Secretariaat: Noordzeestraat 52, 1784 BS Den Helder. Drukwerk: Rieuwert Sanderse

1

Foto 1:Bijenorchis, Den Helder (door: T. Jongsma)

Zomernummer Op de Kop negentiende jaargang, juli 2014 Mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV), afdeling Den Helder en omstreken Secretariaat: Noordzeestraat 52, 1784 BS Den Helder. http://www.knnv.nl/denhelder/ Drukwerk: Rieuwert Sanderse

Op de Kop, Juli 2014

negentiende jaargang, nummer 3

2

KNNV: Natuurstudie, natuurbeleving, natuurbescherming Afdelingsbestuur afdeling Den Helder e.o. Voorzitter Betty Elkerbout Penningmeester Nico van Riessen Secretaris Els Sanderse (tijdelijk) Ledenadministratie & Notulist Johan Scholten Webmaster Vacature

Wielingenstraat 6 1784 JE Den Helder [email protected]

0223-630636

Stadhouder Willem V straat 4 1785 JA Den Helder [email protected]

0223-636158

Noordzeestraat 52 1784 BS Den Helder [email protected]

0223-612548

Vogelzand 2218 1788 GA Julianadorp [email protected]

0223-643077

--

--

[email protected]

Website Den Helder e.o. Redactie Tineke Jongsma Natuurhistorisch archivaris Klaas Kaag Bibliothecaris & Verkooppunt KNNV/IVN Els Sanderse Werkgroepen Vlinderwerkgroep Plantenwerkgroep Vlindertuinwerkgroep

www.knnv.nl/denhelder/ P. Bergmanstraat 18 1764GX Breezand [email protected]

0223-631137

Kofstraat 14 1784 RP Den Helder [email protected]

0223-630144

Noordzeestraat 52 1784 BS Den Helder [email protected]

0223-612548

Klaas Kaag Gerrit Welgraven Betty Elkerbout

0223-630144 0223-632999 0223-630636

Contributie De contributie voor onze afdeling bedraagt voor 2014: € 30,00 per jaar. U ontvangt dan 4x per jaar het landelijke blad ‘Natura’ en 4x per jaar ons afdelingsblad ‘Op de Kop’. Leden met een computer krijgen de ‘Op de Kop’ digitaal toegezonden. Huisgenootleden betalen in 2014 € 9,00 (zonder tijdschriften). U kunt lid worden van de KNNV door overmaking van het contributiebedrag op betaalrekening NL21INGB0007547115 t.n.v. Penningmeester KNNV Den Helder e.o. te Den Helder. De Landelijke Jongeren De afdeling Landelijke Jongeren is opgehouden met bestaan. Onze landelijke jongeren houden nog contact met elkaar via facebook.



3

Inhoud Inhoud --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 3 Afdelingsnieuws --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4 Activiteiten agenda ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4 Nieuwe leden ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 6 Vlinderlezing ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7 Lezing ‘Onze’ Wadvogels in Mauritanië (West Afrika) --------------------------------------------------------------- 8 Uilenballen pluizen --------------------------------------------------------------------------------------------------------- 10 Dijkexcursie en Groentjeswandeling ----------------------------------------------------------------------------------- 11 Plastic en eendenmosselen langs de kust ---------------------------------------------------------------------------- 12 De Linie ‘Gerard Roos’ Wandeling -------------------------------------------------------------------------------------- 14 Natuurverkennen in Gaasterland --------------------------------------------------------------------------------------- 14 De hooivork ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 15 Vlinder(luilak)nacht Wildrijk --------------------------------------------------------------------------------------------- 16 Texel trip ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 16 Wilde dieren hebben hun eigen apotheek --------------------------------------------------------------------------- 17 Plant en naam: Witte dovenetel - Lámium álbum ------------------------------------------------------------------ 19 Boekennieuws --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 20



4

Afdelingsnieuws Onze secretaris en webmaster, mevrouw S. Leentvaar-Krom, heeft om persoonlijke redenen vrij plotseling al haar functies neergelegd. De vereniging heeft dus een probleem. Met slechts twee bestuursleden, voorzitter en penningmeester en een toegevoegd lid ter ondersteuning van de taken, is het moeilijk maar niet onmogelijk om de vereniging voorlopig in stand te houden. Op langere termijn zullen er echt bestuursleden aan het bestuur toegevoegd moeten worden om te kunnen blijven bestaan. Wij zijn daarom in de eerste plaats dringend op zoek naar een nieuwe secretaris! Daarnaast hebben we een nieuwe webmaster nodig. Ook zouden we heel graag een vice-voorzitter in het bestuur verwelkomen.

Secretaris (m/v) Hij/zij ontvangt de post en e-mails voor de vereniging. Hij/zij draagt zorgt dat e-mails beantwoord worden en dat de post bij de juiste persoon binnen de vereniging terecht komt. Ontvangt de aanmeldingen voor de activiteiten en regelt dat de aangemelde bezoekers opgevangen worden bij de activiteit. Zij stemt het activiteitenprogramma af met de betrokkenen (gastsprekers en locatiemanager).

Webmaster (m/v) De webmaster beheert de website van de afdeling. Zorgt voor de verwerking van de ingekomen waarnemingen, nieuwsbrieven en activiteitenkalender op de website. De webmaster gebruikt hierbij het format van de landelijke website van de KNNV en onderhoudt contacten met de helpdesk van de landelijke KNNV.

Vicevoorzitter (m/v) De vicevoorzitter richt zich met name op interne coördinerende taken binnen de vereniging. Neemt deel aan de bestuursvergaderingen en neemt waar als voorzitter indien deze niet aanwezig kan zijn. Voor meer informatie of indien u bereid bent één (of meerdere) van deze taken op u te nemen? Dan verzoeken wij u contact op te nemen met Betty Elkerbout (0223-630636) of Els Sanderse 0223612548) Het bestuur KNNV,afdeling Den Helder



5

Activiteiten agenda Zondag 20 juli 2014 om 13.30 – 15.00 uur



Vlinder en Libellen excursie Jan Witte is een echte libellen en vlinderkenner. Hij komt speciaal van Texel om met ons hier de vlinders en libellen op te zoeken. Kosten: €3,00 p.p / VWG €1,00 / KNNV gratis / ‘De Helderse Vallei’ Aanmelden bij [email protected] of bellen met 0223-612548

Zaterdag 9 augustus 2014 om 9.00 - 17.00 uur



Uitstapje Duin & Kruidberg Een paar keer per jaar verlaten wij de Noordkop om in andere delen van het land de schone natuur te bezoeken. Deze keervertrekken we naar dit prachtige duin en bosrijke landgoed. Kosten: benzinekosten / eigen lunch meenemen Aanmelden bij [email protected] of bellen met 0223-612548

Zaterdag 30 en Zondag 31 augstus 2014 om 10.00 – 17.00 uur 

Open dagen ATV Texelstroom Ieder jaar stelt de ‘Amateur Tuinders Vereniging Texelstroom’ zijn complex open en organiseert daarbij een markt. Wij staan daar ieder jaar met onze kraam. Kosten: Gratis toegang // Locatie: ATV Texelstroomlaan

Vrijdag 19 september 2014 om 20.00 – 22.00 uur



Lezing: De ecologie van onze kustzone Robbert Jak is zeebioloog en neemt ons, vooruitlopend op de excursie van de volgende dag, mee langs de kust van Den Helder. Kosten: €3,00 p.p / VWG €1,00 / KNNV gratis / ‘De Helderse Vallei’ Aanmelden bij [email protected] of bellen met 0223-612548

Zaterdag 20 september 2014 om 11.00-13.00 uur

 Dijkexcursie Fort Harsens Met Robbert Jak gaan we door het hek van de Koninklijke Marine en kijken tussen de basaltblokken wat er verscholen zit aan zeeleven. Kosten: €3,00 p.p / VWG €1,00 / KNNV gratis / ‘De Helderse Vallei’ Aanmelden bij [email protected] of bellen met 0223-612548



6

Nieuwe leden Mevrouw S.E. van der Windt-Otte uit Anna Paulowna heeft zich opnieuw aangemeld als lid van onze afdeling. Zij vertrok een aantal jaren geleden naar het buitenland. Nu ze weer terug is, wilde ze graag weer lid worden. Van harte welkom terug bij onze KNNV afdeling.

Aanmeld formulier. Achternaam: * Voorletters: * Straatnaam: * Postcode: * Woonplaats: * Telefoonnummer: * E-mailadres: * Geboortedatum: * geïnteresseerd in: * Op sturen naar: Ledenadministratie KNNV afd. Den Helder e.o. p/a Vogelzand 2218 1788GA Julianadorp Bij aanmelding krijgt u het onderstaande welkomstgeschenk!



7

Vlinderlezing Op donderdag 13 maart gaf Klaas Kaag, kenner bij uitstek op het gebied van vlinders, weer eens een lezing. Verrassend anders dan de voorgaande lezingen. Hij begon bij de basis. Wat is een vlinder?: een insect ! Wat zijn de kenmerken?: 1. Zes poten 2. Harde huid 3. Ontwikkeling van ei naar larve tot imago. De larve is de rups. Maar niet alle rupsen zijn vlinderrupsen. De vlinderrups is herkenbaar aan de vier paar buikpoten (ronde vlezige stompjes). Zie je een rups met zes of meer buikpoten dan komt daar een bladwesp uit. Er zijn zelfs rupsen zonder buikpoten, een zogenaamde slakrups. Een enkele soort hiervan komt wel in Nederland voor, maar ze zijn voornamelijk te vinden in Midden Amerika. Ook de eitjes van de diverse vlinders zijn gevarieerd van vorm en voor de kenner is duidelijk van welke vlinder ze afkomstig zijn. Kennis van de plant waarop bepaalde vlinders hun eitjes afzetten is noodzakelijk en dan nog is het moeilijk om ze te vinden. Bijzonder is de ei-afzetting van het landkaartje. Deze vlinder legt een ketting van eitjes, waarbij alleen het eerste eitje aan het blad vast zit. Van de rupsen gedragen sommigen zich als mineerders. Ze vreten zich een mijngang door het blad, en laten een duidelijk spoor na. Anderen maken grote spinsels in struiken, zoals de bastaardsatijnrups in de duindoorn. Sommige vlinders leggen hun eitjes op giftige planten, de rupsjes die van deze plant eten zijn dan vanzelf ook giftig. Een vorm van bescherming. Dit geldt voor de St. Jacobsvlinder, een nachtvlinder die ook overdag volop vliegt. St. Jansvlinder (bloeddropje) vliegt vanaf St.Jan. Rupsen voeden zich met rolklaver dat blauwzuurhoudend is en dus ook giftig.



8

En zo kwamen er vele vlindernamen langs, elk met een eigen bijzonderheid. Kortom de aanwezigen hebben een bijzonder onderhoudende avond gehad en de liefhebbers konden nog met Klaas de Donkere Duinen in, alwaar hij op diverse boomstammen stroop gesmeerd had om nachtvlinders te lokken. Altijd een verrassing wat er dan te zien is, motten van enkel centimeters tot minuscule gevleugelden van krap 2 mm groot. Een loepje is dan geen overbodige luxe als je nog iets van de soms fraaie tekening op de vleugels wilt zien. Tekst: Betty Elkerbout Foto’s: Tineke Jongsma

Lezing ‘Onze’ Wadvogels in Mauritanië

(West Afrika)

Op zaterdag 29 maart jl. nam Cor Smit ons mee op reis naar Mauritanië. Met 19 personen hebben we van zijn levendige uiteenzetting genoten. We kennen allemaal de uitdrukking “zo vrij als een vogel”, maar zijn deze dieren wel zo vrij? Nee! Ze leven gevangen in een door de evolutie bepaalde leefwijze. Veel vogels hebben een beperkt broedterritorium, waar ze elk jaar weer terugkeren en dat afbakenen met gezang; koolmezen kiezen vaak dezelfde ‘koolmeesburen’ uit. De rui maakt sommige vogels letterlijk vleugellam, zoals eenden en ganzen die dan enkele weken niet kunnen vliegen omdat ze in een keer alle vleugelpennen verliezen. Ze houden zich dan zo goed mogelijk schuil. Bergeenden trekken massaal naar de Elbemonding, waar ze betrekkelijk veilig zijn in de ruiperiode. Andere soorten hebben het wat gemakkelijker; die ruien vleugelpen voor vleugelpen en blijven op die manier mobiel. De vleugels vertonen dan hier en daar een opening. De derde beperking is de vogeltrek, die elk jaar op een vast tijdstip plaats heeft en langs een vaste route naar hetzelfde gebied gaat. Zelfs als die route niet de kortste of de veiligste is. Een extreem voorbeeld is de groene franjepoot, die vliegen van de Shetlandeilanden via IJsland, Groenland, de oostkust van Amerika en over de Caraϊbische Zee naar eilanden voor de kust van Colombia. Zeker niet de kortste weg.



9

Trekken alle vogels op dezelfde manier? Nee, sommige moeten voor de grote reis flink opvetten omdat ze het traject in een keer afleggen en daarbij de helft aan gewicht verliezen. Andere vogels hoppen van rustplaats naar rustplaats en foerageren ter plaatse. Hun gewicht blijft ongeveer gelijk. De afstand tussen de rustplaatsen verschilt per soort vogel. Hoe weten we dit allemaal. Door vogels te ringen en de tellingen. We hebben de standaardring, maar er zijn tegenwoordig ook kleurringen die meer informatie verschaffen. Dan zijn er de GPS-zenders, die ons alle gegevens geven over de plek waar de vogel zich bevindt. Tenslotte is er de geo-locator, een licht apparaatje dat aan de pootring wordt bevestigd en waar ook kleine vogels mee kunnen worden uitgerust. (GPS is voor hen te zwaar). Het nadeel van de geo-locator is dat men de vogel moet terugvangen. Waarom doen we al die moeite? We willen graag de vogels en hun migratiepatroon geteld hebben van de hele kustlijn van West Europa en West Afrika. Dat is grotendeels gelukt. Een onderdeel van dit project maakte de reis van Cor Smit nodig naar Banc d’Arguin in Mauretanië – een waddengebied met zeegras, slijkgras en kleine mangrovebosjes grenzend aan een grote diepe baai en aan de landzijde aan de woestijn. Het is een Nationaal Park en wordt goed beschermd, er is weinig of geen bedreiging. Het gebied is erg vlak, wat het tellen lastig maakt. Er is geen overzicht over de enorme groepen vogels vanaf een hoog punt. Vaak wordt de telling gehinderd door ‘heat haze’, hete luchttrillingen, die het zicht op de vogels ontnemen. Vogeltellers uit allerlei landen strijken in dit gebied neer, de bevolking zelf is nog niet bedreven genoeg hierin en mist ook de juiste apparatuur. De mensen daar leven voornamelijk van de visvangst. Om overbevissing tegen te gaan mag er alleen gevist worden met kleine zeilbootjes. Ze doen dit echter met duizenden van die bootjes en dat heeft hetzelfde resultaat als een moderne vissersvloot. Momenteel wordt er veel gevist op haaien en roggen, hun aantal loopt sterk terug. Nu zijn dit bodemwoelers die ervoor zorgen dat er allerlei eetbaars naar het Op de Kop, Juli 2014


10

wateroppervlak stijgt. Minder van deze vissoorten geeft minder voedsel voor de wadvogels. Dus komen er minder vogels. Een bewijs temeer dat alles met alles samenhangt en dat wij de veranderingen in de gaten moeten houden en zo nodig maatregelen moeten nemen. Conclusie: tellingen zijn van groot belang. Avontuurlijk uitstapje Tot slot vertelde Cor nog van een avontuurlijk uitstapje naar een van de eilanden voor de kust. Hij zou daar alleen de boel gaan verkennen en foto’s maken. ’s Middags zou hij weer worden opgehaald. Maar al wat er kwam: geen boot. Naar de kust zwemmen lukte niet, dus een gedwongen eenzame en koude overnachting volgde. De volgende ochtend kon hij een bootje wenken die hem naar de standplaats terugbracht. Het bleek dat hij op het verkeerde eiland was afgezet en men vergeefs naar hem gezocht had op de afgesproken plek. De opluchting alom was groot, zowel bij de collega tellers als bij de bevolking. Cor kon het navertellen, zoals hieruit blijkt. Tekst: Betty Elkerbout Foto’s: Cor Smit

Uilenballen pluizen Op 12 april jl. was het weer zover. Uilenballen pluizen, ditmaal voor volwassenen die hun kinderen of kleinkinderen konden meenemen. We verwachtten een grote opkomst zoals gewoonlijk, maar andere evenementen, zoals de Halve van Den Helder, kaapten de aandacht voor ons weg. Jan Boshamer hoefde voor slechts drie personen (twee volwassenen en een kind) van alles uit de kast te halen. En dat deed hij met veel enthousiasme. Na de inleiding begon het daadwerkelijke pluizen. Coby Pascha en ik, die er waren om voor de inwendige mens te zorgen, hebben ijverig mee geplozen. Waren er nog verrassingen? Jazeker, naast bosmuizen, veldmuizen, woelmuizen en



11

gewone spitsmuizen werden er uit een uilenbal geraamtedelen van een waterspitsmuis tevoorschijn getoverd. Een bijzonderheid! Hoewel we met weinig deelnemers waren, had iedereen een prettige middag. Jan Boshamer vond het uitermate plezierig dat hij al zijn aandacht aan een paar mensen kon besteden, in plaats van voortdurend van de ene tafel naar de andere geroepen te worden. Toen ik Jan tenslotte bedankte en hem zijn bescheiden financiële vergoeding wilde overhandigen, weigerde hij deze, omdat we van deze middag nauwelijks inkomsten hadden ontvangen. Bijzonder aardig van hem, en Jan, nogmaals bedankt namens de KNNV voor deze sympathieke geste. Tekst:Betty Elkerbout Foto: Tineke Jongsma

Dijkexcursie en Groentjeswandeling Hoewel er in de Uitkrant van het Noord Hollands Dagblad een uitstekend en uitgebreid verslag had gestaan over de KNNV in het algemeen en van onze activiteiten op zaterdag, 10 mei in het bijzonder, zijn de laatste letterlijk in het water gevallen. Er valt dus nauwelijks iets over te vertellen. Rond 9 uur stond ik bij het TESO-gebouw want er was een aanmelding van deelnemers aan de dijkexcursie. Die kwamen niet opdagen, en terecht..... Het hoosde van de regen. Tegen half tien kwam Robbert Jak met zijn zoon mij gezelschap houden, en nog even later verschenen Sylvia en Gerrit Welgraven ook. Omdat Gerrit dolgraag wat bijzondere planten wilde zien op het terrein waar je normaal gesproken niet mag komen, hebben we met ons vijven even een zoekslag van een half uur gemaakt. Helaas, de strandlathyrus was al uitgebloeid, maar stond er goed bij, evenals de strandbiet. Maar de zeekool en de zeepostelein bloeiden volop. Een interessant plekje voor plantenkenners. Ook Klaas Kaag kon de Groentjeswandeling wel vergeten, Helaas, is er geen vlinder te zien met zulk slecht weer. Jammer, een beetje een verloren dag. Een volgende keer beter. Tekst: Betty Elkerbout Foto: Tineke Jongsma



12

Plastic en eendenmosselen langs de kust Op 12 mei 2014 meldde strandteller Maarten Brugge dat hij in de vloedlijn van Texel ongebruikelijk veel klein plastic afval had zien liggen. Hoewel op 14 mei de Texelse vloedlijn goeddeels was overdekt met een dikke laag algenschuim, kon op enkele opener stukken worden gezien dat zulk materiaal nog steeds aanspoelde. Een monster werd genomen door over een breedte van 50 cm en lengte van 5 meter van de vloedlijn, alle zeewier, afval en de bovenste zandlaag bij elkaar te schrapen. Veel van het plastic afval was opmerkelijk oud en verweerd en tussen het kleiner spul zat een grote diversiteit aan industrieel plastic granulaat in hoeveelheden die we hier sinds de jaren ’90 eigenlijk niet meer in de vloedlijnen aantreffen. Uiteraard ontbrak het gebruikelijke ‘versere’ zwerfvuil niet, met veel net- en touwwerk en ballonnen. Eendenmosselen Op groter afval werden geregeld eendenmosselen gezien. Eendenmossel is eigenlijk een rare naam, want het betreft geen schelp, maar een zogenaamde geleedpotig schaaldier dat met een schepnetvormig armpje voedsel uit het water filtert en groeit op in zee drijvend materiaal. Om de omvang van deze ongebruikelijke stranding in kaart te brengen werd een emailoproep gericht aan het hele netwerk van vrijwilligers uit het stormvogelonderzoek, om ook uit te kijken naar zwerfvuil in combinatie met eendenmosselen. Sytske Dijksen van ECOMARE op Texel reageerde al snel dat het een bijzondere warmwatersoort betrof: de geplooide eendenmossel (Dosima fascicularis). Meldingen Op 14 mei is er een ronde gedaan langs de stranden van Den Helder tot Camperduin. De vervuiling is daar niet geconstateerd. Maar het kan goed zijn dat het strand al weer netjes opgeruimd was door gemeentes en de strandpaviljoenhouders (voor het behoud van de blauwe vlag). Het strand wordt hier met regelmaat netjes aangeharkt.



13

Op 16 en 17 mei 2014 werden de eendenmosselen ook gemeld vanaf Vlieland en van de oostelijke wadden door de vogelwachters van Rottumerplaat. Na deze meldingen lijkt de situatie weer ‘normaal’, dat wil zeggen: er spoelt van alles aan, maar zonder de toevoeging van oud klein plastic gruis en geplooide eendenmosselen. Monsters worden bekeken Het in de vloedlijn verzamelde monster wordt momenteel nader uitgezocht. Op oude luchtkamers van zeewier, plantenresten en klein afval blijken heel veel jonge exemplaren van de eendenmossel te groeien, die alleen maar bij zo’n nader detailonderzoek aan het licht komen. De verzamelde massa bevat zeker honderden industriële plastic pellets en kleine plastic scherven. Ook veel klontjes paraffine en palmvet achtig materiaal en een enkel klontje teer. Oorzaak onduidelijk De omvang van de stranding omvatte dus minimaal de complete Nederlandse Noordzee-waddenkust gedurende enkele dagen in midden mei. Uit omliggende landen zijn geen meldingen binnengekomen, maar de verschillen met de normale strandvuil situatie zijn ook zeker niet makkelijk waarneembaar. De herkomst van de geplooide eendenmossel moet waarschijnlijk worden gezocht in warm water ten zuiden van de Golf van Biskaje. Naar de echte omvang, achterliggende reden, en herkomst van deze ongebruikelijke stranding kunnen we vooralsnog alleen maar gissen. Overstromingen of door storm afgeslagen kustsediment uit verre landen, of een losgeslagen deel van de Noord Atlantische draaikolk, het is allemaal mogelijk. Misschien dat nader onderzoek aan het verzamelde monster, inclusief bijvoorbeeld de plantenresten daarin, ons nog verder kunnen helpen voor wat betreft de herkomst. Tekst: Jan Andries van Franeker, IMARES, Texel Foto’s: Maarten Brugge, Jan Andries van Franeker & Sytske Dijksen Op de Kop, Juli 2014


14

De Linie ‘Gerard Roos’ Wandeling Op 14 mei jl. was het weer zover. Onze jaarlijkse liniewandeling ook wel Gerard Rooswandeling genoemd naar een van de oprichters van onze vereniging, had plaats. Naast de vele vertrouwde gezichten waren er ook drie deelnemers die op het krantenbericht waren afgekomen. Zij waren zeer geïnteresseerd en vroegen honderduit over plantjes en struiken. Zoals vrijwel altijd had Gerrit Welgraven de leiding. We zouden niet zonder zijn grondige kennis van planten kunnen. Het was een zeer geanimeerde wandeling, waarin menigeen zijn kennis van bekende en minder bekende planten weer eens kon opfrissen. We houden deze traditionele wandeling graag in ere. Betty Elkerbout

Natuurverkennen in Gaasterland Op zaterdag, 24 mei jl. gingen er vanuit Den Helder rond 9 uur vier auto’s afzonderlijk op pad naar Oudemirdum in Gaasterland om daar een dagje de plaatselijke natuur te verkennen. Tegen 10.30 uur troffen we elkaar bij de plaatselijke VVV, waartegenover we op een overdekt terras konden genieten van een kop koffie om tevens de eerste en laatste regenbui van die dag af te wachten. IJstijd We bezochten de VVV, die een aardige expositie over de IJstijd had. Bovendien werd er een film vertoond, waarin ouderen over hun oorlogservaringen vertelden en vooral over de lancering van de V2’s vanuit het Rijsterbos. Vervolgens wandelden we naar de kliffen, ‘oude keileemruggen’, aan het IJsselmeer. Er was een comfortabel uitkijkpunt waar iedereen, we waren met veertien personen, zijn lunchpakketje kon nuttigen, onderwijl genietend van het fraaie bloeiende landschap aan onze voeten. Op het IJsselmeer vertoefden veel zwanen en wat futen.



15

Gaasten en Kliffen Evenals Drenthe is Gaasterland een product van het opschuivende ijs van de laatste ijstijd, waardoor gaasten en kliffen in het landschap zijn ontstaan. Het heuvelachtige landschap met de keileemruggen zijn vergelijkbaar met die van Texel en Wieringen. Wat dit gebied zo uniek maakt zijn de nog aanwezige kliffen. Het woord ‘gaast’ betekent zandige heuvel of keileemrug en is sterk verwant aan het woord ‘geest’ in ‘geestgronden’ en plaatsnamen als Uitgeest en Oegstgeest. Rijsterbos Vanaf dit punt wandelden we via een andere route weer terug naar de auto’s om hiermee een paar kilometer verderop naar het Rijsterbos te gaan. Een bos met een landgoedverleden herkenbaar aan de statige brede beukenlanen, maar verder met een afwisselende vegetatie, waar veel te genieten viel. In het bos is de oorlogsgeschiedenis niet weg gepoetst, de littekens van de gebeurtenissen zijn nog zichtbaar. Al wandelend zijn we in het bos een deel van de groep kwijtgeraakt, maar we hebben elkaar teruggevonden bij de parkeerplaats van de auto’s. Ieder kon hier even uitrusten voor we de terugtocht aanvaardden naar Den Helder. We kunnen terugkijken op een fijne dag. Betty Elkerbout

De hooivork In de afgelopen jaren ben ik actief geweest in het bestuur, de redactie, webmaster, vlindertuin en nog vele andere activiteiten. Ik heb altijd veel hooi op mijn vork genomen voor de KNNV. Helaas laat op dit moment mijn gezondheid mij in de steek en ik weet niet hoe de toekomst er in dit verband uit zal zien. Het wordt een spannende, zware strijd, waar we het beste van hopen. Om deze strijd optimaal aan te kunnen gaan, heb ik per direct al mijn taken bij de KNNV, afdeling Den Helder neer moeten leggen. Ik zal het stokje door moeten geven. De natuur en haar natuurliefhebbers gaan mij aan het hart. En we komen elkaar overal en altijd wel weer tegen, dus… ……… tot ziens! Met vriendelijke groeten, Sylvia Leentvaar



16

Vlinder(luilak)nacht Wildrijk Op vrijdagavond 6 juni jl. startte Klaas Kaag zijn nachtvlindernacht rond 21.30 uur. De opkomst was klein. Henk Arts, die onze locatie bij het Wildrijk geopend had, en Gerrit Welgraven met echtgenote waren aanwezig op deze luilaknacht. En zij hebben kunnen genieten. Het weer was uitstekend voor deze activiteit en er zijn wel 60 verschillende soorten nachtvlinders gespot. Hieronder waren diverse soorten die ook voor Klaas nieuw waren. Nieuwsgierig kwamen nog enkele passerende hondenuitlaters spontaan kijken. Zij waren zeer verbaasd over de rijkdom aan nachtvlinders. Er ging een wereld voor hen open. We hebben wat gemist, mensen! Tekst: Betty Elkerbout Foto: Tineke Jongsma

Texel trip In verband met het beloofde mooie weer en de drukte die dat met zich meebrengt, hebben we een boot eerder naar Texel genomen. Iedereen die meeging was op de hoogte gesteld en achteraf gezien was dat een erg goede keuze. In de ochtend was het stralend mooi weer. Dat beloofde wat. Marga Evers ging met Ton en mij mee over. En aan de overkant stonden Jan en Annemarie Lith en Gerhard en Hans Cadée al op ons te wachten. Nadat wij onze fietsen hadden opgehaald, fietsten we richting de Petten. We bekeken er de vogels, die daar zaten te broeden. De grote stern was naar de Oostkant van Texel verhuisd, maar er zaten nog wel veel visdiefjes, kapmeeuwen, scholeksters, bergeenden enzovoorts. Horstmeertjes We fietsten door naar de Geul en daar stapten we af om de Lepelaars te zien, maar deze hielden zich schuil achter stuiken, aan de achterkant van het meertje. We zagen wel veel aalscholvers. We vervolgden onze tocht en fietsten door naar het voetpad, dat langs de Horsmeertjes loopt. Daar gingen we te voet verder. We liepen langs de Horsmeertjes, daar was het zo nat dat we de doorsteek niet konden maken. We moesten een Op de Kop, Juli 2014


17

behoorlijke omweg maken. Genietend van het prachtige uitzicht, de zon en de stilte, aten we hier onze boterhammen op, alvorens we weer verder gingen door het moerassige deel, tussen de duinen en de Horsmeertjes. De variatie in planten viel in het noordelijke deel een beetje tegen, het zuidelijke deel maakte dit weer helemaal goed. Groenknol orchissen, jonge Parnassia, Moeraskartelblad, Kruipende moeras weegbree, Bitterling, Rietorchis, vleeskleurige orchis, en nog veeeeeel meer prachtige planten. Ook een Rietgors kreeg in het bijzonder de aandacht, wat een mooie vogel is dat toch. Mokbaai Intussen was de bewolking aardig toegenomen en moesten we haast gaan maken. We gingen door de duinen nabij de Dourline kazerne weer terug. Een schitterende wandeling. In de Mokbaai zwommen Eidereenden met heel veel jongen. Intussen begon het een beetje te spetteren, en onderweg naar het huis van Gerhard en Hans Cadée, bogen Jan en Annemarie af naar hun zomerverblijf op Texel. Het ging nu echt hard regenen. Na een heerlijk kopje thee bij de familie Cadée gingen we met de boot van 17.00 uur weer terug naar Den Helder. Het regende niet meer, het werd weer zonnig. Het was een heerlijke dag samen met natuurliefhebbers. Veel dank aan Gerhard en Hans Cadée, die ons deze bijzondere plekken aan ons lieten zien. Sylvia Leentvaar

Wilde dieren hebben hun eigen apotheek Als wij mensen ons ziek voelen nemen we een paracetamol of iets dergelijks, of we gaan naar de huisarts. Als we vinden dat ons huisdier niet lekker in zijn vel steekt, gaan we naar de dierenarts, die ons uit zijn dierenapotheek iets meegeeft. Maar wilde dieren van groot tot heel klein kennen hun eigen manieren om beter te worden, of gezond te blijven. Hoewel, onze katten gras gaan eten, als ze zich niet goed voelen. Ook zij weten nog iets van natuurlijke geneeswijzen af.



18

Laten we beginnen bij de bijen. Zij halen parasieten bij hun larven weg en beschermen hun kroost door anti-parasitaire stoffen in de vorm van boomhars mee te nemen naar de korf. Imkers die bijen selecteren, die geen hars meenemen omdat het spul nogal kleverig is, kunnen daarom wel eens verkeerd bezig zijn. Sommige vlinders zetten hun eitjes af op giftige planten; vervolgens eten de jonge rupsen van die plant en hebben daardoor minder last van parasieten. Houtmieren nemen boomhars van coniferen mee naar het nest om te voorkomen dat hier bacteriekolonies ontstaan, die het voortbestaan van de soort kunnen bedreigen. Ook dieren die een stuk dichter bij ons staan in hun ontwikkeling, zijn slim bezig. Chimpansees uit Oeganda hebben zo’n 24 plantensoorten op hun menu staan en daar zijn er bij die lepra en malaria tegengaan. Wetenschappers hebben ontdekt dat vijf extracten uit dit menu giftig zijn voor menselijk tumorcellen. Misschien kan het ‘medicijnkastje’ van de chimpansee ons wel van dienst zijn. Gewonde chimpansees eten bast en scheuten van bepaalde planten, die ze normaal niet eten. Deze plantendelen genezen infecties en zweren. Ook aardig om te weten is; dat de Afrikaanse olifanten boriginaceae planten (ruwbladig) eten om de geboorte op te wekken. En hierbij blijft het niet: vogels, mieren, fruitvliegjes weten de voor hun juiste medicijnen te vinden. Tot slot is het aardig te vermelden dat onze huismussen en vinken hun nestjes met op straat gevonden sigarettenpeuken bekleden om mijten tegen te gaan en zo hun jongen gezond groot te brengen. Tekst: Betty Elkerbout Foto’s: Tineke Jongsma & Marga Evers-Hesseling



19

Plant en naam: Witte dovenetel - Lámium álbum Een overbekende plant. Wat is daar nog over te vertellen? Nou, heel wat. Dit soort planten heeft door de eeuwen heen allerlei benamingen gehad, die allemaal iets over de eigenschappen van de plant melden. Laten we beginnen met de Latijnse naam: lámium álbum. Het eerste deel is afgeleid van het Griekse woord lamos dat muil of keelgat betekent, dit slaat dan weer op de muilvormige bloemkroon. Het tweede deel is een vervoeging van alba = wit. Dovenetel is zo genoemd omdat de bladeren op die van de brandnetel (urtica) lijken maar ‘doof’ zijn, geen brandharen hebben. Heel vroeger noemde men deze plant ook wel ‘dode’ netel; hij doet niks, hij bijt niet van zich af. Dat is ‘dove’ geworden en zou zelfs wel in de verte iets met ‘verdoven’ te maken kunnen hebben. Na een verdoving voel je ook niets. Dan zijn er nog de alleraardigste streekgebonden benamingen, zoals makke brandekkele, tamme netel, bloeiende brandnetel. In Zeeuws Vlaanderen: bloeiende tingel, tamme tingel, witte dovetingel. Oorspronkelijk betekende het woord tingelen: branden. Vergelijk het Engelse woord to tingle = prikkelen, steken, tintelen, jeuken. Alles dus wat de brandnetel veroorzaakt. In Zuid Holland was het ooit: zachte zengel (verbastering van tingel?) In het oosten van ons land horen we dannettel of damnetel. En omdat de bloem veel honing bevat werd hij in Friesland hunichblom genoemd. In Brabant: zuikertjes of suikernetel. En dichter bij huis op Texel noemt men hem zuigbloem, zuigbuisje op Voorne en elders ook wel zoegertjes. Omdat de bladeren als groenvoer werden gebruikt noemde men het ook wel kapoeneten, goudhaanseten of goudhanenkost. Tenslotte, heel bizar is de naam Adam en Eva in Friesland. Dit is te verklaren, want als we de plant ondersteboven keren zien we op de bodem van de bovenlip van de bloemkroon twee lange meeldraden die als twee lichamen naast elkaar liggen. In Engeland komt dezelfde naam voor: Adam and Eve in the bower = Adam en Eva in het prieel. Verder wordt de plant gebruikt om thee van te trekken, goed tegen menstruatiestoornissen, maar ook tegen buikloop en bloedarmoede. De plant werd zelfs gebruikt om haren geel te verven meldt een geschrift uit 1485. U ziet: niets nieuws onder de zon. Betty Elkerbout

Gegevens ontleend aan ‘Planten en hun naam’ van H.Kleijn Op de Kop, Juli 2014


20

Boekennieuws Natuur in de uitverkoop? Auteur: J. Schaminée, J. Janssen, M. van der Heijde Prijs: € 19,95 'Natuur in de uitverkoop?' biedt een kritische beschouwing over de verbondenheid van natuur en economie. Het boek maakt duidelijk dat deze verbondenheid niet vrijblijvend is, maar noodzakelijk, en zo ook de samenwerking tussen ecologen en economen. 'Natuur in de uitverkoop?’ is het vijfde deel in de reeks Vegetatiekundige Monografieën, tot stand gekomen in nauwe samenwerking tussen Radboud Universiteit Nijmegen, Wageningen Universiteit en Hogeschool Van Hall Larenstein.

DVD Vogels van Nederland Auteur: M. Plomp Prijs: € 19,95 Leer vogels kennen aan de hand van uniek beeld en geluid. Deze dubbel DVD laat je kennis maken met meer dan 200 verschillende Nederlandse vogelsoorten. De prachtige filmbeelden en vogelgeluiden maken de herkenning in het veld een stuk eenvoudiger. Geschikt voor zowel de beginnende als de gevorderde vogelliefhebber.

   

-dubbel DVD met meer dan 200 vogels ca. 4 uur unieke filmbeelden met alle natuurlijke natuurgeluiden inclusief geïllustreerd boekje

.

Veldgids Europese zoogdieren Auteur: P. Twisk, A. Diepenbeek en J.P. Bekker Prijs: € 32,95 Een praktische zoogdierengids en een compleet naslagwerk. Niet eerder werden alle zoogdieren van Europa en hun sporen zo compleet in beeld gebracht. Combineert soortbeschrijvingen, detailtekeningen en waarnemingstips. Behandelt zowel uiterlijke als ook schedelkenmerken. Bundelt de ervaring van drie Nederlandse topbiologen en de nieuwste wetenschappelijke inzichten.



Secretariaat: Noordzeestraat 52, 1784 BS Den Helder. Drukwerk: Rieuwert Sanderse

Recommend Documents