Seizoen 2013-2014 Lezingen en reizen Arjen van Prooijen
Programma van lezingen en reizen van Arjen van Prooijen Arjen van Prooijen (Den Haag, 1960) woont en werkt als docent kunstgeschiedenis en beeldend kunstenaar in Maastricht. Hij geeft les op het Bonnefantencollege Maastricht, De Academie van Tongeren, Arcuscollege in Heerlen, HOVO (Hoger Onderwijs voor Ouderen en Hogeschool Zuyd (Docentenopleiding Academie voor Beeldende Kunsten en Vormgeving) Maastricht. Arjen van Prooijen Sionsweg 64 6222EL Maastricht 043 3638526
[email protected] www.arjenvanprooijen.nl Mijn werk is te zien in Galerie Dabekaussen. Engelenkampstraat 21A in Sittard Verder is mijn werk te zien in Galerie de Chene in Turnhout België. Data voor deze tentoonstelling worden nog bekend gemaakt
“Vanitas” acrylverf op zuurvrij karton
De laatste vier jaar schilder ik bloemstillevens. Toch zijn het geen gangbare schilderijen. De stillevens moeten namelijk het spanningsveld verbeelden tussen wat toevallig is en wat van tevoren is bepaald. Mijn werkwijze is als volgt: Allereerst schilder ik, in onscherpe soft-focus techniek, enkele bloemen. Meestal kies ik voor orchideeën, lelies, wilde tulpen of andere bloemen met onregelmatige vormen. De bloemen verwijzen naar hun eeuwenoude symboliek als het leven, de dood, vergankelijkheid, onschuld of de levenscyclus. In de vage onderschildering worden donkere vlekken mee geschilderd. Deze vlekken zijn de platte slagschaduwen van de gekleurde vormen die ervoor lijken te zweven. Die vormen lijken in eerste instantie ook gewoon op bloemen of bladeren. Bij nadere beschouwing zijn het abstracte vlekken die meestal in één penseelstreek zijn geschilderd. Soms zijn het echte klodders verf die gestold zijn in hun specifieke vorm. Hun positie in de compositie lijkt volledig willekeurig, maar door de schaduwen in de onderschildering blijkt dat niet het geval. Ik vind het verwonderlijk dat de abstracte vlekken in mijn werk niet als storend ervaren worden. Ze vullen de figuratie in de onderschildering aan en maken het werk compleet. Zo verdwijnt het contrast tussen abstractie en figuratie en ontstaat een esthetisch schilderij.
“Vanitas” olieverf of doek 60x60cm
Griekenlandreis In de herfstvakantie van zaterdag 12-10-2013 tot en met vrijdag 18-10-2013 organiseer ik samen met “HOVO-Limburg” en “Labrys Reizen” een reis naar Griekenland. Het betreft de zogenaamde Klassieke tour. Een rondreis in zeven dagen langs enkele hoogtepunten van klassiek Griekenland. De reis voert langs Delphi, het meest gerespecteerde orakel uit de oudheid, en Olympia, de plaats van de beroemde Spelen. In Mykene staat de burcht van Agamemnon, de Griekse legeraanvoerder in de Trojaanse oorlog. Het prachtige theater van Epidauros is het best bewaarde theater uit de Griekse oudheid. De tocht eindigt in Athene, waar we de beroemde Akropolis en het onovertroffen Akropolis Museum bezoeken. Onderweg genieten we van prachtige landschappen. De reis kost € 1285,-. De toeslag voor een eenpersoonskamer bedraagt € 150,Inclusief lijnvluchten met belastingen en toeslagen, alle vervoer ter plaatse, alle overnachtingen op basis van logies en ontbijt, 4 diners, reisleiding en reisbegeleiding, lokale gidsen, entrees en fooien. Exclusief lunches, 2 diners, drankjes bij de diners, eventuele verzekeringen, verplichte bijdrage Calamiteitenfonds van 2,50€ per dag. En 20€ boekingskosten per boeking. Reisleiding Ik begeleid de reis vanuit mijn achtergrond als eerstegraads docent Kunstgeschiedenis. Ik heb 10 jaar als docent Klassieke Culturele Vorming en Culturele en Kunstzinnige Vorming en Kunstgeschiedenis bij het Bonnefantencollege in Maastricht lesgegeven. Sinds die tijd heb ik deze reis meerdere malen georganiseerd en als gids begeleid. Voor Hovo heb ik vorig jaar een uitgebreide cursus over de Klassieke oudheid gegeven. Naast de inhoudelijke begeleiding is er ook nog een Grieks sprekende begeleider die zich ter plaatse aansluit bij de groep. Deze student helpt met het vinden van de juiste hotels en restaurants. Ook bemiddelt hij/zij met de chauffeur en regelt de toegang op de sites en de verplichte plaatselijke gidsen. Daar waar dat mogelijk is zullen we gebruik maken van zg “silentgides” zodat ik u zelf kan rondleiden over de sites en in de musea. Gedurende de reis krijgt u in ieder geval alle informatie in de bus.
Rampinruiter Nationaal museum Athene
Programma Dag 1, za 12/10 Directe lijnvlucht van Amsterdam naar Athene. Allereerst een bezoek aan de tempel van Poseidon bij Kaap Sounion. Aansluitend rit naar het hotel in Delphi. Diner en overnachting aldaar. Dag 2, zo 13/10 Met een lokale gids bezoek aan de site en het museum van Delphi. Rit via het Byzantijnse klooster van Hosios Loukas naar de Peloponnesos met onderweg bootovertocht Andirio - Rio. Diner en overnachting in Olympia. Dag 3, ma 14/10 Met een lokale gids bezoek aan de site en het museum van Olympia. Rit door het binnenland van de Peloponnesos naar het gezellige havenstadje Nafplio. Vanavond is het diner op eigen gelegenheid. Twee overnachtingen in Nafplio.
Dag 4, di 15/10 Per touringcar naar de site van Mykene. Vervolgens naar de site van Nemea met het gave stadion. Tot slot het theater, de overige opgravingen en het museum in Epidauros. Het diner is op eigen gelegenheid. Dag 5, wo 16/10 Rit naar de site en het museum van oud-Korinthe. Via het kanaal van Korinthe naar het klooster van Daphni. Aansluitend rit naar Athene. Gezamenlijke oriënterende stadswandeling door de Plaka en in het wandelgebied rondom de Akropolis. Diner op eigen gelegenheid. De laatste twee overnachtingen zijn in Athene. Dag 6, do 17/10 Gehele dag Athene met een lokale gids: bezoek aan de Griekse en Romeinse Agora, de Akropolis en het Akropolis Museum. Gezamenlijk diner. Dag 7, vr 18/10 Vrije ochtend. Per touringcar naar het Nationaal Archeologisch Museum. Aansluitend transfer naar het vliegveld en directe lijnvlucht naar Amsterdam. Vervoer naar de bestemming We maken gebruik van directe lijnvluchten van Amsterdam naar Athene en vice versa per KLM. De vluchttijden zijn (onder voorbehoud van wijzigingen): 12-10-2013: Amsterdam - Athene 12.10 - 16.25 uur 18-10-2013: Athene - Amsterdam 17.20 - 19.55 uur
Genoemde tijden zijn plaatselijke tijden. In Griekenland is het één uur later dan in Nederland. KLM-ruimbagage Deze reis is gebaseerd op directe lijnvluchten per KLM. Voor het meenemen van ruimbagage rekent KLM een tarief van € 15,- per koffer per enkele reis voor 1 stuk ruimbagage tot 23 kilo. Deze kosten zijn niet opgenomen in de reissom. Voor Flying Blue-deelnemers is het meenemen van ruimbagage echter gratis. Er zijn geen kosten verbonden aan het aanmelden voor het Flying Blue-programma via www.klm.nl. Deelnemers ontvangen hierover nadere informatie.
Het nieuwe Acropolismuseum Athene Vervoer ter plaatse De reis door Griekenland wordt uitgevoerd met een comfortabele touringcar voorzien van airconditioning. Hotels en diners Het verblijf gedurende deze reis zal in de regel plaatsvinden in driesterrenhotels. Alle kamers zijn uiteraard voorzien van douche/bad en toilet. In Olympia logeren we in een viersterrenhotel met zwembad en daar dineren we ook. De overige drie diners vinden plaats in sfeervolle restaurants met authentiek Griekse gerechten. Zwaarte van de reis Onze reizen zijn met zorg samengesteld en kennen een aangenaam tempo. Dit betekent dat het programma goed gevuld is, maar dat er veel tijd wordt ingeruimd voor alle onderdelen. Het is wezenlijk - in de eerste plaats in uw eigen belang - dat u over een goede conditie beschikt en goed ter been bent. Indien iemand namelijk slecht ter been is, bemoeilijkt dit een soepel verloop van de reis. Goed schoeisel is vereist, omdat veel bezienswaardigheden te voet worden bereikt. Uiteraard is het mogelijk af en toe een programmaonderdeel over te slaan en rust te nemen, indien u daar behoefte aan heeft. Indien u eraan twijfelt of een bepaalde reis voor u geschikt is, kunt u gerust telefonisch contact met mij of met Labrys Reizen opnemen. We
zullen dan samen de mogelijkheid van uw deelname bespreken met het oog op uw lichamelijke conditie en de specifieke zwaarte van de reis. Weer Oktober is zeer geschikt voor een culturele reis door Griekenland. De temperatuur is doorgaans zeer aangenaam; de zomerhitte is inmiddels voorbij. We mogen rekenen op een gemiddelde dagtemperatuur rond 23 ˚C. Uiteraard kan de temperatuur hoger of lager uitvallen afhankelijk van de dan heersende weersomstandigheden. Grensdocumenten Voor reizen binnen Europa dient uw paspoort of identiteitskaart geldig te zijn tot en met de datum van terugkeer.
NB: Het vernieuwen van een identiteitsbewijs duurt minimaal vijf werkdagen. Geld
Griekenland maakt deel uit van de EMU; u kunt dus overal met euro's terecht. Pinautomaten zijn op een groot aantal plaatsen aanwezig. Tevens kunt u in veel winkels en hotels met de gangbare creditcards betalen. In kleinere winkels en restaurants kunt u alleen contant betalen. Entrees De entreeprijzen zijn bij de reissom inbegrepen. In Griekenland hebben personen boven 65 jaar recht op korting bij een aantal musea en opgravingen. Labrys Reizen brengt die korting bij boeking aan de betreffende reizigers op de factuur in mindering. De korting bedraagt voor deze reis € 36,50. Inschrijving U kunt zich voor deze reis aanmelden door het inschrijfformulier op de website van “Labrys Reizen” geheel in te vullen en te zenden naar Labrys Reizen. Een papieren inschrijfformulier sturen we u op verzoek graag toe. Vervolgens ontvangt u van ons een boekingsbevestiging/factuur, waarop staat gespecificeerd hoe u de betaling kunt verrichten. Circa twee weken voor vertrek ontvangt u de reisbescheiden, waaronder een deelnemerslijst, een hotellijst en praktische informatie. Inmiddels is bekend dat de reis zeker doorgaat. We hebben een aangenaam kleine groep van 15 tot 20 mensen.
HOVO Rome en de vroege middeleeuwen Cursus van 6 bijeenkomsten van 2 klokuren Deze cursus is het logisch vervolg op de cursus over de kunst van de klassieke oudheid maar is ook goed zonder voorkennis te volgen. In het eerste deel van de cursus staan de beeldende kunst en de bouwkunst in het oude Rome centraal. We bespreken enkele beroemde gebouwen van de oude stad en bekijken de schilderingen uit Herculaneum en Pompeii. In het begin van de vierde eeuw verenigt het Romeinse rijk zich met het Christendom. We bekijken de opkomst van de Vroeg Christelijke kerk. Met de stichting van Constantinopel door Constantijn de Grote verschuift het accent van het Romeinse rijk naar het oosten. In de handelsstad Ravenna, ooit de hoofdstad van het West Romeinse rijk, ontdekken we betrekkelijk zuivere voorbeelden van Vroeg Christelijk en Byzantijnse kunst. Als het WestRomeinse rijk valt, bloeit het oude Constantinopel. In West Europa breken dan de “duistere eeuwen” aan. De bijzondere gebruiksvoorwerpen uit die tijd van de Germaanse dierstijl verwonderen door verfijning en precisie. De rondtrekkende volkeren in Europa hebben weinig op met bouwkunst. Pas in de tijd van Karel de Grote zal het bouwen opnieuw tot leven komen. Een mooi voorbeeld hiervan is de beroemde Palzkapel in Aken. Het verhaal van deze cursus eindigt bij de opkomst van de romaanse bouwstijl in de hoge middeleeuwen
Marcus Aurelius
Koepel van de Aja Sophia Romaanse en gotische kunst in de hoge middeleeuwen Cursus van 6 bijeenkomsten Deze cursus is het vervolg op de cursus van het najaar. Het verhaal is gericht op de ontwikkeling van de bouw van de kerk van de 9 de tot en met de 15de eeuw. De zogenaamde hoge middeleeuwen. De verschuiving van de Romaanse kerk naar de Gotische kathedraal was een bouwkundige revolutie. We zullen zien dat deze verschuiving niet alleen een innovatieve ontwikkeling was, die werd ingegeven door voortschrijdende technologische ontwikkeling, maar dat dit meer te maken had met een diep religieus besef. De beeldhouwkunst was in de hoge middeleeuwen sterk afhankelijk van de kerk. Er waren stenen kolombeelden, timpaan-reliëfs, kapiteelbeelden en nis-beelden die allemaal een plaats in de kerk kregen. Toch waren en ook beelden van hout die soms werden gebruikt voor privé-devotie. In de veertiende eeuw kwam de paneelschilderkunst op. Voor die tijd werd er geschilderd in boeken (miniaturen uit de scriptoria van kloosters) en waren er (geschilderde) voorstellingen in de gekleurde glas en loodramen.
Pentagoon Academie in Tongeren Lessen kunstgeschiedenis voor de Academie van Tongeren. De lessen zijn op dinsdagmiddag van 14.00 uur tot 17.00 uur. De lessen worden onderbroken door een pauze. Als u een les wilt volgen kunt u dat ter plaatse aangeven. De kosten daarvoor bedragen 15€ per les van 3 klokuren. Data: 1 oktober 2013 8 oktober 2013 19 november 2013 10 december 2013 14 januari 2014 4 februari 2014 11 maart 2014 22 april 2014 9 mei 2014 10 juni 2014 Het idee is om dit studiejaar de lessen te koppelen aan de kunst en cultuur van Europese Steden. Het zou geweldig zijn als u, geïnspireerd door mijn verhalen, de steden daadwerkelijk gaat bezoeken. Dat is echter niet noodzakelijk om te kunnen genieten van de lessen over kunst en architectuur. Ik ga de belangrijke stijlen in de beeldende kunst behandelen die, los van de steden, zeer de moeite waard zijn. Wat er te zien is in Parijs, Rome en Berlijn vormt echter wel het uitgangspunt. Les 1,2 en 3 op 1 oktober op 8 oktober en op 19 november: Rome. Deze drie lessen staat de stad Rome centraal. Ik neem u eerst mee naar het oude Rome. We bekijken de archeologische sites en bespreken de bouwkunst en de schilderkunst. Ook bekijken we de ontwikkeling van de (Vroeg-Christelijke) kerk. We bespreken de bloei van de kerkelijke kunst in de renaissance en de Barok. Beroemde renaissancekunstenaars als Bramante, Michelangelo en Rafael hebben gewerkt aan de St Pieterskerk, de belangrijkste kerk ter wereld. Leonardo da Vinci en later Caravaggio, Bernini en Borromini komen ook uitvoerig aan bod. Bijzonder is dat de kunstwerken in Rome vaak voor een specifieke plaats in een bepaalde setting zijn gemaakt. U kunt deze werken alleen “in situ” bekijken. Dat maakt een bezoek van de kunstwerken zo speciaal. Naast de oudheid, de renaissance en de Barok bekijken we ook de beelden van Canova uit de 19 de eeuw. Er is aandacht voor de schilderkunst van de Futuristen uit het begin van de 20 ste eeuw. Tot slot bespreken we ook naar de moderne kunst in de stad. Het nieuwe Maxxi museum voor moderne kunst van de 21 ste eeuw van ZahaHadid is wat dat betreft zeer de moeite waard.
Santa Maria della victoria “de extase van Teresa” De oudheid: De romeinen waren innovatieve bouwmeesters. Ze ontdekten nieuwe constructieprincipes en gingen gebruik maken van de rondboog, het tongewelf en het kruisgewelf en de koepel. Dat leverde fantastische gebouwen op. In de tien boeken van Vitruvius wordt de Romeinse bouwkunst uitvoerig beschreven. Ook de invloed van het oude Griekenland is daarbij van belang. Tijdens deze eerste les zullen we de
nieuwe Romeinse constructie-principes bespreken. Enkele beroemde gebouwen die nog steeds in Rome te bezoeken zijn staan daarbij centraal. Naast de bouwkunst is er natuurlijk ook aandacht voor de beeldhouwkunst en de schilderkunst uit het oude Rome. De invloed van de beeldende kunst is ook zichtbaar in de latere periodes. Zo is Romeinse invloed te herkennen in de renaissance, de barok, het neo-classicisme en het postmodernisme. De kerk: De vroeg Christelijke kerk ontwikkelde zich, wat betreft de vorm van het gebouw, uit de Romeinse basilica. We bespreken de ontwikkeling van de Vroeg Christelijke kerk na 313. Van buiten waren deze vroege kerken vrij sober, maar van binnen werden de muren bekleed met mozaïeken. Het is erg interessant om te bekijken hoe men in de vroege middeleeuwen kwam tot een verhalende manier van afbeelden. We zullen enkele belangrijke mozaïeken bespreken. In Rome zijn nog vele voorbeelden van vroege kerken te bewonderen. Interessant is om ook te kijken naar de unieke voorbeelden uit Ravenna en de Oost Romeinse kerk Hagia Sophia in Constantinopel. Vervolgens bespreken we de grote namen uit de renaissance en de barok. U zult ontdekken waarom kunstenaars als Bramante, Michelangelo, Rafael, Leonardo Da Vinci, Caravaggio, Borromini en Bernini terecht behoren tot de canon van de kunstgeschiedenis. In onze voorbeelden blijven we dicht in de buurt van Rome. Moderne kunst in Rome: In de twintigste eeuw zijn de Italiaanse futuristen actief. De drang van deze schilders naar vooruitgang en beweging heeft grote invloed op de kunst op andere plekken in Europa. Op hun beurt waren de futuristen zelf schatplichtig aan de kubisten, de orfisten en de divisionisten uit Parijs. We bespreken deze interessante kunststroming. Daarnaast is er aandacht voor het museum voor moderne en hedendaagse kunst Maxxi in Rome. Dit unieke museum van sterarchitecte ZahaHadid is van groot belang voor de recente kunstgeschiedenis.
Maxxi van ZahaHadid
Les 4 op 10 december: Parijs in de middeleeuwen Deze les behandelt de opkomst van de gotiek zoals dat zichtbaar is in Parijs. We bespreken de ontwikkeling van het zogenaamde kruisribgewelf in de gotische kathedraal en bekijken de schilderingen in gekleurd glas. Ook zal er aandacht zijn voor de beeldhouwkunst in het Romaans en de Gotiek In Parijs kunnen we de middeleeuwen goed zien in de De St Denis De Notre dame La Chapelle Ook de kathedraal van Reims als tussenstop op weg naar de stad Parijs Romaanse en gotische beelden in de vele musea.
Notre Dame Les 5 op 14 januari: Architectuur in Parijs in de 19 de en 20ste eeuw Deze les gaat over het Parijs van de 19 de eeuw. Napoleon had grootse plannen met de stad. De empirestijl is goed zichtbaar in de vele gebouwen en monumenten die hij in Parijs liet oprichten. We zullen zien dat in de 19 de eeuw ijzer en glas als bouwmateriaal ook weer nieuwe stijlen oplevert. De Franse president François Mitterand zal met zijn grandstravaux weer teruggrijpen op de voltooiing van de VoieTriomphale van Napoleon. Ook bespreken we de moderne wijk la Defense.
Napoleon en de architectuur Ijzer en glas. (Ook de Eiffeltoren) De aanleg van de VoieTriomphale De Grand Arche de la Defense en de Piramide van Pei La Defense
Institut du Monde Arabe van ZahaHadid Les 6 op 4 februari: Schilderkunst in Parijs in de 19 de eeuw Inleiding in de verschillende stijlen van de schilderkunst uit de 19 de eeuw zoals die te zien zijn in het beroemde museum Gare d’Orsay. We zullen beroemde voorbeelden bespreken van kunstenaars als Courbet, Manet, Monet en Renoir. Daarnaast is er ook aandacht voor de Salon als instituut van de traditionele schilderkunst waartegen de avant-garde zich afzette. De volgende schilderstijlen worden besproken: Neoclassicisme Romantiek Salonschilderkunst en academisme Realisme Impressionisme Neo-impressionisme Post-impressionisme
Les 7 op 11 maart: de kunst en cultuur van Berlijn Inleiding en geschiedenis van de stad. Een reis van west naar oost. Tijdens deze les maakt u een denkbeeldige reis naar Berlijn. Wat is er te zien onderweg en wat is van belang als je west-Berlijn binnenrijd. U zult ontdekkingen doen en interessante gebouwen en kunstwerken tegenkomen. Op onze fictieve reis zien we de volgende bezienswaardigheden Grensovergang Marienborn- Helmstedt De Avus Checkpoint Bravo Funkturm Messegelande Theodoor-Heuss-platz Hausdezrundfunks Het Germania van Albert Speer West-oost-as en Noord-zuid-as Ernst-Reuter-platz Het nieuwe bouwen rond het Hansaviertel Strasse des 17 juni Siegesaule Haus der kulturen der welt Henry Moore De nieuwe regeringsgebouwen De Ambassadewijk De architectuur rond de Kudamm De Kaiser Wilhelm-Gedachtnis-kirche
Reichstag
Les 8 op 22 april: een fictieve wandeling in de stad Een wandeling van Kreuzberg naar Mitte ( van het Joods museum naar de Domplatz). Deze wandeling duurt in werkelijkheid een hele dag. Wij beleven deze fictieve wandeling doordat we alle interessante gebouwen en kunstwerken bekijken en bespreken die zich onderweg aan ons openbaren. Ook hier zult u bijzondere ontdekkingen doen. We zullen de volgende plaatsen en gebouwen aandoen Het Joodsmuseum van Daniel Libeskind Kunst in de Berlinische Galerie De wijk van Aldo Rossi Het GSW-gebouw van Sauerbruch en Hutton De Gendarmemarkt De Architectuur van Schinkel en het neo-classicisme Topografie des terrors en de plannen van Peter Zumthor Martin Gropiusbau De Bebelplatz De FriedrichwerderscheKirche en het Schinkelmuseum De Bau-akademie van Schinkel De NeueWache van Schinkel Het Zeughaus en de ingang van Pei Unter den Linden De Schlossbrucke van Schinkel De Schlossplatz en de Lustgarten met de Berliner Dom De architectuur van het Altes museum van Schinkel De Radisson
Zeughaus van Pei
Les 9 op 13 mei: een fictieve wandeling rond de Pariserplatz Deze les neem ik u mee naar het gebied rondom de Pariser Platz. Ook hier maken we een fictieve wandeling en bekijken de kunst en gebouwen in dit interessante gebied We zullen de volgende gebouwen en plaatsen bekijken Pariser Platz Brandenburger Tor Hotel Adlon Akademie van Behnisch en Behnisch DZ-bank van Frank O Gehry Ambassades van Frankrijk, Rusland, Engeland en Amerika Joods Holocaustmunument Homomonument Monument voor de Sinti en de Roma Reichstag van Foster Dit verhaal kan eventueel worden aangevuld met De Nederlandse ambassade van Koolhaas De architectuur van de potsdamerplatz ( Hans Kollhoff, Richard Rogers, AratoIsosaki, Renzo Piano, Helmut Jahn) Het Haubtbahnhof
Pariser Platz
Les 10 op 10 juni: Kunst in Berlijn In dit verhaal neem ik u mee naar de Musea van Berlijn. U krijgt een selectie uit het enorme aanbod van kunst in de musea van de stad. De belangrijkste musea en collecties zullen aan bod komen en natuurlijk zal ik enkele kunstwerken en kunstenaars verdiepend bespreken Het gaat om de volgende musea en collecties: Het Museumsinsel Neues museum (klassieke oudheid) Altesmuseum (Egypte en klassieke oudheid, Troje) Pergamonmuseum (klassieke oudheid, Pergamon, Babylon en Islam) Bodemuseum ( beelden uit de vroege middeleeuwen tot de 19 de eeuw. Byzantijns, romaans, gotiek, renaissance , barok) Alte National Galerie (schilderkunst uit de 19 de eeuw. Neo-classicisme, Romantiek, Realisme, Impressionisme en Post-impressionisme)
Kulturforum Gemalde galerie (schilderkunst van de gotiek tot en met de barok) Kupferstichkabinet (grafiek) Neuenationalgalerie van Mies van der Rohe (kunst uit de twintigste eeuw) Bauhausarchief (jaren 20)
Overige musea Borosbunker (moderne en hedendaagse kunst) Hamburger Bahnhof (moderne en hedendaagse kunst) Galerieen in Mittenord Berggruenncollectie (Picasso en Matisse) ScharfGerstenberg collectie (Surrealisme)
Museumsinsel Berlijn
