1,5 meter (totaal

materialen. Er zijn twee hoofdtypen

van de verticale delen)

stankafsluiters (of sifons): buisvormige

De dan toegestane middellijn staat

(type M, D, P, S) en bekervormige (hieron-

vermeld in afbeelding 1.2.

der vallen ook de vloerputten). Beide

In verband met de kans op beschadigin-

hebben voor- en nadelen.

gen en onderhoud is het aan te bevelen

Een bekermodel verstopt sneller, maar is

om in de vloer (op plaats x) een rubber-

meestal gemakkelijk te ontstoppen. In

manchet te gebruiken.

een bekermodel verdampt minder water en dit model is beter bestand tegen druk-

3.3 Verzamelleidingen

verschillen (er moet meer water in bewe-

In verzamelleidingen kunnen vele

ging worden gebracht). Een buisvormige

variabele situaties optreden. Vandaar dat

stankafsluiter verstopt minder snel omdat

vele randvoorwaarden gesteld worden

de stroomsnelheid hoger is en omdat de

om de afvoer probleemloos te laten

vorm vloeiender verloopt.

plaatsvinden.

Wavin Binnenriolering www.wavin.nl

De totaaloplossing

13


a

De maatregelen dienen twee

Bij een leiding zonder toilet, mag de

hoofddoelen:

maximale lengte 12 meter zijn, als

Te zorgen dat vrijstromende lucht

twee lozingstoestellen zijn

boven het water beschikbaar blijft.

aangesloten, waarvan bij één de Q i niet meer is dan 0,5 l/s

Te zorgen dat geen vervuiling

b

optreedt.

(afbeelding 3.4).

x

Bij een leiding met toilet en met

3.3.1 Algemene Eisen

andere lozingstoestellen waarvan de

De middellijn moet per sectie

Q i's kleiner zijn dan 0,75 l/s, is de

a < 0,5 m

(van aansluitleiding tot aansluitleiding)

toegestane maximale lengte

b < 1,5 m; als b > 1,5 m

bepaald worden.

afhankelijk van het afschot (afbeelding

c

Verzamelleidingen moeten zo

3.4). Bovendien is de maximale

a + b + c < 3,5 m; als > 3,5 m

rechtlijnig en zo kort mogelijk zijn.

toegestane som van de

berekenen als verzamelleiding

Bochten mogen niet scherper dan

richtingsverandering 135°.

45° zijn.

Onder deze voorwaarden kan een

Om achterblijven van vuil te

toiletspoeling in één keer de

voorkomen, is de maximale

standleiding of de grondleiding

toelaatbare som van de

bereiken en wordt verstopping en

richtingsveranderingen afhankelijk van

afzetting voorkomen. Onder de lengte

de middellijn van de

het afschot (afbeelding 3.3). Is de

wordt verstaan de horizontale lengte

aansluitleiding, zie ook

som van de richtingsveranderingen

vanaf toilet tot standpijp of

afbeelding 1.2.

groter, dan moet voor het meerdere

grondleiding.

de middellijn één maat groter worden

Alle verlopen in de verzamelleiding

genomen, tenzij bovenstrooms een

moeten excentrisch zijn (bovenkant

ontspanning aangebracht is.

leiding op één hoogte).

Afb. 3.2 Voorwaarden voor reductie van

Bovenstrooms ontspanning? dan geen ø vergroting nodig.

ng

berekenen als standleiding

el le

id i

Verzamelleiding Ve rz

am

a 45˚

Aansluitleidingen

d

b c

Voorbeeld: max. som van de richtingveranderingen 1:200 deel d grotere Ø 1:50 1:75 221/2 ° 1:150 deel d grotere Ø 1:75 1:100 45° 1:100 deel c en d grotere Ø 1:100 1:140 671/2 ° 1:50 deel b,c en d grotere Ø 1:140 1:180 90° 1:180 1:200 1121/2 ° Bij overschrijding moet voor de meerdere lengte de middellijn één maat groter worden genomen tenzij ontspanning bovenstrooms plaatsvindt. van

tot en met

Afb. 3.3 Maximum toelaatbare som van de richtingveranderingen bij een bepaald afschot in verzamelleidingen.

14

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



toiletten en andere lozingstoestellen alleen toilet (=aansluitleiding) alleen toilet (berekend als verzamelleiding) en toilet + lozingstoestel Qi < 0,75 l/s toilet + lozingstoestel Qi ≤ 0,75 l/s (dus ook 2 of meer toiletten) 1 lozingstoestel geen toilet (= aansluitleiding) 1 lozingstoestel geen toilet (berekend als verzamelleiding) 2 lozingstoestellen geen toilet waarvan een Qi < 0,5 l/s 2 lozingstoestellen geen toilet beide Q ≥ 0,5 l/s

maximale lengte

maximum toelaatbare som van de richtingsveranderingen

3,5 m

135°

Horizontale aansluitingen moeten gemaakt worden met T-stukken 45°. Zijaansluiting

* 1:50 ; 12 m 1:100 ; 8 m 1:200 ; 5 m onbeperkt

3.3.2 Aansluiten op verzamelleiding

Alle verlopen bij de horizontale 135°

aansluiting van de aansluitleiding op de verzamelleiding moeten

zie afbeelding 3.3

excentrisch zijn. Hierbij blijven de bovenkanten van de leidingen op één

3,5 m

-

hoogte, zodat lucht kan blijven stromen en vuil niet kan terugstromen (afbeelding 3.5).

12 m

zie afbeelding 3.3

Als er excentrische verloop T-stukken op de markt zouden zijn, zou er een

12 m

zie afbeelding 3.3

'links' en een 'rechts' model moeten zijn. Praktijk is dat een hulpstuk met gelijke middellijnen wordt gebruikt

onbeperkt

zie afbeelding 3.3

waarin aan de betrokken zijde een excentrisch verloopstuk wordt

* geldt voor lengte toiletaansluitleiding + lengte verzamelleiding

geplaatst. N.B. een 'vloeiend' verloopstuk is hydraulisch beter en maakt

Afb. 3.4 Maximale leidinglengte van liggende leidingen en maximale som van de

minder geluid dan een

richtingsveranderingen bij aansluiting van toiletten en andere lozingstoestellen.

zogenaamd 'inzetverloopstuk'. Schuine aansluiting Verloop T-stukken mogen wel worden gebruikt bij een schuine aansluiting, mits de hoek met de horizontaal tussen 30° en 45° ligt (afbeelding 3.6). Hydraulisch is deze aansluiting aanvaardbaar omdat bij instroming de waterstroom in de verzamelleiding niet sterk wordt verstoord. Om vuilinstroming vanuit de verzamelleiding te voorkomen, is het een goede oplossing. Bovenaansluiting Moet zoveel mogelijk worden vermeden. Bij bovenaansluiting wordt de stroming in de liggende leiding ernstig verstoord en kan zelfs hydraulische afsluiting optreden. Is er geen andere mogelijkheid dan mag een bovenaansluiting alleen als de liggende leiding minstens 110 mm is en de Q i van de aansluitleiding niet meer dan 1 l/s. Hierbij mogen wel verloop T-stukken 45° en 90° worden gebruikt (afbeelding 3.7).


De totaaloplossing

15


liggende verzamelleiding

verzamelleiding

zijaanzicht

excentrisch inzetverloopstuk

T-stuk 45˚ Excentrisch verloopstuk vloeiend

aansluitleiding bovenaanzicht

Afb. 3.5 Horizontale aansluiting op verzamelleiding met een excentrisch verloopstuk. 45˚ verloop T-stuk met aansluitleiding tussen 30˚ en 45˚ met het horizontale vlak < 30˚ als afbeelding 3.5 > 45˚ condities afbeelding 3.7

Afb. 3.6 Schuine aansluiting. bovenaanzicht

zijaanzicht verloop T-stuk 90˚

als liggende leiding ≥ 110 mm en via aansluitleiding Qi ≤ 1 l/s

verloop T-stuk 45˚

Afb. 3.7 Bovenaansluiting.

16

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



3.3.3 Aansluitafstanden en aansluitvolgorde (afbeelding 3.8).

B

De onderlinge beïnvloeding van bochten

D

L L1

en aansluitingen zoveel mogelijk te voorkomen, worden eisen gesteld aan de onderlinge afstand. De afstanden zijn

A

zodanig dat bij de volgende aansluiting een stroming vanuit de voorgaande weer afgevlakt is, zodat A Lozingstoestel

voldoende lucht boven het waterniveau

B lozingstoestel

L

aanwezig is. De onderlinge afstand moet minimaal

1 elk mits geen toilet

elk, mits geen toilet

≥5xD

5 x D van de verzamelleiding zijn. Als

2 elk mits Qi ≤ 0,75 l/s

elk, mits geen toilet

≥ 2 x D, mits D ≥ 110 mm

vloerputdouche

≥ 1 m (L1)

4 toilet

toilet

≥5xD

5 toilet

elk, (geen vloerputdouche) mits met secundaire ontspanning op B

≥5xD

toilet

mits aangesloten ≥ 1 m benedenstrooms van B, afbeelding 3.9

de verzamelleiding minstens 110 mm

3 toilet, vaatwas- of wasmachine

is en de berekende Qi van de meest bovenstroomse leiding niet meer is dan 0,75 l/s, dan mag de afstand 2 x D zijn. Als bovenstrooms van een vloerput-doucheaansluiting een toilet,

6 elk (geen toilet)

een vaatwasmachine of wasmachine is aangesloten, moet de onderlinge afstand min. 1 meter zijn, om te

Afb. 3.8 Aansluitafstanden en aansluitvolgorde.

voorkomen dat door de grote hoeveelheden water een hydraulische

3.4 Standleidingen

de middellijn en hoeveelheid water zal de

afsluiting ontstaat en de

Omdat het naar boven toe verlengde deel

stroomsnelheid na 10 tot 15 meter tus-

douchestankafsluiter wordt

van de standleiding bij een primair

sen 7 à 11 m/s bedragen en dan niet

leeggezogen.

ontspanningssysteem dienst doet als

meer toenemen. Aan luchthoeveelheid is

Benedenstrooms van een

ontspanningsleiding, moet er sterk voor

5 tot 12 keer zoveel nodig als aan water-

toiletaansluiting mag over een lengte

gewaakt worden dat hydraulische

hoeveelheid. De luchttoevoer via de

van 1 meter geen andere aansluiting

afsluitingen en te grote drukverschillen

ontspanningsleiding is dus essentieel.

gemaakt worden, tenzij die andere

ontstaan.

Hierbij is het van belang dat de standpijp

aansluitleiding voorzien is van een

Een vrije luchtdoorstroming, ook naar de

zo recht mogelijk is. In het bovenste deel

ontspanning.

verzamelleidingen toe, is van essentieel

van standpijpen zal onderdruk ontstaan.

Bovenstrooms van een

belang. Risicovolle plaatsen zijn: de

Deze mag niet meer dan 300 Pa bedra-

toiletaansluiting mogen alleen toiletten

instroming vanuit de verzamelleidingen en

gen bij standpijpen voor de afvoer van

aangesloten worden en geen andere

de bochten, waaronder de voet van de

afvalwater (stankafsluiters moeten 500 Pa

lozingstoestellen tenzij de

standleiding waar deze overgaat in de

= 50 mm zijn). De middellijnbepaling vol-

aansluitleiding is voorzien van een

grondleiding, verslepingen en horizontale

gens afbeelding 4.2 is daarop gebaseerd.

ontspanning. Het bovenstrooms

sprongen in de standleiding.

De middellijn van de standpijp mag niet

gelegen lozingstoestel (niet een toilet)

Als in de standpijp geloosd wordt, zal het

kleiner zijn dan die van één van de

kan wel benedenstrooms (min. 1

afvalwater na een korte lengte min of

bovenstrooms aangesloten verzamel-

meter) van de toiletaansluiting worden

meer langs de wanden naar beneden

leidingen. Onder in de standpijp zal over-

aangesloten (afbeelding 3.9).

stromen.

druk ontstaan. Over het algemeen wordt niet geprobeerd deze te beperken, maar

Probeer in het bovenstroomse deel van verzamelleidingen lozingstoestel-

In de kern zal een kolom van lucht met

wordt het effect ervan (leeggeblazen

len met een grote Q i aan te sluiten om in dat deel vervuiling en afzetting

wat water naar beneden meegesleept

stankafsluiters) geëlimineerd door zones

worden. De lucht en de buiswand rem-

vast te stellen waar niet aangesloten

zoveel mogelijk te voorkomen.

men het vallende water. Afhankelijk van

moet worden.


De totaaloplossing

17


toilet ≥1m

3.4.1 Aansluiting op de standleiding

3.4.2 Verslepingen Verslepingen moeten voorkomen worden. Vroeger werd gedacht dat verslepingen

- Methode elk lozingstoestel (geen toilet)

Afb. 3.9 Situatie 6 van afb. 3.8.

nuttig waren om de valsnelheid te rem-

Op standleidingen moet haaks

men. Is een versleping persé nodig i.v.m.

aangesloten worden omdat dan

kabels of andere leidingen, dan mag de

hydraulische afsluiting in de

lengte van het sprongstuk maximaal 1,50

verzamelleiding wordt voorkomen. Bij

meter zijn en de gebruikte bochtstukken

aansluiting onder 45° zijn de

mogen max. 45° zijn (afbeelding 3.13).

drukverschillen in de standleiding geringer maar ontstaat overdruk in de luchtbeweging

luchtbeweging kans op hydraulische afsluiting

water 60 à 70% vulling

verzamelleiding; deze moet dan extra ontspannen worden.

3.4.3 Voet van de standleiding en aansluitvrije zones

Bij veel afvoer uit de verzamelleiding

Bij de overgang van standpijp naar lig-

kan een hydraulische afsluiting

gende leiding of grondleiding ontstaat

ontstaan in de standleiding net onder

door opstuwing overdruk.

de aansluiting. Om de kans hierop te haakse aansluiting

luchtbeweging

stroom T-stuk, niet geschikt voor standleiding, wel voor liggende leiding (mits geen verloop T-stuk)

secundaire ontspanning is nodig

goed stroom T-stuk voor standleiding

hydraulische afsluiting

Afb. 3.10 Diverse aansluitingen op een standpijp.

verminderen kan een 90° stroom

Om de opstuwing te verminderen

T-stuk gebruikt worden. Voorwaarde

moet niet met een haakse bocht

is wel dat de bovenzijde recht is want

maar met 2 x 45° met een

anders is het middel erger dan de

tussenstuk van tenminste 0,25 meter

kwaal. De diverse situaties zijn

aangesloten worden. Hierdoor zal de

weergegeven in afbeelding 3.10.

stroming gelijkmatiger worden

Als een toilet direct aangesloten

(afbeelding 3.14). Ook wordt dan

wordt op de standleiding, is het aan

aanmerkelijk minder geluid

te bevelen dat de bovenkant van het

geproduceerd.

waterslot zeker 100 mm hoger is dan

Ook als in de standleiding een hori-

de onderkant van de aansluitleiding

zontale sprong nodig is, zijn bij beide

op de standleiding.

bochten aansluitvrije zones nodig

Bij aansluiting met 110 mm wil dat

(afbeelding 3.14). Waar de

zeggen: bovenkant waterslot

standleiding overgaat in de

minstens op bovenkant

horizontale leiding zijn bij 10 meter

aansluitleiding. Hiermee wordt

standleidinglengte (van liggende

voorkomen dat door terugstroming

leiding tot hoogste aansluiting)

vuil zichtbaar wordt in het waterslot.

aansluitvrije zones nodig van 1 meter.

Onderlinge afstand en hoek van

Is de standleidinglengte tussen de

aansluiting. Om de onderlinge beïn-

10 en 20 meter dan moeten de

vloeding te beperken, moet de

aansluitvrije zones 2 meter zijn. Bij de

afstand tussen de aansluitleidingen

overgang van horizontaal naar

op de standleiding meer dan 0,5

verticaal zijn aansluitvrije zones van 1

meter zijn, als de onderlinge hoek

meter nodig (afbeelding 3.14).

meer dan 90° is (afbeelding 3.12).

Uiteraard wordt de middellijn van het liggende deel berekend als voor verzamel- of grondleiding en is de grootst berekende middellijn bepalend voor het geheel. Als persé in de aansluitvrije zones moet worden aangesloten, moet een andere oplossing worden gezocht (afbeelding 3.15).

18

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



Vooral bij meerdere horizontale delen

3.6 Ontspanningsleiding

in de standleiding moet een

De ontspanningsleiding dient ter

vereveningsleiding aangebracht wor-

beluchting en ontluchting van het

den (afbeelding 3.16).

afvoersysteem.

Ieder verticaal deel moet aan het h

overeenkomende verticale deel van

de middellijn dient gelijk te zijn aan de

de standleiding worden verbonden

middellijn van de standleiding zonder

met een 45° neerwaarts wijzend

rekening te houden met de middellijn

T-stuk. De middellijn van de

van een gereduceerde standleiding.

vereveningsleiding moet minstens 0,8

de middellijn mag met één diameter-

maal de grootste middellijn van het

sprong worden gereduceerd als aan

betreffende standleidingdeel zijn. Ook

alle volgende voorwaarden is voldaan:

hier gelden aansluitingsvrije zones.

- de totale lengte van de standleiding is minder dan 20 meter.

3.4.4 Middellijn van de standleiding 90˚ tot 180˚

45˚

h ≥ 0,5 m

45˚

Deze wordt bepaald door de som van de basisafvoeren en de grootste basisafvoer

van aansluiting in standpijpen.

- de totale lengte van de ontspanningsleiding met de gereduceerde standleiding is minder

horizontale delen wordt verbonden als in

dan 10 meter,

vastgesteld. Voor het bovenste deel van de standleiding is een reductie met één maatsprong toegestaan, mits de totale lengte van de ontspanningsleiding

Afb. 3.12 Onderlinge afstand en hoek

10 meter,

afbeelding 4.2. Als de standleiding door

voor ieder afzonderlijk deel de middellijn

h≥0m

ontspanningsleiding is minder dan

aan de voet van de standleiding m.b.v.

afbeelding 2.5, 3.14 en 3.16, dan wordt

≤ 90˚

- de lengte van de

- in de ontspanningsleiding zitten niet meer dan 4 bochten 90° of 6 bochten 45°, - de reductie vindt niet plaats in het gecombineerde deel van een ontspanningsleiding.

plus de gereduceerde standleiding niet

ontspanningsleidingen mogen

meer dan 10 meter is. Uiteraard moet de

horizontaal versleept worden

middellijn van het gereduceerde

ontspanningsleidingen van meerdere

standleidingdeel minstens zo groot blijven

standleidingen mogen

als die van de daarboven gelegen aan-

gecombineerd worden tot één

sluiting.

dakdoorvoer mits: - de middellijn minstens gelijk is aan

3.5 Grondleidingen Voor grondleidingen die alleen belast worden met huishoudelijk afvalwater, gelden alle criteria die gesteld zijn bij verzamellei-

45˚ max.

dingen. Aansluitleidingen en verzamel-

die van de grootste standleiding, - het gecombineerde deel niet gereduceerd is, - niet meer dan 10 standleidingen gecombineerd worden.

leidingen moeten op grondleidingen wor-

ax m

den aangesloten via een zijaansluiting,

,5 .1

een schuine aansluiting of via een onder

m

45° geplaatste bovenaansluiting (afbeeldingen 3.5, 3.6 en 3.7).

Afb. 3.13 Versleping in een standleiding.


De totaaloplossing

19


min. 1 m

hoogste aansluiting

h

h < 10 m 20 m > h > 10 m 50 m > h > 20 m

a=1m a=2m a=3m

25 0,

a

≥

min. 1 m

a b=1m

m

a

a en b zijn aansluitvrije zônes

ø vereveningsleiding min 0,8 x ø van standleiding

a

min. 1 m

b=1m

A

B

A - B berekenen als verzamelleiding

Afb. 3.14 Overgang standleiding/liggende leiding en aansluitvrije zônes.

Afb. 3.15 Aansluiting in een aansluitvrije

Afb. 3.16 Voorbeeld van een

zône.

vereveningsleiding. Vergelijk ook afb. 2.4 en 2.5.

3.7 Dakdoorvoer De ontspanningsleiding komt uit op het

Uit het voorgaande blijkt al dat zoge-

water, kan ook zodanig worden gereinigd

dak met een dakdoorvoer. Op de door-

naamde ventilatiedakpannen ten sterkste

dat het mogelijk is het als huishoudwater

voer wordt meestal een kap geplaatst.

worden ontraden.

in te zetten.

Stank vanuit het afvoersysteem mag

Bij gebouwen hoger dan 20 meter, of

geen hinder veroorzaken. Daarom is een

naast gebouwen die 20 meter hoger zijn,

U kunt bij de gemeente informeren naar

aantal eisen en voorwaarden gesteld:

is het mogelijk dat windinvloeden zorgen

de plaatselijke mogelijkheden en verplich-

voor over- of onderdruk ter plaatse van

tingen.

het doorlaatoppervlak van de

de ontluchtingsopening. Daarom moet in

uitstroming moet minstens hetzelfde

dat geval de ontluchting zo ver mogelijk

oppervlak hebben als de

van de dakrand of aangrenzend hoge

dwarsdoorsnede van de

gevel geplaatst worden.

ontspanningsleiding, 0,3 meter boven het dak uitsteken

3.8 Het afvoeren van afvalwater

(o.a. in verband met sneeuw),

Grijs of zwart afvalwater mag niet onge-

de doorvoer mag niet in een gevel

zuiverd op oppervlaktewater geloosd of in

uitkomen,

de grond geïnfiltreerd worden. In de

de doorvoeropening moet minstens

meeste gevallen zal het afvalwater via een

1 meter boven het hoogste punt van

gemeentelijk riool worden afgevoerd.

een luchtopening (deur, dakraam,

Onder omstandigheden is het in buiten-

ventilatieopening) zijn aangebracht,

gebieden waar geen riool in de nabijheid

de doorvoer moet minstens 8 meter

aanwezig is, toegestaan het water zo ver

verwijderd zitten van:

te zuiveren dat het geloosd kan worden.

- dakterrassen of andere

Afhankelijk van de gevoeligheid van het

de doorvoeropening moet minstens

buitenruimten, - luchtopeningen (deur, raam,

20

gebied is een eenvoudige danwel een meer geavanceerde IBA (Individuele

ventilatieopening) in de gevel als het

Behandeling Afvalwater) nodig. Een IBA

dak aansluit op een omhooggaande

dient in ieder geval te zijn voorzien van

gevel.

een keurmerk. Grijswater, maar ook zwart

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78


Technisch Handboek Binnenriolering Dimensionering afvalwater

4. Dimensionering afvalwater

Met inachtneming van de minimum

verzamelleidingen en grondleidingen

middellijnen vermeld in afbeelding 1.2 kan

voor de afvoer van afvalwater

de benodigde middellijn afgelezen

(afbeelding 4.1);

worden voor:

standleidingen voor de afvoer van afvalwater (afbeelding 4.2). De liggende leidingen voor de gezamenlijke afvoer van afvalwater en hemelwater worden behandeld onder 'hemelwater' in hoofdstuk 6.5 en de afbeeldingen 6.5 en 6.6.

Capaciteit van liggende PVC en PE-leidingen 70% vulling k=systeem wandruwheid= 1 mm. 30

1/33

20

1/50

15 00

60

ø2

ø1

25

ø1

ø1

10

0

ø7

ø9

5

3 ø6

ø4

ø5

0

0

1/75

10

1/100

9 8 7

1/150

5

1/200

4

1/250 1/300

3 1/400 2

1/500

1,5

1

afschot

afschot in mm/m

6

1/1000 0,1

0,2

0,25 0,3

0,4

0,5

0,6 0,7 0,8 0,9 1

1,5

2

2,5

3

4

5

6

7

8

9 10

15

20

25

30

40

50

Qo in l/s

Afb. 4.1 Capaciteit van liggende PVC en PE leidingen; 70% vulling, k = systeemwandruwheid = 1 mm.

D Qo in l/s

40

50

63

75

90

110

125

160

200

0,45

0,77

1,30

1,89

2,80

4,30

5,62

9,22

14,41

Afb. 4.2 Capaciteit van PVC en PE standleidingen bij een maximaal drukverschil van 300 Pa (30 mm water).


De totaaloplossing

21

Technisch Handboek Binnenriolering Afvoerprincipes hemelwater

5. Afvoerprincipes hemelwater

Mogelijkheden

Bij op het dak geplaatste afvoertrechters is het mogelijk om via

Om hemelwater van daken af te voeren,

inpandige standleidingen naar een

is er een aantal mogelijkheden.

verzamelleiding op een veel lager niveau te gaan. Ook kan een

5.1 Afvoer via dakranden

Afb. 5.1 "Ontspanning" van hemelwaterstandpijp.

verzamelleiding onder het dak

Dit kan bij vlakke daken via een

aangebracht worden en kunnen de

zogenaamde stadsuitloop en een

standleidingen bij gevels of op andere

standleiding. De stadsuitloop

geschikte plaatsen geplaatst worden.

veroorzaakt nogal wat opstuwing en

Bij dit soort leidingen kan de

stromingsbelemmering. Daarom

berekening ingewikkeld zijn, zeker als

moeten hierbij de noodoverlaten als

geprobeerd wordt de middellijn zo

spuwers 10 à 20 mm hoger geplaatst

klein mogelijk te houden en te

worden. Ook de standpijpberekening

rekenen met een stijghoogte (zie 6.3.

wordt daarop aangepast (zie 6.1.1).

capaciteit van liggende

Bij schuine daken zal het hemelwater

hemelwaterafvoerleidingen).

bijna altijd via een goot worden afgevoerd. Goten buiten de gevel

Om meer zekerheid te krijgen dat er lucht

voeren het water dan via standleidin-

in de standleiding blijft, kan deze doorge-

gen naar beneden. Het af te voeren

trokken worden door het dak als een

debiet, de afmetingen van de goot,

soort ontspanningsleiding

de middellijn van de standleiding en

(afbeelding 5.1).

de capaciteit van de instroomopening van de afvoertrechter zijn zeer sterk

Aan inpandige hemelwaterleidingen moe-

van elkaar afhankelijk (zie hoofdstuk

ten dezelfde eisen worden gesteld als

6). Bij goten aan de gevel is het in

aan afvalwaterleidingen, wat betreft

Nederland gebruikelijk dat de gevelzij-

wanddikte, hulpstukken en productnor-

de hoger is dan de buitenzijde, waar-

men.

door bij verstoring van de afvoer de goot aan de 'goede' zijde overloopt.

5.3 Voorzieningen op het dak

5.2 Afvoer binnen de gevel

22

TEL. 0523-28 81 65

Goten die onderdeel uitmaken van

5.3.1 Bladvangers

een dak (bij zadeldaken bijvoorbeeld)

Voor alle dakdoorlaten en trechters (ook

moeten een voldoende grote overlaat

in goten) moet bewust gekozen worden

op het kopse eind hebben. In zulke

of een bladvanger wordt toegepast.

goten kan door wind veel opstuwing

Door een bladvanger vermindert de

naar één zijde optreden. Ruime

capaciteit van de standleiding (zie

dimensionering van de goot is

afbeedling 6.3).

daarom gewenst. Als de goten niet te

Het voordeel is echter dat verstopping

lang zijn, kunnen ze aan de kopse

voorkomen kan worden.

einden met standleidingen buiten de

Als geen bladvanger aanwezig is en de

gevel afvoeren. Daarbij moet er

standleiding rechtstreeks onder de trech-

rekening mee worden gehouden dat

ter staat, dan zal het blad bij weinig blad-

de waterstroom van één kant komt

doorvoer met eventueel ander af te voe-

en dat de overlaat op het punt van de

ren vuil meegevoerd worden tot in de

minste waterdiepte is geplaatst.

straatriolering.

Meestal zal echter gekozen worden

Als veel blad verwacht wordt, is een

voor afvoer door het gebouw

voorziening op begane-grondniveau om

(liggende leidingen en standleidingen).

het blad op te vangen een goede oplos-

FAX 0523-28 86 78



sing. Dit is eventueel te combineren met

geventileerd koud dak, kan het nodig zijn

trechters geplaatst worden, kan het dak-

of in een ontlastconstructie.

anti-bevriezingsmaatregelen voor trech-

water tussen de trechters vrij stromen.

Indien lange horizontale leidingen onder

ters en eventueel ook voor leidingen te

Dit is van belang omdat:

het dak, onder of in een begane-grond-

nemen. het water bij een (tijdelijke)

vloer zijn ontworpen, dan zijn bladvangers

Isolatie van de leidingen

verstopping eenvoudig naar de

Er is geen algemene regel te geven of het

naastliggende trechters kan stromen;

5.3.2 Dakafschot

nodig is afvoerleidingen te isoleren. De

doorbuiging van het dak of

Het dakafschot bepaalt hoe lang een

kans op condens is aanwezig bij een

achterblijvend water op het dak wordt

druppel er over doet om de trechter te

relatieve vochtigheid van 40% en hoger.

hiermee voorkomen,

bereiken. Hoe langer dit duurt door een

De temperatuur bovenin gebouwen is

het risico dat grote

flauw afschot, grind op het dak of andere

over het algemeen echter tamelijk hoog

verontreinigingen worden

obstakels, des te meer water op het dak

en de relatieve vochtigheid dus laag.

meegesleept door het stromende

geborgen moet worden en hoe hoger de

Bovendien zal bekeken moeten worden

water kleiner is,

drijfhoogte op het dak wordt. Bij een dak-

of het risico dat (incidenteel) condens

het dakwater tot op zekere hoogte,

helling van 1:100 à 1:15 moet de langst

optreedt, wel of niet acceptabel is. Dit zal

ook onder invloed van wind, kan

af te leggen afstand voor een druppel op

onder andere afhangen van het tracé van

'kiezen' voor een trechter.

vlakke daken toch niet meer dan 15 à 20

de leiding, de bestemming van het

De meeste vlakke daken zullen met een

meter bedragen. Minder dan 1:200 moet

gebouw, enz. Eén en ander moet in over-

helling tussen 1:75 en 1:200 zijn ontwor-

het dakafschot niet zijn. Over het alge-

leg met architect of opdrachtgever

pen. Bij stalen daken zijn de hellingen het

meen, maar zeker bij weinig dakafschot,

bepaald worden. Daarna kan een des-

grootst in verband met de te verwachten

is het aan te bevelen de daktrechter ver-

kundige de isolatie vaststellen.

doorbuiging. Door het gebruik van dak-

aan te bevelen.

isolatie zijn de gewenste hellingen goed

diept in te plakken. Hiermee wordt drijfhoogte op het dak voorkomen, evenals

5.3.4 Aantal trechters

te realiseren.

plassen achterblijvend water die algen-

Als de verlangde afvoercapaciteit is vast-

Bij gebouwen met daken van gewapend

groei (groenaanslag) op het dak bevorde-

gesteld en de dakoppervlakken bekend

beton, van voorgespannen liggers of van

ren.

zijn, kan het aantal trechters worden

boogvormige spanten met dakelementen,

berekend. Uitgegaan moet worden van

zullen de laagste punten nabij de dragers

5.3.3 Isolatie, condensvorming, trechterverwarming isolatie bij de trechter

de aansluitmiddellijn en de capaciteit van

optreden. Hier zullen dus de trechters

de gekozen trechter. Aan de hand van de

worden aangebracht. Om bouwkundige

dakafmetingen kunnen vervolgens de

of architectonische redenen kan het

plaats en het aantal trechters berekend

ongewenst zijn trechters bij de buitenste

Om condensproblemen te voorkomen,

worden, rekening houdend met de

dragers aan te brengen. In zo'n geval is

moeten trechters in daken soms geïso-

gewenste afvoercapaciteit. Volgens NEN

het nodig de helling van het buitenste

leerd worden. Bij een koud dak met

3215 moeten daken met een oppervlakte

dakdeel om te keren door middel van vul-

geventileerde tussenruimte moet het lei-

groter dan 100 m2 minimaal twee afvoer-

elementen (afbeelding 5.2).

dingdeel in de geventileerde ruimte ook

punten hebben.

Ook kan het buitenste deel in zo'n geval op conventionele wijze, met standpijpen

geïsoleerd worden.

langs de gevel, worden afgewaterd.

Trechterverwarming

5.3.5 Plaats van de trechters

Normaal gesproken zullen de opstijgende

De plaats van trechters op een dak, in

tussen de dragers en spanten optreden.

warme lucht in het afvoersysteem en de

een dakgeul of dakgoot, wordt door

De trechters moeten in dat geval aange-

warmtetoevoer uit het gebouw de trech-

enkele eenvoudige regels bepaald: de

bracht worden op de plaats waar bij

ter voldoende warm houden om bevrie-

trechters moeten op het werkelijk diepste

waterbelasting het diepste punt verwacht

zing te voorkomen.

punt worden geplaatst en het dakwater

wordt. Over het algemeen zal de toelaat-

Van belang is wel dat de leiding leeg kan

moet ongehinderd de trechter in kunnen

bare belasting bij dit soort daken tot een

lopen om bijvoorbeeld smeltend sneeuw-

stromen.

minimum beperkt zijn. Berging op het

water af te voeren. Bij gebouwen die in

De ideale situatie is als de diepste lijnen

dak is dus niet toegestaan. Vanwege de

de winter niet verwarmd worden en bij

op een dak horizontaal zijn en blijven, ook

mogelijke doorbuiging bestaat de neiging

gebouwen die voorzien zijn van een

onder dakbelasting. Als langs die lijn de

om in iedere dakstrook trechters aan te

Vooral bij stalen daken kan doorbuiging


De totaaloplossing

23


aanwezige toog

daktrechters

het afvoersysteem de regen, al of niet vertraagd, afvoeren en zal geen water via de overlaten worden afgevoerd. Als de hemelwaterafvoer niet functioneert, bijvoorbeeld door verstopping of bij plotseling invallende dooi met regen, terwijl nog sneeuw en ijs op het dak aanwezig zijn,

Afb. 5.2

zal het regenwater op het dak geborgen

Opvullen buitenste rand ten behoeve van een goed dakafschot.

worden, tot het laagste punt van de dakrand wordt bereikt of tot het dak bezwijkt. Doordat het dak onder de belasting door-

doorbuiging

daktrechters

buigt, moet rekening worden gehouden met een extra waterhoeveelheid op het dak. Hierdoor neemt de kans op bezwij-

opvulling

ken enz. verder toe; de zogenaamde wateraccumulatie. Het tijdig overlopen van een dak kan dit voorkomen. Dit kan bevorderd worden door de dakrand

Afb. 5.3 Opvullen van het dak ten behoeve van de afwatering.

plaatselijk te verlagen en zogenaamde (nood)overlaten te creëren. Het aantal noodoverlaten en de afmetingen dienen

brengen. Dit is niet aan te bevelen. Het

Bij de samenkomst van dakopstanden

vastgesteld te worden door de bouwkun-

betekent immers meer gaten in het dak,

verzamelen zich dikwijls bladeren, stof en

dig constructeur op basis van de toege-

minder water per trechter, dikwijls veel

andere ongerechtigheden. Daarom is aan

stane dakbelasting. Ook als het dak sterk

meer afvoerbuis en een verdubbeling van

te bevelen de trechters tenminste 1 meter

genoeg is, zijn noodoverlaten noodzake-

het probleem om met de afvoerleiding

uit de hoek te plaatsen.

lijk. Zo kan lekkage bij een te hoge water-

van de trechter naar de dragers te

Dit bevordert ook de capaciteit van de

stand via opstaande mastiekranden, wor-

komen, waaraan de afvoerleidingen dik-

trechters.

den voorkomen. Er moet onderscheid worden gemaakt

wijls worden bevestigd. Een mogelijke

5.4 Overlaten en capaciteit van overlaten

tussen noodoverlaten en signalerende

helling in de tussendelen van het dak (afbeelding 5.3). Een andere mogelijkheid

De berekende hoeveelheid regenwater

Deze laatste zijn minder in aantal en klei-

is alle dakvlakken met behulp van isolatie

moet af te voeren zijn door de combinatie

ner van afmeting. Signalerende overlaten

te laten afwateren in de richting van de

van de capaciteit van het afvoersysteem,

worden aangebracht bij daken waar de

dragers.

de capaciteit van de overlaten en de ber-

dakbelasting niet kritisch is en bij grotere

ging op het dak. Normaal gesproken zal

systemen waar op ieder dakdeel meerde-

oplossing is het aanbrengen van een

overlaten, ook wel 'spuwers' genoemd.

re trechters aanwezig zijn. Eén en ander blijft ter beoordeling van de constructeur. Normaal gaat een overloop rechtstreeks door de gevelrand. Een alternatief is een daktrechter op een verhoging, die op een lager niveau door de gevel afvoert (afbeelding 5.4). De capaciteiten van overlaten is gegeven in afbeelding 5.5.

daktrechter op een verhoging als overlaat

overlaten in en door de dakrand

Afb. 5.4 Enkele soorten overlaten

24

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



200 à 250 mm

b

a

Capaciteit in l/s bij een openingsbreedte b. in mm

Afb. 5.5A Capaciteit van rechthoekige overlaten.

a (mm)

100

200

300

400

500

600

800

1000

30

0,8

1,5

2,3

2,7

3,8

4,6

6,1

7,7

40

1,2

2,4

3,5

4,7

5,9

7,1

9,5

11,8

50

1,7

3,3

4,9

6,6

8,3

9,9

13,2

16,5

60

2,2

4,3

6,5

8,7

10,8

13,0

17,3

21,7

80

3,3

6,7

10,0

13,4

16,7

20,0

26,7

33,3

100

4,7

9,3

14,0

18,7

23,3

28,0

37,3

46,7

120

6,1

12,3

16,4

24,5

30,6

36,8

49,1

61,3

150

8,6

17,1

25,7

34,3

42,8

51,4

68,5

85,7

200

13,2

26,4

39,6

52,8

66,0

79,2

105,6

132,0

250

18,4

36,8

55,3

73,8

92,2

110,6

147,5

184,3

600 D/2 + 30

D is

Capaciteit

binnenmiddellijn

in

(mm)

l/s

D

Afb. 5.5B Capaciteit van ronde overlaten.

48

1,3

65

2,7

100

7,2

125

12,2

150

18,8

200

37,5

b A

h ho

A

dakrand

dakvlak doorsnede A-A

Q= bh

Afb. 5.5C Formule voor rechthoekige

3/2

waarin:Q is de capaciteit van de noodverlaat, in m3/s; is een constante, in m1/2/s: =1,7 m1/2/s; b is de breedte van de noodverlaat, in m; h is de waterhoogte op het dakvlak minus de hoogte van het verlaagde gedeelte van de noodverlaat, in m.

overlaten.


De totaaloplossing

25

Technisch Handboek Binnenriolering Randvoorwaarden en dimensionering van hemelwaterafvoer

6. Randvoorwaarden en dimensionering van hemelwaterafvoer

Hemelwater kan binnen in het gebouw

Dt

verzameld en afgevoerd worden of buiten het gebouw via standleidingen. Voor

h

beide geldt dat dit rechtstreeks of via

Dt en h tussen 1,5 D en 3D

goten kan. De vorm en de plaats van de afvoertrechters is sterk bepalend voor de afvoercapaciteit van goten en standleidin-

D

gen. Liggende leidingen mogen geheel rechthoekige inlaat

conische inlaat

scherpkantige stroming

overlaatstroming

stroming onder invloed van een drijfhoogte

gevuld raken en standleidingen bij voorkeur niet. Hieruit blijkt al dat er vele variaties mogelijk zijn. Vooral bij hemelwaterafvoer van grote dakoppervlakken is het

Afb. 6.1 Instroomsituaties bij afvoertrechters en condities voor een conische instroming.

van belang te bedenken dat NEN 3215 en NTR 3216 betrekking hebben op woningen en woongebouwen. In dit hoofdstuk worden als eerste de standleidingen behandeld, vervolgens de goten

70 mm

100 mm

125

en daarna de binnenafvoer met liggende leidingen. Onmisbare onderdelen zijn

drijfhoogte 50 mm

110

L= L=

90

noodoverlaten. Bij gecombineerde afvoer

1m

van afvalwater en hemelwater zijn ontlastconstructies vereist. Bij gebouwen met

3m

dakvlakken vanaf ca 400 m2 en een 5m

L=2

75

hoogte van minimaal 4 à 5 meter kan voor geheel gevulde leidingen worden gekozen, waardoor de middellijnen aan-

L=

zienlijk kleiner kunnen worden. Zie hierD = middellijn standpijp L = standpijplengte D 50 l/s

10

20

30

voor Wavins Technisch Handboek 'PLUFOR UV-systeem'.

6.1 Standleidingen Ook bij hemelwaterafvoer is het beter als er een luchtkern in de standleiding aan-

Afb. 6.2 Capaciteit van standleidingen en optredende drijfhoogten bij volledige vulling van standleidingen.

wezig blijft. Aan de onderdruk die daarbij ontstaat, worden geen grenzen gesteld. Normaal zal het water de rechthoekige of conische overlaat instromen via een overlaatstroming. Wordt meer water aangevoerd dan ontstaat via een scherpkantige stroming een stroming onder invloed van een drijfhoogte op het dak (afbeelding 6.1). Hierbij wordt de leiding hydraulisch afgesloten. Afbeelding 6.2 geeft een beeld van de drijfhoogten die dan kunnen ontstaan bij de trechter. Door opstuwing of wind zal elders in de goot of op het dak de waterlaag nog groter zijn. Dit is ongewenst. Standleidingen moeten dus altijd maar gedeeltelijk gevuld zijn. Alleen bij speciale trechters als bij UV-systemen

26

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



kan de standleiding geheel gevuld zijn

den en de Q per deel. Deel dan de Q (in

van de betrokken daktrechter blijft

zonder dat een extra hoge drijflaag

l/s) door de gootbreedte b dus q = Q/b.

(afbeelding 6.5).

optreedt.

In de grafiek van afbeelding 6.4 is af te

Voor dakterrassen en andere buitenruim-

lezen wat bij een bepaalde waterdiepte H

ten is het aan te bevelen deze maat a in

6.1.1 Dimensionering van hemelwaterstandleidingen

en Q/b waarde het waterspiegelverhang

afbeelding 6.5 groter te nemen.

Met de formules uit NEN 3215 is de

en de daarbij behorende waarde Q/b

capaciteit van standleidingen berekend.

worden afgelezen. Beginnend bij de

6.4 Stankafsluiters in hemelwaterafvoerleidingen

Bij conische trechters (afbeelding 6.1), is

standleiding kunnen zo de stuwkrommen

Indien er kans bestaat dat rioolstank

de capaciteit 20% hoger dan bij recht-

van rechthoekige goten worden bepaald.

overlast geeft vanuit de standleidingen,

hoekige inlaten. Ook als de horizontale

Ook moet rekening worden gehouden

trechters, balkonafvoeren, enz., moet een

afstand van de inlaat tot dakopstanden

met opwaaiing door wind en met in de

stankafsluiter aangebracht worden met

minimaal tweemaal de middellijn van de

goot mogelijk aanwezige obstakels.

een waterslothoogte van minstens 100

standleiding is, mag de capaciteit 20%

Fabrikanten van goten geven de grenzen

mm. Het spreekt vanzelf dat de stankaf-

hoger worden genomen. Wordt voldaan

van hun producten goed aan.

sluiters goed bereikbaar moeten zijn voor

aan beide condities dan kan 40% meer

Voor veel voorkomende vormen van

eventueel onderhoud.

afgevoerd worden. Voor de standaardbui-

goten geeft NEN 3215 minimum maten

zen met reductiefactoren voor de diverse

aan, gerelateerd aan de binnenmiddellijn

soorten daken (zie 1.1.2) en de standaard

van de hemelwaterstandleiding (afbeel-

HWA kunststof standleidingen en binnen-

ding 6.4). De maximale gootlengte per

rioolbuizen van PVC en PE is voor de

hemelwaterstandleiding is ook in afbeel-

diverse soorten trechters, goten en situ-

ding 6.3 gegeven. Dit wil niet zeggen dat

6.5 Gecombineerde grondleiding voor hemelwater en afvalwater en dimensionering

aties het maximaal af te voeren dakop-

de goot dan altijd de hoeveelheid water

Uiteraard mag alleen gecombineerd wor-

pervlak in m2 uitgerekend (afbeelding 6.3).

kan verwerken. De capaciteit van de

den als het straatriool een gemengd riool

Hiermee kan de middellijn en het aantal

goot, de middellijn van de standleiding en

is en de Gemeente of straatrioolbeheer-

benodigde standleidingen worden

de af te voeren hoeveelheid water (en dus

der toestemming heeft gegeven voor een

bepaald. Daken met een oppervlak groter

het aantal m2 dak bij de diverse daksoor-

gecombineerde lozing. Volgens NEN

dan 100 m2 moeten uit veiligheidsover-

ten) beïnvloeden elkaar (afbeelding 6.3).

3215 mogen hemelwater en afvalwater

is. Daarmee kan de gemiddelde H van het volgende gootdeel berekend worden

pas gecombineerd worden in de grondlei-

wegingen twee hemelwaterafvoeren hebben.

6.2 Goten en gootcapaciteit

6.3 Liggende hemelwaterafvoerleidingen en dimensionering

ding als in de hemelwaterafvoerleiding een ontlastconstructie is opgenomen. De grondleiding moet aan alle eisen voldoen

Liggende hemelwaterafvoerleidingen

genoemd in 3.3 en 3.5. Voor alleen de

De capaciteit of de afmetingen van goten

mogen 100% gevuld zijn. De leidingen

afvoer van afvalwater mag de leiding dus

kunnen berekend worden als bekend is

kunnen gedimensioneerd worden met

maar voor 70% gevuld zijn (afbeelding

wat de vereiste capaciteit is, wat de drijf-

behulp van afbeelding 6.5, ook voor de

4.1). Voor de gecombineerde afvoer mag

hoogte zal zijn bij de doorlaten of trech-

bepaling van de secties. Leidingen moe-

met 100% vulling gerekend worden.

ters en wat de middellijn en de capaciteit

ten een zodanig afschot hebben dat de

De leiding kan berekend worden met

van de standleidingen zijn.

leiding leegloopt, ook als deze iets door-

behulp van afbeelding 6.5, waarbij de

Vanuit het midden tussen twee standlei-

hangt tussen de beugels. Een afschot

berekende waterspiegelverhanglijn (stijg-

dingen naar de standleiding toe zal het

van 1:500 à 1:400 (2 à 2,5 mm/m) is dan

hoogte) volgens NEN 3215 niet boven

debiet in de goot sterk variëren. Als de

wel het minste. Voor de liggende leiding

het peil van de begane-grondvloer mag

hoogte van de waterlaag bij de standlei-

mag gerekend worden met een

komen.

ding bekend is of wordt aangenomen,

waterspiegelverhanglijn van 0,07 m/m =

Als aan de bovenstroomse zijde van de

kan de stuwkromme in de goot berekend

700 Pa/m = 1:14,3.

grondleiding gecombineerd is en daar

worden. Bij een overlaatstroming moet bij

Voorwaarde is dat de berekende water-

dus een ontlastconstructie aanwezig is,

de trechter toch gauw gerekend worden

spiegelverhanglijn tenminste 100 mm of

moet als aanvullende eis gelden dat de

met 20 tot 40 mm waterdiepte. De goot

eenmaal de middellijn van de betrokken

waterspiegelverhanglijn niet boven de

moet in de lengte in delen berekend wor-

standleiding, onder de instroomopening

bovenzijde van de ontlastput mag komen


De totaaloplossing

27


Vorm en situatie

A

B

a

C

a

a als B a, maar met bladvanger

dak

dak verzamelleiding

b

dak

standleiding D

x

b

c dak

x

daken D

x≥2D

x

x

x≥2D

d

goten goot type 1

r x g volgens NEN 3215 *

Ø

PVC HWA volgens Nen 7016

1x1=1 per stand leiding max gootlengte (m)

af te voeren m2 dak daktype

capaciteit standleiding

1,2 x 0,6 = 0,72




l/s

1

2

3

4

l/s

1

2

3

4

l/s

1

2

3

4

60

10

3,2

105

135

180

140

2,7

90

110

150

120

2,3

75

95

130

100

70

10

4,8

160

200

265

215

4,0

135

170

225

180

3,5

115

145

90

155

80

10

6,8

225

285

380

300

5,7

190

240

315

255

4,9

165

205

270

220

100

20

11,8

395

490

655

525

9,9

330

415

550

440

8,5

285

355

470

380

50

PVC binnenrioolbuis volgens NEN 7045 en PE volgens NEN 7008


1,4 x 0,6 = 0,84

1,6

55

65

90

70

1,3

45

55

75

60

1,2

40

50

65

50

63

10

3,2

105

135

180

140

2,7

90

110

150

120

2,3

75

95

130

100

75

10

5,1

170

215

285

225

4,3

145

180

240

190

3,7

120

155

205

165

90

10

8,3

275

345

460

370

7,0

230

290

385

310

6,0

200

250

330

265

110

20

14,1

470

590

785

625

11,8

395

495

660

525

10,2

340

425

565

450

125

20

19,7

655

820

1090

875

16,5

550

690

920

735

14,2

475

590

790

630

160

20

36,6

1220

1530

2030

1630

30,7

1020

1280

1710

1370

26,4

880

1100

1460

1170

200

30

64,3

2140

2680

3570

2860

54,0

1800

2250

3000

2400

46,3

1540

1930

2570

2060

* r = factor voor instroming dakafvoer g = factor voor de afvoer Afb. 6.3 Capaciteit van hemelwaterstandleidingen voor diverse soorten daken en goten en maximaal af te wateren m2 dakvlak voor diverse soorten daktypen, maximale gootlengte per standleiding.

28

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



D

E

a

a

Gootvorm

type 1

type 2

bakgoot

h≥D

h tussen 0,65D en 1D

dak

als C c, maar met bladvanger

h

b

A

stadsuitloop

dak

b ≥ 2D b ≥ 2D b ≥ 150 mm b ≥ 150 mm

D b

mastgoot A

h

A ≥ 2D 2

A ≥ 1,3D 2

h≥D

0,65d ≤ h ≤ d

A ≥ 2D

2

A ≥ 1,3D 2

D

overhoekseggoot h

A

Goten c

h≥D

h tussen 0,65D en 1D

A ≥ 2D 2

A ≥ 1,3D 2

type 1

en

type 2

b

goot type 1

goot type 2

1 x 0,6 = 0,6

1 x 0,3 = 0,3




daktype

helling

1 hellend dak 2 3 plat met grind 4 plat

5° - 45° 45° - 60° > 60° 0 - 5° 0 - 5°

rekenkundige regenbui l/s.ha 300 240 180 180 225


Daktypen voor woningen en woongebouwen, zie ook afb. 1.5 en hoofdstuk 1.1.2.

l/s

1

2

3

4

l/s

1

2

3

4

1,9

65

80

105

85

1,0

30

40

55

45

2,9

95

120

160

130

1,4

50

60

80

65

4,1

135

170

225

180

2,0

70

85

115

90

7,1

235

295

395

315

3,5

120

150

195

155

1,0

30

40

55

45

0,5

15

20

25

20

1,9

65

80

105

85

1,0

30

40

55

45

3,1

100

130

170

140

1,5

50

65

85

70

5,0

165

210

280

220

2,5

85

105

140

110

8,5

280

355

470

380

4,2

140

175

235

190

11,8

395

495

660

525

5,9

195

245

330

265

22,0

730

915

1220

980

11,0

365

460

610

490

38,6

1290

1610

2140

1710

19,3

645

805

1070

855


De totaaloplossing

29


8 7 6 5 4 3 2 H in mm. H= H = 110 H = 100 H = 90 8 H= 0 70 H= 60 H= 50

100 9 8 7 6 5 4

H=

3

H=

40

30

2

debiet q = Q/b goot in l/s

H=

10 9 8 7 6 5

H=

20

10

4 3 2

1 1

1/ 2

1/ 1/ 1/ 1/ 1/ 1/ 1/ 1/ 4 5 6 7 8 9 10 3

1/ 20

1/ 1/ 1/ 1/ 1/ 1/ 30 40 50 60 70 100

1/ 500

1/ 1000

1/ 5000

1/ 10.000

waterspiegelverhang

(afbeelding 6.6). Het beste is om NTR

belast en ontstaan inwendige overdruk-

voor rechthoekige goten bij

3216 te volgen en de waterspiegel-

ken. Deze overdrukken zouden ontspan-

verschillende waterstanden.

verhanglijn niet hoger te laten zijn dan de

nen moeten worden via de ontspannings-

bovenkant van de buis. Met andere

leidingen van de binnenrioolsystemen en

woorden: het bodemverhang van de

via de hemelwaterstandleidingen. Veel

grondleiding is bepalend (te berekenen

hemelwaterstandleidingen worden echter

met afbeelding 6.5). Hierdoor zal overlast

voorzien van een stankafsluiter. Blijft dus

in de aangesloten leidingen vanaf de

alleen ontluchting via de ontspannings-

begane grond tijdens zware regenbuien

leiding van het afvalwatersysteem. Bij een

worden voorkomen.

vol straatriool door veel regen zal dikwijls

Afb. 6.4 Relatie tussen debiet en verhang

de hemelwaterafvoer van het beschouw-

30

TEL. 0523-28 81 65

6.6 Ontlastconstructies

de gebouw ook op volle toeren werken.

Bij gemengde rioolstelsels worden hemel-

Bij gecombineerde leidingen kan dan een

water en afvalwater gezamenlijk afge-

hydraulische afsluiting ontstaan t.g.v. de

voerd. De huisaansluitleiding mag in dat

hemelwaterafvoer. Hierdoor ontstaat

geval ook gecombineerd worden. Voordat

overdruk of zelfs waterpeilstijging in de op

de regenwaterafvoer gecombineerd

de grondleiding aangesloten leidingen.

wordt met de afvalwaterafvoer moet een

Voorgeschreven is een ontlastconstructie,

ontlastconstructie worden ingebouwd. Bij

voordat de hemelwaterafvoer op de afval-

grote regenval is het straatriool zwaar

waterleiding wordt aangesloten. Wordt de

FAX 0523-28 86 78



5000

1000 900 800 700 600 500

4000

400

3000

300

2000

200

2500

150

1000

100 90 80 70 60 50

10.000

1/1 1/1,5 1/2 1/2,5 1/3 Wandruwheid van het systeem K = 1 mm

1/4

500 400

50 ø2

ø2

ø1

00

60

25 ø1

10 ø1

0 ø9

5 ø7

ø6

ø5

3

0

1/5

1/10 Maximaal toegestaan volgens NEN 3215

1/15 1/20 1/25 1/30

40

300

30

200

20

150

15

100

10 9 8 7 6 5

1/100

4

1/250 1/300

50 40 30

afschot mm/mm =

wrijving Pa/m1

1/40 1/50

1/150 1/200

3

1/400

20

2

15

1,5

10

1

1/500

1/1000 0,1

0,2

0,3 0,4 0,5

0,7

1

2

3

4

5 6 7 8 910

20

30

40 50

70

100

200

300

Q in l/s Capaciteit van liggende PVC en PE leidingen hemelwater met wrijving(sverlies) of (bodem) verhang.

a

bovenkant dak onderkant goot

drukv

erhan

glijn

Z1 D Z

Z2 Z3 bodemverh

ang

Z1 = i1 x L1 Z2 = i2 x L2

i ≤ 70 mm/m i mm/m in grafiek a ≥ D, minimaal 100 mm

Z3 = i3 x L4 L1

L2

L3

Afb. 6.5 Capaciteit van liggende PVC en PE leidingen hemelwater met wrijving(sverlies) of bodemverhang.


De totaaloplossing

31


druk in de hemelwateraansluitleiding te

In dit geval kunnen desgewenst de stank-

grootte van de buffer kan Wavin een

hoog of vindt drukverhoging plaats vanuit

afsluiters onderaan de hemelwaterstand-

advies uitbrengen. Het is onmogelijk de

het straatriool, dan kan de hemelwater-

pijp gewoon toegepast worden.

buffer zo groot te kiezen dat er nooit

aansluitleiding ontlast worden. In de ont-

overstort zal plaats vinden. Bij elk infiltratiesysteem zal daarom altijd een over-

afsluiter met een 100 mm waterslot aan-

6.7 Het infiltreren van hemelwater

wezig zijn om stank vanuit het gecombi-

Hemelwater van daken en het water van

worden.

neerde riool tegen te houden. De stankaf-

opritten en terrassen is onder omstandig-

Om te voorkomen dat de grond en het

sluiter onderaan de hemelwaterstandlei-

heden uitstekend te infiltreren.

geotextiel om de buffer dicht slaat, moet

lastconstructie (of erna) moet een stank-

ding vervalt in dit geval. Bij ontlastconstructies wordt veelal gedacht aan putjes.

stortvoorziening aangebracht moeten

organisch materiaal gescheiden worden Voordelen van infiltratie zijn:

Deze zijn echter niet praktisch: ze moeten

van het regenwater. Dit kan met de volgende maatregelen:

op of iets boven straatpeil of maaiveld

Regenwater behoeft niet te worden

1. geen bladvanger in de goot

een rooster hebben waar het water uit

afgevoerd

2. gebruik van bladscheiders voor grof

kan stromen. Waar water uit kan, kunnen

Regenwater wordt toegevoegd aan

ook water en vuil naar binnen; zo'n put

het grondwater waardoor minder

vervuilt dus snel, ook al omdat het water-

verdroging optreedt

slot de vervuiling zal bevorderen. Er zijn

Door de korte transportafstand is de

betere oplossingen dan een ontlast- of

kans op vervuiling van het regenwater

Infiltratie kan alleen plaats vinden als de

overstortput:

klein; er behoeft geen reiniging plaats

bodem dit toestaat: de grondwaterstand

te vinden

moet lager zijn dan de onderkant van de

Laat hemelwater en afvalwater gescheiden blijven tot in het

vuil (bladeren, takken) 3. plaatsing van een zandvangput voor kleiner vuil.

infiltratie-unit en de grond moet redelijk

gemengde straatriool.

Het principe van infiltratie is eenvoudig:

waterdoorlatend zijn. De doorlatendheid

Geef iedere hemelwaterstandleiding

Het regenwater wordt ontdaan van grof

van de grond wordt uitgedrukt in een k-

een eigen ontlastconstructie

vuil en naar een ondergrondse buffer

waarde. Om te kunnen infiltreren is een

(zie voorbeeld, afbeelding 6.7). Hierbij

geleid van waaruit het langzaam in de

k-waarde van minimaal 1 à 2 (m/24h)

zal de ontlasting van hemelwater op

bodem zakt. Afhankelijk van het aantal

nodig. Zandgrond is in het algemeen

eigen terrein plaatsvinden. Het aantal

toegestane en mogelijk schone regen-

redelijk tot goed doorlatend. Indien de

overstortingen blijft beperkt en is

wateroverstorten wordt de inhoud van de

k-waarde laag is (klei, leem) dan kunnen

nauwelijks merkbaar.

buffer bepaald. Met betrekking tot de

maatregelen getroffen worden om door

HWA

standleidingen afvalwater HWA

maximaal toegestane stijghoogte of drukverhanglijn ontlastconstruktie

maximaal toegestane stijghoogte of drukverhanglijn (NEN 3215) aanbevolen drukverhanglijn (NPR 3216)

Afb. 6.6 Drukverhanglijn in gecombineerde grondleiding voor afvalwater en hemelwater.

32

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



middel van drainagezand rond de infiltra-

stoffen afgeven. Beton(dakpannen) en de

tie-unit contact te maken met een goed

meeste kunststoffen zijn daarom geschikt

doorlatende grondlaag of kan afgezien

om te worden gecombineerd met een

worden van infiltreren.

infiltratiesysteem.

Vele soorten vuil hebben de neiging zich

Vet- en olieachtige stoffen en benzine

aan slib en zand te binden. PAK ‘s en

mogen nooit in het infiltratiesysteem

metalen als koper, zink en lood zullen

gebracht worden. Niet alleen is dit

daarom gedeeltelijk in de zandvangput

schadelijk voor de bodem, maar zij kun-

achter blijven. Onderzoek heeft uitgewe-

nen bovendien de werking van het sys-

zen dat PAK ‘s en metalen die in de infil-

teem verstoren.

tratievoorziening terechtkomen, uiteinde-

Om bij flinke regenval snel water te kun-

lijk in het zand rondom de buffer achter

nen toevoeren naar de infiltratievoorzie-

blijven tot een afstand van maximaal 0,5

ning, dient deze goed te worden ontlucht.

m. Dat betekent dat een ernstige

Bij woningen zal ontluchting van de infil-

bodemverontreiniging over een groot

tratievoorziening meestal plaats vinden

oppervlak niet is te verwachten.

via de bladscheiders. Bij grotere gebou-

Desondanks kan men beter voorkomen

wen is ontluchting via de bladscheiders

dat metalen en PAK ‘s in de bodem

niet altijd voldoende en dient een extra

terecht komen en moet men voor dakbe-

ontluchting op de infiltratievoorziening te

dekking en dakgoot zo veel mogelijk

worden aangebracht. De ontluchting

materialen kiezen die geen schadelijke

dient tevens als overstort.

11- bladscheider - bladscheider 2 - zandvangput

2 - zandvangput - infiltratie-voorziening 43- geotextiel - geotextiel 54- grondwaterstand 5 - grondwaterstand 3 - infiltratievoorziening

hwa buiten de gevel

hwa buiten de gevel

1

2

3 4

5

straatpeil

hwa hwa binnen binnen de de gevel gevel

Afb. 6.7 Ontlastconstructie in iedere

Afb. 6.8 Principe van een infiltratiesysteem.

hemelwaterleiding.


De totaaloplossing

33

Technisch Handboek Binnenriolering Huisaansluitleidingen

7. Huisaansluitleidingen

Gescheiden of gecombineerde afvoeren

Als rechtstreeks wordt aangesloten op

worden via huisaansluitleidingen aange-

het regenwaterriool van een gescheiden

sloten op het straatriool. Voor de con-

rioolstelsel en de hoeveelheden regenwa-

structies en andere gegevens verwijzen

ter zijn groot, dan is ook in de aansluitlei-

wij naar het Wavin Technisch Handboek

ding een ontlastput aan te bevelen.

Huis- en kolkaansluitleidingen.

In zo'n put is geen stankafsluiter nodig.

Hoewel huisaansluitleidingen bij de bui-

Hemelwater van daken kan en mag soms

tenriolering behoren, zijn er toch enkele

worden geloosd op naburig oppervlakte-

punten van belang. Voor zover vereist of

water.

gewenst, worden voor de aansluiting op het straatriool voorzieningen getroffen om

Een andere mogelijkheid is het relatief

ongewenste stoffen te verzamelen die

schone dakwater en het water van een

periodiek verwijderd of bemonsterd

terras of oprit te infiltreren als de bodem-

kunnen worden via:

gesteldheid dit toelaat (zie 6.7).

slibvangputten vetvangputten olie- en benzineafscheiders zetmeelafscheiders monsternameputten

34

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78


Technisch Handboek Binnenriolering Materiaaleigenschappen en materiaalkeuze

8. Materiaaleigenschappen en materiaalkeuze

nue grote hoeveelheden heet water is de

8.3 Slagvastheid

grens voor PVC op 70°C te stellen en

Op plaatsen waar de leiding veel of

voor PE op 100°C (denk ook aan gebruik

gemakkelijk gestoten of geslagen kan

van stoomlansen bij verstoppingen door

worden, kan beter PE worden toegepast.

vet). Bij lagere temperaturen en vorst

Zulke plaatsen zijn o.a. in lage opberg-

wordt PVC sterk slaggevoelig (bros), PE

ruimten, tegen kolommen in fabriekshal-

niet. Bij temperaturen lager dan 0° à 5°C

len, onderzijde van hemelwaterstandlei-

moet PVC niet meer verwerkt worden, bij

dingen tegen gevels, enz.

PE moet dan aandacht besteed worden

Ook moet rekening worden gehouden

aan condensvorming tijdens het moflas-

met de slaggevoeligheid van PVC bij het

sen (zie Hoofdstuk 13, Montage).

storten van beton bij lage temperaturen.

8.2 Chemische bestendigheid

8.4 Brandgevoeligheid

PVC en PE zijn beiden bestand tegen de

wordt aangegeven in de bijdrage tot

in huishoudelijk afvalwater voorkomende

brand van zeer zwak (klasse 1) tot vol-

chemische bestanddelen en tegen de

doet niet (klasse 5).

zuurgraad in de overloop van Hoog

PE en PP is klasse 4 (sterke bijdrage).

Rendement CV-ketels.

PVC is klasse 2 (zwakke bijdrage) of klas-

De brandgevoeligheid van een materiaal

se 1 (afhankelijk van de dikte van de test-

Voor binnenriolering is een aantal materialen toepasbaar. Het meest gebruikt wor-

PVC is bestand tegen de meeste wateri-

plaat). Beide mogen bijna overal worden

den PVC en PE. Ook worden toegepast

ge oplossingen van zuren, basen, zouten

toegepast. In stookruimten mogen alleen

de kunststoffen PP(C) en ABS en metalen

en tegen in water oplosbare oplosmidde-

niet-brandbare materialen worden toege-

leidingen van verzinkt staal en mofloos

len. Het is niet bestand tegen aromati-

past. Voor vluchtwegen mogen alleen

gietijzer (SML).

sche en gechloreerde koolwaterstoffen.

onbrandbare materialen worden toege-

PE is bestand tegen waterige oplossin-

past of de buizen moeten bekleed wor-

De keuze wordt bepaald door de toepas-

gen van zuren, basen, zouten en veel

den met onbrandbaar materiaal. Via lei-

sing, de prijs inclusief montage en de ver-

organische oplosmiddelen. Het is niet

dingen mag geen branddoorslag of

krijgbaarheid van complete leidingsyste-

geschikt voor geconcentreerde, oxyde-

brandoverslag plaatsvinden. PE en PP

men.

rende zuren.

kunnen zelf branden (als een zacht bran-

Voor PVC, PE en PP zijn door de fabri-

PVC en PE zijn ongevoelig voor alle pH-

PP door brandwerende muren of vloeren

kanten systemen opgezet voor recycling.

waarden. In het algemeen kan gesteld

wordt geleid, wordt de buis voorzien van

Zaagresten of oude leidingen uit bijvoor-

worden dat de chemische bestendigheid

een brandmanchet.

beeld slooppanden kunnen na een

van PE breder is dan die van PVC met

PVC is een zelfdovend materiaal; het kan

geschikt verwerkingsproces opnieuw als

name als het oliën en benzineachtige

pas zelf branden boven 450°C. Tot die

grondstof ingezet worden voor het produ-

stoffen betreft.

tijd zal het alleen branden als het in aan-

ceren van nieuwe leidingen. Dit bespaart

Bij gebruik van hulpstukken met rubberaf-

raking komt met vlammen van andere

grondstoffen en voorkomt onnodige

dichtingen moet rekening worden gehou-

brandbare materialen. Bij een tempera-

milieubelasting.

den met de chemische bestendigheid

tuur boven 450°C zijn ruimtes niet meer

van het gebruikte rubber. De rubbers zijn

betreedbaar. De koolmonoxyde-

Hieronder worden enkele criteria en

veelal afgestemd op de chemische

concentratie van alle brandende materia-

materiaaleigenschappen genoemd die de

bestendigheid van het gebruikte

len bepaalt de toxiciteit van rookgassen.

materiaalkeuze bepalen.

materiaal.

De hoeveelheid zoutzuurgas die vrijkomt

dende kaars). Als niet-omkokerde PE en

bij de verbranding van PVC is in vergelij-

8.1 Gedrag bij bepaalde temperaturen

Bij de materiaalkeuze moet ook rekening

king met het totaal van alle rookgassen

worden gehouden met het gebruik van

verwaarloosbaar klein, omdat PVC niet uit

Discontinue kan PVC tot 90°C toegepast

reinigingsmiddelen. Voor meer informatie

zichzelf brandt of blijft branden. Bij proe-

worden. Dit wordt getest met de zoge-

neem s.v.p. contact op met Wavin

ven door beton van 120 en 180 mm dik

naamde cyclusproef. Bij lozing van conti-

Nederland B.V.

is gebleken dat bij de vereiste testtempe-


De totaaloplossing

35

Technisch Handboek Binnenriolering Materiaaleigenschappen en materiaalkeuze

raturen de branddoorslag in minuten

8.5 Verbindingstechniek

8.6 Conclusie

varieert van 45 min. bij Ø 50 mm tot 10

Alle kunststoffen kunnen met behulp van

Uit het oogpunt van functionaliteit, prijs,

minuten bij Ø 110 mm.

rubberringverbindingen verbonden wor-

compleetheid, gedrag bij brand, chemi-

Bij de voor de test vereiste vlamdichtheid

den. Omdat rubberringverbindingen niet

sche bestendigheid en verwerkbaarheid

varieert de branddoorslag van 60 minuten

trekvast zijn, kunnen deze zeker bij afwis-

is PVC het meest gekozen materiaal. Is

bij Ø 50 mm tot 35 minuten bij Ø 110

selende temperatuurbelasting los schie-

een bredere chemische bestendigheid of

mm.

ten. Dit moet met behulp van een combi-

bestandheid tegen discontinue lozingen

natie van vastpunt- en glijbeugels verhin-

boven 90°C of continue lozingen boven

Hieruit blijkt dat PVC zeker zo goed is als

derd worden en dit vraagt bijzondere

70°C vereist, dan wordt PE gekozen.

bijvoorbeeld gietijzer, dat door thermische

aandacht.

invloeden kapot springt en open gaten in muur of vloer veroorzaakt.

PE kan trekvast verbonden worden met

Onbeschermde PVC-leidingen bezitten

behulp van lasverbindingen (PE en PP

dus een zekere brandwerendheid die

zijn niet echt goed te lijmen). Een stuiklas-

soms beter is dan de wand of de vloer

verbinding (stompe las) geeft een inwen-

waar de leiding door heen gaat. De

dige ril die bij het transport van vuil water

brandwerendheid kan nog verder worden

minder gewenst is.

vergroot door toepassing van mantelbuis, brandmanchet, isolatie van de leiding en

Electrolasmofverbindingen zijn goed

omkokering.

toepasbaar, maar relatief duur. PVC laat zich uitstekend verlijmen en er zijn lijmfittingen in alle maten en soorten beschikbaar. Lijmen is een goedkope en eenvoudige verbindingstechniek maar, zoals bij alle verbindingstechnieken, behoort men er pas aan te beginnen na een goede instructie door een ervaren monteur of door een externe deskundige.

36

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78


Technisch Handboek Binnenriolering Geluid

9. Geluid

De eisen die gesteld worden aan geluids-

telijk gewicht en een dikke wand gunstig.

beperking staan vermeld in NEN 1070 en

Contactgeluid is een lastig fenomeen.

NPR 5075. Bij leefruimten in een aan-

Door contactgeluid gaan alle materialen

grenzende woning mag 30 dB(A) en bij

die met elkaar in contact zijn meetrillen,

onderwijs- en werkruimten mag 35 dB(A)

er vindt weinig demping plaats en er kan

niet overschreden worden. Om te vol-

zelfs versterking optreden. Naarmate de

doen aan deze waarden heeft Wavin een

E-modulus van een materiaal lager is,

speciaal geluidsarm afvoersysteem,

vindt minder verspreiding van geluid

Wavin AS, in haar programma opgeno-

plaats. Om contactgeluid te beperken, is

men. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op

het belangrijk dat buiswanden geen con-

het ontstaan en de overdracht van geluid

tact maken met elkaar of met andere

bij afvoerleidingen en de maatregelen die

lichamen.

getroffen kunnen worden om geluids-

ASTOLAN®, het materiaal waarvan

overlast te beperken.

Wavin AS gemaakt is, combineert op

dB(a)

58

60

52 50

40 31,5 30

27,5

20

10

unieke wijze een aantal positieve eigen-

9.1 Het ontstaan van geluid

schappen: het heeft een hoog soortelijk

In een buis met stromend water ontstaat

gewicht, een dikke wand en een relatief

op verschillende manieren geluid: stroom-

lage E-modulus. De expansiecompen-

geluiden van water en lucht, botsings-

sator zorgt ervoor dat een WAVIN AS

geluiden van water op water en van

buis geen direct contact heeft met de

water op de buiswand. Het bestrijden van

volgende buis. De buizen moeten beves-

geluidsoverlast bij rioleringsleidingen kan

tigd worden met beugels voorzien van

alleen door een combinatie van maatre-

rubberinlage, zodat zo weinig mogelijk

gelen, waarbij de belangrijkste is: het

geluid wordt overgedragen naar muren

zoveel mogelijk voorkomen van het ont-

en vloeren. Deze muren en vloeren moe-

staan van geluid. Daarom dient bij het

ten bij voorkeur een grote massa bezitten

ontwerp en de installatie van een riole-

waardoor deze moeilijk in trilling is te

ringsleiding gezorgd te worden voor een

brengen.

1

2

3

4

Geluid standleiding 1 = PVC zonder ommanteling, leiding in meetruimte. 2 = Wavin AS zonder ommanteling, leiding in meetruimte 3 = PVC met schacht van cellenbeton (56 kg/m2) 4 = Wavin AS met schacht van cellenbeton (56 kg/m2)

optimale uitvoering: weinig botsingen (dus een goede leidingloop) en een

Een beruchte geluidsbron is de overgang

goede beluchting die ervoor zorgt dat het

van de standleiding naar de liggende

water onbelemmerd kan stromen om

horizontale leiding. Het Wavin AS - pro-

borrelen en snelheidsverschillen tegen te

gramma levert een combinatie van hulp-

gaan. De buis moet beschikken over een

stukken zodat deze overgang vloeiend en

blijvend gladde wand om onregelmatig-

met weinig scherpe richtingsveran-

heden in de stroming te voorkomen.

deringen verloopt. Bovendien wordt dit deel bij Wavin AS volledig vrij in rubber

9.2 De overdracht van geluid

gehangen en niet voorzien van beugels.

Hoe goed een leidingloop ook gekozen

afvoerleiding niet open door een verblijfs-

wordt, er zal altijd geluid ontstaan.

ruimte lopen. Probeer daarom bij de inde-

Geluidsoverdracht vindt op twee manie-

ling ervoor te zorgen dat leidingen zo ver

ren plaats: door de lucht (luchtgeluid) en

mogelijk verwijderd blijven van ruimten die

door vaste lichamen die met elkaar in

geluidsarm moeten blijven. Er dient mini-

contact zijn (contactgeluid). Om over-

maal één tussenwand tussen een leiding

dracht van geluid door de lucht te beper-

en een verblijfsruimte aanwezig te zijn.

Zelfs met al deze maatregelen mag een

ken, is een zware tussenwand nodig. Hoe lichter een buiswand is hoe gemakkelijker luchtgeluid van binnen naar buiten treedt. Daarom is een hoog soor-


De totaaloplossing

37

Technisch Handboek Binnenriolering Geluid

9.3 Geluidsreducerende maatregelen 1. Afvoerleidingen niet in de buurt van

9.4 Lozingstoestellen Geluid vanaf lozingstoestellen kan worden 6. Een rubberinlage in de beugels

beperkt door:

verblijfsruimten situeren, in geen geval

voorkomt overdracht naar de wand.

deze vrijelijk door verblijfsruimten

Leidingen mogen nooit direct contact

trillingsisolatie en trillingsisolerende

leiden.

maken met wanden of andere

bevestiging van de toiletpot

materialen.

ontdreunen door dempingsmateriaal

2. Een goede leidingloop en een goede beluchting zorgen voor

7. Vastzetten aan een zware wand dempt contactgeluid

Vallend afvalwater zoveel mogelijk in

(bij voorkeur > 220 kg/m ).

etappes vloeiend omleiden, een abrupte omleiding is geluidstechnisch nadelig Bij de voet van de standleiding gebruikmaken van een kalmerings-

2

8. Geen beugels in botsingszones plaatsen.

maar op de constructiewand worden bevestigd. 11. Alle muur- en plafonddoorvoeren

bevelen

moeten voorzien worden van

Afvoerleidingen zo dimensioneren en

steenwol of ander elastisch materiaal.

installeren dat naast het afvalwater,

Dit voorkomt direct contact tussen

lucht vrij kan circuleren.

leiding en wand en overdracht van

Een geleidelijk verlopend verloopstuk

luchtgeluid van de ene ruimte naar de

veroorzaakt minder geluid dan een

andere ruimte langs de leiding. 12. Indien een leidingkoker aanwezig is,

Aansluiting op verzamelleiding of

de schachtwand aan binnenzijde

grondleiding, bij voorkeur via

voorzien van absorberend materiaal

zijaansluiting. Is een bovenaansluiting

(glaswol).

onvermijdelijk, dan onder een hoek.

perlator. Voor details: zie NPR 5075.

overdracht door lucht. leidingen niet aan de voorzetwand,

inzetverloopstuk.

wand of door toepassing van een

10. Bij voorzetwandconstructies moeten

van de standleiding naar de liggende bochten 45˚ met lange benen aan te

door kleine hoek van aanstraling met

9. Een (zware) tussenwand dempt

traject van 250 mm bij de overgang leiding. Hierbij is het gebruik van 2

onder baden en douchebakken beperken geluid van waterstralen

weinig geluidsopwekking:

13. Bij liggende leidingen onder een

Onderaan de standleiding kan de as

verlaagd plafond de bochten en aan-

van de liggende leiding ongeveer 1xD

sluitingen extra isoleren met loodfolie.

verschoven liggen ten opzichte van de as van de

Omdat ook de wijze van montage invloed

standleiding. Hierdoor blijft het water

heeft op het ontstaan van geluid, is het

beter aan de wand kleven en zal

aan te raden het montagewerk alleen te

minder geluid ontstaan.

laten uitvoeren door goed opgeleide

3. Een kunststof buiswand is en blijft

monteurs.

glad zodat geen verstoringen van stromingen optreden. 4. De speciale ASTOLAN® buiswand

Indien bovenstaande maatregelen consequent worden doorgevoerd, zal in het

voorkomt luchtgeluid en

algemeen geen aanvullende geluidisolatie

contactgeluid.

nodig zijn.

5. De Wavin AS expansiecompensator voorkomt overdracht van contactgeluid.

38

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78


Technisch Handboek Binnenriolering Instorten in stookbeton en extrusiekrimp

10. Instorten in stookbeton en extrusiekrimp

PVC- en PE-leidingen kunnen uitstekend in betonvloeren en wanden gestort worden (zie ook Hoofdstuk 12, Installatie). In zogenaamd stookbeton of bij tunnelbouw wordt soms zeer heet gestookt om de volgende dag weer te kunnen ontkisten. Ook kan een temperatuurmeter die de branders aanstuurt, defect raken. Verder is het mogelijk dat de besturing van de branders plaatsvindt in de buitenste tunnelelementen, omdat die het snelst afkoelen. De temperatuur in de ingesloten tunnels kan dan aanzienlijk hoger zijn. Voor kunststof leidingen is hierbij de extrusiekrimp van belang. Extrusiekrimp is de eenmalig optredende krimp die gemeten kan worden als de buis is verhit en weer is afgekoeld. De grenzen worden bepaald in de normen bij vastgestelde temperaturen en zijn: bij 150°C

max. 5%;

bij 90°C

max. 2%;

Voor PE:

bij 110°C

max. 3%.

Tijdens verwarming van de vloeibare beton wil de buis uitzetten. Dit is slechts in beperkte mate mogelijk omdat het leidingwerk op verschillende plaatsen is gefixeerd en (het gewicht van) de betonexpansie verhinderd. Na hard worden van het beton, wil de buis krimpen als gevolg

5 Extrasiekrimp (%) 3 k

Voor PVC:

3k 3k 3k 3k

4

PVC, als 3 k 150˚C = 5% (toegestaan) PVC, gemeten aan buis PE, als 3 k 110˚C = 3% (toegestaan) PE, gemeten aan buis

3 2 betonstookgrens

1

van thermische krimp en extrusiekrimp. Het uitgeharde beton verhindert dat, omdat de leiding vast zit door moffen, bochten, T-stukken e.d. en er ontstaan

0 50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

T ˚C

dus trekspanningen in de buis. De trekspanning kan bij de fittingen zorgen voor spanningsconcentratie waardoor breuk

Afb. 10.1 Toegestane en normaal aanwezige extrusiekrimp in PVC en PE afvoerbuizen.

kan optreden, met name T-stukken zijn gevoelig voor spanningsconcentratie. De mate waarin extrusiekrimp op wil tre-

ratuur van de buizen niet hoger mag wor-

ring veiligheidshalve soms 'getemperd' of

den, is afhankelijk van de maximaal

den dan 80 à 90°C om alle risico's te

'uitgegloeid'. Dat wil zeggen dat ze tij-

bereikte temperatuur.

vermijden. Omdat de variatie in tempera-

dens of na het fabricageproces (extrusie)

Hierin is te zien dat als voor PVC bij

tuur in het beton nogal groot kan zijn, is

een warmtebehandeling ondergaan,

150°C en voor PE bij 110°C de maximaal

gesteld dat de gemeten temperaturen

waardoor de extrusiekrimp er grotendeels

toelaatbare extrusiekrimp is bereikt, deze

niet hoger dan 50 à 60°C mogen zijn.

wordt uitgehaald.

bij 80 à 90°C slechts respectievelijk maxi-

Hogere temperaturen zijn overigens ook

maal 0,3% en 0,7% bedraagt. In de prak-

niet goed voor de kwaliteit van het beton.

tijk zijn de aan buis gemeten waarden

Omdat de krimp bij PE hoger is dan bij

nog veel lager. Duidelijk is dat de tempe-

PVC, worden PE-buizen voor binnenriole-


De totaaloplossing

39

Technisch Handboek Binnenriolering Milieubelasting en ketenbeheer

11. Milieubelasting en ketenbeheer

Riolering voert schadelijke stoffen af naar plaatsen waar ze onschadelijk worden gemaakt voor ons leefmilieu (rioolzuiveringsinrichtingen). Daarmee heeft dit buizenstelsel een belangrijke functie op het gebied van de volksgezondheid. Een goed stelsel moet volkomen dicht zijn om te voorkomen dat de omgeving wordt vervuild. Kunststof rioleringssystemen voldoen wat dat betreft aan de hoogste eisen. De gebruikte materialen moeten echter ook aan een aantal andere eisen voldoen: Zij mogen de omgeving (het milieu) niet vervuilen. Noch PVC, noch PE, noch PP vervuilen het milieu tijdens de gebruiksfase als rioleringstelsel. Het materiaal geeft géén schadelijke stoffen af. Het beste bewijs hiervoor is het grootschalige gebruik van PVC en PE als materiaal voor drinkwaterleidingen. Als het afvalwater hoge concentraties oplosmiddelen bevat kunnen PP en PE deze stoffen

voor een deel uit aardolie afkomstig

hebben nog niets aan bruikbaarheid

in kleine hoeveelheden doorlaten. Bij

is. Niet-kunststof materialen bevatten

ingeboet.

dit verschijnsel, permeatie geheten,

geen aardolie als grondstof, maar

dringen de oplosmiddelmoleculen

verbruiken dikwijls meer energie

Aan het einde van de levensduur mag

tussen de kunststof moleculen in en

tijdens het productieproces van de

het milieu niet door het product

kunnen zich zo door de buiswand

buizen en hulpstukken. Voor de voor

worden belast.

verplaatsen. Bij gewoon afvalwater

binnenriolering toegepaste materialen

Als een kunststof buis wordt

treedt dit verschijnsel niet op. PVC is

geldt, dat de totale hoeveelheid

afgedankt kan deze gestort, verbrand

in vergelijking met PE en PP niet

energie bij kunststof producten

of hergebruikt worden. De

permeabel.

gunstig afsteekt bij de niet-kunststof

gebruikelijke kunststoffen voor zowel

producten.

binnen- als buitenriolering zijn

De benodigde energie om een

40

biologisch inert. Dit houdt in dat zij

product te vervaardigen mag niet te

Hoe langer de levensduur, hoe beter

geen enkele invloed uitoefenen op

hoog zijn. De totale hoeveelheid

voor het milieu.

micro-organismen. Mochten deze

energie die nodig is om een product

De oudste binnenrioleringsbuizen (van

materialen in de afvalfase (bijvoor-

te vervaardigen, is een belangrijk

PVC) zijn in gebruik sinds het begin

beeld als restmateriaal of als afval bij

aspect in relatie tot de milieubelasting.

van de jaren zestig. Met de opkomst

renovatie) gestort worden, dan zullen

Kunststoffen worden geproduceerd

van wasmachines steeg de

zij het milieu niet belasten. Bij kunst-

uit aardolie. PE en PP zijn voor 100%

temperatuur van het geloosde

stoffen geldt tevens dat deze materia-

afkomstig van aardolieproducten,

afvalwater. Toen bleken de tot dan toe

len bij verbranding in vuilverbrand-

terwijl PVC voor minder dan 50% uit

gebruikte PVC buizen te dun. Vanaf

ingsinstallaties een groot deel van de

aardolieproducten bestaat. Daarnaast

die tijd, dat wil zeggen tweede helft

energie leveren die nodig is om de

is voor het produceren van het

van de jaren zestig, zijn de huidige

oven te verwarmen. Beide methodes

eindproduct energie nodig, die ook

wanddiktes toegepast. Deze buizen

geven weinig milieubelasting maar zijn

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78


Technisch Handboek Binnenriolering Milieubelasting en ketenbeheer

toch niet aan te bevelen omdat het een onnodige verspilling van goed materiaal met zich meebrengt. Een gesloten ketenbeheer met producten in dezelfde toepassing geeft de laagste milieubelasting. Sinds eind jaren tachtig is voor PVC en PE een compleeet systeem van ketenbeheer in bedrijf waaraan de meeste Nederlandse kunststof leidingproducenten deelnemen. Van afgedankte producten worden nieuwe rioleringsbuizen vervaardigd, die volledig voldoen aan de geldende KOMO eisen. Voor PVC worden deze buizen o.a. aangeduid als Ultra-3. Omdat bij deze buizen een groot gedeelte van het materiaal uit gerecycleerd PVC bestaat, waarvoor geen nieuwe aardolie nodig is, is de totale hoeveelheid energie, nodig om zo'n Ultra-3 buis te produceren aanmerkelijk lager dan voor een buis uit uitsluitend nieuw materiaal. Ultra-3 buizen zijn daarmee wat mileubelasting betreft nog beter dan gewone PVC-buizen. Voor gedetailleerde informatie over het milieu en de vergelijking met andere materialen is bij Wavin meer informatie te krijgen.


De totaaloplossing

41

Technisch Handboek Binnenriolering Installatie

12. Installatie

De installatie van afvoerleidingen kan

5

onderverdeeld worden in het installatie-

3

4

6

8 10

20

40

60 80 100

200

400 600 800 1000

2000

4000 6000

4

5 4

problemen en met zo min mogelijk onderhoud zijn functie kan vervullen. Ook wijzigingen in het gebruik, zoals lozingsfrequentie of mediumtemperatuur door aanpassingen of renovaties, moet het

15

50

2,8 2,6 2,4 2,2

ø3

ø2

00

60

ø2

ø1

25

5

ø9 0 ø1 1 ø1 0

3

ø7

ø6

0

ø5

2

0

3

2,8 2,6 2,4 2,2

ø4

nig zijn dat het leidingsysteem zonder

3

ø3

kelijke montage. De installatie moet zoda-

beugelafstand in m

ontwerp en de aanleg met de daadwer-

2

2

1,8

1,8

1,6

1,6

1,4

1,4

1,2

1,2

1

1

0,9 0,8

0,9 0,8

0,7

0,7

systeem goed kunnen opvangen.

0,6

0,6

Belangrijkste voorwaarde is dat het sys-

0,5

0,5

teem goed bestand is tegen de belastin-

0,4

0,4

gen die kunnen optreden tijdens aanleg

3

4

6

8 10

20

40

60 80 100

200

400 600 800 1000

2000

4000 6000

ophangkracht in beugel (N) (10N is 1kg)

en gebruik. Dit zijn o.a.: belasting door vulling en eigen gewicht; opdrijfkrachten bij instorten in betonvloeren en soms bij grondleidingen; krachten t.g.v. lengtever-

Afb. 12.1 Relatie tussen beugelafstand, buismiddellijn en ophangkracht bij gevulde PVC en PE leiding.

anderingen door temperatuurswisselingen. Hierdoor wordt een aantal eisen gesteld aan het installatieontwerp Voor in beton te storten PVC-leidingen

met losse componenten opgebouwd om

wordt veelal de lijmverbinding gekozen;

de lengteveranderingen als gevolg van

manchetverbindingen zijn meer dan vol-

temperatuurwisselingen (-20°C tot +50°C

doende dicht om ingestort te kunnen

in de zon) goed te kunnen verwerken.

12.1.1 Verbindingen

worden, maar het betonstorten kan de

Dakgootdelen worden tot een maximale

PVC kan zeer goed gelijmd en PE kan

niet-trekvaste verbinding uit elkaar drijven,

lengte verbonden door lijmverbindingen

zeer goed gelast worden. Beide materia-

net als het in trilling brengen van buis en

of met behulp van rubberafdichtingen.

len zijn ook goed te verbinden met

hulpstuk met de betontrilnaald.

manchetafdichtingen. Het verschil is dat

Bij toepassing van niet-trekvaste man-

12.1.2 Beugels

lijmen lasverbindingen trekvast zijn en

chetverbindingen in te storten beton, is

Beugels moeten voldoende sterk zijn om

manchetverbindingen niet, tenzij er spe-

het aan te bevelen de leidingen goed vast

de compleet gevulde leiding te kunnen

ciale maatregelen worden genomen. De

te zetten aan verankerde beugels. Als

dragen. In afbeelding 12.1 is de optre-

keuze trekvast of niet-trekvast heeft ver-

indringen van speciewater ongewenst is,

dende ophangkracht voor gevulde PVC-

gaande consequenties voor de beves-

kan de verbinding met tape of glijmiddel

en PE-leidingen weergegeven bij diverse

tiging van de leidingsystemen. Bij een

afgedicht worden.

beugelafstanden. Beugels kunnen een

en aan de montage.

12.1 Ontwerp

niet-trekvast systeem moet ieder hulpstuk

verschillende functie hebben, namelijk:

of ieder buisdeel met een fixpuntbeugel

De lasverbindingen bij PE kunnen zijn

geleiden, klemmen of fixeren.

worden vastgezet, zodat lengteverande-

stuik- (of stomp-) lassen en elektromof-

De geleidebeugel dient het gewicht van

ringen van de leiding in de verbindingen

lassen. Bij het stuiklassen ontstaan aan

de leiding te dragen. Als de leiding uitzet

kunnen uitwerken. In een aantal Europese

de buiten- en aan de binnenzijde van de

of krimpt, moet deze door de beugel

landen worden niet-trekvaste manchet-

leiding lasrillen. De binnenste lasrillen kun-

kunnen glijden (of de beugel moet met

verbindingen veelvuldig en zonder proble-

nen een goede afstroming van vuil verhin-

weinig weerstand de verplaatsing kunnen

men toegepast. In Nederland worden

deren. Een ervaren lasser is in staat met

volgen, bijvoorbeeld door gebruik van een

niet-trekvaste verbindingen toegepast in

een minimale lasril een goede lasverbin-

dunne, lange ophangstang die gemakke-

standleidingen bij de expansiemoffen en

ding te maken. In kritische situaties kun-

lijk meebuigt).

soms in leidingdelen waar weinig tempe-

nen elektrolasmoffen toegepast worden.

De klembeugels dienen de buis te fixeren

ratuurwisseling optreedt, bijvoorbeeld in

42

ten opzichte van de bouwkundige con-

grondleidingen. Er moet dus een duidelij-

Standleidingen voor hemelwaterafvoer

structie. De beugel moet dus klemvast

ke keuze worden gemaakt.

langs de gevel worden over het algemeen

om de buis zitten en voldoende buigvast

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



met de bouwkundige constructie zijn ver-

omdat de mediumtemperatuur meer dan

bonden. Op deze wijze kan optredende

70°C bedraagt. Voor hemelwaterafvoeren

lengteverandering geleid worden naar die

onder daken van grote gebouwen kan de

plaatsen waar deze 'verwerkt' kan wor-

temperatuur heel verschillend zijn. Het is

den (bocht, buigbeen, expansiemof,

aan te bevelen op 40°C à 50°C te reke-

enz.). Bij PE-leidingsystemen kan de lei-

nen als luchttemperatuur en op +5°C

ding zodanig gefixeerd worden dat geen

watertemperatuur bij winterse regens.

lengteverandering meer kan optreden. De

Het effectieve temperatuurverschil is dan

krachten die daardoor ontstaan, worden

ca. 35°C. Het grootste temperatuurver-

in de leiding zelf opgenomen en via fix-

schil van hemelwater-standleidingen aan

puntbeugels op de bouwkundige con-

gevels zal optreden als er niet afgevoerd

structie overgebracht. Er is dan sprake

wordt. Onder invloed van vorst en zon

van 'starre montage' met fixpuntbeugels.

kunnen grote temperatuurverschillen

Bij starre montage heeft de leiding nei-

optreden, te rekenen met max. 60°C

ging tot slingeren. Dit kan worden voor-

verschil.

komen door gebruik van rails of draag-

Door deze temperatuurverschillen zullen

schalen (zie 12.2.2).

de leidingen korter of langer worden. In de praktijk is gebleken dat de lengtever-

12.1.3 Vrijhangende leidingen

schillen ca. 0,75 maal het berekende

- Temperatuurverschillen

Om onderscheid te kunnen maken,

Kunststoffen hebben een vrij grote ther-

kunnen leidingen verdeeld worden in

mische uitzettingscoëfficiënt. PVC 0,06

koele leidingen (max. 20°C temperatuur-

mm/m °C en PE 0,2 mm/m °C.

verschil), warme leidingen (max. 40°C

Door temperatuurwisselingen zullen lei-

temperatuurverschil) en hete leidingen

dingen dus langer of korter worden.

(max. 60°C temperatuurverschil). Deze

Extreme temperatuurwisseling kan ook

indeling geldt voor huishoudelijke lozin-

ontstaan tijdens de bouw: in de zon 50°C,

gen. Bij langdurige lozingen van grote

in de winter als de bouw stil ligt tot -20°C.

hoeveelheden (heet) water moet de

Tijdens het gebruik ontstaat temperatuur-

gradatie 1 plaats opschuiven.

zullen zijn.

wisseling door de variërende temperatuur van het geloosde water en van de omgeving. Als maximum gemiddeld temperatuurverschil in de wand van aansluitlei-

Dus ∆L ∆L L l

dingen en verzamelleiding voor huishoudelijke binnenriolering kan 40°C worden aangehouden, ook als af en toe kortdurende lozingen van afvalwater van 80°C tot 90°C voorkomen.

∆T ∆T

L x 0,75 x l x ∆ T Lengteverandering in mm. Lengte tussen twee punten in m. uitzettingscoëfficiënt (PVC 0,06 mm/m °C; PE 0,2 mm/m °C) = temperatuurverschil in °C is afhankelijk van soort leiding: koele leiding ∆ T = 20°C warme leiding ∆ T = 40°C hete leiding ∆ T ≥ 60°C = = = =

Voor standleidingen en grondleidingen

TEL. www.wavin.nl

kan gerekend worden op 20°C tempera-

Door wijzigingen aan het gebouw of in

tuurverschil. Attentie: hierbij gaat het om

gebruik van het gebouw kan het tempe-

de gemiddelde wandtemperatuur langs

ratuurverschil veranderen. Daarom moet

de hele omtrek van de leiding; de variatie

veel veiligheid in het gebouw ingebouwd

in lozingstemperatuur kan veel groter zijn.

worden. Dit kan door een goed leidingbe-

Voor langdurende lozing van grote hoe-

loop. Hierdoor ontstaat zoveel mogelijk

veelheden heet water kan 60°C tempera-

bewegingsmogelijkheid waarbij zo weinig

tuurverschil aangehouden worden; veelal

mogelijk spanning of rek in het materiaal

zal dan ook voor PE gekozen worden

zal optreden.


43


Bij warme of hete leidingen van kleine

met flens

middellijn kan de leiding doorzakken,

- Flexibele montage met expansiemoffen en steekmoffen

waardoor het afschot verloren gaat. In dat geval is het soms nodig de leiding

met elektrolasmof

via bocht

Met expansiemoffen

continu te ondersteunen. Voor PE-leidin-

Omdat bij horizontale toepassing van

gen is een ondersteuning met halfschalen

expansiestukken de kans bestaat dat vuil

aan te bevelen (afbeelding 12.11). Deze

tussen mof en buis komt, wordt geadvi-

halfschalen kunnen ook voor PVC

seerd alleen in verticale leidingen expan-

gebruikt worden om zo de beugelafstand

siemoffen toe te passen. Om dezelfde

te vergroten.

reden dienen expansiemoffen met het

Bij gebruik van halfschalen zal de leiding

mofeind naar boven gemonteerd te wor-

in het algemeen niet gemakkelijk schui-

den. De expansiemoffen worden met

ven. Er kan dan dus geen sprake zijn van

fixpuntbeugels vastgezet en daarboven

flexibele montage.

moet de buis vrij in lengte beweegbaar zijn. Meestal komt daarom boven de mof

via T-stuk

Afb. 12.2 Vaste punten en fixpunten

12.2 Montagemethoden

een glijbeugel die zorgt voor geleiding van

De montagemethode wordt bepaald door

de buis. Belangrijk is dat een goede uitlij-

de manier waarop de lengteverandering

ning plaats vindt. Tussen de expansie-

die op wil treden ten gevolge van

moffen dient de leiding trekvast te zijn.

temperatuurwisselingen wordt opgevan-

Als vuistregel voor de lengte tussen

gen.

expansiemoffen wordt dikwijls 20 m voor PVC en 6 m voor PE aangehouden, mits

door instorten. Hiervoor zijn twee methoden mogelijk:

geen zij-aansluitingen aanwezig zijn. In de

- Flexibele montage, onderverdeeld in

praktijk wordt meestal op elke verdieping

-

expansiemof

flexibele montage met

een expansiemof aangebracht, waarbij de

expansiemoffen en steekmoffen

verdiepingsvloer dient als vastpunt.

flexibele montage met flexibele

Om de buis expansieruimte te geven,

buigbenen

mag deze niet tot het eind toe in de mof

- Starre montage

gestoken worden. De vrije ruimte in de

De te volgen methode wordt door de

mof is afhankelijk van de temperatuur tij-

ontwerper bepaald.

dens aanleg. Er zijn expansiemoffen

klembeugel

Afb. 12.3 Expansiemof bij minst bewegelijke zijaansluiting.

waarop de inschuiflengte is aangegeven

12.2.1 Flexibele montage

in relatie tot de omgevingstemperatuur tij-

Bij flexibele montage kunnen vooraf vast-

dens de montage.

gestelde lengten zonder belemmering

Omdat het mofeind altijd naar boven

korter of langer worden. Ze glijden door

wijst, is het mogelijk dat tijdens de bouw

geleidebeugels. De optredende lengtever-

vuil van buitenaf langs de buis op de

andering wordt 'verwerkt' in de expansie-

manchet komt. Door de mof af te plak-

moffen of in de flexibele buigbenen. Om

ken met tape kan dit worden voorkomen.

dat te bereiken moeten klembeugels toe-

Expansiemoffen worden zo dicht mogelijk

gepast worden als een vast punt bij de

bij de minst beweegbare zij-aansluiting

expansiemof en bij het flexibele buigbeen.

geplaatst. Bij woongebouwen zal dit de

Vaste punten kunnen ook ontstaan door

toiletaansluiting zijn. De expansiemof

instorten van delen van leidingen (afbeel-

wordt dan direct boven het T-stuk van de

ding 12.2).

toiletaansluiting geplaatst

Aanbevolen wordt om expansiestukken

(afbeelding 12.3).

alleen in verticale leidingen toe te passen en in horizontale leidingen flexibele buigbenen.

44

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



Met steekmoffen

steekmof fixpuntbeugel L

L

Afb. 12.4 Steekmoffen als expansiemoffen.

zo

i.p.v. zo

Als bij PE-leidingen de mof trekvast aan

In grotere middellijnen zijn voor PVC geen

de leiding is verbonden, moet de fixpunt-

expansiemoffen te verkrijgen. Ook lijmen

beugel bij de mof worden geplaatst.

van verbindingen in die middellijnen kan

Bij een toelaatbare ∆L van 10 mm is de

dan problemen geven, bijv. Ø 250 mm of

toelaatbare buislengte L voor een 'koele'

315 mm. Indien absoluut niet met flexibe-

leiding

le buigbenen gewerkt kan worden of met

∆L = 10 mm = L x 0,75 x 0,2 x 20 ‘

starre montage van PE, moeten PVC- of

L = 3,33 m.

PE-steekmoffen met rubbermanchet-

Bij een 'warme' PE-leiding is

afdichting fungeren als expansiemof. De

L = 1,66 mm.

schuifweerstand van steekmoffen is gro-

Bij dit soort leidingen moet voorkomen

ter dan van expansiemoffen. Bovendien is

worden dat fijn grit of split in de leiding

niet met zekerheid te zeggen welke

komt. Door het heen en weer schuiven in

verbinding het eerst gaat schuiven. De

de rubberverbinding kan op den duur grit

verbinding zal gemonteerd moeten wor-

tussen de buiswand en de rubberafdich-

den met een glijmiddel dat blijft glijden,

ting komen, waardoor lekkages kunnen

bijv. siliconenolie. Voor afvoerleidingen in

ontstaan.

kruipruimten kan aangenomen worden dat het 'koele' leidingen (∆T = 20°C) zijn. Leidingen onder daken zullen 'warme'

- Flexibele montage met flexibele buigbenen.

leidingen (∆T = 40°C) zijn.

Voor horizontale leidingen is deze metho-

Dit bepaalt, samen met de toelaatbare

de te prefereren boven die met expansie-

schuiflengte in de mof, de maximaal toe-

moffen. Over het algemeen is hierbij

laatbare buislengte.

slechts een kleine tracéaanpassing vereist

Als de toelaatbare schuiflengte (∆L) per

(afbeelding 12.5). Voor lange leidingen

mofhelft 10 mm is en de moffen met fix-

moeten soms horizontale sprongen wor-

puntbeugels (als voor starre montage) zijn

den gemaakt (afbeelding 12.6). Als dit tij-

Afb. 12.5 Kleine tracé aanpassingen om

gefixeerd, moet ermee gerekend worden

dig wordt onderkend, hoeft dit geen pro-

flexibele buigbenen te creëren.

dat bij losse moffen per buislengte niet 2

blemen op te leveren voor eventuele

x 10 mm maar slechts 10 mm schuifleng-

andere leidingen en kabels. Net als bij

te beschikbaar is, omdat niet bekend is

expansiemoffen wordt er gewerkt met

welke verbinding gaat schuiven.

geleidebeugels en met klembeugels voor

Voor een 'koele' PVC-leiding is de toe-

de vaste punten. De toelaatbare buis-

laatbare lengte te berekenen met

lengte van vast punt (klembeugel) tot

∆L = 10 mm = L x 0,75 x 0,06 x 20. L is

buigbeen wordt bepaald door de buiging

dan 11,1 meter.

die het buigbeen mag ondergaan. De

Voor een 'warme' PVC-leiding is de bere-

buizen dienen zodanig gebeugeld te wor-

kening van de toelaatbare lengte L:

den dat altijd de maximale buig-

∆L = 10 mm = L x 0,75 x 0,06 x 40 ‘

beenlengte beschikbaar is. Dit geeft

L = 5,55 m

duidelijkheid voor de montage en maxi-

Als een PVC-leiding in het midden van de

male flexibiliteit. De halve buigbeenlengte

buizen met fixpuntbeugels wordt beves-

is gelijk aan de halve toegestane beuge-

tigd (afbeelding 12.4), kan de toelaatbare

lafstand (afbeelding 12.7).

niet zo

maar zo

5a6D 5xD D

5xD Beter is 90˚ bochten met 2 x 45˚ en recht deel tussen bochtstukken min. 5 x D

buislengte verdubbeld worden en wordt voor een 'koele' PVC-leiding de bereke-

Behalve de beugels op de vaste punten

ning:

moeten alle andere beugels geleidebeu-

2 x ∆L = 2 x 10 mm = L x 0,75 x 0,06 x

gels zijn. Een andere oplossing is dat de

20 ‘ L = 22,2 m.

ophang(draad)stangen van de geleide-

flexibel buigbeen in lange

Voor een 'warme' PVC-leiding wordt de

beugels zo lang en zodanig van materiaal

horizontale afvoerleidingen.

toelaatbare lengte L = 11,1 m.

en afmeting zijn, dat deze door buiging

Afb. 12.6 Horizontale sprongen als


De totaaloplossing

45


a

n

le rde

halve toegestane beugelafstand = buigbeenlengte a

ve

fixpunt

de lengteverandering ter plaatse kunnen volgen. Wel ontstaat hierdoor kans op slingeren van de leiding. Dit laatste hoeft geen functioneel bezwaar te zijn zo lang de leiding niet op tegenschot ligt. Wel wordt het vaak als minder fraai beschouwd. In de afbeeldingen 12.8 en 12.9 kan voor

maximale beugelafstand

PVC en PE bij een bepaalde leidinglengte (L), de lengteverandering (∆L) en de benodigde lengte van het buigbeen bij temperatuurverschillen worden afgelezen.

instorten is ook een vast punt

a

a a

- Beugelafstanden bij flexibele montage De beugelafstand wordt zodanig gekozen

= klembeugel

a

dat ook bij heetwaterafvoer de leiding niet zover doorhangt dat deze niet meer goed afvoert. De leiding moet kunnen blijven schuiven in geleidebeugels. Ook om

Afb. 12.7 Flexibele montage met flexibele buigbenen en beugelverdeling.

esthetische redenen mag de leiding niet te ver doorhangen. Door de grote en temperatuurverschil in o C

1

dan PVC. Uit het oogpunt van sterkte,

10

2,5

kan in horizontale leidingen PVC opge-

20

5

30

7,5

40

10

50

12,5

van 20 à 25 x D. Als vaste regel wordt

60

15

voor PVC voor horizontale leidingen 10 à

17,5

12D met een minimum van 0,5 meter en

20

een max. van 2 meter aangehouden.

70 80

22,5

90

25

100

27,5

110

30

van ca. 30 x D en PE met een afstand

Voor verticale PVC-leidingen geldt 25 à 30D met een minimum van 1,20 meter en een maximum van 3 meter

50

75

90

125 110

160

200

(afbeelding 12.10). 250

300

120

hangen worden met een beugelafstand

leidinglengte in m

0

L*= lengteverandering in mm

snelle kruip van PE zullen leidingen van dit materiaal eerder gaan doorhangen

80

70

60

heet 40

30

warm 20

10

0

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

koel

50

lengte van het buigbeen in m

buitenmiddellijn in mm * inclusief een praktische correktiefactor van 0,75 koel = discontinue temperatuurlozing 40 à 50 oC warm = discontinue temperatuurlozing 60 à 70 oC heet = discontinue temperatuurlozing 80 à 90 oC bij continue lozingen een gradatie verschuiven (tekst 12.1.3)

PE-afvoerleidingen kunnen zonder of met halfronde steunschalen worden uitgevoerd (afbeelding 12.11). De steunschalen zijn van verzinkt staal, eventueel zwart. Steunschalen worden bij horizontale leidingen toegepast als mooie rechte

Afb. 12.8 Relatie tussen temperatuurverschil, vrij bewegende leidinglengte, lengteverandering en buigbeenlengte van

leidingen gewenst zijn, die niet door-

diverse middellijnen van PVC buizen.

hangen. Bij 'hete' leidingen (∆T = 60°C) zijn bij PE steunschalen noodzakelijk. Bij kleine middellijnen en om met een grotere beugelafstand te kunnen monteren, worden steunschalen vaak toegepast. Omdat de leiding niet gemakkelijk langs de draagschalen kan schuiven, zal men bij

46

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



temperatuurverschil in o C

lengte van het buigbeen in m

100

90

80

70

60

50

heet

40

30

warm

20

10

0

0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

1,20

1,40

1,60

1,80

2,00

2,20

2,40

2,60

koel

systeem zonder draagschalen

0 10 1

20

systeem met draagschalen (altijd star) 2

40 50 60

3

halfschalen altijd moeten overstappen

70 4

80 90 100

5

110

leidinglengte in m

L= lengteverandering in mm

30

6

120

naar starre montage (zie 12.2.2). - Beugelverdeling bij flexibele montage Met expansiemoffen Bij expansiemoffen moeten de klembeugels op de vaste punten geplaatst worden. De afstand

7

8

10 9

12

20 18 16 14

63 50

125 110 90

160

200

250

315

130

daartussen verdelen, rekening

buitenmiddellijn in mm leidinglengte in m

houdend met de maximale beugelafstand en daar de geleidebeugels plaatsen.

Afb. 12.9 Relatie tussen temperatuurverschil, vrij bewegende leidinglengte, Met flexibele buigbenen

lengteverandering en buigbeenlengte van diverse middellijnen PE buizen.

Beugels plaatsen op de maximaal toegestane afstand vanaf de knooppunten (aftakkingen, bochten enz., zie afbeelding 12.7). De afstand daartussen verdelen, rekening

315

houdend met de maximale beugelafstand.

12.2.2 Starre montage (PE)

250

Bij starre montage wordt het systeem zodanig gemonteerd dat lengte200

veranderingen niet kunnen optreden. De krachten die daardoor ontstaan, worden

en

Middellijn in mm

160

ng idi

via draagschalen, fixpuntbeugels en

le

e nd

125

VC

ophangconstructies op het gebouw over-

P

gebracht.

ge

Lig

110

idi

C-le

e PV tical

90

ngen

Starre montage is alleen bij PE-afvoer-

Ver

75

systemen mogelijk.

63 50 40

Bij starre montage is altijd een railsysteem of een draagschaalsysteem nodig. Bij 0

0.5

1.0

1.5

2.0

Beugelafstand in meters Liggende leidingen: 10 à 12 x D; min. 0.5; max. 2 m. Verticale leidingen: 25 à 30 x D; min. 1.2; max. 3 m.

2.5

3.0

draagschalen wordt uitlijning verkregen door ter plaatse van de 0,2 meter overlap de buis met een beugel of 2 stevige Tie raps vast te snoeren aan de draagschalen. Verder wordt de buis elke 10xD (min. 0,5 m; max. 1 m.) met Tie raps of band-

Afb. 12.10 voor PVC afvoerleidingen.

jes op de draagschaal geklemd. De


De totaaloplossing

47


315

250

200

bandjes al

nta

l aa

t

on

h

n,

t Me

Middellijn in mm

c

er

a ra

d

Z

len

90

raa

rd

e nd

75 63 50

Zo

rt , ve

ha gsc

al

nta

izo hor

a

t dr

Me

n,

ale

ch ags

dra

al

ica

d on

110

a sch

ag

le ha

gs

125

,h

len

iz or

160

zo ori

40

0

0.5

1.0 Beugelafstand in meters

1.5

Beugels: horizontaal zonder draagschalen: 10 à 12 x D; min. 0.8; max. 2 m met draagschalen: ≤ 110 mm: 18 à 22 x D; max. 2 m ≥ 125 mm: 15 à 18 x D; max. 3 m verticaal: zonder draagschalen: 15 à 17x D; max. 3 m

2.0

2.5

Bandjes: 10 x D; min. 0.5 m; max. 1m

Afb. 12.12 Beugelafstanden voor bandjes voor PE afvoerleidingen flexibele montage.

48

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78

3.0



stang, naarmate deze langer is, stijver 10 8 6

ø 200 ø

ø 160

160

gen. In afbeelding 12.15 is aangegeven

4 3

ø 125 ø 110 ø 90 ø 75 ø 63 ø 50 ø 40

ø 125 ø 110 ø 90 ø 75 ø 63 ø 50 ø 40

moet zijn om de buigkrachten op te vanwelke diameter draadstang nodig is voor

2 1,5 1 0,8 0,6 0,4 0,3

fixpuntbeugels bij een bepaalde draadkracht in kN

ø 200

0,2 0,1 0

10

20

30

40

o

temperatuur in C

stanglengte en buisdiameter. Omdat het krachteffect zich het sterkst manifesteert bij de knooppunten en speciaal bij de richtingsveranderingen, wordt in de praktijk bij korte draadstanglengten wel eens volstaan met zeer sterke, buigvaste fixpuntconstructies alleen bij de knooppunten. De ophangpunten daartussen worden dan wel als fixpuntbeugel uitge-

Afb. 12.13 Starre montage. In de buis optredende krachten bij bepaalde temperaturen

voerd, maar met iets langere draadeinden. De gedachte hierachter is dat de

uitgaande van een montagetemperatuur van 10˚C.

beugel alleen maar hoeft te dienen om uitknikken te voorkomen. G1/2"-2"

L min. 110

Fixpunt m.b.v. 2 electrolasmoffen

Fixpunt m.b.v. een speciale constructie

lengteverandering die de buis zou willen ondergaan, is recht evenredig met het

- Beugelafstand bij starre montage

temperatuurverschil. De kracht die nodig

De fixpuntbeugels moeten bij ieder

is om deze lengteverandering te verhin-

knooppunt worden aangebracht en ver-

deren, is afhankelijk van het oppervlak

der iedere 5 tot 8 meter, afhankelijk van

van de buisdoorsnede, maar ook van de

de vraag of het een hete, warme of koele

bij hogere temperaturen veranderende

leiding is. Standaard wordt ca. 6 meter

elasticiteitsmodules van het materiaal.

aangehouden. Voor de tussenbeugels uit-

In afbeelding 12.13 zijn de optredende

gevoerd als klembeugel gelden

krachten weergegeven bij bepaalde tem-

beugelafstanden als in afbeelding 12.12,

peraturen, uitgaande van een spannings-

met steunschalen.

loze montage bij 10°C. Er is niet gerekend met de invloed van relaxatie van het

12.2.3 Ingestorte leidingen

PE-materiaal, waardoor de krachten

In beton gestorte leidingen kunnen als

kleiner worden.

star gemonteerd worden beschouwd. Vóór het storten moeten lijmverbindingen

Afb. 12.14 Fixpuntconstructiemogelijkheden voor starre

- Beugels bij starre montage

in PVC uitgehard en lasverbindingen in

montage in PE bij diameters >

Indien de expansiekrachten niet door het

PE afgekoeld zijn. Het is aan te bevelen

160 mm. Ook mogelijk als

railsysteem (t/m 160 mm) of het draag-

de leidingen voor het instorten af te per-

vast punt bij flexibele

schaalysteem (t/m 75 mm) overgebracht

sen en te controleren op lekkage. Om

montage.

kunnen worden, dan moeten deze door

opdrijven tijdens het storten te voorko-

de fixpuntbeugels op het gebouw worden

men, moeten de leidingen goed worden

overgebracht. Behalve in en door de

gefixeerd. Hiervoor zijn speciale beugels

wanden en vloeren, waar de leiding

verkrijgbaar (afbeelding 12.16). Zowel bij

gefixeerd kan worden (zie afbeelding

PVC als HPE is de beugelafstand ca. 8 x

12.2), kunnen vaste punten verkregen

D (min. 0,75 meter, max. 1,5 meter). Als

worden met speciale vastpuntbeugels.

leidingen verticaal in beton (bijv. kolom-

Ook kunnen beugels tussen twee lasmof-

men, wanden) worden gestort, zal de

fen worden aangebracht, die via een

vloeibare beton een uitwendige overdruk

draadstang of gasbuis met drager of

veroorzaken. In afbeelding 12.17 is de

wand worden verbonden (afbeelding

weerstand tegen uitwendige overdruk in

12.14). Het zal duidelijk zijn dat de draad-

kPa bij 30°C van PVC- en PE-buizen

TEL. www.wavin.nl


49


gegeven van de diverse buisklassen. (SDR = buitenmiddellijn/wanddikte)

Lengte draadstang mm

Buisdiameter 40

50

63

75

90

110

125

160

200

100

1/2”

1/2”

3/4”

3/4”

3/4”

1”

11/4”

11/4”

11/4”

150

3/4”

3/4”

1”

1”

1”

11/4”

11/4”

11/2”

11/2”

200

3/4”

1”

1”

1”

1”

11/4”

11/2”

2”

2”

250

1”

1”

1”

11/4”

11/4”

11/2”

2”

2”

2”

vermenigvuldigd. Als de buis met water

300

1”

1”

11/4”

11/4”

11/4”

2”

2”

-

-

wordt gevuld om als tegendruk te dienen

350

1”

11/4”

11/4”

11/4”

11/2”

2”

2”

-

-

Let op: De berekende klasse komt niet altijd overeen met de nominale klasse. Om de optredende uitwendige overdruk in kPa te berekenen, moet de hoogte in meters vloeibaar beton met 24 worden

en om de opdrijvende kracht te verminderen, is de vermenigvuldigfactor 14. Afb. 12.15 Gewenste draadstangdiameter bij gegeven buisdiameter en maximum Voorbeeld: 6 meter vloeibaar beton, buis

draadstanglengte voor fixpuntbeugels bij starre montage van PE

Ø 110 mm zonder watervulling, druk is 6

afvoersystemen.

x 24 = 144 kPa. Minimaal nodig: In PVC is een buis met SDR 34 nodig. In PE is 110 x 34 mm nodig. Met watervulling is de uitwendige overdruk 6 x 14 = 84 kPa. In PVC is SDR 41 nodig. In PE is SDR 26 voldoende.

Afb. 12.16 Beugel voor het instorten voor beton van PVC en PE.

SDR

PVC standaard PVC buismaten*

12,5 15,6 23,4 28,1 34 39 41 41 41

40x3,2 50x3,2 75x3,2 90x3,2 110x3,2 125x3,2 160x4,0 200x4,9 250x4,9

PE berekende weerstand (kPa) 3800 1900 500 300 150 100 90 90 90

SDR Du/e

HPE buismaten

13,3

40x3* 50x3*; 90x5,1; 160x9,1; 63x3* 75x3*; 125x4,9*; 200x7,7* 90x3* 110x3,5*; 160x5,0*;

17 21 26 30 32

berekende weerstand (kPa) 635 63x3,6; 75x4,3 110x6,3; 125x7,1 200x11,4

178 90x3,5*; 110x4,3* 160x6,2*;

125x3,9*; 200x6,2*

* Buismaten uit de KOMO-reeksen voor binnenhuisafvoer. De gegeven waarden zijn zonder veiligheidscoëfficient.

Afb. 12.17 Weerstand tegen onderdruk (=uitwendige overdruk) van PVC en PE buizen bij een gemiddelde wandtemperatuur van 30°C.

50

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78

348


92 58 50

Technisch Handboek Binnenriolering Montage

13. Montage

de zon zeer heet kunnen worden. Uit de

daadwerkelijke montage. Het ontwerp is

13.1.2 Bevestigingsmateriaal

dan wel gemaakt, maar veel beslissingen

Voor geleidende beugels, ook wel glijbeu-

70°C en de temperatuur binnen 20°C,

zullen nog door de fitter genomen moe-

gels genoemd, zijn allerlei typen geschikt;

dan zal een 5 meter lange PE-buis 0,2 x

ten worden, zeker als ze betrekking heb-

van lichte nylonband beugels, lichte en

50 x 5 = 50 mm korter worden en 5

ben op de kwaliteit van het werk en het

zware PVC-beugels tot verzinkte riool-

meter PVC-buis 0,06 x 50 x 5 = 15 mm.

probleemloos functioneren van het

beugels en ophangband. Zorg ervoor dat

Hulpstukken zo lang mogelijk in de ver-

afvoersysteem.

glijbeugels ook werkelijk glijden (dus niet

pakking laten. PE-elektrolasmoffen binnen

te vast aandraaien). Voor klembeugels

opslaan en zo lang mogelijk in de verpak-

moeten sterke beugels worden gekozen.

king laten om oxydatie onder invloed van

Voor fixpuntbeugels (alleen in PE) moeten

zonlicht te voorkomen. Oxydatie aan de

13.1.1 Leidingen in het afvoersysteem

verzinkte stalen beugels gebruikt worden.

binnenzijde kan het lasresultaat negatief

De leidingen worden met behulp van

13.1.3 Opslag

beugels, banden of steunen geïnstalleerd

Rubberringen koel en donker bewaren,

13.1.4 Ovale buiseinden

onder een bepaald afschot, zoals dat op

nooit blootstellen aan zonlicht (ook niet

Is een PVC-buisuiteinde zo ovaal dat dit

de tekeningen is aangegeven. Ze mogen

achter glas).

niet zonder geweld in een mofeind

niet horizontaal worden aangebracht,

De buizen moeten zo vlak mogelijk wor-

gebracht kan worden, dan moet dit buis-

maar ook niet met een te groot afschot.

den opgeslagen om doorzakken te voor-

einde afgezaagd worden. Bij te grote

Een groot afschot leidt, door het volledig

komen. Met kromme buizen is het moei-

ovale vorm van PE-buis kan het buisein-

afsluiten van de leiding, tot een slechte

lijk mooi, strak werk te maken. Houd de

de ook eerst ronder gemaakt worden. Dit

ontluchting. Bij verloopstukken dient de

buizen zo schoon mogelijk; dit bespaart

kan door één of twee beugels met één of

bovenkant van de leiding op hetzelfde

tijd en moeite bij het verwerken en het

twee inlegbanden erin om de buis te

niveau te blijven. De gewenste montage-

maken van de verbindingen. Bij langduri-

klemmen, op iets meer dan de mofin-

methode (zie 12.2) moet bekend zijn.

ge buitenopslag is afdekken aan te beve-

steekdiepte van het buisuiteinde. Deze

len, ook om vergrijzing en kromtrekking

beugels mogen pas na het afkoelen van

door zonlicht te voorkomen.

de las verwijderd worden.

Naast het installatieontwerp is er de

13.1 Algemeen

zon zullen ze weer krimpen. Is de buis

beïnvloeden.

Zorg dat PE-buizen en vooral de uiteinden geen ovale vorm krijgen. Ovale bui-

13.1.5 Inkorten van buizen

zen betekenen meer werk bij het moflas-

De beste en gemakkelijkste inkortmetho-

sen. Houd er rekening mee dat buizen in

de is het gebruiken van een goede buizensnijder. De snede is dan haaks en vertoont over het algemeen geen bramen. Bij gebruik van een zaag dient er op gelet te worden dat de zaagsnede haaks is: aftekenen, een stijf zaagblad gebruiken, en boven Ø 50 mm met een zaagbak werken. Bramen aan binnen- en buitenzijde verwijderen met een stalen pannenspons of met een mes. Voor een PVC lijmverbinding dient het buiseind licht aangeschuind te worden (scherpe kant breken), een steekverbinding heeft een grotere aanschuining nodig (4mm/15˚). Voor het zagen van PVC een fijn vertande zaag gebruiken. Voor PE een niet te fijne vertanding die ruim gezet is.

TEL. www.wavin.nl


51


13.2 Verbindingen

wezig die doorweven zijn met de PVC-

aangebracht en dan in de lengterichting

Verbindingen zijn in principe trekvast of

moleculen van mofeind en spieëind. Dit

wordt afgestreken.

niet-trekvast. Trekvast zijn lijmverbindin-

wordt veroorzaakt doordat het oplosmid-

Het oplosmiddel in overtollige lijm zal de

gen, lasverbindingen, flensverbindingen.

del in de lijm de moleculen beweeglijker

PVC verder verweken en oplossen, tot

Niet-trekvast zijn de verbindingen met

maakt en ze losweekt. Bij het verdampen

het oplosmiddel verdampt is. Er mag dus

rubberafdichting en expansiemoffen.

van het oplosmiddel komen de PVC-

geen overtollige lijm achterblijven. Aan de

moleculen weer tot rust en zijn beide

buitenzijde kan dit na het lijmen verwij-

delen verbonden.

derd worden, aan de binnenzijde niet.

Lijmverbindingen

Om meer PVC-moleculen in de tussen-

Bovendien veroorzaakt een teveel aan

Hoewel voor alle middellijnen

laag te krijgen, is in de lijm PVC opgelost.

lijm in de mof “baardvorming” en daar-

manchetverbindingen met

Vooral voor spleetpassingen is dit aan te

mee kans op verstopping. Breng daarom

rubberafdichting verkrijgbaar zijn,

bevelen. Ook het gebruik van PVC-reini-

in het mofeind een dunne lijmlaag aan en

worden tot 110 mm bijna alle

ger bevordert het aantal PVC-moleculen

op het spieëind een royale laag. De lijm

verbindingen gelijmd. Voor PVC zijn

dat later in de laslaag aanwezig is. Het

wordt bij het in elkaar schuiven van mof

meerdere soorten lijm:

behandelen van spie- en mofeind met

en spieëind het best verdeeld als het

- Dikke afvoerlijm: een spleetvullende

Wavin PVC-reiniger doet meer dan reini-

mofeind aan de binnenzijde en het

lijm die snel droogt, goed op de

gen en ontvetten: het dringt in de PVC en

spieëind aan de buitenzijde een aange-

kwast en op het werkstuk blijft zitten

maakt de moleculen wat losser (het PVC

schuinde rand heeft. Bij ingekorte buizen

en niet druipt.

zwelt wat op). Daardoor komen meer

moet daarom minstens de zaagrand

PVC-moleculen in de laslaag zodat een

gladgemaakt zijn. Ook bramen moeten

geschikt voor de strakke passingen

betere lijmverbinding ontstaat. Na voor-

weggehaald zijn, omdat deze tussen de

die Wavin normaal gesproken voert.

bewerking met PVC-reiniger moet deze

verbinding kunnen komen. Het makke-

Deze lijm niet gebruiken als er

eerst verdampen voordat de lijm aange-

lijkst gaat dit nog steeds met een stalen

sprake is van een rammelpassing.

bracht wordt, anders kan er teveel oplos-

pannespons of met een mes. Vooral bij

middel in de 'las' komen.

opgetrompte mofeinden mag geen over-

gangbare passingen. Deze lijm bevat

Neem PVC-reiniger en PVC-lijm van het-

tollige lijm achterblijven aan de binnenzij-

minder agressieve bestanddelen en

zelfde fabrikaat omdat deze middelen op

de bij de overgang van buis naar tromp.

is geurarm, daarom beter in

elkaar zijn afgestemd.

Het inschuiven moet rustig en gelijkmatig

slecht-geventileerde ruimten te

Als de passing tussen mof- en spieëind

gebeuren. Als beide delen in elkaar gesla-

gebruiken.

te ruim is, moet in ieder geval dikke

gen moeten worden, is er iets fout: de

spleetvullende lijm gebruikt worden.

lijm is dan al te droog of de passing is

Om een goede verbinding te maken, is

Eventueel kunnen meerdere lagen lijm

veel te strak.

het nodig Wavin PVC-reiniger voor afvoer

opgebracht worden. In dat geval moet

Om te controleren of de verbinding ver

toe te passen. Verder zijn nodig:

13.2.1 Verbindingen in PVC

- Dunne afvoerlijm: een dunne lijm,

- Eco-safelijm, geschikt voor alle

52

rekening gehouden worden met een zeer

genoeg is ingeschoven, moet vooraf een

Buissnijder of zaag met fijne tanden.

lange droogtijd. Tijdens de droogtijd mag

merkstreepje op het spieëind worden

Schone niet pluizende doeken of wit

absoluut geen beweging in de verbinding

gezet.

crêpepapier (niet bedrukt).

komen. Ook zal de uiteindelijke sterkte

Overtollige lijm direct verwijderen.

Pannenspons, schraper of mes i.v.m.

lager zijn dan bij een goede passing.

afbramen.

Als voorbewerkt is met reiniger, zal het

Om netjes en snel te kunnen werken, kan

Aftekenpotlood, vetkrijt of plakband

lijmproces sneller verlopen. Bij koud weer

in plaats van een merkstreep plakband

(om insteekdiepte af te tekenen).

zullen alle processen langzamer verlopen

om het spieëind worden aangebracht.

Duimstok of meetlint.

en bij warm weer sneller. Daarom moet

Na het insteken van de verbinding kan de

Kwasten t/m 50 mm, ca. Ø 8 mm,

bij koud weer langer gewacht worden

overtollige lijm verwijderd worden door

daarboven platte kwasten 1” of 11/2”.

voordat de verbinding belast kan worden.

het plakband weg te halen.

Bij temperaturen lager dan 5°C moeten

De droogtijd van een lijmverbinding is

- Principe van het lijmen van PVC

extra maatregelen worden genomen.

afhankelijk van de temperatuur, spleet-

Bij het lijmen van PVC ontstaat een soort

Bij warm weer moet sneller gewerkt wor-

passing of strakke passing, de gebruikte

las, het is een koud-las-techniek. De 'lijm-

den en is het gebruik van een voldoend

lijmsoort en of vooraf reiniger is gebruikt.

laag' is geen aparte laag meer, maar in

grote kwast van belang. De lijm wordt het

De verbinding moet tijd krijgen om te

de lijmlaag zijn ook PVC-moleculen aan-

beste verdeeld als deze rondom wordt

drogen.

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



Bij een strakke passing, bij gebruik van

met reiniger verzadigde kwast eerst

reinigingsmiddel en een warme omgeving

uitslaan en droogmaken met doek of

rondom, dan afstrijken in

kan de verbinding het snelst belast wor-

crêpepapier.

lengterichting (foto 5). Lijm in het

den, zelfs nog voordat de lijm volledig

- Breng de lijm egaal aan: eerst

mofeind dun aanbrengen, op het

droog is. Als de lijmverbinding verdraaid

Veiligheid & Milieu

spieëind royaal (foto 6). Zeker bij

of verschoven wordt na het inschuiven, is

PVC-lijm en -reiniger maken

warm weer moet snel gewerkt

er grote kans dat de verbinding lek raakt.

voortdurend een ontwikkeling door

worden om uitdrogen van de lijm te

Daarom moet na het lijmen aan één zijde

waardoor ze steeds minder schadelijk

van een fitting voldoende droogtijd gege-

worden voor mens en milieu. Toch

voorkomen. - Schuif de verbinding recht in elkaar.

ven worden, voordat aan een andere

blijft het volgende van belang:

Alleens tijdens of direct na het

zijde van dezelfde fitting gelijmd wordt.

- lees het etiket

inschuiven mag de verbinding iets

Lijmen van PVC gaat het best tussen 5°

- vermijd contact met ogen en huid en

(max. 1/8 slag) gedraaid worden

en 25°C. Tussen 0° en 5°C en boven 25°

eet en drink niet tijdens het lijmen

(foto 7).

à 30°C dient extra zorgvuldig te worden

- open vuur en roken zijn gevaarlijk

- Verwijder de overtollige lijm (foto 8).

gewerkt. Voor het maken van een goede

- zorg voor een goede ventilatie in

- Laat de verbinding aandrogen

lijmverbinding is nauwkeurig werken, vakmanschap en ervaring nodig. Mochten er vragen zijn dan kan Wavin u verder informeren. - Behandeling van PVC-lijm en reiniger Opslag

afgesloten ruimten - houd de bussen zoveel mogelijk gesloten

temperatuur).

gebruikte doeken en papier horen in

Manchetverbindingen

een container voor chemisch afval,

- Buiseind voorzien van aanschuining

vanwege de oplosmiddelen. Voorbereiding

is de lijm 11/2 à 2 jaar houdbaar.

- Buis haaks afkorten en insteeklengte

- Insteeklengte op spieënd

Controleer voor gebruik de

aangeven (foto 1), bramen

vloeibaarheid van de lijm. Klonterige

verwijderen en scherpe kant

lijm die niet meer goed vloeibaar

buitenzijde afronden (foto 2)

verdund worden; dan wordt de concentratie vulstof te klein om nog een goede verbinding te kunnen

onder ca. 15˚ over een lengte van 4 mm.

temperatuur op een droge plaats; dan

gebruiken. PVC-lijm kan en mag niet

gebruik reiniger, soort lijm,

- lege lijmen reinigerbussen,

Bewaar PVC-lijm bij normale

geroerd kan worden, niet meer

(tijd afhankelijk van passing,

- Te lijmen oppervlakken moeten schoon en droog zijn en blijven. - Controleer de passing tussen mof- en spieëind.

aangegeven. - Spieëind, mofeind en rubbermanchet schoonmaken, ook achter de rubbermanchet. - Wavin glijmiddel aanbrengen op rubbermanchet en op spieëind. - Spieëind in mofeind duwen tot aan stootrand.

- Kies de juiste lijm: bij

maken. PVC-reiniger koel, uit de zon

spleetpassingen werkt dikke lijm

Expansiemoffen

bewaard, is in principe onbeperkt

beter en geeft een betrouwbaardere

- Expansiemoffen moeten geplaatst

houdbaar.

verbinding. Geef de insteekdiepte

worden op de vooraf aangegeven

aan (potlood, viltstift, vetkrijt,

plaatsen.

Verwerken

plakband).

- Het mofgedeelte moet als vast punt

Houd de bus lijm zoveel mogelijk

gebeugeld worden.

gesloten en uit de zon, dan verdampt

Maken van een goede

er zo weinig mogelijk oplosmiddel.

PVC-lijmverbinding

Tussen het lijmen door kan de kwast

- Buiseinde en binnenzijde mofeinde

- In verticale leidingen moet het mofeind van de expansiemof omhoog wijzen.

het best in de lijm blijven staan, bijv.

behandelen met Wavin PVC-reiniger

door een (PE) deksel te gebruiken

op schone doek of crêpepapier

voorzien van siliconenolie als

met een gat, waardoor de steel van

(foto 3 en 4).

glijmiddel.

- De rubbermanchet is bij Wavin

de kwast wordt gestoken. Kwasten

- Wacht tot de reiniger verdampt is.

kunnen ook in PVC-reiniger worden

- Eventuele optredende condens

geplaatst om te voorkomen dat ze

verwijderen. Als veel condens

de merkstreep in het mofdeel

uitdrogen of hard worden. Bedenk

optreedt weer met reiniger

worden gestoken.

dat reiniger ook snel verdampt. Een

behandelen.

- Het spieëind van de expansiemof moet bij normale temperaturen tot


De totaaloplossing

53


1

1. Insteeklengte aangeven

2

2. Uiteinde afbramen

4

4. Mofeind met PVC-reiniger

3

3. Buis met PVC-reiniger schoonmaken

5

5. Buis royaal instrijken met PVC-lijm

6

6. Mofeind dun instrijken met PVC-lijm

schoonmaken

7

7. Buis en mof in één beweging in elkaar

8

8. Overtollige lijm verwijderen

schuiven

54

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78



- Het spieëind van de expansiemof

Stuiklassen

4. Buiseinden tegen de lasspiegel

Hierbij worden beide buiseinden

duwen door kort een hoge

tegen een lasspiegel gedrukt, bij een

aandrukkracht aan te leggen.

expansiemof worden met de

constante temperatuur en druk.

Daarna met zeer lage

PVC-buis aan weerszijden

Daarna worden de plastisch gemaak-

aandrukkracht doorwarmen todat

verbonden door lijmen.

te buiseinden tegen elkaar gedrukt,

moet zijn aangeschuind (4mm/15˚). - Zowel spieëind als mofeind van de

- Expansiemoffen en de buis aan

waardoor de moleculen van het

er een ril van 1 mm is gevormd. 5. Spiegel snel uitnemen en laskracht

weerszijden moeten goed

materiaal in elkaar overgaan.

langzaam opvoeren (zie voor de

uitgelijnd zijn. Dit is vooral van

De Wavin PE-buizen en -hulpstukken

laskracht de tabel op de machine)

belang in horizontale leidingen;

kunnen goed aan elkaar gestuiklast

plaats eventueel een extra beugel.

worden. Bij stuiklassen ontstaat aan

- Expansiemoffen in verticale leidingen

binnen- en buitenzijde een kleine

6. Vastzetten op laskracht en las laten afkoelen. 7. Verbinding uitnemen en lasril

die later omkokerd worden, moeten

lasril. Voor het maken van stuiklassen

controleren. Een onregelmatige

afgeplakt worden om te voorkomen

wordt aanbevolen een cursus te

lasril is afkeur.

dat cementspecie en ander vuil op

volgen. Voor het begin van de stui-

de rubbermanchet komen en moge-

klassen dient de lasapparatuur

Elektromoflassen

lijk door de beweging van de

gecontroleerd te worden:

De PE-hulpstukken zijn voorzien van

expansiemof tussen het rubber

- De lasspiegeltemperatuur moet

spieëinden waardoor deze gestuiklast

komen (minder goede afsluiting, kans op kraakgeluiden).

13.2.2 Verbindingen in PE PE-buizen kunnen niet worden gelijmd

210˚ C zijn.

en gemoflast kunnen worden. De

- De lasspiegel moet schoon en vetvrij

spieëinden zijn voorzien van lage

zijn; zo nodig schoon maken met

oneffenheden (ribbels) en de

een schone doek met alcohol.

lasmoffen van nokjes om de exacte

- Zorg dat de twee buisklemmen en

stand t.o.v. elkaar te kunnen bepalen

zoals PVC. PE echter kan uitstekend

de twee buissteunen goed zijn

worden gelast. Hierdoor ontstaat een

uitgelijnd. Dit kan gebeuren door het

prefabricage is dit van belang. Voor

trekvaste verbinding.

inklemmen van 1 stuk buis in de

het lassen is lasapparatuur nodig.

Er zijn twee lasmethoden: de stuiklas

twee buisklemmen en de beide

Verder is nodig:

(ook wel spiegellas of stomplas genoemd)

buissteunen. Zo nodig de beide

- Buissnijder of zaag met ruim gezette

en de elektromoflas (lassen met behulp

buissteunen bijstellen tot deze goed

van een electrolasmof). Ook een flensverbinding is een trekvaste verbinding, maar

tegen de buis aanliggen. - De beide buisklemmen moeten zo

(graadaanduiding). Vooral bij

tanden. - Schone niet-pluizende doeken of wit crêpepapier (niet bedrukt).

deze wordt in de binnenriolering bijna

ingesteld worden dat deze de buis

- Schuurlinnen korrel 40.

nooit toegepast.

voldoende vasthouden voor het

- Schraper of mes i.v.m. afbramen.

Rubberringverbindingen (niet-trekvast)

aanbrengen van de laskracht. De

- Viltstift of vetkrijt.

zijn er in de steekmof en in de

buisklemmen kunnen een ovale buis

- Duimstok of meetlint.

PE-expansiemof.

rond drukken (maar ook andersom).

- De elektrolasmof

Daarom moet de spankracht niet te

De PE-elektrolasmof is voorzien van

laag of te hoog zijn.

2 mofeinden die in één keer gelast worden. Het lasapparaat zorgt er

Het lassen zelf vindt plaats door:

voor dat gedurende een bepaalde

1. Controleer of de lasspiegel op

tijd stroom loopt door de weer-

temperatuur is.

standsdraden in de elektrolasmof.

2. Buis inklemmen en schaven. De

Beide mofeinden van de lasmof

schaafmotor pas stoppen als beide

worden tegelijkertijd gelast.

buizen de schaaf niet meer raken;

De elektrolasmof is aan de

dit om hakken te voorkomen.

binnenzijde voorzien van stootnok-

3. Controleren of beide buiseinden

ken. Om de mof als overschuiver

precies op elkaar passen. Zo nodig

te gebruiken, kunnen de nokken

opnieuw inklemmen en opnieuw

eenvoudig met een mes of schroe-

schaven.

vendraaier worden verwijderd.


De totaaloplossing

55


1

1. Controleer of de lasspiegel op

2

3

3. Controleren of beide buiseinden

2. Buis inklemmen en schaven. De

temperatuur is.

schaafmotor pas stoppen als beide

precies op elkaar passen. Zo nodig

buizen de schaaf niet meer raken; dit

opnieuw inklemmen en opnieuw

om hakken te voorkomen

schaven.

4

4. Buiseinden tegen de lasspiegel duwen

6

5

5. Spiegel snel uitnemen en laskracht

door kort een hoge aandrukkracht aan

langzaam opvoeren (zie voor de

te leggen. Daarna met zeer lage

laskracht de tabel op de machine).

6. Vastzetten op laskracht en las laten afkoelen.

aandrukkracht doorwarmen totdat er een ril van 1 mm is gevormd.

Voor het lassen:

7

A. De lasspiegeltemperatuur moet 210 ºC zijn. B. De lasspiegel moet schoon en vetvrij zijn; zo nodig schoonmaken met een schone doek met alcohol. C. Zorg dat de twee buisklemmen en de twee buissteunen goed zijn uitgelijnd. Dit kan gebeuren door het inklemmen van 1 stuk buis in de twee buisklemmen en de beide buissteunen. Zo nodig de beide buissteunen bijstellen tot deze goed tegen de buis aanliggen. D. De beide buisklemmen moeten zo ingesteld worden dat deze de buis voldoende vasthouden voor het aanbrengen van laskracht. De buisklemmen kunnen een ovale buis rond drukken (maar ook andersom). Daarom moet de spankracht niet te laag of

7. Verbinding uitnemen en lasril

te hoog zijn.

controleren. Een onregelmatige lasril is afkeur.

56

TEL. 0523-28 81 65

Belangrijkste gegevens voor stuiklassen afvoer: Opwarmtijd

rilhoogte

tijd voor aanbrengen

afkoelen bij

(bij zeer lage druk)

(t/m 160 mm)

laskracht

laskracht

45 - 70 sec

1mm

5 -6 sec

6 - 10 min

FAX 0523-28 86 78



De mof is aan de buitenzijde voorzien

Voorbereiding en voorbewerking

van twee contactbussen voor de

Neem het juiste bijbehorende

las en zelfs kans op brand.

stekkers van het lasapparaat. Ook zijn

lasapparaat. Controleer of het

twee lasindicatoren aanwezig, die

lasapparaat geschikt is voor de te

naar buiten komen tijdens en na het

lassen middellijn. Het lasapparaat

lassen. Deze geven aan dat de

moet beschermd worden tegen vocht

mogen buis en fitting niet bewegen,

lastemperatuur is bereikt en dat er

en vuil. De benodigde spanning is

eventueel fixeren met klemmen. Als

lasdruk aanwezig is geweest. Ze

220 Volt. Bij twijfel kan de lastijd

de buis of het hulpstuk terugzakt of

geven echter geen indicatie over de

gecontroleerd worden. Bij de

kwaliteit van de las. De kwaliteit van

lasapparaten behoren uitgebreide

de las is van veel meer factoren

gebruiksaanwijzingen aanwezig te

afhankelijk. Zie 'Principe en

zijn.

- Controleer de passing tussen mof-en spieëind. Als deze ovaal is zie "Ovale buiseinden" (13.1.4). - Tijdens het lassen en afkoelen

-kruipt, kunnen de lasdraden in de mof naar binnen zakken. Daardoor kan brand ontstaan. - Bij grote installaties kan er een ster-

Voorbewerking'.

ke luchtstroom door de Lasapparatuur, gereedschap en

leiding ontstaat als door een

Principe van het elektrolasmoflassen

leidingonderdelen moeten in goede

schoorsteen. Hierdoor kan een

bij PE

toestand verkeren. Dat wil zeggen:

sterke afkoeling ontstaan aan de

Tijdens het lassen wordt het

- Dat het lasapparaat regelmatig

binnenzijde; daarom de leiding

oppervlak aan de binnenzijde van de

gecontroleerd is en de lastijd

afsluiten met een speciekap of

mof en de buitenzijde van de buis in

goed is.

plastische toestand gebracht. Door het uitzetten van de buis en het krimpen van de lasmof (de krimpeigenschap is bij de fabricage ingebouwd), smelten de plastische lagen in elkaar. Dit kan echter alleen als het PE-oppervlak volkomen vrij is van verontreinigingen. Buizen krijgen

beschermkap.

- Dat de schoentjes aan de lasdraden niet geoxydeerd zijn. - Dat de contactbussen van de elektrolasmoffen niet vervuild zijn. - Dat het te lassen buisuiteinde niet te ovaal is.

- Pas na het lasproces begint de lasmof aan de buitenzijde warm te worden. De verbinding mag pas belast worden als de mof weer is afgekoeld. - Buis- en mofeinden moeten kurk-

- Dat de te gebruiken doeken schoon zijn en niet pluizen.

door het productieproces en opslag

- Dat het buisuiteind zonder bramen is

een oxidelaagje die niet goed last.

- Als een spieëind erg vuil is, moet dit

droog zijn. Zo nodig voorverwarmen om condensvorming te voorkomen. Lasprocedure

Daarom moet de buis van tevoren

eerst worden gereinigd met

Bij ieder lasapparaat hoort een

worden afgeschild, afgeschraapt of

PE-reiniger; als dit niet gebeurt,

gebruiksaanwijzing waarin de

geschuurd en vervolgens

wordt het vuil bij het latere schuren

lasprocedure staat beschreven.

schoongemaakt. Bovendien moet het

ìn de buis geschuurd.

- Eerst de spanning aansluiten.

materiaal vrij zijn van vocht en mag

- Dat van het spieëind een laagje is

- Controlelamp ‘spanning’ gaat

niet bewogen worden tijdens en kort

verwijderd. Dit is altijd noodzakelijk!!

branden. Als de lamp knippert,

na het lassen. Als niet aan deze

PE oxydeert aan de buitenlucht en in

spanning en verbindingen

voorwaarden wordt voldaan, vindt wel

het licht. Voor een optimale las moet

controleren.

een hechting plaats maar geen

deze oxydelaag verwijderd worden.

doorsmelting. De las is in dat geval

Bij langdurige buitenopslag is deze

verbinden. Attentie: deze kabels

minder goed, waardoor later bij grote

laag goed te herkennen. Extra aan-

mogen om veiligheidsredenen niet

belasting of buiging lekkage kan

dacht is dan nodig. De buitenlaag

verlengd worden.

optreden. Om de las rondom

kan het best verwijderd worden door

- Contactlamp ‘aansluiting’ brandt.

gelijkmatig te krijgen, moet de leiding

schuren met schoon schuurlinnen

- Startknop indrukken. Laslamp gaat

zonder spanning zijn; doorbuigende

korrel 40. Het slijpsel verwijderen.

of ovale buizen moeten eventueel

- Aansluitkabels met de elektrolasmof

branden. Nadat de lastijd is verstreken, gaat deze lamp

worden ondersteund. Vooral bij het

Voorts zijn de volgende punten van

lassen van hulpstukken en korte

belang:

buisstukken, moeten de te lassen

- Elektrolasmoffen hebben een korte

automatisch uit en wordt de stroomtoevoer uitgeschakeld. - Lasindicatoren controleren, deze

onderdelen t.o.v. elkaar gefixeerd

insteeklengte en een scheef

moeten ca. 2 mm naar buiten

worden.

afgezaagde buis geeft een slechte

gekomen zijn.


De totaaloplossing

57


NB1: Als de laslamp knippert, is het

Rubberafdichtingen

Expansiemoffen

lasproces om de één of andere

Er zijn twee soorten

Expansiemoffen van PE bestaan niet

reden onderbroken. Oorzaak

rubberafdichtingen in

zoals bij PVC uit twee, maar uit één

opzoeken en verhelpen,

PE-afvoersystemen:

deel, waar de buis ingestoken wordt,

verbinding geheel laten afkoelen

met als afdichting een

(1 uur) en procedure helemaal

1. Met een ronde O-ring:

rubbermanchet.

overdoen.

- De kamer voor de O-ring en de

- Expansiemof installeren op vooraf

NB2: Het lasproces mag alleen

O-ring moeten schoon zijn.

worden onderbroken door de voeding uit te schakelen.

vastgestelde plaatsen en als vast

- Hierbij moet de PE-buis haaks afgezaagd, afgeschuind onder ca. 30° en afgebraamd zijn.

ruimten, het gebruik van een scheidings-

stootrand.

verbinden (met lasverbinding).

men worden aangesloten. Uitgebreide

2. Manchetverbinding:

proefnemingen hebben aangetoond dat

- Manchet en ruimte achter manchet

- De expansiemof en de leidingen aan

moeten schoon zijn.

De elektrolasmoffen zijn ontworpen

manchet.

beugel. In te steken buiseind moet goed aangeschuind zijn

- Afgebraamde, haaks afgezaagde en aangeschuinde buis induwen.

voor gebruik tezamen met

weerszijden goed uitlijnen. Plaats eventueel een extra (geleidende)

- Wavin-glijmiddel aanbrengen op Gebruik van afwijkende buisklassen

- Aan het spieëind van de expansiemof de PE-buis trekvast

trafo vereist is, kan deze zonder proble-

dit de laskwaliteit niet beïnvloedt.

- In verticale leidingen met het mofeinde omhoog.

- Delen in elkaar brengen tot de

Als om veiligheidsredenen, in vochtige

punt beugelen.

(min. 4 mm, 15˚). - Wavin-glijmiddel aanbrengen op rubberring en uiteinde van

PE-afvoerbuizen uit de

spieëind.

KOMO-reeksen I en II (zie de tabel

- Bij te omkokeren standleiding de

van afbeelding 12.17). Buizen met

verbinding beschermen tegen

grotere wanddikten kunnen ook met

invallend materiaal als specie, enz.

de elektrolasmoffen worden gelast.

- Op PE-expansiemoffen staan aan de

Overleg met de leverancier wordt dan echter aangeraden, omdat de

buitenzijde temperatuurindicaties.

verschillende toleranties en de grotere

De buis moet in de expansiemof

stijfheden van de buiseinden soms

geschoven worden tot de

om aangepaste maatregelen vragen.

temperatuurindicatie, die overeenkomt met de

1

omgevingstemperatuur, van dat moment (opmeten en aftekenen op de buis). - Voor de maximale buislengte tussen 2 expansiemoffen geldt: 'koele' leiding 13,2 meter; 'warme' leiding 6,6 meter en 'hete' leiding 4,4 à 5 meter (zie ook flexibele montage met

Omgevingstemperatuur

-10°C 0°C +10°C +20°C

Tabel voor de insteekdiepte bij een buislengte van 5000 mm ø63

ø75

ø90

60 65 75 85

60 65 75 85

65 75 85 95

ø110 ø125 ø160 Insteekdiepte in mm 70 75 90 80 85 100 90 95 110 100 105 120

expansiemoffen 12.2.1).

ø200

ø250

ø315

100 110 120 130

115 125 135 145

135 145 155 165

Om de insteekdiepte te bepalen kan ook gebruik worden gemaakt van afbeelding 13.1.

Afb. 13.1 Insteekdiepte in PE expansiemoffen van een "hete" leiding bij een bepaalde omgevingstemperatuur.

58

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78


Technisch Handboek Binnenriolering Situaties tijdens de bouw

14. Situaties tijdens de bouw

Tijdens de bouw moet vervuiling,

Verticaal uit de betonvloer komende

beschadiging en verplaatsing van de

buiseinden over ca. 20 mm lengte in

aangebrachte afvoersystemen worden

het beton vanaf bovenkant betonvloer

voorkomen.

voor het storten afplakken met schuimplastic of iets dergelijks. Dit

Een aantal maatregelen:

voorkomt in veel gevallen schade als later op deze vloer gewerkt wordt.

Leidingen dicht zetten met

Zorg voor voldoende verankering om

speciekapjes. Gebruik zoveel mogelijk

opdrijven of opbuigen van buizen

kappen die om de buis vallen zodat

tijdens betonstorten te voorkomen.

niet vergeten kan worden deze te

Controleer richting en hoogte van de

verwijderen. Bij gebruik van kapjes die

leidingen voordat plafonds of

in de buis vallen dit duidelijk

omkokeringen worden aangebracht.

aangeven

Pers in te storten leidingen af vóór het

Nog te verbinden spieëinden (steken,

instorten.

lassen, lijmen) afplakken.

Voorkom dat dakgrit in de

Manchetten van expansiemoffen in

afvoerleidingen komt. Dit is zeer

verticale leidingen beschermen tegen

moeilijk uit te spoelen en kan vooral

materiaal dat tussen de manchet kan

bij rubberafdichtingen problemen

komen, zoals specie e.d.

geven. Breng hemelwater zo snel mogelijk buiten het gebouw (afbeelding 14.1).

Afb. 14.1 Tijdelijke situatie tijdens de bouw.


De totaaloplossing

59

Technisch Handboek Binnenriolering Afpersen

15. Afpersen

Afpersen van leidingen kan het eenvou-

Het systeem wordt afgeperst met

De leidingen mogen niet aan

digst en het snelst met lucht onder een

luchtdruk van 400 Pa (40 mm

warmtestraling zijn blootgesteld, ook

kleine overdruk. Dit kan ook bij inpandige

waterkolom). Is de totale inhoud van

niet aan de zon.

hemelwatersystemen. Het eenvoudigst is

het af te persen systeem groter dan

Als dit toch het geval is (meestal vóór

om alle openingen dicht te zetten, een

0,3 m3, dan moet het in delen van

het instorten) dan is onder druk

luchtdruk van 2 à 3 kPa (0,2 à 0,3 meter

max. 0,3 m3 afgeperst worden.

zetten met lucht en afzepen van de

waterkolom) aan te brengen en de ver-

Alle open verbindingen worden

verbindingen een goed alternatief.

bindingen af te zepen. Gespecialiseerde

afgesloten met balafsluiters en alle

Om aan te tonen dat de apparatuur in

bedrijven werken soms met rook.

stankafsluiters worden gevuld.

orde is, wordt direct voorafgaand aan

Na 15 minuten mag de drukval niet

de afperstest een proef gedaan.

Het is aan te bevelen in beton te storten

meer zijn dan 50 Pa (= 5 mm

Hiertoe wordt de inwendige druk in

secties af te persen vóór het storten. Niet

waterkolom). Is de drukval meer, dan

een afgesloten leiding of slang van

alleen omdat het later zo lastig is om te

moet de proef tot 60 minuten

bijvoorbeeld ø10 mm en ca. 2 meter

herstellen, maar ook om vast te leggen

voortgezet worden. Hierna mag de

lang, waaraan de drukmeter is

wie de kosten van een eventueel te her-

drukval niet meer dan 200 Pa zijn

bevestigd, op 400 kPa gebracht.

stellen lekkage moet dragen. Als besloten

(= 20 mm waterkolom).

Gedurende 15 minuten mag bij

wordt af te persen volgens NEN 3215

De drukval kan veroorzaakt worden

constante temperatuur een

dan is de procedure als volgt:

door beweeglijke verbindingen, zoals

drukverlies van niet meer dan 10 Pa

toiletmanchetten en manchetten van

(1 mm waterkolom) optreden. Is dat

vloerbuis naar aansluitleidingen en

het geval dan kan het afvoersysteem

door temperatuurverschillen tijdens de

onder druk gebracht worden en

proef.

wordt de werkelijke test uitgevoerd.

Het temperatuurverschil mag max. 0,3°C zijn, te meten in de ruimten waar de afvoerleiding zich bevindt.

60

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78


Technisch Handboek Binnenriolering Onderhoud

16. Onderhoud

Een goed ontworpen en goed gemon-

Groot onderhoud of het opheffen van

Ontstoppingsstukken moeten bereikbaar

teerd afvoersysteem dat goed gebruikt

ernstige verstoppingen zal door gespe-

zijn en zo mogelijk hoger zijn geplaatst

wordt, behoeft weinig tot geen onder-

cialiseerde firma's gedaan worden. Om te

dan de liggende leiding of, nog beter,

houd. Door onvolkomenheden in ontwerp

kunnen reinigen of ontstoppen is het han-

hoger dan de instorthoogte van de

en aanleg, maar vooral door het lozings-

dig een aantal reinigingsmogelijkheden in

lozingstoestellen. Hierdoor hoeft niet eerst

gedrag kan toch een gestoorde of ver-

te bouwen:

een deel van de verstopte leiding leeg te

traagde afvoer of een verstopping ont-

lopen via het geopende ontstoppings-

staan. Meestal wordt pas actie onderno-

demontabele stankafsluiters

stuk. Als het ontstoppingsdeksel meer

men als het water langzamer begint weg

overgang vloerbuisaansluitleiding met

dan 100 à 150 mm van de leiding-

te lopen of als alles verstopt is.

rubbermanchet

buitenkant zit, is het gebruik van een 45°

Controle van de afvoer en periodiek

ontstoppingsstukken op strategische

hulpstuk aan te bevelen.

onderhoud is daarom aan te bevelen.

punten zoals bij de overgang van

Bij verstoppingen of dreigende verstop-

grondleiding naar huisaansluitleiding,

Belemmering van de afvoer van daken,

pingen die niet in de sifons zitten, kan

bij hydraulische belemmeringen zoals

goten, daktrechters, overlaten, hemel-

met een reinigingsspiraal gewerkt wor-

na veel bochten en langere

waterafvoeren en ontlastconstructies

den; vooral in bochten oppassen voor

buislengten, in ingestorte leidingen.

moet voorkomen worden door periodiek

beschadiging. Hogedrukreiniging met een

onderhoud.

spuitkop is een betere methode. Het gebruik van explosiepatronen, die een

Speciale aandacht moet gegeven worden

drukstoot in de leiding veroorzaken, moet

aan afvoeren van daken waar, na aanleg

afgeraden worden.

van het afvoersysteem, dakbedekking met grit wordt aangebracht. Met de

De gebruikelijke vuiloplossende middelen

gemiddelde stroomsnelheid is het in de

kunnen toegepast worden, mits volgens

horizontale leidingen terecht gekomen grit

de gebruiksaanwijzing goed nagespoeld

haast niet weg te spoelen, terwijl het vui-

wordt.

lafzetting bevordert. Schoonspuiten voor oplevering en na ca. 1 jaar weer is sterk

Dakgoten, daken, daktrechters, enz.

aan te bevelen.

moeten periodiek gereinigd worden van vuil, bladeren, enz.


De totaaloplossing

61

Technisch Handboek Binnenriolering Aantekeningen

Aantekeningen

62

TEL. 0523-28 81 65

FAX 0523-28 86 78


Wavin Technisch Tegra putten Handboek Binnenriolering Geluid Aantekeningen en afvoerleidingen

TEL. www.wavin.nl


63

Technisch Handboek Handboek Binnenriolering Binnenriolering Technisch ???????? Filialen

Filialen

Filialen Wavin Nederland B.V. J.C. Kellerlaan 8 7772 SG HARDENBERG Postbus 5 7770 AA HARDENBERG Telefoon 0523-28 81 65 Telefax 0523-28 86 78 Internet www.wavin.nl E-mail [email protected] District Noord/Oost Telefoon 0523-28 84 58 Telefax 0523-28 82 28 Filiaal Hardenberg Handelsstraat 11a 7772 TS HARDENBERG Filiaal Zwolle Industrieterrein Voorst-C Trawlerweg 12 8042 PZ ZWOLLE Filiaal Oosterhout (bij Elst Gld.) Bedrijvenpark de Rietgraaf Rondweg 1 6679 AS OOSTERHOUT Filiaal Hoogeveen Pascalstraat 4 7903 BJ HOOGEVEEN Filiaal Assen Industrieterrein Peelerpark Australiëweg 4 9407 TE ASSEN District Noord/West Telefoon 020-462 60 10 Telefax 020-693 90 55 Filiaal Amsterdam Amstel Business Park West W. Fenengastraat 2 1096 BN AMSTERDAM Filiaal Utrecht Industrieterrein de Liesbosch Ravenswade 162 3439 LD NIEUWEGEIN Filiaal Almere Industrieterrein de Vaart Hefbrugweg 24 1332 AP ALMERE Filiaal Waddinxveen Henegouwerweg 21 2741 KS WADDINXVEEN District Zuid Telefoon 010-245 46 47 Telefax 010-462 32 68 Filiaal Rotterdam Bedrijvenpark Noord-West Vareseweg 30 3047 AV ROTTERDAM Filiaal 's-Hertogenbosch Tradepark de Herven Afrikalaan 11 5232 BD 's-HERTOGENBOSCH Filiaal Breda Bedrijfsnummer 8626 Heusing 18 4817 ZB BREDA Filiaal Leidschendam Industrieterrein Forepark IJssel 9, 2491 BW DEN HAAG-LEIDSCHENDAM Filiaal Tilburg Swaardvenstraat 27 5048 AV TILBURG Filiaal Beek Stationsstraat 100 6191 BG BEEK

Wavin Binnenriolering 64

www.wavin.nl

De totaaloplossing

Wavin Binnenriolering

Technisch Handboek

Leveringsprogramma: Wavin levert kunststof leidingsystemen met complete fittingprogramma’s voor de volgende toepassingsgebieden: Drinkwaterdistributie Gastransport en -distributie Persriolering w.o. pompputten Buitenriolering w.o. kunststof inspectieputten, kunststof kolken Binnenriolering Sanitair en Verwarming Regenwaterafvoer en dakgoten Regenwatersystemen Regenwaterinfiltratiesystemen PE-afvoer Elektro Kabelbescherming Industriële leidingen Glasvezelversterkte kunststofleidingen Drainage Lijnafwateringsystemen IBA’s © 2004 Wavin Nederland B.V.

Wavin Nederland B.V. J.C. Kellerlaan 8 7772 SG HARDENBERG Postbus 5 7770 AA HARDENBERG Telefoon 0523-28 81 65 Telefax 0523-28 86 78 Internet www.wavin.nl E-mail [email protected]

www.wavin.nl

0904 04-103 12

De in dit handboek opgenomen informatie is gebaseerd op onze huidige kennis en ervaring. Wij aanvaarden evenwel geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventuele tekortkomingen hierin. Overname van delen van de inhoud is uitsluitend toegestaan met bronvermelding.

SfB (5-) I n6. September 2004 DE TOTAALOPLOSSING VOOR BINNENRIOLERING

Recommend Documents