Samenvatting: Sociale Psychologie

1 Inhoudstafel

Door Brecht Warnez

Samenvatting: Sociale Psychologie 1e Bachelor Rechten, 2007-2008 Prof. I Mervielde mmv. A. Van Hiel Samengevat door Brecht Warnez

Inhoudstafel Inhoudstafel

Inhoudstafel ............................................................................................................................... 1 Hoofdstuk 1: Introductie ............................................................................................................ 9 1 Woord vooraf ........................................................................................................................ 9 2 Wat is Sociale Psychologie ..................................................................................................... 9 2.1 Definitie van sociale psychologie ........................................................................................ 9 2.2 Sociaalpsychologische vraagstukken en toepassingen ....................................................... 9 2.3 De kracht van de situationele context ................................................................................ 9 2.4 Sociale psychologie en verwante disciplines .................................................................... 10 2.5 Sociale psychologie versus rechtswetenschap ................................................................. 10 2.6 Sociale psychologie en gezond verstand........................................................................... 11 3 Van verleden tot heden: een korte historiek van de sociale psychologie .......................... 11 3.1 De geboorte en kindertijd van de sociale psychologie: 1880-1920 .................................. 12 3.2 Oproep tot actie: 1930-1950............................................................................................. 12 3.3 Vertrouwen en crisis: 1960 – midden 1970 ...................................................................... 13 3.4 Een tijdperk van pluralisme: midden 1970-1990 .............................................................. 13 4 Sociale psychologie in de nieuwe eeuw .............................................................................. 13 4.1 Integratie van emotie, motivatie en cognitie ................................................................... 13 4.2 Biologische evolutionaire perspectieven .......................................................................... 14 4.3 Sociaal-culturele perspectieven ........................................................................................ 14 4.4 Nieuwe technologieën ...................................................................................................... 14 Hoofdstuk 2: Onderzoeksmethoden ........................................................................................ 15 1 Waarom leren over onderzoeksmethoden? ....................................................................... 15 2 Ideeën ontwikkelen: het begin van het onderzoeksproces ................................................ 15 2.1 Vragen stellen.................................................................................................................... 15

2 Inhoudstafel

Door Brecht Warnez

2.2 De literatuur opzoeken ..................................................................................................... 15 2.3 Hypothesen en theorieën ................................................................................................. 15 2.4 Fundamenteel en toegepast onderzoek ........................................................................... 16 3 Ideeën verfijnen: omschrijven en meten van sociaalpsychologische variabelen ............... 16 3.1 Conceptuele variabelen en operationele definities: van abstract naar specifiek ............ 16 3.2 Variabelen meten: zelfbeschrijvingen en observaties ...................................................... 17 3.2.1 Zelfbeschrijvingen (direct naar de bron) ........................................................................ 17 3.2.2 Observatie (kijken) .......................................................................................................... 17 4 Ideeën testen: onderzoeksplannen ..................................................................................... 18 4.1 Beschrijvend onderzoek .................................................................................................... 18 4.1.1 Observationele studies ................................................................................................... 18 4.1.2 Archiefstudies ................................................................................................................. 18 4.1.3 Opiniepeilingen ............................................................................................................... 18 4.2 Correlationeel onderzoek: op zoek naar verbanden ........................................................ 19 4.2.1 Correlationeel onderzoek ............................................................................................... 19 4.2.2 Correlatiecoëfficiënt ....................................................................................................... 19 4.2.3 Voordelen van correlationeel onderzoek ....................................................................... 19 4.2.4 Nadelen van correlationeel onderzoek .......................................................................... 20 4.3 Experimenten: op zoek naar oorzaak en gevolg ............................................................... 20 4.3.1 Kenmerken ...................................................................................................................... 20 4.3.2 Toevallige steekproeftrekking versus volkomen toevallige toewijzing .......................... 20 4.3.3 Laboratorium versus veldexperimenten ........................................................................ 21 4.3.4 Variabelen ....................................................................................................................... 21 4.3.5 Hoofdeffect en interacties .............................................................................................. 21 4.3.6 Interne validiteit: veroorzaakt de onafhankelijke variabele een effect? ....................... 22 4.3.7 Externe validiteit: kunnen de resultaten veralgemeend worden?................................. 22 4.4 De twee psychologische disciplines .................................................................................. 24 4.5 Meta-analyse: resultaten van verschillende studies combineren .................................... 24 5 Ethiek en waarden in de sociale psychologie ...................................................................... 25 5.1 Institutionele beoordelingscommissies: de ethische waakhonden.................................. 25 5.2 Geïnformeerde toestemming: wil je (echt) deelnemen? ................................................. 25 5.3 Debriefing: alle uitleg verstrekken .................................................................................... 25 5.4 Waarden en wetenschap: gezichtspunten ....................................................................... 25 Hoofdstuk 4: Persoonsperceptie .............................................................................................. 26 1 Observatie: de elementen van sociale perceptie ................................................................ 26

3 Inhoudstafel

Door Brecht Warnez

1.1 Personen: een boek beoordelen op de omslag ................................................................ 26 1.2 Situaties: de scripts van het leven..................................................................................... 27 1.3 Gedragsevidentie .............................................................................................................. 27 1.3.1 Non Verbaal gedrag ........................................................................................................ 28 1.3.2 Waarheid van leugen onderscheiden ............................................................................. 30 2 Attributie van elementen tot disposities ............................................................................ 31 2.1 Attributietheorieën ........................................................................................................... 31 2.1.1 Soorten attributietheorieën ........................................................................................... 31 2.1.2 Jones’ corresponderende inferentietheorie ................................................................... 32 2.1.3 Kelleys covariatiemodel .................................................................................................. 32 2.2 Attributionele vertekeningen............................................................................................ 35 2.2.1 Cognitieve heuristieken .................................................................................................. 35 2.2.2 Fundamentele Attributionele fout ................................................................................. 36 2.2.3 Het actor-observator effect ............................................................................................ 37 2.2.4 Schema ............................................................................................................................ 37 2.3 Attributies als culturele constructies ................................................................................ 37 2.4 Motivationele vertekening ................................................................................................ 38 3 Integratie: van disposities tot impressies ............................................................................ 38 3.1 Informatie-integratie: de rekenkunde .............................................................................. 38 3.2 Afwijken van de rekenkunde............................................................................................. 39 3.2.1 Disposities van de waarnemer........................................................................................ 39 3.2.2 Effecten van primeren .................................................................................................... 40 3.2.3 Eigenschappen van de doelpersoon ............................................................................... 40 3.2.4 Contextuele factoren: impliciete persoonlijkheidstheorie en primauteitseffect........... 40 4 Confirmatievertekeningen: van impressies naar de realiteit .............................................. 41 4.1 Persistentie van opvattingen ............................................................................................ 42 4.2 Confirmatorische hypothesetoetsing ............................................................................... 42 4.3 De zelfvervullende voorspelling ........................................................................................ 42 5 Sociale perceptie: conclusie ................................................................................................ 44 5.1 Samengevat ....................................................................................................................... 44 5.2 Relativering: voorzichtig optimistisch zijn over de waarnemercapaciteiten .................... 45 Hoofdstuk 7: Conformiteit ....................................................................................................... 46 1 Inleidende voorbeelden ...................................................................................................... 46 1.1 Flitsmenigte/Flash-mob .................................................................................................... 46 1.2 De Coca-Cola crisis van 8 juni 1999 ................................................................................... 46

4 Inhoudstafel

Door Brecht Warnez

1.3 Andere voorbeelden ......................................................................................................... 46 2 Sociale beïnvloeding als ‘automatisch’................................................................................ 46 3 Conformiteit ........................................................................................................................ 47 3.1 De klassieke studies .......................................................................................................... 47 3.1.1 Het autokinetisch effect (Sherif)..................................................................................... 47 3.1.2 Normatieve groepsdruk (Asch) ....................................................................................... 48 3.1.3 In virtuele groepen.......................................................................................................... 48 3.2 Waarom confirmeert men? .............................................................................................. 48 3.2.1 Verschillende oorzaken van conformiteit (groepseffect) ............................................... 48 3.2.2 Verschillende uitkomsten van conformiteit (diepte van conformiteit) ......................... 48 3.3 Meerderheidsinvloed ........................................................................................................ 49 3.3.1 Groepsgrootte: de macht van de getallen ...................................................................... 49 3.3.2 Sailliantie van de normen ............................................................................................... 49 3.3.3 Een medestander in onenigheid: er komen met een beetje hulp.................................. 50 3.3.4 Gendereffect ................................................................................................................... 50 3.3.5 Culturele invloeden......................................................................................................... 51 3.4 Minderheidsinvloed .......................................................................................................... 51 3.4.1 Minderheden ontlenen hun invloed aan hun stijl .......................................................... 51 3.4.2 Een splinter van het blok ................................................................................................ 52 4 Inwilliging ............................................................................................................................. 52 4.1 De taal van het verzoek ..................................................................................................... 52 4.2 Wederkerigheidsnorm ...................................................................................................... 53 4.3 Een valstrik spannen: opeenvolgende verzoekstrategieën .............................................. 53 4.3.1 De voet tussen de deur ................................................................................................... 53 4.3.2 Als de bal eenmaal aan het rollen is ............................................................................... 54 4.3.3 De deur tegen de neus.................................................................................................... 54 4.3.4 Het is nog niet klaar, hoor! ............................................................................................. 54 4.3.5 Samengevat: tweestappentechnieken ........................................................................... 55 4.4 Assertiviteit: wanneer zegt men nee ................................................................................ 55 5 Gehoorzaamheid ................................................................................................................. 55 5.1 Milgrams onderzoek: krachtlijnen van vernietigende gehoorzaamheid .......................... 55 5.1.1 Het gehoorzame subject ................................................................................................. 56 5.1.2 De autoriteit .................................................................................................................... 56 5.1.3 Het slachtoffer ................................................................................................................ 56 5.1.4 De procedure .................................................................................................................. 56

5 Inhoudstafel

Door Brecht Warnez

5.2 Milgram in de 21e eeuw .................................................................................................... 57 5.3 Trotseren: als men zich verzet .......................................................................................... 57 6 Het continuüm van sociale beïnvloeding ............................................................................ 57 6.1 Sociale impacttheorie........................................................................................................ 57 6.2 Perspectieven omtrent de aard van de mens ................................................................... 58 Hoofdstuk 11: Agressie............................................................................................................. 60 1 Inleiding ............................................................................................................................... 60 2 Wat is agressie ..................................................................................................................... 60 3 Culturele en man-vrouwverschillen .................................................................................... 61 3.1 Culturele variatie ............................................................................................................... 61 3.1.1 Vergelijking tussen bevolkingsgroepen .......................................................................... 61 3.1.2 Subculturen in een land .................................................................................................. 61 3.2 Man-vrouwverschillen ...................................................................................................... 62 4 Oorsprong van agressie ....................................................................................................... 62 4.1 Is agressie aangeboren? .................................................................................................... 62 4.1.1 Instincttheorieën ............................................................................................................ 62 4.1.2 Evolutionaire psychologie ............................................................................................... 63 4.1.3 Gedragsgenetica ............................................................................................................. 63 4.1.4 De rol van testosteron .................................................................................................... 63 4.1.5 De rol van serotonine ..................................................................................................... 64 4.2 Is agressie aangeleerd? ..................................................................................................... 64 4.2.1 Behaviorisme .................................................................................................................. 65 4.2.2 De sociale leertheorie ..................................................................................................... 65 4.2.3 Socialisatie en man-vrouwverschillen: ‘Jongens zijn jongens’ ....................................... 66 4.2.4 Socialisatie en culturele verschillen: het cultiveren van de eer ..................................... 66 4.2.5 Het erfelijkheid/omgevingsdebat: een schijndebat? ..................................................... 67 4.3 Overige: de ‘loopbaan’ van criminelen ............................................................................. 67 4.3.1 Zin en onzin van straffen ................................................................................................ 67 4.3.2 Recidivisme ..................................................................................................................... 67 4.3.3 Gottfredson ..................................................................................................................... 68 4.3.4 Van der Laan & Smit (2001) ............................................................................................ 68 4.3.5 Two pathway model (Moffit, 1993) ................................................................................ 68 4.3.6 Een precisering van het loopbaanmodel (Nagin, Farrington & Moffit, 1995)................ 69 4.3.7 Straffen kunnen contraproductief zijn ........................................................................... 69 4.3.8 Besluit: het irrationele van straffen ................................................................................ 69

6 Inhoudstafel

Door Brecht Warnez

5 Situationele invloed op agressie.......................................................................................... 70 5.1 Frustratie: agressie als drijfveer ........................................................................................ 70 5.1.1 De empirische basis voor de frustratie-agressiehypothese ........................................... 70 5.1.2 De herziene frustratie-agressietheorie ........................................................................... 71 5.2 Negatief affect ................................................................................................................... 71 5.2.1 Hitte en agressie: de zelfbeheersing verliezen ............................................................... 71 5.2.2 Positief affect: vermindering van de wraakneigingen .................................................... 71 5.2.3 Opwinding: ‘geprogrammeerd’ om tot actie over te gaan ............................................ 71 5.3 Cognities: automatisch en bewust .................................................................................... 72 5.3.1 Automatische cognitie: situationele wenken ................................................................. 72 5.3.2 Hogere-ordecognitie: cognitieve controle...................................................................... 72 5.3.3 Alcohol ............................................................................................................................ 73 5.4 Situationele invloed .......................................................................................................... 73 6 Invloed van de media: gewelddadig beeldmateriaal .......................................................... 74 6.1 Geweld op tv, in films, muziekteksten en games.............................................................. 74 6.1.1 Onmiddellijke effecten ................................................................................................... 75 6.1.2 Langetermijneffecten ..................................................................................................... 75 6.2 Pornografisch materiaal .................................................................................................... 76 6.2.1 Geweldloze pornografie ................................................................................................. 76 6.2.2 Gewelddadige pornografie ............................................................................................. 77 6.2.3 Het mogelijke gevaar inschatten .................................................................................... 77 7 Verdoken geweld ................................................................................................................. 78 7.1 Seksuele agressie bij universiteitsstudenten .................................................................... 78 7.2 Fysieke agressie onder partners ....................................................................................... 79 7.3 Kindermishandeling........................................................................................................... 79 7.3.1 De familiale geweldcyclus ............................................................................................... 80 8 Remedies voor geweld ........................................................................................................ 80 8.1 Veelvoudige oorzaken, veelvoudige remedies ................................................................. 80 8.1.1 Situationele en socio-culturele methoden ..................................................................... 80 8.1.2 Effecten van de media .................................................................................................... 80 8.1.3 Intiem geweld ................................................................................................................. 80 8.2 Besluiten ............................................................................................................................ 81 9 Wat werkt (voor criminelen)? ............................................................................................. 81 9.1 Risicobeginsel .................................................................................................................... 81 9.2 Behoeftenbeginsel ............................................................................................................ 81

7 Inhoudstafel

Door Brecht Warnez

9.3 Responsiviteitsbeginsel ..................................................................................................... 81 9.4 Beginsel van behandelingsmodaliteit ............................................................................... 81 9.5 Beginsel van programma-integriteit ................................................................................. 82 9.6 Professionaliteitsbeginsel ................................................................................................. 82 9.7 Beginsel ‘Gemeenschap-georiënteerd’ ............................................................................. 82 Hoofdstuk 12: rechtspsychologie ............................................................................................. 83 1 Inleiding ............................................................................................................................... 83 1.1 Rechterlijke dwalingen ...................................................................................................... 83 2 De selectie van de jury......................................................................................................... 84 2.1 Advocaten als intuïtieve psychologen .............................................................................. 84 2.2 Wetenschappelijke selectie van de jury............................................................................ 85 2.3 Death qualification ............................................................................................................ 85 3 Het rechtbankgebeuren ...................................................................................................... 86 3.1 Bekentenis als bewijsmiddel ............................................................................................. 86 3.1.1 Waarom bekennen verdachten? .................................................................................... 86 3.1.2 Politieverhoor ................................................................................................................. 86 3.1.3 Het risico van valse bekentenissen ................................................................................. 87 3.1.4 Compliance ..................................................................................................................... 87 3.1.5 Suggestie ......................................................................................................................... 88 3.1.6 Bekentenissen en de jury: een attributioneel dilemma ................................................. 89 3.2 De test met de leugendetector ......................................................................................... 90 3.3 Concealed information...................................................................................................... 90 3.4 Getuigenverklaring ............................................................................................................ 91 3.4.1 Acquisitie......................................................................................................................... 91 3.4.2 Opslag ............................................................................................................................. 92 3.4.3 Herinnering ..................................................................................................................... 93 3.4.4 Getuigenissen in de rechtszaal ....................................................................................... 94 3.4.5 Getuigendeskundige ....................................................................................................... 95 3.5 Invloed van niet toegelaten bewijsmateriaal.................................................................... 95 3.5.1 Publiciteit voorafgaand aan het proces .......................................................................... 95 3.5.2 Ontoelaatbare getuigenis ............................................................................................... 95 3.6 Instructies door de rechter ............................................................................................... 96 4 Beraadslaging door de jury .................................................................................................. 96 4.1 Leiderschap in de jurykamer ............................................................................................. 96 4.2 De groepsdynamica van beraadslaging............................................................................. 97

8 Inhoudstafel

Door Brecht Warnez

4.3 De grootte van de jury: hoe klein is te klein? ................................................................... 97 4.4 Juryuitspraak niet bij unanimiteit geveld .......................................................................... 98 5 Na de uitspraak .................................................................................................................... 98 5.1 Het straftoemetingsproces ............................................................................................... 98 5.2 De persoon van de rechter................................................................................................ 98 5.3 Straftheorieën ................................................................................................................... 99 5.3.1 Retributivisme ................................................................................................................. 99 5.3.2 Utilitarisme.................................................................................................................... 100 5.3.3 Hanteren van straftheorieën door rechters ................................................................. 100 5.4 Het gevangenisleven ....................................................................................................... 101 6 Gerechtigheid: een procedurekwestie? ............................................................................ 101 Begrippenlijst.......................................................................................................................... 103 Hoofdstuk 1: Introductie ....................................................................................................... 103 Hoofdstuk 2: Onderzoeksmethoden ...................................................................................... 103 Hoofdstuk 4: Persoonsperceptie ............................................................................................ 105 Hoofdstuk 7: Conformiteit ..................................................................................................... 107 Hoofdstuk 11: Agressie........................................................................................................... 108 Hoofdstuk 12: Rechtspsychologie .......................................................................................... 109

9 Hoofdstuk 1: Introductie

Door Brecht Warnez

Hoofdstuk 1: Introductie HB p. 1

1 Woord vooraf HB p. 3

2 Wat is Sociale Psychologie HB p. 5

2.1 Definitie van sociale psychologie - Sociale psychologie = de (1) wetenschappelijke studie van (2) hoe personen denken, voelen en zich gedragen met betrekking tot andere personen en (3) hoe anderen de eigen gedachten, gevoelens en gedragingen beïnvloeden o Wetenschappelijk Methode: systematische observatie, beschrijving en meting Studie: van de menselijke natuur o Hoe personen denken, voelen en zich gedragen diverse vormen van gedrag in verschillende situaties ruime visie andere sociale wetenschappen sociale psychologie є sociale wetenschappen zoekt naar algemene principes onderscheid volgens analyseniveau psychologie: individu sociologie: volgens groepsfactoren o Andere personen (het sociale element) nadruk op sociale aard van individu psychologie: alle richtingen - Ook invloed van niet-sociale elementen vb. verband hitte en agressiviteit mensen

2.2 Sociaalpsychologische vraagstukken en toepassingen - Voorbeelden zie tabel 1.1 p. 8

2.3 De kracht van de situationele context - Onderzoek: Reagan (oneliners) vs. Mondale o Drie video’s van debat: met oneliners en reactie; zonder oneliners, met reacties; met oneliners zonder reactie o Conclusie: de reactie van publiek bepaalt beoordeling van Reagan, niet inhoud


Door Brecht Warnez

2.4 Sociale psychologie en verwante disciplines - Sociologie o gericht op groep o verband tussen personen en maatschappelijke variabelen (vb. sociale klasse) o minder experimenten met manipulatie van een variabele Sociale psychologie o gericht op individu o verband tussen personen en meer specifieke, proximale variabelen o vooral experimenten met manipulatie van een variabele - Klinische psychologie o over personen met psychische problemen of stoornissen Sociale psychologie o over hoe mensen algemeen denken, voelen zich gedragen en elkaar beïnvloeden - Persoonlijkheidspsychologie o over individuele verschillen in diverse relatief stabiele situaties (crossituationele consistentie1) Sociale psychologie o over hoe personen beïnvloed worden door sociale factoren ondanks hun verschillende persoonlijkheden o Elkaars complement; beiden over gedachten, gevoelens en gedragingen - Cognitieve psychologie o bestuderen mentale processen2 Sociale psychologie o ook mentale processen, maar vooral betrekking tot sociale informatie en hoe die relevant zijn voor sociaal gedrag

2.5 Sociale psychologie versus rechtswetenschap - Rechtswetenschap o Normatief rechtsregels functioneren als gedragsvoorschriften (prescriptief) en scheppen verwachtingspatronen o Controlerend handhaven van rechtsregels via wetgeving, strafmaatregelen, rechtspraak

1 2

Consistentie = van zichzelf gelijkblijvend Zie ‘1 Observatie: de elementen van sociale perceptie’ p. 26


Door Brecht Warnez

- Sociale psychologie o Descriptief: welke normen reguleren menselijk gedrag o Genetisch: hoe ontstaan normen (! niet over erfelijkheid) o Verklarend: welke mechanismen en factoren beïnvloeden de normen

2.6 Sociale psychologie en gezond verstand - Probleem: gezond-verstand-feit te onderscheiden van een gezond-verstand-mythe kritisch zijn

3 Van verleden tot heden: een korte historiek van de sociale psychologie HB p. 13

- Opmerking: geen auteurs actief kennen, wel passief om te kunnen refereren behalve onderstaande tabel - Te kennen auteurs Wetenschapper Theodor Arno en collega’s

Bijdrage - Boek: The Authoritarian Personality

Gordon Allport

- Boek: The Nare of Prejudice

- Over vooroordelen - Inspiratieboek voor onderzoek naar

Terug te vinden in; Groepsperceptie (hoofdstuk 5) Groepsperceptie (hoofdstuk 5)

stereotyperingen en vooroordelen Solomon Asch

- Demonstreerde de behoefte van personen om zich te conformeren aan een duidelijke (objectief

Conformiteit (hoofdstuk 7)

gezien verkeerde) meerderheid. 3 - Hij bestudeerde ook hoe men zich over anderen 4

een beeld vormt. Leon Festinger

- Sociale vergelijkingstheorie: hoe men zichzelf leert kennen door zich met anderen te vergelijken

- Cognitieve dissonantietheorie: behoefte aan consistentie tussen cognities en gedrag Fritz Heider

- Attributietheorie: hoe personen oorzaken toeschrijven aan eigen gedrag of andermans

Persoonsperceptie (hoofdstuk 4) Het Sociale Zelf (hoofdstuk 3) Groepsperceptie (hoofdstuk 5) Attitudes (hoofdstuk 6) Persoonsperceptie (hoofdstuk 4)

gedrag. 5

3 4 5

Zie ‘3.1.2 Normatieve groepsdruk (Asch)’ p. 47 Zie ‘3.2.4 Contextuele factoren: impliciete persoonlijkheidstheorie en primauteitseffect’ p. 39 Zie ‘2.1 Attributietheorieën’ p. 30

12 Hoofdstuk 1: Introductie - Balanstheorie: behoefte aan consistentie tussen gedachten, gevoelens en sociale relaties bestudeert. Carl Hovland en collega’s

- Experimenten uit over attitudes en overtuigende communicatie, die niet alleen de sociale

Door Brecht Warnez Aantrekking en Intieme Relaties (hoofdstuk 9) Attitudes (hoofdstuk 6)

psychologie beïnvloeden maar ook de snelgroeiende reclame-industrie John Thibaut en Harold Kelley

- Hoe men de kosten en baten van sociale relaties analyseert

Aantrekking en Intieme Relaties (hoofdstuk 9)

3.1 De geboorte en kindertijd van de sociale psychologie: 1880-1920 - Norman Tripplet (1897-1898) o Onderzoek: fietsers fietsen sneller per koppel van twee, dan alleen studie op weerslag van sociale context - Max Ringelmann (1880-1913) o Onderzoek: personen presteren bij eenvoudige opdrachten slechter in samenwerking met anderen (vb. touwtrekken) - Eerste drie handboeken: Mc Dougall (1908), Edward Ross (1908) en Floyd Allport (1924)

3.2 Oproep tot actie: 1930-1950 - Hitler aan de macht o Antwoorden zoeken op vragen van sociale problemen na W.O. II Vb. geweld, vooroordelen, gehoorzaamheid… o Europese sociaalpsychologen vluchtten naar de V.S. - Gordon Allport (1936) (broer!) met Society for the Psycholgical Study of Social Issues - Muzafer Sherif (1936): conformiteitsonderzoek o Invloed van groep op hun individuele leden - Kurt Lewin (1935) definitie van fundamentele grondbeginselen van de sociale psychologie o Perceptie Ons gedrag wordt bepaald door hoe we de wereld waarnemen en interpreteren o Interne en externe factoren beïnvloeden gedrag Gedrag is functie van de interactie tussen persoon en omgeving o Inzicht geven in sociale problemen en ze zo oplossen Sociaalpsychologische theorieën kunnen worden toegepast voor de oplossing van praktische sociale problemen - Interactionistisch perspectief = het beklemtonen van hoe zowel de individuele persoonlijkheid als de omgevingskarakteristieken gedrag beïnvloeden


Door Brecht Warnez

3.3 Vertrouwen en crisis: 1960 – midden 1970 - Milgram: onderzoek naar gehoorzaamheid aan autoriteit6 o N.a.v. gehoorzaamheid aan/van nazieofficieren en burgers - Grote productiviteit (uitbreiding en vertrouwen) o Onderzoek naar: zelfperceptie, persoonsperceptie, meerderheids- en minderheidsinvloed, apathie van omstaanders, agressie, stress - Crisis en verhitte debatten over laboratoriumexperiment: o Ethische kritieken o Methodologisch te kunstmatig o Cultureel en filosofisch te beperkt

3.4 Een tijdperk van pluralisme: midden 1970-1990 - Oplossing conflict o ethische onderzoeksnormen o strengere procedures o meer aandacht aan crossculturele verschillen laboratoriumexperimenten combineren met andere vormen van onderzoek - “Hete” versus “koele” benaderingen van gedrag o Heet: emotie en motivatie als determinanten van cognitie en gedrag o Koel: cognities beïnvloeden hoe men zich voelt, wat men verlang en hoe men zich gedraagt o Combineren (pluralistisch perspectief) of uitsluitend op één - Ontwikkeling van internationaal en multicultureel perspectief meeste sociaalpsychologen in V.S., maar aan het veranderen

4 Sociale psychologie in de nieuwe eeuw HB p. 18

4.1 Integratie van emotie, motivatie en cognitie - Sociale cognitie = de studie van hoe personen informatie over zichzelf en anderen waarnemen, onthouden en interpreteren zeer belangrijk (emoties en motivatie vaak naar achtergrond) o Integratie van sociaal cognitieve benadering en motivaties en emoties vb. verlangen om bij het juiste eind te hebben / het tevreden zijn over zichzelf o enerzijds willen we nauwkeurig zelfbeeld, anderzijds willen geen negatief (affectief) zelfbeeld

6

Zie ‘5.1 Milgrams onderzoek: krachtlijnen van vernietigende gehoorzaamheid’ p. 54


Door Brecht Warnez

- Onderscheid automatische versus controleerbare processen o vb. stereotypen kunnen automatisch (spontaan) zijn, maar ook gecontroleerd worden o vb. er zijn bewuste en onbewuste motieven

4.2 Biologische evolutionaire perspectieven - Hersenen en lichaam beïnvloeden sociale ervaringen en omgekeerd o vb. zelfperceptie, attributie, attitudeverandering, aantrekking, agressie… - Sociale neurowetenschap = de studie van de relatie tussen neurologische en sociale processen o vb. relatie eenzaamheid en produceren van bepaalde hormonen - Gedragsgenetica = een subdiscipline van de psychologie, die de relatieve invloed van genetische en omgevingsfactoren onderzoekt o vb. erfelijkheid van agressie - Evolutionaire psychologie = een subdiscipline van de psychologie, die gebruik maakt van de principes van de evolutieleer voor het verklaren van menselijk sociaal gedrag o vb. jaloezie ontstaan door selectieprocessen

4.3 Sociaal-culturele perspectieven - Crosscultureel onderzoek = onderzoek dat wordt opgezet met het oog op het analyseren van gelijkenissen en verschillen tussen mensen uit verschillende culturen - Multicultureel onderzoek = onderzoek naar kenmerken van raciale en etnische groepen binnen eenzelfde cultuur o vb. verschillen tussen man en vrouw in onderzoek, verschil tussen Europa en Amerika

4.4 Nieuwe technologieën - Positron Emisson Tomography (PET) en Functional Magnetic Resonance Imaging (fMRI) wisselwerking tussen hersenen en specifieke gedachten, gevoelens en gedragingen - Meten van hormonenspiegels - Virtuele realiteit creëren - Internet maakt studie eenvoudiger

15 Hoofdstuk 2: Onderzoeksmethoden

Door Brecht Warnez

Hoofdstuk 2: Onderzoeksmethoden HB p. 24

1 Waarom leren over onderzoeksmethoden? HB p. 26

- Begrijpen van de wetenschappelijke literatuur - Onderscheid gezond verstand en wetenschap - Begrijpen, onthouden en vergelijken van de structuur van onderzoek - Accurater redeneren over dagelijkse realiteit: o Weerstand tegen persuasieve communicatie (reclame) o Kritische analyse van berichtgeving over onderzoek (media)

2 Ideeën ontwikkelen: het begin van het onderzoeksproces HB p. 27

De eerste fase in het onderzoeksproces: ontwikkelen van ideeën

2.1 Vragen stellen - Beginnen met een vraagstelling - Verscheidene informatiebronnen: actualiteit, persoonlijk probleem, vroeger onderzoek… o Vb. Asch (1946) inspireerde zich op Sherif7 (1936)

2.2 De literatuur opzoeken - Onderzoek naar verwante onderwerpen opzoeken - Verscheidene kanalen: o Databanken zoals PsycLIT, PsycINFCO (specifiek) en Web of Science (algemeen) o World Wide Web o Databanken met compilaties van kranten- en tijdschriftenartikels - Meestal een verandering van oorspronkelijke vraag (preciezer, specifieke condities)

2.3 Hypothesen en theorieën - Twee stappen o Hypothese o Theorie

7

Zie ‘3.1.1 Het autokinetisch effect (Sherif)’ p. 46


Door Brecht Warnez

- Hypothese = expliciete, toetsbare voorspelling over de condities voor het optreden van een gebeurtenis (steunend op observaties of een theorie) o Overgang van wereld van gezond verstond naar wetenschappelijke methode o Vb. als het water 100° C is, dan kookt het (concreet) - Theorie = een georganiseerde set van principes om geobserveerde fenomenen te verklaren o Beoordeeld volgens drie criteria: Eenvoud (weinig parameters) Volledigheid (alles kunnen verklaren) Generativiteit (leiden tot nieuwe hypothesen) - Sociale psychologie: veel minitheorieën en weinig consensus - Goede theorie: inspiratiebron voor verder onderzoek (ook als ze fout is) moet getoetst kunnen worden - Vb. zelfperceptietheorie van Bem o Wanneer gevoel moeilijk te interpreteren of aan te duiden gevoel of attitude afleiden uit observatie van eigen gedrag en de situatie waarin het optreedt o Niet voor alle situaties Enkel als eigen reacties beoordelen + interne ambiguïteit

2.4 Fundamenteel en toegepast onderzoek - Fundamenteel onderzoek = oog op verruimen van inzicht in het menselijk gedrag, vooral door het toetsen van hypothesen die afgeleid zijn uit een theorie - Toegepast onderzoek = oog op beter begrijpen van dagelijkse gebeurtenissen en het oplossen van maatschappelijke problemen - Nauwe wisselwerking tussen beide soorten onderzoek

3 Ideeën verfijnen: omschrijven en meten van sociaalpsychologische variabelen HB p. 30

3.1 Conceptuele variabelen en operationele definities: van abstract naar specifiek - In het begin: conceptuele variabelen (abstract en algemeen) o vb. attitude, geweld, discriminatie, groepsdruk, agressie - Operationele definitie = procedure om conceptuele variabelen in manipuleerbare en meetbare variabelen om te zetten o Meerdere operationalisaties zijn mogelijk (keuze van onderzoeker) o Partiële overeenkomst tussen operationele en conceptuele variabelen o vb. conformiteit operationele definitie: het aantal keren dat deelnemer instemt met de duidelijke verkeerde bedoeling


Door Brecht Warnez

- Begripsvaliditeit = de mate waarin meetinstrumenten meten wat ze bedoelen te meten en experimentele manipulaties die variabelen beïnvloeden die ze beogen te manipuleren (evaluatie van manipulatie en meting van variabele) o vb. conceptuele variabele alcoholpercentage meten via: bloed, motorische handelingen of vragen o vb. conceptuele variabele agressie meten via: het toedienen van shocks

3.2 Variabelen meten: zelfbeschrijvingen en observaties 3.2.1 Zelfbeschrijvingen (direct naar de bron) - Deelnemers onthullen hun eigen gedachten, gevoelens, verlangens en gedrag a.d.h.v. individuele vragen - Via o.a. de Zelfwaarderingsschaal van Rosenberg (RSE-scale) o Reeks vragen - Opvattingen en percepties niet altijd nauwkeurig en zelfs misleidend - Pseudo-informatiebron = mensen wijsmaken dat hun antwoorden geverifieerd worden o Vb. leugendetector o Veel nauwkeurig o Er bestaat geen onfeilbaar verificatietoestel - Vraagstelling beïnvloedt zelfbeschrijving (volgorde, eerst feiten geven) o vb. ‘Moet men bij toelating aan universiteit speciale aandacht geven aan zwarten?’ 70% JA o vb. ‘Moet de voorkeursbehandeling worden afgeschaft?’ 50% JA - Inaccurate herinneringen (verleden) onnauwkeurig o Oplossing: Intervalcontingente zelfbeschrijving = zelfbeschrijving op regelmatige tijdstippen Signaal-contingente zelfbeschrijving = registratie onmiddellijk na signaal Gebeurtenis-contingente zelfbeschrijving = verslag onmiddellijk na gebeurtenis vb. Rochester Interaction Record: vragenlijst - Narratieve zelfbeschrijving (verhalend) = uitgebreide antwoorden over algemeen onderwerp via codeerschema analyseren o Vb. aan moeders vragen wat typerende kenmerken zijn van zonen Via codeerschema belangrijkste categorieën representeren 3.2.2 Observatie (kijken) - Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid = de mate waarin verschillende waarnemers overeenstemmen in de waarnemingen die ze rapporteren - Kan ook via machines


Door Brecht Warnez

- Voordeel o geen gebrekkige herinneringen of vertekende interpretaties van eigen gedrag - Vertekening mogelijk als deelnemers weten dat ze geobserveerd worden - Dyadisch interactie paradigma = coderen van interactief gedrag zoals aankijken, glimlachen, lichaamshouding - Volgorde-effect = bij beoordeling van personen wordt de laatste altijd best geobserveerd

4 Ideeën testen: onderzoeksplannen HB p. 34

- Via objectieve, systematische en kwantificeerbare procedures - Niet allen bewijsmateriaal, maar ook proberen te falsifiëren

4.1 Beschrijvend onderzoek - Beschrijven van personen, met hun gedachten, gevoelens en gedrag - Vormen: observatie, documentatie en archiefstudies, opiniepeilingen… 4.1.1 Observationele studies - Eenvoudige manier - Vb. gepeste schoolkinderen via verborgen videocamera’s - Televisieprogramma’s proberen vaak enkel een goed verhaal te brengen ( nauwkeurigheid) - Systematische observatie = meerdere observatoren en beoordelaars en interbeoordelaarsbetrouwbaarheid 4.1.2 Archiefstudies - Archiefstudies = bestuderen van bestaande documenten - Voordeel: geen vertekening want tweedehandsobservatie - Nadeel: beschikbare informatie meestal onvolledig, onsystematisch, onbetrouwbaar - Vooral voor culturele en historische trends 4.1.3 Opiniepeilingen - Populatie = doelgroep van het onderzoek - Sterke beïnvloeding mogelijk o Formulering van de vragen: algemeen-specifiek, negaties, suggestieve vragen, volgorde-effecten, antwoordformaat o Steekproef uit populatie moet representatief zijn (≠ groot aantal) Toevallige steekproeftrekking = een methode voor het selecteren van deelnemers aan een studie die garandeert dat elk lid van de populatie evenveel kans heeft om te worden geselecteerd (best)


Door Brecht Warnez

- vb. opiniepeiling Amerikaanse presidentsverkiezingen o voorspelling: Landon wint met 14% op Roosevelt o uitkomst: Landon verliest met 24% van Roosevelt o oorzaak: steekproef enkel uit telefoonboeken en ledenlijsten van clubs (rijk volk)

4.2 Correlationeel onderzoek: op zoek naar verbanden 4.2.1 Correlationeel onderzoek - Correlationeel onderzoek = onderzoek dat wordt opgezet om het verband te bepalen tussen variabelen die niet door de onderzoek gemanipuleerd kunnen worden o Bruikbaarheid van de ene variabele om de andere te voorspellen 4.2.2 Correlatiecoëfficiënt - Correlatiecoëfficiënt = een statistische maat die de sterkte en richting van het verband tussen twee variabelen weergeeft - Tussen -1,0 en +1,0 o ↑ absolute waarde sterke relatie o ‘+’-teken hoog is hoog (recht evenredig) vb. tussen midelbareschoolresultaten en academische graden o ‘-‘-teken hoog is laag (dalende rechte) vb. tussen aantal gemiste lessen en schoolresultaten o 0 geen verband - Tijdstip o Concurrente correlatie = gelijktijdig, zelfde tijdstip vb. verband tussen aantrekkelijke mensen en het geld dat ze verdienen o Prospectieve correlaties = verschillende tijdstippen vb. verband tussen optimisme op twintigjarige leeftijd en op veertigjarige - Zowel kwantitatieve als kwalitatieve tijdstippen 4.2.3 Voordelen van correlationeel onderzoek - Variabelen die niet manipuleerbaar zijn o Om ethische redenen (vb. delinquentie, relatieproblemen) o Om fundamentele redenen (vb. weer, leeftijd, geslacht) o Omdat ze uniek zijn (vb. ramp, staking, aanslag) - Grote vrijheid van de onderzoekssetting (vb. laboratorium/veld) - Voorbereiding of aanvulling van experimenteel onderzoek - Schatting van relatief effect van variabelen


Door Brecht Warnez

4.2.4 Nadelen van correlationeel onderzoek - Kan geen oorzaak-gevolgrelatie aantonen, geen causaliteit o Richting van het verband A → B of B → A o Derde variabelen C → A en B o Vb. aantal slaap is negatief gecorreleerd met aantal verkoudheden ofwel aantal verkoudheden zorgt voor een gebrek aan slaap ofwel door een gebrek aan slaap is mens kwetsbaarder en dus meer verkoudheden ofwel door stress heeft een mens meer verkoudheden en een gebrek aan slaap - Enkel lineaire verbanden, moeilijk om kwadratische verbanden te vinden

4.3 Experimenten: op zoek naar oorzaak en gevolg 4.3.1 Kenmerken - Experiment = een vorm van onderzoek die het mogelijk maakt causale relaties aan te tonen omdat (1) de experimentator controle heeft over de gebeurtenissen en (2) deelnemers volkomen toevallig aan condities worden toegewezen - Kan wel causale verbanden aantonen - Twee essentiële kenmerken o Onderzoekers hebben controle over experimentele procedures (manipulatie van de primair geïnteresseerde variabelen en uniformiteit voor de anderen) o Volkomen toevallige toewijzing = een methode om deelnemers toevallig toe te wijzen aan de condities (manipulaties) van een experiment zodat elke deelnemer evenveel kans heeft om aan elk van de condities te worden toegewezen 4.3.2 Toevallige steekproeftrekking versus volkomen toevallige toewijzing - Toevallige steekproeftrekking = de manier waarop burgers worden geselecteerd, belangrijk voor veralgemening van steekproefresultaten naar een populatie o Niet nodig voor bepalen causaliteit o Toevallige representatieve steekproeven zijn duur en moeilijk, dus weinig gebruikt - Volkomen toevallige toewijzing = de manier waarop condities aan deelnemers worden toegewezen o Vereiste voor bepalen causaliteit


Door Brecht Warnez

4.3.3 Laboratorium versus veldexperimenten - Laboratoriumexperiment o Meestal in de sociale psychologie o Een gecontroleerde omgeving o Men beseft beter dat men bestudeerd wordt, onnatuurlijkere reacties - Veldexperimenten o Minder controle o Het werkelijke leven o Spontane reacties 4.3.4 Variabelen - Onafhankelijke variabelen = de factoren die door onderzoekers in een experiment worden gemanipuleerd om te zien welk effect ze hebben op de afhankelijke variabelen o vb. experiment Reagan vs. Mondale de getoonde versie - Afhankelijke variabelen = De variabelen in een experiment waarvan de waarde door de onderzoeken gemeten om te zien of ze door de onafhankelijke beïnvloed worden o vb. experiment Reagan vs. Mondale de beoordeling van de deelnemers - Subjectvariabelen = Variabelen die bestaande verschillen (voorafgaand aan het onderzoek) tussen deelnemers aan een studie typeren o Niet volledig afhankelijk, niet volledig onafhankelijk o vb. geslacht, leeftijd, extraversie, socio-economische situatie, type persoonlijkheidsstoornis - Experimentele variabelen = waarde wordt volkomen toevallig toegewezen aan de deelnemers - Een studie moet altijd minstens één variabele bevatten die volkomen toevallig wordt toegewezen (experimentele variabele), anders geen experiment 4.3.5 Hoofdeffect en interacties - Hoofdeffect = effect van de onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele, zonder rekening te houden met andere onafhankelijke variabelen - Interactie-effect = effect van een onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele afhankelijk is van de waarde van een andere onafhankelijke variabelen - Te onderzoeken bij het krijgen van een staafgrafiek/tabel/lijngrafiek8 o Hoofdeffect van onafhankelijke variabele X op Y o Hoofdeffect van onafhankelijke variabele Z op Y o Interactie tussen variabelen X en Z

8

Zie zelf uitgewerkt voorbeeld bij boek p. 44


Door Brecht Warnez

4.3.6 Interne validiteit: veroorzaakt de onafhankelijke variabele een effect? - Interne validiteit = de mate waarin een experiment verschillen in de afhankelijke variabele met redelijke zekerheid aan het effect van de onafhankelijke variabele - Correct experiment Hoge interne validiteit - Waarborgen interne validiteit o Controlegroep: groep alle experimenten meemaken zonder manipulatie Probleem buiten laboratorium o Volkomen toevallige toewijzing o Verhogen van de sensiviteit: Eliminatie van effect van niet-relevante subjectvariabelen Eliminatie van effect van niet-relevante situationele variabelen Inbouwen van subjectvariabelen als onafhankelijke variabele Inbouwen van diversie situaties als onafhankelijke variabele - Bedreigende factoren o Proefleidereffect (verwachting van de proefleider) = effecten van de verwachtingen van de proefleider over de resultaten van een experiment op het gedrag van de proefleider ten aanzien van de deelnemer, die op hun beurt het gedrag van de deelnemer kunnen beïnvloeden o Historiek (gebeurtenissen uit het verleden) vb. verkeersslachtoffers zijn niet enkel gedaald door superboetes, misschien ook door de onlangs geplaatste flitspalen o Maturatie (rijpwording, groei)9 o Test- en instrumentatie-effecten10 4.3.7 Externe validiteit: kunnen de resultaten veralgemeend worden? - Externe validiteit = de mate waarin met redelijke zekerheid de resultaten van een studie veralgemeend kunnen worden naar andere personen en situaties - Bevindingen veralgemenen naar o Andere subjecten o Operationele definities van variabelen o Andere situaties o Andere tijdstippen

9

10

Rijping = dat kan ontstaan doordat de ene groep een andere ontwikkeling doormaakt dan de andere groep. (bron: internet) Instrumentatie-effecten = deze ontstaan wanneer er verschillen zijn in de condities tussen de verschillende metingen, zoals het gebruik van een andere vragenlijst, afname door een andere onderzoeker of een afwijkende wijze van dataverzameling. (bron: internet)


Door Brecht Warnez

- Interactie tussen effect onafhankelijke variabele en taken, subjecten, situaties of tijdstippen - Bedreigende factoren o Representativiteit van de subjecten Gelegenheidssteekproeven (vooral vertrouwd) Nadelen: duur om verschillende nationaliteiten over te brengen in een te onderzoeken situatie en misschien vertekening door externe variabelen (aanpassing van die buitenlandse nationaliteit) toenemende interesse voor crosscultureel onderzoek Interactie subjectvariabele en onafhankelijke variabele Voordeel studenten als subjecten: homogener (makkelijk bereikbaar) o Representativiteit van de taken (plaats van het onderzoek) Werelds realisme = de mate waarin experimentele situatie overeenkomt met plaatsen en gebeurtenissen uit de werkelijke wereld Voorstanders: onderzoek legt werkelijkheid bloot bij realistische onderzoeksprocedures Experimenteel realisme = de mate waarin experimentele procedures de deelnemers aangrijpen en hen tot spontaan en natuurlijk gedrag aanzetten Voorstanders: gedrag in labo even natuurlijk en spontaan bij reële ervaringen o Reactiviteit van de laboratoriumcondities Placebo-effect11 Atypische gedragswijzen: hulpvaardigheid, dwarsbomen, zichzelf in een goed daglicht stellen

11

Placebo-effect = werking of bijwerking van een placebo die geheel gelijk is aan die van het vervangen middel


Door Brecht Warnez

- Waarborgen externe validiteit o Inductief12 en dus nooit logisch dwingend o Replicatie13 met andere Taken of operationele definities Subjecten Situaties (veldexperimenten) Tijdstippen o Inbouwen van diverse taken, subjecten, situaties en tijdstippen o Deceptie en debriefing Deceptie = het verstrekken van valse informatie aan deelnemers van een onderzoek Soms met handlangers die doen alsof ze deelnemer zijn Versterkt experimenteel realisme Zo makkelijk situaties creëren die in natuurlijke omgeving moeilijk zijn Debriefing14 - Handlanger = een medewerker van de onderzoeker die zich voordoet als een gewone deelnemer aan het onderzoek

4.4 De twee psychologische disciplines 1) Sensiviteit 2) Soort relaties 3) Aantal variabelen 4) Structuur 5) Veralgemeenbaarheid 6) Schatting van het effect 7) Gerichtheid

Experimenteel

Correlationeel

Hoge sensiviteit Causale relaties Univariaat Eenvoudige modellen Beperkte veralgemeenbaarheid Overschatting van het effect Gericht op manipulatie

Lagere sensiviteit Correlaties Multivariaat Complexe structuren Ruime veralgemeenbaarheid Onderschatting van het effect Gericht op predictie

4.5 Meta-analyse: resultaten van verschillende studies combineren - Meta-analyse = een reeks statistische procedures die worden gebruikt om de gegevens van individuele studies te combineren, ten einde een beeld te krijgen van de algemene betrouwbaarheid en de sterkte van specifieke effect

12 13 14

Inductief = uit het bijzondere tot het algemene besluitend Replicatieonderzoek = herhaling van een onderzoek om de resultaten te controleren Zie ‘5.2 Geïnformeerde toestemming: wil je (echt) deelnemen?’ p. 25


Door Brecht Warnez

5 Ethiek en waarden in de sociale psychologie HB p. 49

5.1 Institutionele beoordelingscommissies: de ethische waakhonden - Institutionele beoordelingscommissies bekeken vanaf 1974 de aanvragen voor federale fondsen voor onderzoek waar mensen bij betrokken zijn - MAAR: keurden enkel politiek neutrale voorstellen goed om geen sociaal gevoelige onderwerpen te raken

5.2 Geïnformeerde toestemming: wil je (echt) deelnemen? - Geïnformeerde toestemming = de weloverwogen en vrijwillige beslissing van een persoon om aan een onderzoek deel te nemen, steunend op de beschrijving door de onderzoeker van de vereisten voor de deelname aan het onderzoek - Ethische beroepscode door de American Psychological Association (APA) geformuleerd (1992) o verplichting: verkrijgen van de geïnformeerde toestemming Niet vereist voor anonieme vragenlijsten, natuurlijke observaties of bepaalde vormen van archiefstudie In de praktijk moeilijk: kan houding en reacties in een richting sturen

5.3 Debriefing: alle uitleg verstrekken - Alleen deceptie gebruiken als non-deceptieve alternatieven zijn uitgesloten - Bij deceptie moet je debriefing doen - Debriefing = de onthulling van de bedoeling van het onderzoek aan de deelnemers na het beëindigen ervan, waarmee de onderzoeker de eventueel opgewekte negatieve gevoelens neutraliseert en het belang voor de wetenschap van de bijdrage ven de deelnemers beklemtoond

5.4 Waarden en wetenschap: gezichtspunten - Ethische principes steunen op morele waarden o Risico’s ethisch aanvaardbaar morele verplichting onderzoek uit te voeren o Risico’s te groot morele verplichting van het onderzoek af te zien - Sociale wetenschappen kunnen onvertekende en objectieve informatie moeilijk garanderen

26 Hoofdstuk 4: Persoonsperceptie

Door Brecht Warnez

Hoofdstuk 4: Persoonsperceptie HB p. 96

1 Observatie: de elementen van sociale perceptie HB p. 98

- Sociale perceptie = een algemene term voor de processen die de basis vormen voor het begrijpen van anderen - Drie informatiebronnen voor sociale perceptie: o Het uiterlijk van de persoon o De situatie waarin we de persoon observeren o Het gedrag van de persoon

1.1 Personen: een boek beoordelen op de omslag - Verschillende analyseperspectieven: o Pythagoras: uit de ogen de intelligentie bepalen o Hippocrates: uit gelaatstrekken diagnoses stellen o J.B. da Porta (ME): vergelijken met dieren o F. Gall (19e E.): frenologie (karakter van persoon uit vorm schedel) o Sheldon (1950): typologie (verband tussen lichaamsbouw en persoonlijkheid), 3 types Ectomorf: leptosoom15 Mesomorf: atletisch Endomorf: piknisch16 - Eerste indruk beïnvloedt ons o Automatische perceptie van geslacht, lente, gewicht, huidskleur, haarkleur, bril… o Sommige van die kenmerken activeren stereotypische opvattingen: Vb. haarkleur, ras, gewicht, haartooi, oren, neus, mond Maar ook naam, kleur van kledij o Bij personen die we goed kennen merken we dezelfde kenmerken nauwelijks op - Het gelaat is de belangrijkste informatiebron o ‘Babyface’ Grote ronde ogen, ronde kin, bolle wangen, hoge wenkbrauwen, hoog voorhoofd, gladde huid Worden beoordeeld als hartelijk, vriendelijk, naïef, zwak eerlijk, onderdanig

15 16

Leptosoom = langwerpig gelaat, scherpe neus, smalle lichaamsbouw Piknisch = kort en gezet


Door Brecht Warnez

Vb. gunstiger oordeel door rechters, makkelijk aanvaard bij sollicitatie verzorgende beroepen o Drie mogelijke verklaringen: Genetisch geprogrammeerd Aangeleerd (kinderlijke trekken associëren met karakter) Reëel verband tussen uiterlijk en gedrag Onderzoek: proefpersonen zien foto’s en korte videoclips klopt met zelfbeschrijving van doelpersoon

1.2 Situaties: de scripts van het leven - Script = een vooropgezette opvatting over hoe een reeks gebeurtenissen zich zal voordoen in een specifieke situatie o doelstellingen, het gedrag en uitkomst van specifieke situatie voorspellen - Kennis van een sociale situatie o Belangrijke voorwaarde voor het begrijpen van verbaal en non-verbaal gedrag o Onderzoek: enkele feiten over een ‘date’ hebben, proefpersonen moeten ze in volgorde zetten Personen met veel ervaring beste score - Scripts beïnvloeden sociale perceptie op 2 manieren: o We zien wat we verwachten te zien Onderzoek: eenzelfde foto van ambigu gelaatsgezicht met gevaarlijke hond en met winnend lottobiljet dubbele verklaring voor 1 foto o De kennis over sociale situaties (script) stuurt persoonsbeoordeling Gedrag conform met script weinig informatief Gedrag niet conform met script diagnostische waarde vb. student die in maatpak naar les komt

1.3 Gedragsevidentie - De identificatie van wat iemand op een bepaald ogenblik doet - Er is een stroom van gedrag wordt gesegmenteerd in eenheden om betekenis af te leiden o Hoe kleiner segmenten, hoe meer details en aandachtiger gekeken werd - Non-verbaal gedrag o Non-verbaal gedrag = gedrag dat de gevoelens van een persoon signaleert zonder woorden; door gelaatsuitdrukkingen, lichaamstaal en vocale expressie


Door Brecht Warnez

1.3.1 Non Verbaal gedrag * ‘’ betekent in deze paragraaf ‘wijst op’ - Onderzoek (Mervielde & De Fruyt): wanneer herkennen baby’s gelaatsuitdrukkingen?17

- Darwin: gelaatsemoties zijn universeel o Vermogen om emoties te identificeren verhoogt overlevingskansen o Onderzoek binnen cultuur accurate identificatie - Cross-culturele herkenbaarheid van emotionele gelaatsuitdrukkingen o vb. blijheid voor afrikaan hetzelfde herkent als door westerling - Onderzoek (Ekman) o Ten minste 6 ‘primaire’ emoties waartoe (bijna) iedereen in staat is Geluk, angst, verdriet, woede, verbazing en afkeer o Facial Action Coding System = coderingssysteem voor discrete emoties en gelaatsacties - Display-rules = in welke omstandigheden tonen we onze emoties - Vb. manier van lopen Jeugdige stap mensen gelukkiger Trage, korte stap minder gelukkig

17

TIP: onderzoek van Mervielde (goed kennen)


Door Brecht Warnez


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: o Slechte geur afkeer o Walgelijk beeld afkeer o Resultaat: dezelfde hersenactiviteit - Vb. blikrichting en oogcontact o Betekenis van blikrichting verschilt Oogcontact vermijden angst, verlegenheid, onverschilligheid Oogcontact zoeken oprechtheid, zelfvertrouwen, intimiteit Intens fixeren afkeuring of woede o Interpretatie van de blik hangt af van de relatie met de persoon Frequent oogcontact met een vriend positieve emoties Frequent oogcontact met een vreemde of met een vijand heeft negatieve connotatie - Vb. aanraking o Schouderklopje, handdruk, omhelzing o Vrouwen raken elkaar meer aan dan mannen o Mannen met hoge status of leeftijd raken ondergeschikten of jongeren frequenter aan - Non-verbale communicatienormen zijn cultuurspecifiek o Met het hoofd knikken (akkoord) of van links naar rechts bewegen (niet akkoord) Bulgarije o O maken met duim en wijsvinger ‘Ok’ in US ‘Nul’ in Frankrijk ‘Geld’ in Japan ‘Obsceen en beledigend’ in Sardinië - Vb. vocale signalen o Hoge stem en vlug ritme stress o Lage stem zelfvertrouwen - Vb. inter-persoonlijke afstand o Culturele verschillen (kleiner in Zuid-Amerika, groter in Europa, USA gemiddeld) o Geslachtsverschillen (geringer tussen vrouwen) o Situationele invloeden (stress) 1.3.2 Waarheid van leugen onderscheiden o Freud: ‘Je kan aan iedereen merken of hij liegt’ o Ekman en Friesen: bepaalde communicatiekanalen zijn moeilijk en andere makkelijk te manipuleren


Door Brecht Warnez

o 4 kanalen verschaffen relevante informatie: woorden, gelaat, het lichaam en de stem Woorden (makkelijk manipuleerbaar) Gelaatsuitdrukkingen (makkelijk manipuleerbaar) Lichaam (minder makkelijk manipuleerbaar): zenuwachtige beweging van handen en voeten liegen Stem (meest ‘lekkende’ signaal): hoge stem en aarzeling liegen

2 Attributie van elementen tot disposities HB p. 105

- Disposities = stabiele eigenschappen/vaardigheden die niet direct observeerbaar zijn, moeten afgeleid worden o zoals persoonlijkheidstrekken, attitudes en vaardigheden

2.1 Attributietheorieën - Attributietheorie = een algemene term voor een reeks theorieën die beschrijven hoe personen gedrag oorzakelijk verklaren (door Fritz Heider18) - Vragen over attributie o Vb. Bill Clinton en de Lewinsky-affaire Was hij of zij het slachtoffer? Wie was te vertrouwen? Had hij of zij gelogen? - Discounting principle = de rol van 1e oorzaak verminderen door rol van de 2e oorzaak o Vb. A wil een film zien oorzaak: ze ziet hem graag A wil ondertussen ook meubels gaan kopen (list) potentiële 2e oorzaak oorzaak 1 valt weg 2.1.1 Soorten attributietheorieën Wij zien twee dimensies, maar er zijn er meerdere bekend - Causaliteitssprong o Persoonlijke attributie = toeschrijven van het gedrag van een actor aan interne eigenschappen zoals aanleg, persoonlijkheid, humeur en inspanning o Situationele attributie = toeschrijven van het gedrag van een actor aan externe factoren zoals de taakmoeilijkheid, andere personen en toeval - Stabiliteit o Stabiele: aanleg, karakter o Onstabiele: humeur, toeval, inspanning

18

Fritz Heider, actief te kennen


Door Brecht Warnez

2.1.2 Jones’ corresponderende inferentietheorie - Corresponderende inferentietheorie = theorie die stelt dat men inferenties19 maakt over een persoon wanneer (1) zijn of haar gedrag vrij gekozen is, (2) onverwacht en (3) een beperkt aantal gunstige effecten heeft - Proberen uit te maken of de daad met een vast persoonlijke karaktertrek van de actor correspondeert (persoonlijke attributie) covariatieprincipe20 - Inferenties op basis van drie factoren: o Vrij gekozen Onderzoek: Speech over Castro met 1 groep die vrij standpunt heeft en 2e groep opgelegd proefpersonen denken meer verband tussen essay van groep 1 (gedrag) en attitude van groep 1 (dispositie) te vinden Vb. Op tijd op het werk komen is niet vrijwillig, iemand de weg helpen vinden wel 2e is interessanter om te bestuderen o Onverwacht in de gegeven situatie Gedrag dat van de norm afwijkt is veel interessanter dan normerend gedrag Vb. Naar de les komen in smoking is ongebruikelijk, in jeans niet21 1e is interessanter om te bestuderen o Resulteren in een beperkt aantal gunstige effecten Uit verschillende aantrekkelijke uitkomsten vind je minder motieven dan handelingen met één aantrekkelijke uitkomst Vb. Je gaat naar je werk gaat dat goed betaald, aangenaam en makkelijk te bereiken is of je gaat naar je werk dat het goed betaald, saai en moeilijk te bereiken is 2e is interessanter om te bestuderen 2.1.3 Kelleys covariatiemodel - Covariatie22principe = een attributioneel principe dat stelt dat personen gedrag toeschrijven aan die factoren die aanwezig zijn als het gedrag voorkomt en afwezig zijn als het gedrag niet optreedt 19 20 21 22

Inferentie = conclusie Zie ‘2.1.3 Kelleys covariatiemodel’ p. 31 Zie ‘1.2 Situaties: de scripts van het leven’ p. 27 De covariantie van twee toevalsvariabelen is in de kansrekening en statistiek een parameter van de simultane verdeling van de beide toevalsvariabelen. De covariantie geeft aan in welke mate de beide toevalsvariabelen lineaire samenhang vertonen. Anders dan de correlatiecoëfficiënt, die gebaseerd is op de covariantie, is de laatste niet schaalonafhankelijk. De covariantie geeft aan in welke mate de waarden van de ene variabele toenemen bij toenemende waarden van de andere. (Bron: Wikipedia)


Door Brecht Warnez

- Meerdere observaties, vergelijken met twee of meer vergelijkbare condities, met uitzondering van de onafhankelijke variabele - Drie factoren of dimensies o Personen o Stimuli of entiteiten o Omstandigheden of modaliteiten - Drie belangrijke soorten covariatie-informatie: o Consensusinformatie = covariatie tussen effect en personen persoon laten variëren, stimulus en omstandigheid constant Hoge consensus: iedereen is het er over eens (meestal: gedrag toegeschreven aan stimulus) Lage consensus: gedrag wordt aan persoon toegeschreven o Distinctiviteit23sinformatie = covariatie tussen effect en stimuli of entiteiten stimulus laten variëren, persoon en omstandigheid constant Hoge distinctiviteit: gedrag wordt toegeschreven aan stimulus Lage distinctiviteit: gedrag is bij analoge stimuli ook zo o Consistentie-informatie = covariatie tussen effect en modaliteiten en tijdstippen omstandigheden laten variëren, persoon en stimulus constant Hoge consistentie: gedrag wordt niet toegeschreven aan omstandigheid Lage consistentie: gedrag wordt toegeschreven aan omstandigheid - Voorbeeld 1: “Wat een prachtige film!” o Factoren of dimensies: gedrag toe te schrijven aan… Persoon: de man Stimulus: de film Omstandigheid: een goede bioscoop o Consensusinformatie: hoe reageren anderen op deze film? Hoog: iedereen vindt de film prachtig Laag: enkel de persoon vindt de film prachtig o Distinctiviteitsinformatie: hoe reageert die persoon op andere films? Hoog: hij is kritisch t.o.v. andere films Laag: hij vindt alle films prachtig o Consistentie-informatie: is de film overal even goed? Hoog: de film is op tv even goed Laag: de film is niet altijd even goed

23

Distinctiviteit = onderscheidend


Door Brecht Warnez

- Voorbeeld 2: Sven bewondert een werk van Fabre in het Smak o Factoren of dimensies: gedrag toe te schrijven aan… Persoon: Sven Stimulus: een werk van Fabre Omstandigheid: het Smak o Consensusinformatie: hoe reageren anderen op dit werk? Hoog: iedereen vindt het werk bewonderenswaardig Laag: enkel de Sven vindt het werk bewonderenswaardig o Distinctiviteitsinformatie: wat vindt Sven van andere werken? Hoog: Sven vindt alleen dat werk bewonderenswaardig Laag: Sven vindt allerlei werken bewonderenswaardig o Consistentie-informatie: staat het werk overal even goed? Hoog: overal is het werk goed Laag: alleen in het Smak is het werk goed - Persoonlijke / situationele attributie o

- Relatie informatie-attributie ATRIBUTIE

CONSENSUS

DISTINCTIVITEIT

PERSOONLIJKE STIMULUS OMSTANDIGHEID

Laag Hoog Laag

Laag Hoog Hoog

CONSISTENTI E Hoog Hoog Laag


Door Brecht Warnez

- Voorbeeld in kubus: Entiteitsattributie (stimulus) o Een effect op alle modaliteiten (hoge consistentie o Een effect bij alle personen (hoge consensus) o Een effect bij 1 bepaalde stimulus (hoge distinctiviteit) Attributie bij stimulus/entiteit

2.2 Attributionele vertekeningen - Versnelde beoordelingsprocessen hebben consequenties - Indeling: o Cognitieve heuristieken o Fundamentele attributiefout o Het actor-observatoreffect 2.2.1 Cognitieve heuristieken - Cognitieve heuristieken = vuistregels voor informatie te verwerken die het ons mogelijk maken snel en gemakkelijk, maar soms ook foutief te beoordelen - Soorten cognitieve heuristieken o Beschikbaarheidheuristiek Valse consensuseffect Basisfrequentievalstrik o Tegenfeitelijk denken - Beschikbaarheidheuristiek = de neiging om de waarschijnlijkheid van gebeurtenissen af te leiden uit hoe makkelijk men voorbeelden ervan uit het geheugen kan oproepen o Onderzoek: vraag aan proefpersoon: “Zijn er in het Engels meer woorden die met een r beginnen of woorden met de derde letter een r?” proefpersonen antwoorden foutief het 1e makkelijker voor de geest te halen o Kan via twee manieren tot een dwaalspoor leiden: Valse consensuseffect = de neiging om de mate waarin anderen onze opvattingen, eigenschappen en gedrag delen, te overschatten Onderzoek: men overschat het percentage mensen dat zijn eigen opinie deelt ! behalve als die mensen tot een andere sociale groep behoren Basisfrequentievalstrik = de vaststelling dat men relatief ongevoelig is voor consensusinformatie in de vorm van numerieke basisfrequenties Vb. impact televisieprogramma over winnen van de lotto > impact feitelijke kans


Door Brecht Warnez

- Tegenfeitelijk denken = de neiging om zich alternatieve gebeurtenissen of uitkomsten voor te stellen die konden optreden maar zich niet voordeden o Beter alternatief voorstellen ontgoocheling Vb. atleten die zilver halen zijn ontgoocheld want ze hebben goud net gemist o Slechter alternatief voorstellen tevredenheid Vb. atleten die brons halen beseffen dat ze net een medaille hebben 2.2.2 Fundamentele Attributionele fout - Fundamentele attributionele fout = de neiging om de impact van situaties op het gedrag van anderen te onderschatten en de aandacht op persoonsgebonden oorzaken te richten - Onderzoek24: men dacht dat essay beter ware attitude weerspiegelde als positie vrij gekozen was i.p.v. opgelegd o Proefpersonen halen uit een opgelegd essay de ware attitude o Onderschatten van impact van situaties en overhaaste conclusies trekken - Onderzoek: toeschouwers en deelnemers beoordeelden dat quizmaster, die zelf vragen mag kiezen, een grotere kennis had - Verklaring: sociale perceptie bestaat uit twee stappen (tweestappenmodel) o Stap 1: Identificatie van het gedrag met onmiddellijk een persoonlijke attributie (automatisch, snel) Verklaring: figuur die aandacht trekt naar voorgrond, situatie naar achtergrond (cfr. optische illusie) Onderzoek: als tegenover persoon zitten dan vinden we die dominanter o Stap 2: corrigeren door rekening te houden met situatie (meer aandacht, reflectie, inspanning) meer aan vertekening onderhevig bij verdeelde aandacht en als het snel moet gebeuren Onderzoek: motivering tot zorgvuldigheid/accuraatheid en voldoende tijd reduceren de fundamentele fout Onderzoek: extra cognitieve belasting of distractie25 bevorderen het maken van de fundamentele fout o Schema:

24 25

Zie ‘2.1.2 Jones’ corresponderende inferentietheorie’ p. 31 Distractie = afwezigheid van de geest, verstrooidheid


Door Brecht Warnez

- Men zegt sneller ‘dat hangt af van de situatie’ als men over zichzelf spreekt 2.2.3 Het actor-observator effect - Actor-observator effect = de tendens om het eigen gedrag toe te schrijven aan situationele oorzaken en dat van anderen aan persoonlijke factoren - Onderzoek: gevangenen schrijven misdaden vooral toe aan tijdelijke en situationele factoren hun raadgevers aan stabiele persoonlijke eigenschappen - Verschillen tussen observatoren en actoren o Actoren Meer private informatie Richten aandacht vooral aan omgeving (situationeel) o Observatoren Minder private informatie Richten aandacht vooral aan actor (dispositioneel) - Storms’ experiment: een gesprek tussen een actor en een gesprekspartner o Actor een videoband van zichzelf laten zien gedraagt zich als de observator (meer letten op dispositionele factoren) o Observator een videoband van de gesprekspartner van actor laten zien gedraagt zich als de actor (meer letten op situationele factoren) 2.2.4 Schema Valse consensuseffect Beschikbaarheidheuristiek Cognitieve heuristieken

Basisfrequentievalstrik Tegenfeitelijk denken

Attributionele vertekening

Fundamentele attributiefout

Het actorobservatoreffect

2.3 Attributies als culturele constructies - Onderzoek: o Westerlingen meer persoonlijke, niet-westerlingen meer situationele attributie o Westerlingen meer fundamentele attributiefouten


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: tonen van vissen met één oranje vis aan Westerlingen en aan Oost-Aziatische culturen o Oost-Aziaten: meer details over achtergrond en evenveel details over alle vissen - Onderzoek: één vis voorop o Chinezen: vis wordt verjaagd (situationele attributie) o Westerlingen: vis is leider (persoonlijke attributie) o Chinese migranten die eerst Chinese symbolen zagen: vis wordt verjaagd (situationeel) o Chinese migranten die eerst Amerikaanse symbolen zagen: vis is leider (persoonlijk)

2.4 Motivationele vertekening - Zelfbescherming en zelfverheerlijking dragen bij tot het vertekenen van attributies o Succes schrijven we toe aan onszelf en mislukking aan externe oorzaken o Succes van anderen wordt toegeschreven aan externe oorzaken en mislukking aan interne factoren - Vertekeningen attributies soms door ideologische motieven o Vb. conservatieven: schuld van sociale problemen ligt in de negatieve samenleving progressieven: schuld van sociale problemen ligt in de economie - Geloof in een rechtvaardige wereld = de opvatting dat men in het leven krijgt wat men verdient, wat verklaart waarom slachtoffers in diskrediet worden gebracht (slachtofferderogatie) ‘krijgen wat we verdienen en verdienen wat we krijgen’ o Cultuurtuurgebonden: minder in arme landen o Individuele verschillen

3 Integratie: van disposities tot impressies HB p. 117

- Impressievorming = Het proces van integratie van informatie over een persoon tot een coherente impressie

3.1 Informatie-integratie: de rekenkunde - Hoe verloopt de impressievorming? o Summatief model = alle positieve en gematigd positieve karaktertrekken optellen o Gemiddelde model = alle positieve en gematigd positieve karaktertrekken optellen en delen door het aantal karaktertrekken


Door Brecht Warnez

o Gewogen model (Anderson): Onderzoek: beter 2 hoge karaktertrekken dan 2 hoge en 2 matige De informatie-integratietheorie = de theorie die stelt dat impressies gebaseerd zijn op (1) disposities van de waarnemer en (2) een gewogen gemiddelde van kenmerken van de doelpersoon

3.2 Afwijken van de rekenkunde 3.2.1 Disposities van de waarnemer - Bij het beschrijven van een persoon zijn er grote verschillen tussen beschrijvingen van waarnemers - Verklaring: o Persoonlijke schema’s filtreren de perceptie We gebruiken eigen gedrag als norm Soms reveleert het oordeel meer over de beoordelaar dan over de doelpersoon Vb. tv-verslaafde wordt door atleet veel minder actief voorgesteld o Momentane stemming kleur onze perceptie Positieve stemming positieve perceptie Negatieve stemming negatieve perceptie Effect is groter bij beoordeling van atypische personen of wanneer veel inspanning vereist is om de persoon te begrijpen - Onderzoek26: Soms reveleert het oordeel meer over de beoordelaar dan over de doelpersoon o Waarnemer: Wr ± gelijke beoordeling over D1 en D2 invloed Wr o Doelpersoon: W1 en W2 ± gelijke beoordeling over Dt invloed Dt

26

TIP: onderzoek van Mervielde (goed kennen)


Door Brecht Warnez

3.2.2 Effecten van primeren - Primeren = de tendens van recentelijk gebruikte woorden of ideeën om makkelijk voor de geest te komen en de interpretatie van nieuwe informatie te beïnvloeden - Onderzoek: o Eerst lezen van lijst met positieve karaktertrekken (avontuurlijk, dapper) of negatieve (roekeloos, onvoorzichtig) o Daarna verhaal over een ontdekkingsreiziger o Resultaat: eerste groep beoordeelt persoon positiever - Onderzoek: o Eerst woordenpuzzel met prestatiegerichte woorden (winnen, slagen) o Daarna spelletje o Resultaat: willen beter presteren - Onderzoek: o Lezen van beleefde woorden o Resultaat: durven een gesprek niet onderbreken 3.2.3 Eigenschappen van de doelpersoon - De Big Five (vijf brede trekcategorieën of factoren): o Extraversie27, emotionele stabiliteit, openheid, altruïsme en consciëntieusheid28 o Sommige zijn makkelijker te observeren (vooral: extraversie) - Treknegativiteitsvertekening = de tendens om negatieve informatie over een persoon meer gewicht toe te kennen dan positieve informatie o Verklaring: we hebben neiging om anderen positief te zien negatieve trekken vallen meer op o Vb. extremer globaal beeld over een onbetrouwbaar persoon dan over een eerlijk o Onderzoek: mensen sneller reageren op negatieve woorden o Onderzoek: meer hersenactiviteit bij het zien van negatieve beelden 3.2.4 Contextuele factoren: impliciete persoonlijkheidstheorie en primauteitseffect - Impact van trekinformatie op impressievorming ook bepaald door contextuele factoren: o De impliciete persoonlijkheidstheorieën o Het primauteitseffect - Impliciete persoonlijkheidstheorie = een netwerk van assumpties29 over verbanden tussen trekken en gedragingen

27 28 29

Extraversie = het extravert- zijn, naar buiten gekeerd, naar de buitenwereld georiënteerd Consciëntieusheid = eerlijk en zorgvuldig zijn Assumptie = het aan zich toevoegen


Door Brecht Warnez

o Vb. O.J. Simpson (sportverslaggever, Football-ster, vader van vier kinderen, acteur) iedereen verbaast o Aanwezigheid van één karaktertrek impliceert andere trekken (Asch, zie verder) o Centrale trekken = trekken die een sterke invloed uitoefenen op algemene impressies perifere trekken Onderzoek (Asch): reeks karaktertrekken over persoon Hartelijk vervangen door koel groot effect hartelijk en koel centrale trekken Beleefd vervangen door lomp kleiner effect Onderzoek: op voorhand zeggen hoe een docent is manipuleert beoordeling - Primauteitseffect = de bevinding dat informatie die het eerst in een reeks voorkomt, meer impact heeft op impressies dan later gepresenteerde informatie o ‘Eerste indruk van cruciaal belang’ o Twee belangrijke verklaringen Aandacht verzwakt naarmate men meer informatie krijgt Onderzoek: studenten trekken na 2u examen overhaaste conclusies Individuele verschillen in behoefte aan afsluiting Behoefte aan afsluiting = het verlangen om de cognitieve onzekerheid te verminderen, waardoor het belang van eerste indrukken wordt verhoogd Laag rationele en geduldigere mensen, minder onmiddellijk vastomlijnd oordeel Betekenisveranderingshypothese Zodra impressie gevormd, nieuwe informatie wordt op basis van initiële impressie geïnterpreteerd Onderzoek: kalm na vriendelijk wordt als zachtaardig, rustig en sereen geïnterpreteerd kalm na wreed wordt als koel, sluw en berekend geïnterpreteerd Men is creatief in het transformeren van contradicties Meer voorbeelden: Goed en dief Robin Hood-type Fierheid zelfrespect / verwaand Kritisch scherpzinnig / pietluttig Impulsief spontaan / roekeloos

4 Confirmatievertekeningen: van impressies naar de realiteit HB p. 123

- Men is niet vlug geneigd zijn mening te herzien


Door Brecht Warnez

- Confirmatievertekeningen = de neiging om informatie te verzamelen, te interpreteren en te scheppen die in overeenstemming is met de gangbare opvattingen

4.1 Persistentie30 van opvattingen - Gemengde evidentie verhoogt de vertekening o Onderzoek: een meisje antwoord goed op moeilijke vragen, fout op makkelijk + men zegt dat ze arm/rijk is de mensen die denken dat ze arm is gaan haar capaciteiten lager inschatten - We zoeken rechtvaardiging voor bestaande opvatting o We halen uit ambigue de dingen die we willen zien31 - Persistentie van de opvattingen = de tendens om opvattingen in stand te houden, zelfs wanneer ze door de feiten weerlegd zijn o Onderzoek: een groep kreeg te horen dat ‘iemand die risico’s neemt een goede brandweer man is’, een andere groep het tegenovergestelde; het verband werd gevraagd nadat men zei dat dat valse informatie was, bleef toch iedereen bij zijn standpunt o Makkelijker iemand van een theorie te overtuigen, dan er van af te zien o Onderzoek: vijf maanden 9/11 geloofde 61% van de inwoners van moslimlanden dat de aanslagen niet door de Arabieren waren gepleegd

4.2 Confirmatorische hypothesetoetsing - Proces o Vooraleer we een beslissing nemen, zoeken we evenwichtige pro- en contrainformatie o Na de beslissing zoeken we vooral informatie die kan dienen als rechtvaardiging van de beslissing - Onderzoek: men zegt aan interviewer dat iemand introvert is die stelt selectieve vragen (“Heb je je ooit uigesloten gevoeld?”) waardoor die opvatting bevestigd wordt - Als men meer onzeker is wordt er minder selectieve en meer gebalanceerde informatie verzameld

4.3 De zelfvervullende voorspelling - De zelfvervullende voorspelling = het proces waarbij de verwachtingen over een persoon hem of haar ertoe brengen zich conform die verwachtingen te gedragen

30 31

Persistentie = de volharding, het bij iets blijven Zie ‘1.2 Situaties: de scripts van het leven’ p. 27


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: als men aan leerkrachten suggereerde dat kinderen slim waren, werden ze positiever geëvalueerd en haalden ze hogere IQ-score’s o 2 opvattingen De leerkracht maakt een eerste impressie maakt een gedrag volgens die impressie leerlingen gaan dat gedrag overnemen leerkracht ziet het gedrag bevestigd Leerkrachten hun eerste impressie is accuraat aan het gedrag van de leerling - Onderzoek: zeggen tegen pelotoncommandanten dat hun rekruten grote capaciteiten hebben o Resultaat: ze presteren beter - Onderzoek: suggereren aan ondervrager dat iemand schuldig is32 o hij stelt agressieve vragen o ondervraagde neemt defensieve houding (gedrag is bevestigd) - Algemeen schema + voorbeeld

- Verband verwachtingen en gedrag afhankelijk van intenties en de motivaties (stap 1) o Een gemotiveerd persoon zal een meer accurate impressie vormen o Onderzoek: teamleider spreekt telkens met potentieel teamlid waarover gesuggereerd werd at hij introvert is Als teamleider macht krijgt om te kiezen, dan wordt de zelfvoorspelling (introvert zijn) in gang gebracht Teamleider zonder macht is meer geïnteresseerd in teamlid - Verband tussen het gedrag van de waarnemers en de reactie van de doelpersoon (stap 2) o De doelpersoon is zich meestal niet van de valse indrukken van anderen bewust o Onderzoek: zie onderzoek leerkrachten (vorig) o Mocht de doelpersoon bewust zijn, zou hij dit bestrijden met de tegengestelde reactie

32

Zie ‘4.1.3 Opiniepeilingen’ p. 18


Door Brecht Warnez

5 Sociale perceptie: conclusie HB p. 128

5.1 Samengevat - Twee fundamentele verschillende opvattingen over sociale perceptie o Sociale perceptie is een proces dat snel en relatief automatisch verloopt o Sociale perceptie verloopt relatief bedachtzaam - De eerste impressie is belangrijk en kan zelfvervullende voorspelling op gang brengen - Impressies zijn vaak vertekend, vertekend men… o gebruikt cognitieve vuistregels33 o houdt geen rekening met basisfrequenties34 o onderschat de omgevingsinvloed35 o derogeert slachtoffers die hun rechtvaardigheidsgevoel bedreigen36 o vormt voorbarige impressies37 o interpreteert, selecteert en creëert de confirmerende impressie38 - Men overschat de nauwkeurigheid van hun eigen voorspelling o Onderzoek: men dacht even nauwkeurig te kunnen voorspellen over kamergenoten als over onbekenden - Vertekeningen resulteren niet noodzakelijk in fouten - Satisficing o Een combinatie van satisfying39 en sufficing40 o Hoe mensen tot oordelen komen die niet perfect logisch zijn, maar wel aanvaardbaar - Beperkte rationaliteit o We zijn rationeel binnen de perken van onze capaciteiten, motieven, beschikbare tijd en andere factoren

Observatie

33 34 35 36

elementen van soviale perceptie

Atributie

disposities

Zie ‘2.2.1 Cognitieve heuristieken p. 34’ Zie ‘2.2.1 Cognitieve heuristieken p. 34’ Zie ‘2.2.2 Fundamentele Attributionele fout p. 35’ Zie ‘2.4 Motivationele vertekening p. 37’

37

Zie ‘4.2 Confirmatorische hypothesetoetsing’ hypothesetoetsing p. 41

38

Zie ‘4.3 De zelfvervullende voorspelling p. 41’ Satisfying = bevredigend Sufficing = voldoende zijn voor

39 40

Integratie

impressie

Confirmatie

realiteit


Door Brecht Warnez

5.2 Relativering: voorzichtig optimistisch zijn over de waarnemercapaciteiten - Ervaring met personen verhoogt de accuraatheid van de perceptie - Globale beoordelingen kunnen foutief zijn, maar predicties van gedrag in typische situaties zijn doorgaans accurater - Sociale perceptie kan verbeteren door kennis van waarschijnlijkheidsleer en kennis van heuristieken en vertekeningen - Behoefte aan accuraatheid en een open geest verbeteren de perceptie f behoefte aan afsluiting, snelheid en confirmatie hinderen de accuraatheid

46 Hoofdstuk 7: Conformiteit

Door Brecht Warnez

Hoofdstuk 7: Conformiteit HB p. 230

1 Inleidende voorbeelden HB p. 231

1.1 Flitsmenigte/Flash-mob - Flashmob = plotse samenkomst van grote groep mensen die samen iets doen en dan snel weggaan - Vb. men ging op een precies tijdstip, volgens openbare klok, op de grote markt van Brussel de vogeltjesdans doen en gaan onmiddellijk weer weg

1.2 De Coca-Cola crisis van 8 juni 1999 - Enkele kinderen in Bornem werden ziek door flesje Coca-Cola - Dag erna: 210 leerlingen ziek op andere scholen - Binnen 1 maand: 1200 mensen onwel door Coca-Cola - Na grondig onderzoek (en veel geldverlies): crisis te wijten aan “mass sociogenic illnes”

1.3 Andere voorbeelden - Mexican Wave of spreekkoren - Ingeblikte lach in komische series - Politici die zelf resultaten vooraf aankondigen - Straatmuzikanten die zelf briefjes in hun mandje leggen -…

2 Sociale beïnvloeding als ‘automatisch’ HB p. 233

- Onderzoek/Voorbeelden o Midden op straat gewoon omhoog kijken 80% blijft staan en kijkt ook omhoog o Bultrugwalvissen Jaagtechniek: in grote kring, maken luchtbellen, prooi naar boven Eerst waargenomen door 1 kolonie in ’81 in ’89 door 50% overgenomen o Pasgeborenen imiteren hun ouders de eerste 72u na geboorte o Met voeten schudden, volwassenen nemen onopzettelijk over o Pasgeboren rhesusaap imiteert menselijke gebaren


Door Brecht Warnez

- Kameleoneffect = volwassenen imiteren automatisch gedrag uit hun omgeving en passen zich aan zoals een kameleon o Verklaring: synchronisatie doet interactie vlotter verlopen o Deelnemers die geïmiteerd worden door handlager beoordelen de handlanger positiever Men imiteert meer als men gemotiveerd is om te affiliëren41 Vb. vrouwen meer geneigd tot sociaal contact meer glimlachen o Vb. onbewuste imitatie van blije of woedende gezichten Na het zien van gelaatsemotie of horen van emotionele stem mensen namen over in gelaatstrekken (gemoedsbesmetting)

3 Conformiteit HB p. 234

- Conformiteit = de tendens tot aanpassing van percepties, opinies en gedrag in overeenstemming met de geldende groepsnormen - Het is moeilijk sociale normen te doorbreken o Vb. vele handlangers slaagden er niet in te vragen aan mensen hun plaats af te staan - Is essentieel voor maatschappelijk systeem o Veilig verkeer o Normen scheppen verwachtingen (cfr. etiquette) o Normen zorgen voor gevoel van veiligheid en stroomlijnen interacties o Gemeenschappelijke normen (conversatieregels) vs. unieke groepsnormen (sekten, voetbalvandalen)

3.1 De klassieke studies 3.1.1 Het autokinetisch effect (Sherif) - Autokinetisch effect = het lijkt alsof ene lichtpuntje in een donkere kamer beweegt, maar staat in feite stil (visuele illusie – ambigue stimulus) - Onderzoek: proefpersonen die lichtpuntje zagen, bespreken hoe ver het puntje bewoog o Voor de groepssessie: veel individuele verschillen (2-25 cm) o Condities Alleen conditie: schatten van de beweging stabiliseert na enkele minuten Groepsconditie: na bespreking in groepssessies convergeert individueel oordeel naar groepsoordeel Nieuweling in groep adopteert de groepsnorm o Resultaat: verschillen convergeren naar elkaar

41

Affiliëren = aannemen


Door Brecht Warnez

3.1.2 Normatieve groepsdruk (Asch) - 7 personen moeten beoordelen welke lijn van de drie getoonde het langst is o Er zijn 6 handlangers die om beurt eerst antwoorden, daarna 1 echte proefpersoon - 12/18 getoonde lijstukken antwoorden de 6 duidelijk verkeerd o 37% confirmeert met de 6 - Nochtans zeer makkelijke opdracht ( Sherif) 3.1.3 In virtuele groepen - Op nieuwsgroepen: bericht geplaatst met veel goedkeuring veel actiever worden

3.2 Waarom confirmeert men? 3.2.1 Verschillende oorzaken van conformiteit (groepseffect) - Informationele invloed = invloed die leidt tot conformiteit indien men gelooft dat anderen een juist oordeel hebben o Vb. onderzoek van Sherif, conformiteit tussen ooggetuigen - Normatieve invloed = invloed die leidt tot conformiteit omdat men vreest voor de negatieve sociale gevolgen van afwijkend gedrag o Mensen worden verstoten indien ze niet confirmeren 3.2.2 Verschillende uitkomsten van conformiteit (diepte van conformiteit) - Private conformiteit = de verandering van opvatting die optreedt als iemand voor zichzelf het standpunt van de ander inneemt o Men is volledig overtuigd dat de andere het juist heeft - Publieke conformiteit = een oppervlakkige verandering in openlijk gedrag zonder een overeenkomstige meningsverandering, veroorzaakt door reële of vermeende groepsdruk o Om in gunstig daglicht te staan o Vb. politici vertellen de mensen wat ze willen horen - Hoe onderscheiden? o Waarneembaar gedrag is hetzelfde o Private opinieverandering het individu meer permanent en buiten groepscontext Één jaar na Sherif proefpersoon blijft bij standpunt o Publieke opinieverandering legt zich neer bij de groep Bij schriftelijke rapportering bij Asch daling conformiteit o Onderzoek: verdeelt in groepjes van 3 (één proefpersoon, twee handlangers), oogsituatie gesimuleerd Foto maar één keer gedurende een halve seconde (moeilijk) Vooronderzoek: 35% conformiteit premie voor juist antwoord: 51% conformiteit


Door Brecht Warnez

Foto twee keer gedurende tien seconden Vooronderzoek: 33% conformiteit premie voor juist antwoord: 16% conformiteit Motivationele factoren bepalen conformiteit o Taakmoeilijkheid is een cruciale factor Experimentele taak

Primair effect van de groep

Diepte van de conformiteit

Het ambigue autokenitsche effect van Sherif De eenvoudige lijnbeoordelingstaak van Ash

Informationele invloed

Private aanvaarding

Normatieve invloed

Publieke conformiteit

3.3 Meerderheidsinvloed Vier factoren spelen een rol - Grootte van de groep - Kennis van de normen - Aanwezigheid van een bondgenoot - Persoonlijke eigenschappen van het individu o Gendereffect o Cultuur 3.3.1 Groepsgrootte: de macht van de getallen - Asch: vanaf 3 à 4 handlangers was de additionele invloed te verwaarlozen - Verklaringen: o Wet van de afnemende meeropbrengsten Cfr. gloeilampen: eerste gloeilamp brengt meest licht bij, tweede minder… Cfr. economie: 1 $ is veel t.o.v. 3 $ bezit, maar weinig t.o.v. 300 $ bezit o Meer personen dezelfde mening denken dat ze een ‘heimelijke verstandhouding’ hebben of ‘karakterloos’ zijn - Onderzoek (Wilder): meer beïnvloed door 2 groepen van 2 personen dan 1 van 4 personen (distinctiviteit42) 3.3.2 Sailliantie van de normen - Kennis en bewustzijn van de norm is noodzakelijk (pluralistische onwetendheid) o Sociale norm moet gekend zijn en aandacht krijgen - Onderzoek: alcoholverbruik wordt overschat o Degene die meest overschatten conformeerden met dit verkeerde beeld o Na discussiesessie vermindert het alcoholgebruik 42

Distinctiviteit = onderscheidend


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: bereidheid tot uiting van vooroordelen o Vooroordelen t.o.v. ene groep is meer aanvaardbaar dan t.o.v. andere Vb. meer aanvaard t.o.v. drugsgebruikers dan t.o.v. blinden o Men is meer bereidt aanvaardbare vooroordelen te uiten o Laten geloven dat die stereotiepen overdreven zijn minder uiting (en omgekeerd) - Onderzoek: mensen gooien sneller papier op reeds vervuilde grond, dan op propere - Onderzoek: mensen gooien sneller papier op de grond als een andere persoon het ook voor hem/haar deed 3.3.3 Een medestander in onenigheid: er komen met een beetje hulp - Één dissident reduceert de conformiteit met 80% - Verklaringen o Valideert het standpunt van de deelnemer (informationele invloed) o Reduceert normatieve druk door meerderheid te negeren - Onderzoek 1 (Allen & Levine) o Groep van vijf: 3 handlangers die verkeerd antwoorden, 1 proefpersoon, 1 handlanger die ofwel meerderheid bevestigt ofwel proefpersoon zijn mening geeft ofwel totaal andere mening o Resultaat: elke dissidentie43 verlaagt de conformiteit (ook al is het een totaal andere mening) - Onderzoek 2 (Allen & Levine) o Groep van vijf: deelnemers krijgen steun ofwel van gewone medestander (gemiddelde competentie) ofwel een medestander die niet goed kan zien (lage competentie) o Resultaat: ook dissidentie met lage competentie verlaagt de conformiteit 3.3.4 Gendereffect Afhankelijk van twee factoren - Kennis van de taak o Vrouwen confirmeren meer bij stereotiep mannelijke onderwerpen (en omgekeerd) - Sociale druk o Wanneer men zich geobserveerd voelt: vrouwen conformeren meer dan mannen o Verklaring: publieke situatie belangrijk hoe men overkomt stereotiepen Mannen: onafhankelijk en autonoom Vrouwen: vriendelijk en onderdanig

43

Dissidentie = afwijkende positie


Door Brecht Warnez

3.3.5 Culturele invloeden - Culturele oriëntaties o Individualisme = een culturele oriëntatie, waarin onafhankelijkheid, autonomie en zelfredzaamheid belangrijker zijn dan groepsloyaliteit o Collectivisme = een culturele oriëntatie, waarin onderlinge afhankelijkheid, samenwerking en sociale harmonie belangrijker geacht worden dan persoonlijke doelstellingen - Factoren die de culturele oriëntatie bepalen o Complexiteit: complexe culturen zijn eerder individualistisch o Welvaart: welvaart stimuleert onafhankelijkheid en persoonlijke doelstellingen (individualistisch) o Heterogeniteit: verschillende talen, etnische groepen, religies stimuleren onafhankelijkheidsdrang (individualistisch) - Conformatie hoger in collectivistische landen

3.4 Minderheidsinvloed - Minderheidsinvloed = het proces waardoor dissidenten in een groep veranderingen bewerkstelligen o Weerstaan aan de druk om te confirmeren - Onderzoek: minderheidstraagheideffect o Personen met minderheidsopvattingen reageren trager bij beantwoorden van vragen o Verklaring: afwijkende opvattingen worden als onsympathiek bestempeld 3.4.1 Minderheden ontlenen hun invloed aan hun stijl - Krachtig, volhardend en onwrikbaar - Maar ook flexibel, open en evenwichtig - Onderzoek: Moscovici-experiment o Draaide Asch-experiment om o 6 personen zien tinten van blauw, 2 handlangers rapporteren groen o 1/3 één keer groen, 8% alles fout o ‘consistente44 afwijking’ - Onderzoek: Eigenzinnigheidskrediet (Hollander) o Men moet aanvaard worden in een groep o Voldoende ‘pluspunten’ of eigenzinnigheidskrediet afwijkend gedrag aanvaard Eigenzinnigheidskrediet = inter-persoonlijk ‘krediet’ dat men verdient door de groepsnormen te volgen o ‘eerst conformeren, dan afwijken’ (even doeltreffend als ‘consistente afwijking’) 44

Consistente = zichzelf gelijkblijvend


Door Brecht Warnez

- Minderheden overtuigen meerderheiden indien: o Hun standpunt wordt opgemerkt (herhaling) o Ze consistent zijn en hun opvatting wordt toegeschreven aan persoonlijke overtuiging o Zelfvertrouwen uitstralen en toegewijd zijn o Verklaring: er moet compromis zijn want dissident wil niet afwijken 3.4.2 Een splinter van het blok Proces minderheidsinvloed? verdeeldheid - Éénzelfde proces als dat van conformiteit: splinter van het blok - Tweevoudig proces: o Meerderheden Gebruiken hun macht normatieve druk, oppervlakkige aanvaarding door publiek bevorderen publieke conformatie o Minderheden Consequente en duurzame vorm van (private) conformiteit (= conversie) sterk overtuigende indruk - Onderzoek: o Meerderheden vooral invloed op feitelijke gegevens vooral impact op publieke conformiteit o Minderheden vooral invloed op opinies eerder impact op private conformiteit

4 Inwilliging HB p. 246

- Inwilliging = gedragsverandering die het gevolg is van een direct verzoek - Inwilligingsstrategieën afhankelijk van factoren o Vertrouwdheid met de persoon o Schijnbare status o Persoonlijkheid o Aard van het verzoek o Cultuur

4.1 De taal van het verzoek - Snelle praters: beschouwd als intelligent en goed geïnformeerd - Verrassingseffect: bij onverwachte verzoeken sneller toegeven - Onderzoek: verwoording van het verzoek


Door Brecht Warnez

o Onnadenkend op woorden reageren Vb. ‘want’ in een zin gebruiken, maar toch geen geldige reden geven Kan ook tegengesteld effect hebben: vb. voorbijlopen bij bedelaars We zijn eraan gewoon o Ongewoon verzoek doen, dat de nieuwsgierigheid prikkelt

4.2 Wederkerigheidsnorm - Wederkerigheidsnorm = anderen behandelen zoals ze ons behandelen - Onderzoek (Regan): o Een handlanger is vriendelijk of onvriendelijk o De proefpersoon krijgt een frisdrank van handlanger, onderzoeker of niets o In eerste geval handlanger verkocht meer tombolabiljetten winst o Resultaat: Grotere inwilliging onmiddellijk, i.p.v. een week erna - Inwilliging gebruiken voor eigen belang (crediteurs) o Via wederkerigheidsnorm o Alertheid voor reciprociteit o Diensten van anderen weigeren en zo profiteren vermijden

4.3 Een valstrik spannen: opeenvolgende verzoekstrategieën 4.3.1 De voet tussen de deur - Voet-tussen-de-deur-techniek = een tweestappen inwilligingstechniek, waarbij een beïnvloeder het echte verzoek laat voorafgaan door een vraag om met een veel beperkter verzoek in te stemmen - Onderzoek: Freedman & Fraser experiment o Eerst huisvrouwen bellen met kleine enquête, later terugbellen met vragen om kasten te doorzoeken o 53% van eerste instemmers stemt met tweede in 22% stemt met tweede in, zonder eerste verzoek - Verklaring: zelfperceptie45 = attitudes afleiden uit observatie van eigen gedrag o Tweestappenproces: klein verzoek + groot verzoek o Men wil beeld van eerste verzoek bevestigen in tweede - Voorwaarden o Eerste verzoek mag niet triviaal zijn o Eerste verzoek mag niet betalend zijn o Met moet de wil hebben zich consistent te gedragen - Kritiek: instemmers met eerste verzoek zijn selectieve groep

45

Zie ‘2.3Hypothesen en theorieën p. 15’ (zelfperceptietheorie van bem)


Door Brecht Warnez

4.3.2 Als de bal eenmaal aan het rollen is - Als-de-bal-eenmaal-aan-het-rollen-is = een tweestappen inwilligingstechniek, waarbij de beïnvloeder een overeenkomst sluit over een verzoek maar naderhand de omvang van het verzoek vergroot door verborgen kosten te onthullen - Eens de beslissing genomen is hebben we ons reeds geëngageerd en gaan we dit engagement voor onszelf verantwoorden en dus versterken - Onderzoek: eerst vragen aan studenten om mee te doen aan experiment, daarna zeggen dat het om 7u is o 7u vooraf vermelden 31% akkoord o 7u achteraf vermelden 56% akkoord - Vb. onderhandelen over een prijs, akkoord gaan, daarna zeggen dat het toch niet kan 4.3.3 De deur tegen de neus - Deur-tegen-de-neus-techniek = een tweestappen inwilligingstechniek, waarbij de beïnvloeder het echte verzoek laat voorafgaan door een verzoek dat zo groot is dat het afgewezen wordt - Onderzoek (Cialdini): Eerst vrijwilligerswerk voor 2u per week voor 2 jaar, daarna éénmalig 2u o 1e + 2e verzoek 50% o 2e verzoek 17% - Verklaring: o Perceptueel contrast: tweede beperkte verzoek is in vergelijking met eerste eerder gemakkelijk Vb. 2 euro voor chocolade vs. 10 euro voor circustickets Werkt maar gedeeltelijk o Wederkerige concessies46 (wederkerigheidsnorm): druk zich aan te passen aan veranderingen Beperkt verzoek ik herziening belonen o Schuldgevoelens wegwerken door in te stemmen met 2e verzoek 4.3.4 Het is nog niet klaar, hoor! - Het-is-nog-niet-klaar-techniek = een tweestappen inwilligingstechniek, waarbij de beïnvloeder begint met een overdreven verzoek, waarvan hij de schijnbare omvang vermindert door een korting of bonus aan te bieden - Onderzoek (Burger): verkoop van gebakjes o Gebakjes verkopen aan 75 eurocent 44% koopt o Gebakjes verkopen aan 1 euro en 25 cent korting 73% koopt 46

Concessie = gedeeltelijke toegeving aan de eisen der tegenpartij


Door Brecht Warnez

- Twee stappen: het kost zoveel + het is nog niet klaar want… 4.3.5 Samengevat: tweestappentechnieken Verzoek

Techniek

Voet tussen de deur

Van klein naar groot Als de bal eenmaal rolt

De deur tegen de neus Van groot naar klein

Het is nog niet klaar

Omschrijving Beginnen met klein verzoek, akkoord bekomen en vervolgens een apart maar veel groter verzoek maken Akkoord bekomen met een verzoek en vervolgens de inzet verhogen door bijkomende verborgen kosten te onthullen Beginnen met een groot verzoek dat verworpen wordt en opvolgen met een redelijk (aanvaardbaarder) verzoek Beginnen met een lichtjes overdreven verzoek en het onmiddellijk verkleinen door een bonus of vermindering

4.4 Assertiviteit: wanneer zegt men nee - Het is moeilijk om te weigeren - Besef gemanipuleerd te worden leidt tot woede

5 Gehoorzaamheid HB p. 253

- Gehoorzaamheid = gedragsverandering als gevolg van een bevel van een autoriteit - Uniformen bevorderen het opvolgen van bevelen - Vb. destructieve gehoorzaamheid van bepaalde individuen in W.O. II

5.1 Milgrams onderzoek: krachtlijnen van vernietigende gehoorzaamheid - Discussie over onorthodoxe methode en ethische vragen - Onderzoek o Proefpersoon A moet vragen beantwoorden, proefpersoon B elektrische schokken geven als er een fout antwoord is o Na elk verkeerd antwoord moet de intensiteit met 15 volt verhoogd worden o Experiment in elkaar gezet, geen echte schokken


Door Brecht Warnez

o Proefleider spoort aan om blijven schokken te geven o Resultaat: 65% dient 450V toe 5.1.1 Het gehoorzame subject - Niet-aangespoorde personen weigerden wel snel - Deelnemers snel gestresseerd en achteraf van streek - Gehoorzaamheid is universeel - Geen genderverschillen, beperkte leeftijdsverschillen, weinig culturele verschillen… - Bepaalt door persoonlijkheid: autoritaire persoonlijkheid (Ardorno) o Gemeten met de Adorno F-schaal (‘F’ van fascisme) o Rigide, dogmatisch, verdrongen seksualiteit, etnocentrisme, intolerant, punitief voor ondergeschikten, onderdanig tegenover autoriteiten geven meer shocks in Milgram experiment 5.1.2 De autoriteit - Proefleider bij Milgram is geen oppermachtig persoon - Autoriteit van proefleider verlagen door: o Plaats: gewoon kantoorgebouw i.p.v. Yale University 45% i.p.v. 65% o Proefleider: door gewone burger vervangen 20% i.p.v. 65% o Afstand: via telefoon 21% i.p.v. 65% Ook onderzoek over bij relatie dokter-verpleegster - Echte (legitieme) autoriteiten zoals militairen, dokters… hebben wellicht meer invloed dan proefleiders (cfr. Mishandelingen in kampen) 5.1.3 Het slachtoffer - Afstand tussen slachtoffer en shockgever (situationele factor) o Verschillend lokaal 65% (oorspronkelijk) o Zelfde lokaal 40% i.p.v. 65% o Moet slachtoffer aanraken 30% i.p.v. 65% - Vb. Eichmann gaf makkelijk bevelen door voor concentratiekampen op papier, maar werd er op het proces ziek van 5.1.4 De procedure - Proefpersonen het gevoel niet helemaal verantwoordelijk te zijn o Gehoorzaamheidsgraad bij overbrengers (van bevelen) hoger dan bij uitvoerders o Vb. Eichmann verantwoordelijkheid bij Hitler - Graduele toename van de schok47 o Amnesty international: dit gebeurt ook om folteringen te laten uitvoeren 47

Cfr. ‘4.3.1 De voet tussen de deur’ p. 52


Door Brecht Warnez

5.2 Milgram in de 21e eeuw - Onderzoek (Meeus en Raaijmakers, 1995): psychische pijn o Psychische proef voor sollicitant (handlanger), proefpersoon moet vragen stellen en negatieve opmerkingen geven o Controlegroep: geen enkele persoon 15 vragen o Aansporing van proefpersonen 92% gehoorzaamt - Niet de bedoeling gruwelijke daden te vergeven o ‘verklaren is niet vergeven’

5.3 Trotseren: als men zich verzet - Soms verzet men zich tegen de bevelen van een autoriteit o Vb. niet-joodse echtgenotes protesteren en krijgen kun mannen vrij in W.O. II - Onderzoek (Gamson): discussie over ‘maatschappelijke normen’ o Groepen van 9 deelnemers: informatie over een gerechtszaak van oliemaatschappij vs. uitbater benzinestation die protesteert tegen prijsverhoging o Deelnemers moeten standpunt van oliemaatschappij verkondigen voor camera, om te gebruiken in rechtszaak o 1/33 gehoorzaamt o Verklaring: deelnemen in groep individueel (Milgram) - Onderzoek: Milgramvariant o Twee handlangers als medeleraar die vroeger willen stoppen slechts 10% i.p.v. 65% gehoorzaamheid - Groepen geen sluitende garantie tegen destructieve gehoorzaamheid Vb. collectieve zelfmoord

6 Het continuüm van sociale beïnvloeding HB p. 262

- Vb. impliciete druk van groepsnormen, de valstrikken…

6.1 Sociale impacttheorie - Sociale impacttheorie = de theorie dat sociale invloed afhankelijk is van de (1) sterkte, de (2) nabijheid en de (3) verhouding tussen het aantal bron- en doelpersonen o = totale impact van doelpersoon - Factoren die een rol spelen: o Sterkte van de bron Afhankelijk van status, bekwaamheid of relatie met doelpersoon Sterkere bron grotere invloed Vb. wederdienst verschuldigd zijn, uniform


Door Brecht Warnez

o Nabijheid Afstand tussen de bron en de doelpersoon (tijd en ruimte) Dichtere bron grotere invloed Vb. telefoonafstand bij Milgram o Aantal bronnen Tot op een bepaald punt (3à 4)48 - Verdeelde druk Makkelijker druk weerstaan als het verdeeld is (rechts)

- Kritiek o Theorie kan niet verklaren o Het maak wel mogen te voorspellen o Sociale impact is instabiel, dynamisch en veranderend Vb. internet maakt kleine afstand ‘gewoon’, afstand wordt misschien minder belangrijke factor

6.2 Perspectieven omtrent de aard van de mens - Culturen beïnvloeden hoe men opgevoed wordt49 - Binnen een cultuur zijn er veranderingen over de tijd - Onderzoek: waardevolle eigenschappen van Amerikaanse kinderen o 1920: gehoorzaamheid, loyaliteit o 1970: onafhankelijkheid, tolerantie o Vergelijkbare patronen in West-Duitsland, Italië, Engeland en Japan - Onderzoek: o Conformiteit ligt lager o Gehoorzaamheid niet

48 49

Cfr. Asch: ‘3.3.1 Groepsgrootte: de macht van de getallen’ p. 48 Zie ‘3.3.5 Culturele invloeden’ p. 50 (individualistische en collectivistische culturen)


Door Brecht Warnez

- Invloed van de media hedendaagse illustratie van conformiteit, inwilliging en gehoorzaamheid o Vb. Big Brother, Fear Factor - Voordelen: bevorderen groepssolidariteit en eensgezindheid - Nadelen: leiden tot kleingeestigheid, lafheid en destructieve gehoorzaamheid

60 Hoofdstuk 11: Agressie

Door Brecht Warnez

Hoofdstuk 11: Agressie HB p. 400

1 Inleiding HB p. 401

- Vb. de massale moordpartijen in de Amerikaanse scholen

2 Wat is agressie HB p. 403

- Agressie = gedrag (1) bedoeld om iemand te kwetsen die (2) niet gekwetst wenst te worden o Voorbeelden Per ongeluk iemand kwetsen per ongeluk geen agressie Hardnekkig proberen een product te verkopen niet bedoeld te kwetsen niet agressief, wel assertief50 Iemand in de nek bijten agressie Een ouder slaat zijn kind pijn is niet bedoeld nevenaffect geen agressie Een stok naar iemand gooien, maar missen kwetsen niet, wel bedoeld wel agressie Iemand beledigen woorden én daden agressie Opzettelijk nalaten te voorkopen dat iemand gekwetst wordt agressie Iemand wegens geldgewin vermoorden agressie - Uitingen van agressie o Geweld: extreme vorm o Woede: sterke gevoelens van ongenoegen als gevolg van waargenomen onrecht o Vijandigheid: negatieve, antagonistische attitude o… - Soorten agressie o Instrumentele agressie = middel om een doel te bereiken Vb. schade berokkenen wegens persoonlijke voordelen (o.a. huurmoordenaar) Vb. om aandacht te trekken Vb. zelfverdediging o Emotionele agressie = schade berokkenen om de schade zelf Vaak impulsief in het vuur van de situatie Kan ook kalm en berekend zijn 50

Assertief = in staat om voor zichzelf op te komen


Door Brecht Warnez

o Onderscheid volgens sommige onderzoekers Agressie steeds instrumenteel Instrumentele en emotionele agressie zijn twee eindpunten van bipolairen51 - Individuele verschillen in agressie bestaan uit o Fysische agressie o Verbale agressie o Boosheid o Vijandigheid

3 Culturele en man-vrouwverschillen HB p. 405

3.1 Culturele variatie 3.1.1 Vergelijking tussen bevolkingsgroepen - V.S. hoogste aantal geweldmisdrijven - Verschillende vormen o V.S. vooral met voorwapen o Engeland en Duitsland gekenmerkt door hooligans o Japan normaal dat zakenlieden op openbaar vervoer meisjes betasten o Rituele genitale verminking in sommige Afrikaanse en Aziatische landen o Gemeenschappen die geen geweld kennen (vb. Chewong, Amish, Hutterieten en Mennonieten) 3.1.2 Subculturen in een land - Verschillen binnen eenzelfde samenleving afhankelijk van leeftijd, ras, sociale klasse, woonplaats… - Vb. tieners meer betrokken in geweld + veroudering van Amerika statistische daling geweld - Intraraciaal geweld (90%) > interraciaal geweld (10%) o Kans moord op zwarte man 1/40 o Kans moord op blanke man 1/280 - Regionale verschillen o Vb. Zuid-Amerika gewelddadiger

51

Bipolairen = cfr. als uiteinde van een lijnstuk


Door Brecht Warnez

3.2 Man-vrouwverschillen - Mannen zijn gewelddadiger dan vrouwen o 90% daders, 76% slachtoffers zijn mannen o Universeel fenomeen o Zelfs tussen 3-6 jaar al verschil - Onderscheid in soorten agressie o Mannen eerder open agressief fysisch o Vrouwen eerder indirect of relationeel agressief verbaal Relationele agressie is soort indirecte agressie, met oog op persoonlijke relaties en sociale status van doelpersoon Verklaring: meisjes meer waarde aan relaties en intimiteit - Verschil neemt af vanaf laat-adolescentie o Jongens minder open, meer indirect of relationeel agressief - Mannen in neutrale situaties agressiever, bij provocatie neemt verschil af

4 Oorsprong van agressie HB p. 410

- Tweekamp: ‘erfelijkheid/omgeving’-debat

4.1 Is agressie aangeboren? 4.1.1 Instincttheorieën - Freud o Mens heeft twee instincten Thanatos (doodsinstinct) Eros (levensdrift) o Agressie is overwinning van de levensdrift, doodsinstinct naar anderen gericht i.p.v. naar zichzelf - Lorenz o Agressie is aangeboren of instinctmatig o Agressie is voordeel in overlevingsstrijd (natuurlijke selectie) Vb. voedsel, territoriumuitbreiding, aantrekkelijke partners - Circulariteit o Lorenz en Freud zijn circulair impact is gedaald o “de mens is agressief door agressie-instinct, omdat de mens agressief is, is er een agressie-instinct”


Door Brecht Warnez

4.1.2 Evolutionaire psychologie - Overleving van de genen is belangrijk ( overleving van het individu) - Genen worden doorgegeven geen agressie tegen genetische verwanten o Vb. kindermishandeling vaker bij stief- of adoptieouders - Man-vrouwverschillen o Mannen wedijveren voor vrouwen met hoge status agressiever Seksuele jaloersheid nooit zeker dat men de echte biologische vader is o Vrouwen zorgen vooral voor kinderen indirecte en relationele agressie - Kritiek: o Historische en culturele verscheidenheid ( universeel aangeboren) Sociale factoren zijn dus betrokken o Antwoord: Evolutionaire en sociale factoren zijn compatibel en complementair Analoog: eeltplekken zijn ontstaan door evolutie, ondanks individuele verschillen Culturele verschillen kunnen zelf product zijn van evolutie 4.1.3 Gedragsgenetica - Gedragsgenetica = studie van de erfelijkheid van het gedrag - Twee onderzoeksvormen o Tweelingonderzoek Monozygote tweelingen meer overeenkomsten dan dizygote tweelingen erfelijkheid van een trek o Adoptiekinderen Geadopteerde kinderen meer gelijkenissen met biologische dan adoptieouders - Meer onderzoek is nodig 4.1.4 De rol van testosteron - Onderzoek: correlatie tussen testosteron en agressie o Vooral bij dieren - Onderzoek: o Studentenclubs met hoger testosteron onstuimiger - Impact van testosteron ook bij vrouwen - Correlationele onderzoeken geen afdoend bewijs dat testosteron dé oorzaak is o Alternatieven: Agressie tijdelijke verhoging van testosteron Stress verhoogt testosteron Testosteron betere voorspeller bij lage sociaaleconomische status (vatbaarder voor stress)


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: transseksuelen in hormonenbehandeling o Meer mannelijke hormonen toegediend vatbaarder voor agressie o Alternatief: verwachtingen t.o.v. vrouwen zijn anders 4.1.5 De rol van serotonine - Neurotransmitter informatie via zenuwstelsel bevorderen of remmen o Kan impulsieve agressie remmen o Als medicatie - Onderzoek: groene meerkatten52 o Sociale status evenveel invloed op serotinegehalte o Geen duidelijkheid tussen oorzaak-gevolg - Onderzoek: hamsters o Serotine en vasopressine zijn belangrijk voor regulatie agressief gedrag - Wisselwerking met sociale factoren

4.2 Is agressie aangeleerd? - Agressie bepaald door kosten/baten o Baten versterkt agressief gedrag Positieve bekrachtiging: positieve resultaten Negatieve bekrachtiging: agressie verhindert ongewenste resultaten o Kosten verzwakt agressief gedrag - Leren kan op basis van eigen ervaring, maar ook door ervaringen van anderen (modelleren) - Rol van straf53 o Straf enkel effectief als Straf onmiddellijk Straf afschrikwekkend genoeg Straf consequent toegepast (eerlijk en wettig) o Probleem: overbevolking gevangenis o Kan problemen opleveren Roept wraakgevoelens op Straf is imitatiemodel Lijfstraffen (vb. bij kinderen) hogere kans op agressief gedrag

52 53

Groene meerkat = apensoort Zie ook ‘4.2.1 Behaviorisme’ p. 64


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: correlatie lijfstraffen bij kinderen en antisociale gedragingen o Volkomen toevallige toewijzing is niet mogelijk Mogelijk dat agressieve kinderen lijfstraffen uitlokken (en niet omgekeerd) o Longitudinaal onderzocht54: eerst lijfstraffen meten, later tijdstip agressie meten o Hoe vaker lijfstraffen, hoe meer agressief gedrag gemeten o Geen rekening gehouden met etnie, sociale klasse… 4.2.1 Behaviorisme Niet in boek vermeld, enkel op slides. Dit stukje werd letterlijk van de slides overgenomen. - Behaviorisme verklaarde alle gedrag vanuit principes van beloning en straf o Belonen van bepaalde stimulus – response associatie versterken o Bepaalde respons op stimulus bestraffen associatie verzwakken - Bestraffing- en beloningsschema’s: de regelmaat van de straf/beloning nadat het (on)gewenst gedrag optrad o ‘Schema 1’55 is straf/beloning telkenmale na stellen gedrag, ‘schema 5’56 geldt als straf optreedt na vijf gedragingen o Vast schema versus variabel schema: er is geen vaste regelmaat in laatstgenoemd verband - Straf is vooral effectief als o als het onmiddellijk, afschrikwekkend en consequent wordt toegepast. Als dit schema gehanteerd wordt, verdwijnt het ongewenst gedrag vanzelf. Uitzondering: gedrag in zichzelf lonend straf handhaven o In de praktijk is crimineel gedrag lonend voor diegene die het pleegt (sterk beloningsschema), terwijl het bestraffingschema dikwijls variabel en zwak o Beloningsschema > bestraffingschema straffen nutteloos 4.2.2 De sociale leertheorie - De sociale leertheorie (Bandura) = de theorie die stelt dat gedrag wordt aangeleerd door observatie van anderen en de directe ervaring van beloningen en straffen - vb. bij American football nooit gevechten, bij ijshockey wel idem bij naspelende kinderen

54 55 56

Longitudinaal onderzoek = onderzoek dat betrekking heeft op lang tijdsverloop Schema 1 = gedrag + straf Schema 2 = gedrag + gedrag + gedrag + gedrag + gedrag + straf


Door Brecht Warnez

- Modellen die door agressie verkrijgen wat ze willen en niet gestraft worden, versterken agressieve tendensen bij observatoren o Hoeven niet lijfelijk aanwezig te zijn Vb. televisie o Ook bij personen die niet worden gestraft Vb. na oorlog zowel bij overwinnaars als verliezers meer moorden - Verandering van het model kan individu op andere gedachten brengen 4.2.3 Socialisatie en man-vrouwverschillen: ‘Jongens zijn jongens’ - Socialisatie is anders voor jongens en meisjes (andere opvoeding) o Agressief gedrag bij meisjes niet getolereerd o Agressief gedrag bij jongens zelfs baten o Continuïteit van agressie bij jongens > meisjes ‘Agressieve meisjes → minder agressief’ > ‘minder agressieve meisjes → agressief‘ ‘Minder agressieve jongens → agressief’ > ‘agressieve jongens → minder agressief’ Verklaring: agressiviteit bij meisjes niet beloond o Wat als sociale remmingen wegvallen Vb. door deïndividuatie57 4.2.4 Socialisatie en culturele verschillen: het cultiveren van de eer - Cultuur van de eer = nadruk gelegd op mannelijke eer en sociale status en rol van agressie om de eer te beschermen of herstellen o O.a. machismo o Vb. meer geweld in zuiden van V.S. want meer ‘cultuur van de eer’ Oorzaak: noorden door boeren zuiden door veehouders (moeten vee beschermen) - Onderzoek o Italië: meer machismo58 voorbereiding op dominante gezinsrol - Onderzoek: migranten in de VS o Hoe langer ze er wonen, hoe meer agressie aanvaard - Onderzoek: zuidelijke staten vs. noordelijke staten (Amerika) o Handlanger loopt tegen proefpersoon in smalle gang o Zuiderlingen meer ergernis dominanter en agressiever

57

Deïndividualisatie = deïndividualisatie zorgt ervoor dat mensen hun individuele identiteit verliezen en vermindert de normale remmingen met betrekking tot afwijkend gedrag. 58 Machismo = conflicten worden met de vuist of wapens beslecht


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: sollicitantenbrief met ernstig misdrijf o Brief van ofwel moordenaar die beledigd was, ofwel autodief die geld nodig had o Zuiden en westen reageert beter op brief van moordenaar, niet beter op autodief 4.2.5 Het erfelijkheid/omgevingsdebat: een schijndebat? - Wetenschappelijk én politiek debat o Wetenschap: eensgezindheid Agressie vloeit uit interactie tussen aangeboren predisposities59 en omgevings- en sociale factoren

4.3 Overige: de ‘loopbaan’ van criminelen Niet in boek vermeld, enkel op slides. Dit stukje werd letterlijk van de slides overgenomen. 4.3.1 Zin en onzin van straffen - Belangrijke functie van straf: voorkomen van recidivisme60. o Recidive goede indicator van het effect van straffen - Onderzoek: Van der Werff (1986): in een periode van zes jaar o In 1966 41% van de veroordeelden recidiveert 31% van de geseponeerden recidiveert o In 1977 51% van de veroordeelden recidiveert 38% van de geseponeerden recidiveert - Onderzoek: Block & Van der Werff (1991) o 60% van de veroordeelden recidiveert o Daders die zes keer of vaker aangehouden, 90% 4.3.2 Recidivisme - Nederlands rapport uit 1996: van de gestraften recidiveren o 10% binnen het jaar o 30% binnen de 3 jaar o 50% binnen de 8 jaar - Strengheid van de straf o Geen verschillen tussen dronken chauffeurs die al dan niet tot gevangenisstraf waren veroordeeld

59 60

Predispositie = aanleg (zie ook ‘Attributie van elementen tot disposities’ p. 30 e.v.) Recidivisme = recidive


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: Brennan & Mednick, cohort61 onderzoek o Men vond effecten van straf, niet van strafgrootte 4.3.3 Gottfredson - Onderzoek: ‘loopbaan’ van delinquenten veroordeeld in 1976-77 o Rechters laten zich bij hun strafoplegging – vorm en zwaarte – vooral leiden door hun subjectieve inschatting van de kans op recidive o Geen effecten van Gekozen strafvorm op recidive (uitz.: onschadelijking-making) Boete of straf Plaats waar de delinquent werd opgesloten (vb. gevangenis, jeugdinstelling…) Lengte van de uitgesproken strafmaat Lengte van de uitgezeten straf Combinatie van gevangenisstraf en proeftijd Terugbetalingen 4.3.4 Van der Laan & Smit (2001) - Onderzoek: jeugdige delinquenten in Nederland die opsluitingstraffen, geldboetes of taakstraffen hadden gekregen. Deze proefgroep werd 9,5-11,5 jaar later terug getraceerd. o 20% niet meer met justitie in aanraking o 85-95% (hoogst) recidive bij jongeren met onvoorwaardelijke gevangenisstraf o 69-80% (laagst) recidive bij jongeren met opgelegde geldboete - Een verklaring van recidive ligt wel in middelengebruik (significante factor). Als men statistisch corrigeert voor middelengebruik is er geen relatie tussen straffen en recidive. 4.3.5 Two pathway model (Moffit, 1993) - Life-course persistent: beginnen op jonge leeftijd en neemt toe tijdens levensloop o 5-10% van de delinquenten o Leerstoornissen o Staan in voor 50% van de criminaliteit - Adolescent persistent: beginnen in adolescentie en stoppen als ze ongeveer 20 jaar zijn (90-95%) - Hypothese: straffen helpt enkel bij de adolescent persistent groep, die daarenboven ook zonder straf zichzelf als het ware gecorrigeerd zouden hebben

61 Cohort = groep individuen met een gemeenschappelijk kenmerk (bv. leeftijd) waaronder een kwantificeerbaar onderzoek wordt verricht


Door Brecht Warnez

4.3.6 Een precisering van het loopbaanmodel (Nagin, Farrington & Moffit, 1995) - Chronische overtreders (7%) o Meeste delinquentie tussen 13-18 o Waarna dit daalt maar toch aanwezig blijft - Groeiers (19%) o Met de leeftijd stijgt de kans op delinquentie o De belangrijkste delinquente groep in de volwassenheid - Stoppers (35%) o Matige niveaus van delinquentie o Valt volledig weg rond de 21 jaar - Late beginners (14%) o Weinig of geen criminele activiteiten tussen 13-18 jaar o Later gaat hun niveau van delinquentie omhoog (tot op niveau van chronische) - Niet delinquenten (24%) o Afwezigheid van delinquentie 4.3.7 Straffen kunnen contraproductief zijn - Onderzoek: illegaal downloaden onder studenten o Vignetten met gemanipuleerde pakkans en strafgrootte o Enkele opmerkelijke resultaten Een verhoogde boete verandert het gedrag verandert niet de normen omtrent illegaal kopiëren Indien de pakkans terug 0 wordt door ontwikkelingen in software, dan gaat men meer downloaden (contraproductieve van straffen) Pakkans heeft minder onwenselijke effecten 4.3.8 Besluit: het irrationele van straffen - Zijn straffen effectief? o Niet echt, want recidive is een groot probleem - Zijn straffen contraproductief? o Soms wel - Straftoewijzing: is een straf van vier jaar dubbel zo zwaar als een straf van twee jaar? o Neen: peak-end ervaring = de negatieve ervaring van de gestrafte wordt bepaald door de (1) slechtste ervaring en de (2) laatste periode Verlaksen van de straf aan het eind ondergraaft de effectiviteit (vb. proefverlof)


Door Brecht Warnez

5 Situationele invloed op agressie HB p. 419

5.1 Frustratie: agressie als drijfveer - Frustratie-agressiehypothese = de stelling dat (1) frustratie altijd leidt tot agressie en (2) dat agressief gedrag altijd het gevolg is van frustratie o Agressiedrijfveer iemand schade berokkenen o Geen frustratie of vrees voor bestraffing agressiedrijfveer geblokkeerd ( Dollard: geen permanente hindernissen, verplaatsing) - Verplaatsing = agressie tegenover een andere doelpersoon dan de bron van de frustratie, hetzij uit vrees voor de bron, hetzij door afwezigheid van de oorspronkelijke frustratiebron o Vb. na zware werkdag, de eerste die je tegenkomt uitschelden - Catharsis62 o Vb. vijandige moppen 5.1.1 De empirische basis voor de frustratie-agressiehypothese - Nuance: frustratie leidt niet altijd tot agressieve reacties o Vooral als men belangrijke doelstelling, waarop men denkt recht te hebben, niet kan bereiken - Onderzoek: correlaties tussen frustratie en agressie o Sociale uitsluiting bloedbaden in school o Economische frustratie agressief gedrag van blanken t.o.v. zwarten (V.S.) o Economische en sociale frustratie genocide en massamoord in ex-Joegoslavië o Hogere welvaart daling misdaad in New York o Correlaties zijn onvoldoende voor de geldigheid - Onderzoek: verplaatsing van agressie als antwoord op provocatie o Proefpersoon provoceren op iemand anders afreageren - Catharsis = een afzwakking van agressiviteit als gevolg van het inbeelden, waarnemen of feitelijk stellen van agressief gedrag o Bestaat uit twee stappen Agressie verlaagt het fysiologisch63 opwindingsniveau Doordat men minder opgewonden is, is men minder boos en minder geneigd tot agressie

62 63

Zie ‘5.1.1 De empirische basis voor de frustratie-agressiehypothese’ p. 69 Fysiologische psychologie = waarbij wordt bestudeerd hoe lichaam en psyche op elkaar werken


Door Brecht Warnez

o Onderzoek: catharsis kan contraproductief werken Ingebeelde agressie/agressieve rolmodellen opwinding en agressie verhogen64 Agressieve intenties afwezig blijft mogelijkheid tot koelbloedige agressie 5.1.2 De herziene frustratie-agressietheorie - Frustratie is één van de vele wegen die leiden tot agressie

5.2 Negatief affect65 - Een ruime waaier aan situaties kan tot negatief affect leiden o Vb. frustratie, lawaai, stank, pijn, hitte 5.2.1 Hitte en agressie: de zelfbeheersing verliezen - Onderzoek: o Meer geweld in zomerperioden o Meer geweld in warmere jaren o Warmen in het zuiden - Negatief-affect-ontsnappingsmoddel = negatief affect en agressie nemen toe als warmte toeneemt, tot op het punt dat niet-agressieve responsen zoals ontsnapping en vermoeidheid domineren o Extreme hitte ziekte of sterfte - Ook verhoogde agressie bij onaangename koude temperaturen (minder effect) 5.2.2 Positief affect: vermindering van de wraakneigingen - Creëren van positieve emotionele reacties neutraliseert negatieve gevoelens - Onderzoek: het zien van grappige cartoons vermindert de agressie 5.2.3 Opwinding: ‘geprogrammeerd’ om tot actie over te gaan - Opwindingstransfer = opwinding veroorzaakt door een stimulus straalt af op een andere stimulus Vb. mannen die inspanning gedaan hebben meer aangetrokken tot een vrouw - Geen indexgegevens gevonden.Mensen geloven ten onrechte dat hitte opwinding verlaagt o Door hitte veroorzaakte opwinding wordt aan iets anders geattribueerd o goede factor om opwindingstransfer na te gaan - Opwindings-affectmodel = de stelling dat agressie beïnvloed wordt door zowel de (1) intensiteit van de opwinding als de (2) aard van de emotie (positief of negatief) die een stimulus opwekt66

64 65

Cfr. ‘4.2.2 De sociale leertheorie’ p. 64 Affect = emotie of gevoel mbt. een specifieke toestand of gebeurtenis, gevoelswaarde


Door Brecht Warnez

o Neutrale emotie + sterke opwinding gevaarlijk o Positieve emotie + weinig opwinding temperen o Positieve emotie + sterke opwinding moeilijk te voorspellen o Conclusie: afnemen fysiologische opwinding daling agressie Type emotie

Intensiteit van de fysiologische opwinding Laag Negatief Agressie vergroot Neutraal Geen effect Positief Agressie neemt af - Relaxatietechnieken kunnen agressie afremmen

Hoog Agressie vergroot aanzienlijk Agressie vergroot Agressie vergroot of neemt af

5.3 Cognities: automatisch en bewust - Cognitieve neo-associanistische analyse = de opvatting dat onaangename ervaringen een negatief affect uitlokken. Dit lokt op zijn beurt automatische associaties uit met woede en angst67. Emotionele en gedragsmatige uitkomsten hangen vervolgens ten dele af van cognitieve hogere-ordeverwerking68. 5.3.1 Automatische cognitie: situationele wenken - Wapens zijn een middel, niet de oorzaak - Onderzoek: aanwezigheid van wapens o Proefpersoon werd uitgedaagd o Meer agressie bij het tonen van wapens (of zelfs foto’s van wapens of vijandige woorden) o Situationele wenk die agressie uitlokt: een voorwerp die geassocieerd wordt met Succesvolle agressie Negatieve affect van pijn of onaangenaamheid - Wapeneffect = het feit dat loutere aanwezigheid van wapens agressief gedrag stimuleert 5.3.2 Hogere-ordecognitie: cognitieve controle - Hogere-ordecognitie = complexe informatie beïnvloed doelbewuste, weloverwogen cognities o situationele wenken: automatische cognities o Vb. boze persoon kiest geen agressieve actie wegens hoge kosten o Rekening houden met

66

67 68

Opmerking: op slide 38 wordt een andere definitie gegeven, nl. dezelfde als die voor opwindingstransfer “Opwinding-affectmodel: Het basisidee is dat de opwinding die door de ene stimulus gecreëerd wordt (bv. inspanning), afstraalt op een andere stimulus” Zie ‘5.3.1 Automatische cognitie: situationele wenken’ p. 71 Zie ‘5.3.2 Hogere-ordecognitie: cognitieve controle’ p. 71


Door Brecht Warnez

Betere alternatieven voor agressie Gedrag van andere mensen in dezelfde situatie Vermoedelijke bedoelingen (zie matigende informatie) … - Matigende informatie = informatie over de situatie van een persoon waaruit men kan opmaken dat hij/zij niet de volle verantwoordelijkheid draagt voor agressieve handelingen o Belangrijk of ze voor of na de agressieve daad beschikbaar is - Vijandigheidsattributie-vertekening = de neiging om bij andere personen vijandige bedoelingen te percipiëren 5.3.3 Alcohol - Alcohol (en sterke opwinding) werken remmend op cognitieve controle - Alcoholmyopie = door dronken toestand enkel oog hebben voor initiële saillante69 informatie (vb. provocatie), niet voor subtiele indicatoren (vb. matigende informatie of hoge kosten) o Ook effect op ander gevaarlijk gedrag (vb. onveilige seks)

5.4 Situationele invloed - Factoren die rol spelen bij ontstaan negatief effect, opwinding en agressief gedrag o Aversieve ervaringen Vb. frustratie, hitte, provocatie o Situationele wenken Vb. wapens, geweldfilms o Individuele en culturele verschillen Vb. chronische vijandigheid, cultiveren van de eer

69

Saillant = opvallend


Door Brecht Warnez

- Model van situationele invloeden op emotionele agressie

6 Invloed van de media: gewelddadig beeldmateriaal HB p. 428

6.1 Geweld op tv, in films, muziekteksten en games - Bezorgdheid: als consumenten niet zouden genieten van geweld, zouden media geen geweld tonen - Continue stijging in de aanbieding van dit soort materiaal, maar sommige mediawatchers zien hier geen graten in - Mediageweld is geen voldoende en noodzakelijke voorwaarde, maar draagt bij tot agressie - Problematiek onderzoek o Correctioneel onderzoek kan causaliteit van relatie niet aantonen o Ethische en praktische beperkingen o Oplossing: veelheid van methodes Laboratoriumexperimenten meest controleerbaar Veldexperimenten Cross-sectionele surveys (vragenlijst) natuurlijk en over ernstige agressievormen Longitudinale studies natuurlijk en over ernstige agressievormen


Door Brecht Warnez

Conclusie: alle methodes wijzen op een verband tussen mediageweld en agressie - Effecten van mediageweld afhankelijk van o Sociaal netwerk o Individuele verschillen 6.1.1 Onmiddellijke effecten - Onderzoek: laboratoriumexperiment en veldonderzoek o Laboratoriumexperiment duidelijke verband Kritiek: gecontroleerd en niet werkelijke wereld niet veralgemenen o Veldonderzoek verband Iets minder sterk dan in laboratorium - Onderzoek: agressieve songteksten en videoclips o Jonge Afro-Amerikaanse mannen toleranter t.o.v. geweld - Onderzoek: meta-analyse70 van videogames o Effecten op agressief gedrag, agressieve gedachten, agressieve gevoelens, fysiologische opwinding en een afname van hulpgedrag o Invloed op seksisme 6.1.2 Langetermijneffecten - Onderzoek: longitudinaal o Geweldmedia op jonge leeftijd positief gecorreleerd op latere leeftijd o Onafhankelijk van sociale klasse o Ook effect tussen indirecte agressie onder vrouwen o Nieuw onderzoek: mannen stabiele niveaus van agressie tot veertig jaar, vrouwen minder stabiliteit van agressie - Onderzoek: cross-cultureel o Verband bevestigt in: Finland, Polen, V.S. en verstedelijkte gebieden van Israël o Geen verband in Australë en Israëlische kibboetskinderen o Verklaring Zagen minder televisie Werd na televisiekijken gepraat over impact van geweld - Vervorming realiteit door de lens van de media o Habituatie = adaptatie aan iets waarmee men vertrouwd is, waardoor zowel de fysiologische als de psychologische reacties afnemen Ongevoeligheid en tolerantie t.o.v. geweld

70

Meta-analyse = zie ‘4.5 Meta-analyse: resultaten van verschillende studies combineren’ p. 24


Door Brecht Warnez

o Cultivering = het proces waarbij de massamedia (in het bijzonder de televisie) voor hun publiek een eigen versie van de sociale realiteit construeren Kan mensen bang of wantrouwig maken - Onderzoek: studenten laten kijken naar Olympische Spelen of gewelddadige film o Ze zagen daarna (via een monitor ) kinderen vechten in een aangrenzende kamer o Resultaat: de studenten van gewelddadige film wachten langer om hulp te roepen

6.2 Pornografisch materiaal - Pornografie = expliciet seksueel materiaal o Ongeacht morele of esthetische kwaliteiten o Onderscheid tussen geweldloze en gewelddadige - Onderzoek: correlatie tussen pornografie en agressie o Bewijst niet dat dit de oorzaak is 6.2.1 Geweldloze pornografie - Opwindings-affectmodel71 o Effect van porno afhankelijk van de emoties die worden opgeroepen o Negatieve emoties kunnen in agressie omgezet worden vanwege de verhoogde opwinding Onbehouwen beelden van seksueel materiaal wekt bij veel mensen negatieve emoties op o Positieve emoties kunnen agressie verminderen vanwege de opwinding - Man-vrouwverschil o Pornografie grotendeels voor heteroseksuele mannen bestemd o Er is een man-vrouwverschil indien de normale remmingen tegenover het stellen van geweld wegvallen Meer agressie van mannen t.o.v. vrouwen Vb. als men herhaaldelijk in staat gesteld wordt agressief gedrag te stellen - Onderzoek o Als seksueel agressief meest schadelijk o Verschil tussen agressieve en minder agressieve mannen - Onderzoek: mannelijke en vrouwelijke studenten gedurende 6 weken 0, 18 of 36 geweldloze pornofilms laten zien o Meten van Fysiologische opwinding Agressiviteit Attitudes 71

Zie ‘5.2.3 Opwinding: ‘geprogrammeerd’ om tot actie over te gaan’ p. 70


Door Brecht Warnez

o Resultaat Habituatie-effect = herhaaldelijke blootstelling verminderd fysiologische opwinding, agressiviteit Negatieve attitudes: degene die veel porno zagen reageren toleranter op verkrachting 6.2.2 Gewelddadige pornografie - Toevoegen van geweld leidt tot verhoging schadelijke effecten o Sterkere opwinding, agressieve gedachte en negatieve emotionele - Grotere effecten dan gewelddadig beeldmateriaal - Geslachtsgebonden o Agressie tussen mannen vergroot niet o Agressie van mannen t.o.v. vrouwen vergroot - Geen provocatie nodig om te leiden tot verhoogde agressie o meeste arousalverhogende72 ervaringen o Nuance: bij gewelddadige pornografie die het lijden van het slachtoffer beklemtoont wel provocatie nodig Slachtoffer wordt afgebeeld als “vrouw die mishandeld wordt” “vrouw die seksueel opgewonden geraakt” - Onderzoek: zien van seksueel gewelddadige film tegen vrouwen o Mannen die films hadden gezien grotere tolerantie t.o.v. interpersoonlijk geweld op vrouwen o Vrouwen die film hadden gezien minder tolerant t.o.v. interpersoonlijk geweld op vrouwen - Aanvaarding interpersoonlijk geweld (AIG-schaal) en aanvaarding van verkrachtingsmythes (AVM-schaal)73 - Het profiel van de verkrachter o Wordt opgewonden bij het zien van gewelddadige pornografie o Heeft goedkeurende attitudes i.v.m. geweld op vrouwen 6.2.3 Het mogelijke gevaar inschatten - Onderzoek: correlatie bij veroordeelde delinquenten tegenstrijdige resultaten - Onderzoek: crossculturele vergelijking o Geen duidelijk verband Japan: heel veel gewelddadige pornografie maar weinig verkrachtingen India: bant pornografie maar veel verkrachting 72 73

Arousal = activatietoestand van het zenuwstelsel (vb. fysieke inspanning) Zie tabel 11.4, p. 437


Door Brecht Warnez

7 Verdoken geweld HB p. 438

- Drie soorten o Seksuele agressie onder universiteitsstudenten o Fysieke agressie tussen partners o Kindermishandeling

7.1 Seksuele agressie bij universiteitsstudenten - Onderzoek: V.S. o 25% van de meisjes sinds hun 14e slachtoffer van verkrachting o Helft van verkrachting gebeurde na afspraakje o Meerderheid van de meisjes en 1/3 van de jongens ooit tot ongewild seksueel gedrag gedwongen - Drie belangrijke factoren o Geslacht Mannen vlugger o Alcohol Cognitieve impact74 Maar ook ‘date rape drugs’ zoals Rohypnol en GHB75 o Individuele verschillen Cfr. verkrachtersprofiel76 Aanvaarding van verkrachtingsmythes (AVM-schaal)77 Vijandigheid t.o.v. vrouwen Opvoeding Onderwijs … Opm.: workshops verlagen AVM en verlagen vijandigheid t.o.v. vrouwen - Onderzoek: mannen laten luisteren naar tape van verkrachting o Mannen die alcohol innamen wachten langer om te wanneer de man op de tape moet stoppen

74 75 76 77

Zie ‘5.3.3 Alcohol’ p. 72 Gamma-hydroxybutyraat = vloeibare ecstasy Zie ‘6.2.2 Gewelddadige pornografie’ p. 76 Zie ‘6.2.2 Gewelddadige pornografie’ p. 76


Door Brecht Warnez

- Onderzoek78: Seksueel geweld bij studenten (Canada)

7.2 Fysieke agressie onder partners - Universeel fenomeen - Reden: twijfels over het vaderschap - Onderzoek o Meer geweld van vrouwen t.o.v. mannen Eerder uit zelfverdediging, dan uit intimidatie o Gevolgen voor vrouwen zijn gewoonlijk erger o Ongehuwde koppels zijn gewelddadiger - Verschillende factoren correleren met geweld (vaak stressfactoren o O.a. attitudes t.o.v. geweld, persoonlijkheid, alcoholmisbruik, isolatie, lage SES79

7.3 Kindermishandeling - Problematische statistieken (V.S.) o 60% verkrachtingen onder 18 jaar o 150 000 kinderen seksueel misbruikt o 2 000 kinderen sterven jaarlijks aan de gevolgen van mishandeling - Onderzoek: o Zware mishandeling vooral door ouders en verzorgers o Jongens zijn vaker slachtoffer, vooral door moeders o Meisjes vaker seksueel misbruikt, vooral door vader - Vele oorzaken o Persoonlijkheid van mishandelende ouder o Sociaal-economische status o Huwelijksconflict o Mishandelende ouder was als kind zelf mishandeld o… 78 79

Niet in boek vermeld, enkel op slides. Dit stukje werd letterlijk van de slides overgenomen. SES = sociaal-economische status


Door Brecht Warnez

7.3.1 De familiale geweldcyclus - Familiale geweldcyclus = de transmissie80 van huiselijk geweld van de ene generatie op de andere o Een tendens, geen absolute zekerheid - Kinderen die getuige zijn van ouderlijk geweld of zelf mishandeld vlugger zelf doen

8 Remedies voor geweld HB p. 441

8.1 Veelvoudige oorzaken, veelvoudige remedies - Meervoudige systematische therapie = problemen behandelen op verschillende niveaus o Meest succesvolle methode 8.1.1 Situationele en socio-culturele methoden - Reductie van stressoren o Vb. frustratie, ongemak en provocatie o Moeten op hun beurt agressie doen dalen o Goede leefomstandigheden nodig - Reductie van het aantal wapens - Aanleren van niet-gewelddadige reacties - Coöperatie en gedeelde doelstellingen - Veranderen van kosten-batenbalans 8.1.2 Effecten van de media - Beïnvloeding via onderwijs - Ouderlijk toezicht o Vergt veel tijd - Prosociale modellen - Pedagogische maatregelen o Vb. debriefing tijdens onderzoek gewelddadige pornografie81 ontkrachten van verkrachtingsmythes 8.1.3 Intiem geweld - Seksuele opvoeding en veranderen attitudes (AVM…) - Bevorderen van effectieve communicatie o Jaloersheid en wantrouwen

80 81

Transmissie = overdracht Zie ‘6.2.2 Gewelddadige pornografie’ p. 76


Door Brecht Warnez

8.2 Besluiten - Enkele voorbeelden van maatregelen die agressie kunnen beperken o Zie p. 443

9 Wat werkt (voor criminelen)? Niet in boek

Niet in boek vermeld, enkel op slides. Dit stukje werd letterlijk van de slides overgenomen. - Voorafgaande effecten van straffen en soortgelijk onderzoek naar de effecten van interventie kwam tot de ongezouten conclusie dat ‘niks werkt’ - Heden ten dage is er voorzichtig optimisme en zijn er een aantal beginselen geformuleerd voor wat werkt o De nadruk ligt hierbij op het begrip ‘criminogene behoeften’82 waarmee men doelt op de kenmerken, risicofactoren en problemen van de dader die direct samenhangen met het delinquent gedrag, maar ook zijn bezigheden, sociale omgeving en leefsituatie

9.1 Risicobeginsel - Risico dat iemand hervalt klein langdurige behandeling contraproductief - Risico dat iemand hervalt groot korte behandeling contraproductief - Risico dat iemand hervalt groot langdurige behandelingen grotere efficiëntie

9.2 Behoeftenbeginsel - Trachten de criminogene behoeften te reduceren - Bv. werken aan een positieve communicatie in het gezien of ontmoedigen van de omgang met delinquente vrienden - Vraagt een correcte identificatie van de oorzaken waarom iemand delinquent gedrag stelt

9.3 Responsiviteitsbeginsel - Betrekking op de persoon van de dader en de behandelaar - Dader beperkte intelligentie rekening mee houden - Behandelaar o Gevraagde technieken kennen en kunnen o Met enthousiasme uitoefenen - Goede match tussen dader en behandelaar

9.4 Beginsel van behandelingsmodaliteit - Interventie o ‘multi-mondiaal’ 82

Criminogeen = tot misdaad of misdaden stimulerend


Door Brecht Warnez

o Richt zich op zo veel mogelijk criminogene behoeften - Belangrijk punt: aanleren van pro-sociaal gedrag - Beloning essentieel in leerproces

9.5 Beginsel van programma-integriteit - Op basis van theoretische beschouwingen waarbij de criminogene behoeften begrepen en aangepakt worden - Uitvoeren van alle programmaonderdelen - Elk onderdeel draagt bij tot de reductie van kans op recidive

9.6 Professionaliteitsbeginsel - Behandelaars zijn professionals

9.7 Beginsel ‘Gemeenschap-georiënteerd’ - Behandeling liefst ambulant in de sociale omgeving van de delinquent

83 Hoofdstuk 12: rechtspsychologie

Door Brecht Warnez

Hoofdstuk 12: rechtspsychologie HB p. 448

1 Inleiding HB p. 449

- We bestuderen de Amerikaanse rechtsvorm - Proces verloopt in drie stadia o Selectie van de jury o Aanbrengen van bewijsmateriaal o Beraadslaging door de jury

1.1 Rechterlijke dwalingen Niet in boek vermeld, enkel op slides. Dit stukje werd letterlijk van de slides overgenomen. - Het komt vast te staan dat ondanks de veroordeling o De misdaad niet gepleegd werd o De dader onmogelijk het delict kan gepleegd hebben Vb. iemand anders is schuldig - Onderzoek (1987): 534 bewezen rechterlijke dwalingen in de V.S. die met doodstraf bestraft kunnen worden - Hoe worden dwalingen ontdekt o Advocaat van de verdachte (24%)

o Andere burger (7%)

o Werkelijke dader (20%)

o Ambtenaar (6%)

o Journalist (16%)

o ‘Court of last resort’ (5%)

o Getuigen (7%)

o Vermeend slachtoffer bleek nog te leven

o Politie of aanklager (7%) o Familie of vrienden (7%)

(3%) o Rechter (3%)

- Oorzaken van rechterlijke dwalingen o Fouten van politie

o Andere fouten

Valse (afgedwongen) bekentenissen (9%)

Misleidend indirect bewijs (6%)

Slecht onderzoek (2%)

Incompetente advocaat van de

Overijverigheid (4%) o Fouten openbaar ministerie Geheim houden ontlastend bewijs (7%) Overijverigheid (3%) o Fouten van getuigen Onjuiste identificatie (11%) Meineed door getuigen van OM (22%)

verdachte (2%) Niet toelaten door rechter van ontlastend bewijs (1%) Geen aandacht voor alibi (9%) Foutieve vaststelling doodsoorzaak slachtoffer (3%) Ten onrechte ‘guilty plea’ (3%)

84 Hoofdstuk 12: rechtspsychologie Foutieve verklaringen getuigen OM (4%)

Door Brecht Warnez Grote publieke druk (13%)

2 De selectie van de jury HB p. 450

- Volgens 3 stadia o Rechtbank stelt registratielijst op o Willekeurige selectie representatieve steekproef o Voire dire = de ondervraging, voorafgaand aan het proces, van kandidaat-juryleden door de rechter of de advocaten van de tegenpartij om tekenen van vooringenomenheid te ontdekken Vb. jury-lid kent betrokkene in de zaak - Peremptoir wrakingsrecht = het recht van Amerikaanse advocaten om zonder toestemming van de rechter een beperkt aantal kandidaat-juryleden te weren o Geen reden noodzakelijk o Geen verband met vooringenomenheid

2.1 Advocaten als intuïtieve psychologen - Advocaten steunen op o Impliciete persoonlijkheidstheorieën83 Netwerk van assumpties over relaties tussen specifieke trekken onderling en tussen trekken en gedrag o Stereotypen Indien met gelooft dat alle leden van een groep dezelfde kenmerken heeft - Voorbeelden o Slagers zijn minder vlug geschokt o Zuid-Europeanen zijn gunstiger voor de verdediging o Scandinaven zijn gunstiger voor openbare aanklager o Vrouwen zijn sceptisch t.o.v. aantrekkelijke vrouwelijke getuigen - Meestal op basis van demografische factoren o Vb. geslacht, lijftijd, ras, inkomen, opleiding… - Onderzoek: “jury sympathie voor personen die op hen lijken?” o Zelfde ras + zwakke bewijzen jury gunstiger o Zelfde ras + sterke bewijzen jury minder - Advocaten kunnen geen goede voorspellingen doen o Oplossing: wetenschappelijke selectie van de jury

83

Zie ‘3.2.4 Contextuele factoren: impliciete persoonlijkheidstheorie en primauteitseffect’ p. 39


Door Brecht Warnez

2.2 Wetenschappelijke selectie van de jury - Wetenschappelijke selectie van de jury = een methode om de jury samen te stellen die gebaseerd is op onderzoek van de correlaties tussen demografische gegevens en attitudes die voor het proces relevant zijn - Vb. O.J. Simpson-proces o Verdediging: via wetenschappelijke selectie zwarte vrouwen zijn mildst o Openbare aanklager: intuïtie zwarte vrouwen hardst o Resultaat: O.J. Simpson werd vrijgesproken - Moeilijk uit te maken of dit effectief is o Verboden om met kandidaat-juryleden te praten - Ethisch dilemma o Leidt het peremptoir wrakingsrecht tot klassenjustitie?

2.3 Death qualification - Death qualification = een procedure om de jury samen te stellen voor rechtszaken waarin beslist wordt over het al dan niet toepassen van de doodstraf. De procedure verleent de rechter de mogelijkheid om kandidaat-juryleden te weren op grond van hun negatieve houding ten aanzien van de doodstraf. - In de V.S. o Doodstraf toegelaten in 39/50 staten o Beslissen jury’s over schuldvraag en strafmaat - Onderscheid: uitgesloten omwille van o Death qualified o Negatieve attitude als jurylid - Onderzoek: processimulatie op video proefpersonen moeten beoordelen o Slagen voor de death qualification oordeel voor én na de beraadslaging meer schuldig t.o.v. degene die geweerd wordt door death qualification - Onderzoek: vragen in voir dire berusten ook op vooringenomenheid o Men gaat er vanuit dat beklaagde schuldig is - Zaak Lockhart vs. McCree (1986) o U.S. Supreme Court death qualification strijdig met recht op eerlijk proces? o Antwoord: neen sociaal psychologen


Door Brecht Warnez

3 Het rechtbankgebeuren HB p. 456

3.1 Bekentenis als bewijsmiddel 3.1.1 Waarom bekennen verdachten? - Onderzoek: Ierse en IJslandse gevangenispopulatie o Externe druk Angst opgesloten te worden (20%) Druk vanwege de politie (20%) Angst voor geweld vanwege de politie (5%) o Interne druk Schuldgevoelens (40%) o Perceptie van bewijslast (55-60%) Ook zonder bewijslast bekennen er een substantieel aantal verdachten - Noot: gewicht van interne vs. externe druk is afhankelijk van het soort misdaad o Vb. seksuele delinquenten en kindermishandelaars ervaren hoge interne druk, maar vaak weinig bewijslast 3.1.2 Politieverhoor - Verhoor tracht psychologisch in te werken op de verdachte o Kleine, lege, geluidsdichte kamer sociale isolatie, hulpeloosheid en ongehagen o De negen stappen van het verhoor (zie onder) om tot bekentenis over te gaan - Twee belangrijke principes o Verdachte afschrikken Vb. feiten overdrijven, liegen over bezwarend materiaal Doen alsof het nutteloos is om in verdediging te gaan o Verdachte vriendschappelijk behandelen Vb. steun betuigen, advies geven, misdrijf minimaliseren Vals gevoel van veiligheid creëren - De negen stappen van het verhoor o 1. Confronteer de verdachte met verklaringen waaruit zijn/haar schuld blijkt o 2. Breng thema’s aan die het misdrijf lijken te rechtvaardigen of goed te spreken o 3. Onderbreek elke verklaring van onschuld en elke ontkenning o 4. Ga in tegen alle bezwaren van de verdachte ten aanzien van de ten laste gelegde feiten o 5. Zorg ervoor dat de steeds passiever wordende verdachte zich niet afsluit o 6. Betoon sympathie en begrip en spoor de verdachte aan om alles te vertellen


Door Brecht Warnez

o 7. Geef de verdachte een verklaring waarmee het gezicht kan worden gered voor het plegen van het misdrijf o 8. Breng de verdachte ertoe om alle details van het misdrijf te bespreken o 9. Leg de verklaring vast in een volledig schriftelijke bekentenis 3.1.3 Het risico van valse bekentenissen - Valse bekentenis = bekentenis van een misdaad vanwege iemand die niet schuldig is - Jogger case: jongens leggen valse bekentenis af over verkrachting o 14-30u ondervraging, bedreigingen, dingen beloofd in ruil voor coöperatie, details over onderzoek werden voorgezegd wanhoop en vermoeidheid o Inschikkelijkheid = ze willen uit de onaangename situatie - Zaak Paul Ingram: beschuldigd van verkrachting en reeks cultmisdrijven o Werd gehersenspoeld Hypnose Levendige details voorgezegd Men zei dat seksuele delinquenten soms herinneringen onderdrukken - Twee factoren die risico vergroten o Verdachte kan incident niet duidelijk herinneren o Presentatie van vals bewijsmateriaal - Kwetsbare groepen voor valse bekentenissen84 o Mentale ziekte: er is dikwijls een probleem om feiten en fictie te onderscheiden Soms ook specifiek (vb. depressieve patiënten) o Mentale handicap Begrijpen dikwijls de vragen niet Zijn erg volgzaam Begrijpen hun rechten dikwijls niet o Cognitief functioneren: lage IQ-scoorders zijn op zich een risicogroep Denken dat ze vrijgelaten worden na een bekentenis Percipiëren de noodzaak op bijstand als minst prangend o Persoonlijkheid Compliance / suggestibiliteit (zie volgende) 3.1.4 Compliance - Compliance = als de situatie erom vraagt zijn velen van ons bereid om dingen te zeggen en te doen die tegen onze kennis of moraal indruisen, maar waartoe we ons verplicht voelen vanwege ‘sociale druk’ o Refereert aan ‘inschikkelijkheid’, ‘gehoorzaamheid’ en ‘toegeeflijkheid’ 84

Niet in boek vermeld, enkel op slides. Dit stukje werd letterlijk van de slides overgenomen.


Door Brecht Warnez

- Vb. conformiteitsonderzoek van Asch85 - Het meten van compliance o Ik geef mensen snel hun zin, wanneer ik onder druk word gezet o Ik doe mijn best om gezaghebbende mensen vooral niet te beledigen o Ik doe mijn best om het andere mensen naar hun zin te maken o Over het algemeen probeer ik confrontaties met andere mensen te vermijden o Ik denk dat het in de regel goed is om te doen wat je wordt opgedragen o SD Normale volwassenen 9.0 Valse bekenners 14.3 Volwassen delinquenten 9.6 Adolescente delinquenten 8.9 - Is voor een groot deel situationeel gestuurd

M 3.5 4.0 3.3 3.2

o Vb. onderzoekssetting van Milgram86 3.1.5 Suggestie - Suggestie = iemand die zo lang verhoord wordt dat hij/zij alles wat de verhoorder hem/haar in de mond legt zelf gelooft (vorm van indoctrinatie) - Source monitoring = het vermogen om de bron van kennis te traceren o Mensen met een grote mate aan absorptie en inlevingsvermogen moeilijk grens tussen realiteit en ingebeeld 75% zegt realistische dromen te ervaren 10% heeft ooit mensen aangesproken op vermeend droomgedrag o Ook extreme situaties Vb. dronkenschap, drugsintoxicatie en extreme emoties - Suggestie werkt het best… o Bij een betrouwbare bron of meerdere bronnen o Als deze geloofwaardig is o In bepaalde situaties Vb. angstinducerende situaties, bij vermoeidheid o Bij bepaalde personen Kinderen tot 10 jaar Laag IQ Geslacht: vrouwen zijn meer suggestibel dan mannen Individuen die hoog scoren op compliance 85 86

Zie ‘3.1.2 Normatieve groepsdruk (Asch)’ p. 47 Zie ‘5.1 Milgrams onderzoek: krachtlijnen van vernietigende gehoorzaamheid’ p. 54


Door Brecht Warnez

- Meten van suggestibiliteit o De Gudjonsson Suggestibility Scale: twee stappen (gestandardiseerde) informatie aangedragen Gevraagd of bepaalde feiten al dan niet in de boodschap was vervat o Fasen Presentatie van een verhaal met 40 feiten Vrije herinnering (max. score = 40) 20 vragen, waarvan 15 suggestieve Score op suggestieve vragen (max. score = 15, Yield) Verschuivingen na suggestie van testleider (max. score = 20, Shift) - Normscores Normale volwassenen Valse bekenners Laag IQ 7-jarige kinderen 12-jarige kinderen

Repro 21.3

Yield 4.6

Shift 2.9

Totaal 7.5

12.0 7.3 6.0

5.9 7.1 5.9

4.3 5.0 4.9

10.2 12.1 10.8

19.0

3.4

3.0

6.4

3.1.6 Bekentenissen en de jury: een attributioneel dilemma - Verdachte trekt zijn/haar verklaring in o Rechter oordeelt of de bekentenis afgedwongen is - Jury in zaal geconfronteerd met zo’n bekentenis attributioneel dilemma o Persoonlijke attributie: verklaring kan aanduiden dat de verdacht schuldig is o Situationele attributie: middel om negatieve consequenties van ontkenning te vermijden (afgedwongen) - Onderzoek (Kassin & Sukel): gesimuleerde jury lezen moordzaak o Resultaat Versie zonder bekentenis 19% schuldig Versie met bekentenis door weinige druk 62 % schuldig Versie met bekentenis onder druk 50% schuldig o Conclusie: weinig verschil in oordeel jury met of zonder druk - Onderzoek: impact van presentatie bewijsmateriaal o Camera vanuit drie standpunten Verdachte zichtbaar vonden dat er minst dwang was Ondervrager zichtbaar meer dwang opgemerkt Beiden zichtbaar


Door Brecht Warnez

o

3.2 De test met de leugendetector - Polygraaf = een instrument dat via diverse indicatoren fysiologische opwinding registreert. Dit apparaat wordt vaak als leugendetector gebruikt. o Uitgelokt door angst o Fysiologische opwinding: zweet, polsslag, ademhaling… - Relevante en controlevragen o Opwinding relevante vragen > opwinding controlevragen schuldig o Opwinding controlevragen > opwinding relevante vragen onschuldig - Effectiviteit o 98% schuldigen, ook schuldig voor polygraaf o 45% schuldig volgens polygraaf, onschuldig o Vervalsing: psychische tegenmaatregelen Spieren spannen, tenen krullen… tijdens de controlevragen - Moderne methoden o Elektrische activiteit in de hersenen o Pupilverwijding

3.3 Concealed information87 - Concealed information88 = men reageert anders op zaken die men weet dan op onbekende zaken - Onderzoek o Proefpersonen dienen een nieuwe identiteit aan te nemen en hun echte identiteit te ‘verstoppen’

87 88

Niet in boek vermeld, enkel op slides. Dit stukje werd letterlijk van de slides overgenomen. Concealed information = verborgen informatie


Door Brecht Warnez

o Bij het ‘verstoppen’ stijgen de RT’s, ERP89-hersengolven… In vergelijking met controle-items o Is niet perfect Sterke correlaties met psychopathie Tegenmaatregelen werken hier ook

3.4 Getuigenverklaring - Zaak Cotton: verkrachting o Vrouw identificeerde Cotton foutief o Ondanks alibi toch veroordeeld - Zaak Pandy: beschuldigd van 6 moorden en 1 verkrachting op zijn dochter o Hij heeft moorden bekent o Verkrachting niet Zijn sperma via handdoek op dochter gekomen - Onderzoek: drie conclusies o Getuigen zijn niet perfect o Persoonlijke en situationele factoren beïnvloeden systematisch de getuigenverklaring o Rechters, jury’s en advocaten weinig op de hoogte van deze factoren - Geheugen: een proces uit drie stadia o Acquisitie o Opslag o Herinnering 3.4.1 Acquisitie90 - Sommige personen, gebeurtenissen zijn moeilijk te percipiëren o Logische redenen: korte tijd, slecht licht, grote afstand, vermomming o Verdere redenen: stress, aanwezigheid van wapens, alcohol Stress: opwinding stijgt aandacht naar centrale, niet naar perifere kenmerken Alcohol: meer valse identificaties wanneer dader niet in line-up

89

90

Event-related-potential's = de elektrofysiologische reacties van de hersenen op gebeurtenissen (’events’) in de omgeving. Acquisitie = verwerving


Door Brecht Warnez

- Wapen-focuseffect91 = het feit dat de aanwezigheid van een wapen de aandacht van een getuige dusdanig opeist dat het de identificatie van de dader bemoeilijkt o Redenen Men raakt opgewonden Ogen pinnen zich vast op wapen o Onderzoek: klant stapt binnen met wapen vs. chequeboekje Registratie van oogbewegingen: langer kijken naar wapen Resultaat: slechtere identificatie - Vooringenomenheid bij crossraciale identificatie = het feit dat men moeilijker leden van een ander ras kan identificeren o Onderzoek: identificatie van klanten die een winkel bezochten Blanke, zwarte en latino Resultaat: eigen ras het best geïdentificeerd 3.4.2 Opslag - Oorzaken voor vervagen van herinneringen o Lange tijd o Versie van andere omstaanders o Mediaberichtgeving o… Niet alle herinneringen vervagen - Onderzoek: proefpersonen krijgen auto-ongeval te zien o Hoe snel raken / botsen / beukten de auto’s tegen elkaar? Beuken 65,7 km/u + een week later herinneringen dat er glas op de weg lag Botsen 54,7 km/u Elkaar raken 49,6 km/u o Gebeurtenissen in verleden worden door nieuwe informatie aangepast - Verkeerde informatie-effect = het effect die na een gebeurtenis wordt verstrekt, in de herinnering van de gebeurtenis wordt geïntegreerd - Zaak Michaels: kleuterjuffrouw wordt beschuldigd van seksueel misbruik o Suggestieve vragen aan kinderen valse getuigenissen Juf danste naakt rond, likte pindakaas van genitaliën… o Tegenbewijzen: in open klasruimte

91

Wapen-focuseffect ≠ wapeneffect, zie ‘5.3.1 Automatische cognitie: situationele wenken’ p. 71


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: Ceci et al. (1987): bij kleuters kun je eenvoudige verhalen wijzigen door misleidende vragen

- Onderzoek: Leichtman & Ceci (1995) o Verhaal aan kleuters over Sam Stone, een onhandige man die altijd brokken maakt. Een tijdje later verbleef er een man in de klas voor enkele dagen. De dag daarna werd een gescheurd boek en bevuilde beer gevonden. o Niemand wist wat gebeurd was o Suggestieve vragen in een 10-weekperiode Vb. zou Sam Stone een korte of lange broek aangehad hebben toen hij de boeken scheurde? o 72% van de kleuters beweert dat Sam Stone het gedaan heeft 45% beweerde dat dit met eigen ogen gezien heeft o Zelfs bij neutraal en eerlijke ondervraging vervormingen Door berichtgeving op tv Ouders Klasgenootjes - Proces in Angers92 o Waar was je moeder? In de eetzaal. En je vader? Bij mij. Wat deed hij? Niets. o HEEFT JE VADER ER OVER GESPROKEN? Ja. o Wat zei hij? Dat het niet goed was. o HEEFT HIJ GEZEGD DAT JE ER NIET MAG OVER PRATEN? Ja. 3.4.3 Herinnering - Elke ondervraging verhoogt kans op fouten

92

Klein kapitaal = suggestieve vraag / cursief = ant?woord kind


Door Brecht Warnez

- Line-up heeft grootste impact, 4 factoren die beïnvloeden o Samenstelling van line-up 4-8 personen die lijken op dader of getuigenbeschrijving Zaak Titus: zijn foto werd eruit gehaald omdat die kleiner was, de man lachte… o Instructies Onderzoek: geënsceneerd vandalisme “dader is in de line-up” voelen zich verplicht iemand te kiezen “dader kan in de line-up zijn” Zaak Titus Getuigen aangespoord om iemand te kiezen voelden zich verplicht o Grootte line-up Grote keuze men neemt diegene die best op lijkt, maar daarom niet is relatieve beoordeling Foto’s niet tegelijk personen vergelijken foto met beeld van dader absolute beoordeling o Familiariteit Men herinnert vaak gezicht, maar vergeet omstandigheden Onderzoek: foto van man tonen in reeks Twee dagen later zelfde man in nieuwe reeks Resultaat: hij wordt als dader herkend 3.4.4 Getuigenissen in de rechtszaal - Hebben overtuigende kracht, maar daarom niet meer waar - Onderzoek: 10-12-secondenregel o Correcte identificatie snel en makkelijk o Binnen 10-12 seconden 90% accuraatheid - Onderzoek: diefstal in aanwezigheid van 2 proefpersonen o Zeggen dat medegetuige iemand anders gekozen heeft Die er op leek Die niet op hem leek meer vertrouwen in zichzelf Die niet in line-up was - Onderzoek: bij herhaaldelijke ondervragingen men wordt zekerder maar daarom niet nauwkeuriger - Onderzoek: video met moord op bewaker o Proefpersonen duiden dader aan o Positieve feedback van proefleider proefpersonen vonden het ‘makkelijker’


Door Brecht Warnez

3.4.5 Getuigendeskundige - Sociaalpsychologen kunnen jury’s instrueren o Getuigendeskundigen Motiveert jury om bewijsmateriaal keurig te bekijken Kunnen helpen onderscheid tussen accurate en inaccurate getuigen te maken - Rechters en advocaten zijn nauwelijks bewust van bepaalde processen o Vb. zouden foto’s tegelijk aanbieden

3.5 Invloed van niet toegelaten bewijsmateriaal 3.5.1 Publiciteit voorafgaand aan het proces - Vooral materiaal dat ongunstig is voor verdediging wordt in de pers gebracht o Veel vooraf geïnformeerd grotere kans op schuld - Onderzoek: gesimuleerd proces over gewapende overval o Vooraf bezwarende informatie 48% schuldig Vb. strafblad o Vooraf neutraal materiaal 33% schuldig - Onderzoek: impact van voire dire o Advocaten kunnen wie vooringenomen is door voorafgaande informatie niet opsporen - Twee gevaren o Informatie openbaar gemaakt mag niet meer in gerechtelijk dossier o Vervorming van eerste indrukken - Oplossing: verplaatsen (in de ruimte) of uitstellen 3.5.2 Ontoelaatbare getuigenis - Onderzoek: gesimuleerd proces lezen met zwak bewijsmateriaal o Zonder bekentenis niemand schuldig o Onwettig verkregen telefoongesprek met bekentenis 35% (!) o Wettig verkregen telefoongesprek met bekentenis 26% - Onderzoek: lezen dubbele moord met zwak bewijsmateriaal o Geen verdere informatie 24% schuldig o Band met onthulling Toegelaten bewijs 79% schuldig Niet toegelaten want nauwelijks verstaanbaar 24% schuldig Niet toegelaten want illegaal verkregen 55% schuldig o Resultaat: als ze relevante informatie hebben, willen ze die gebruiken


Door Brecht Warnez

- Instructie rechter aan jury om bewijsmateriaal naast zich neer te leggen, vaak ineffectief o Verklaring Aanvullende instructie wijst erop dat informatie controversieel is Wordt als censuur ervaren (kan averechts werken) Als ze relevante informatie hebben, willen ze die gebruiken - Instructie wel effect bij rechten van de verdediging - Jury deliberatie leidt tot hoge inschikkelijkheid93

3.6 Instructies door de rechter - Rechter geeft instructies voor deliberatie o Wettelijke begrippen bij te brengen o Mogelijkheden van uitspraak o Te volgen procedure tijdens uitspraak - Worden dikwijls verkeerd begrepen o Oplossing: conventionele instructies - Onderzoek: tijdstip van de instructies o “vermoeden van onschuld en openbare aanklager moet alles bewijzen” o Timing Geen instructie 63% schuldig Na bewijsmateriaal 59% schuldig wordt gedaan Voor bewijsmateriaal 37% schuldig o Opvattingen halverwege proces het best - Jury nullification = de bevoegdheid van de jury om de wet naast zich neer te leggen (nullify) als deze in strijd is met de eigen opvattingen over gerechtigheid o Vb. euthanasie is in Amerika verboden Man wordt toch voor 130 personen vrijgesproken Voor 1 persoon niet omdat hij het filmde

4 Beraadslaging door de jury HB p. 474

- Vb. Film ‘Twelve Angry Men’ o 1 persoon (Fonda) slaagt erin 11 anderen te overtuigen voor vrijspraak

4.1 Leiderschap in de jurykamer - Praktijk: hiërarchie ene is invloedrijker dan ander

93

Zie ‘3.1.3 Het risico van valse bekentenissen’ p. 86


Door Brecht Warnez

- Juryvoorzitter niet altijd meest invloedrijk o Moet zich nog met andere dingen bezig houden - Keuze van juryvoorzitter o Hoge beroepsstatus o Mannen >>>> vrouwen o Plaats aan tafel (aan de kop) o Eerste het woord genomen

4.2 De groepsdynamica van beraadslaging - Drie stadia voor besluitvorming o Oriëntatie Agenda bepalen, open discussie, vragen opwerpen, feiten onderzoeken o Open conflict Meer gerichte discussie, nauwkeuriger o Uitkomsten Stemming94 Consensus uitspraak Geen consensus maar evolutie terug naar open conflict Geen consensus en geen evolutie verdeeld verklaren Meestal al overeenstemming in de eerste stemronde Meestal wint meerderheid, behalve bij neiging to mildheid95 Neiging tot mildheid = de tendens tot grote mildheid die ontstaat naarmate de beraadslaging van een jury vordert - Onderzoek: o Rechters in 78% akkoord met jury o Niet akkoord meestal omdat jury vrijspreekt - Twee manieren om meningsverschillen weg te werken o Informatieve beïnvloeding96 o Normatieve beïnvloeding97 Aanpassen aan meerderheid, ondanks andere mening

4.3 De grootte van de jury: hoe klein is te klein? - Supreme Court: minderheid in kleinere jury kunnen even goed normatieve druk aan

94 95

96 97

Zie ook Figuur 12.5, p. 475 Zie ook ‘3.3 Meerderheidsinvloed’ p. 48 Zie ook ‘3.4 Minderheidsinvloed’ p. 50 Zie ‘3.2.1 Verschillende oorzaken van conformiteit (groepseffect)’ p. 47 Zie ‘3.2.1 Verschillende oorzaken van conformiteit (groepseffect)’ p. 47


Door Brecht Warnez

- Onderzoek: tegenovergestelde van Supreme Court o Asch: met bondgenoot in minderheid beter gewapend Beter 2-10 dan 1-6 - Onderzoek: in kleinere jury’s minderheidsgroepen minder vertegenwoordigd - Voordelen kleine jury o Proceskosten drukken o Makkelijker unanieme uitspraak

4.4 Juryuitspraak niet bij unanimiteit geveld - Uitzonderlijk dat in staten een niet-unanieme meerderheid aanvaard wordt o Supreme Court ondersteund dit, maar toch interne verdeeldheid - Onderzoek: reënscenering van moordzaak, unanimiteit met 12-0, 10-2 of 8-4 o 12-0 duurt langer om beslissing te nemen minder aandacht voor stemmen zelf voelen zich minder geïnformeerd en zelfzeker vinden anderen meer bevooroordeeld - Kleine jury: minderheid sneller opzij geschoven

5 Na de uitspraak HB p. 478

5.1 Het straftoemetingsproces - Beslissingen over strafmaat meestal door de rechter, soms voor de jury o Deze beslissingen zijn vaak controversieel Vinden rechters te mild Vaak niet eens met doelstelling van de straf (straftheoriën) - Ongelijkheid bij het toekennen van de strafmaat = ongelijke behandeling van veroordeelden omdat rechters voor hetzelfde misdrijf een verschillende straf toekennen

5.2 De persoon van de rechter98 - Verschillende belangrijke variabelen (V.S.) o Politiek oriëntatie o Opleiding en werkervaring o Opvattingen over de ernst van criminaliteit als een maatschappelijk probleem o Opvattingen over de oorzaken van criminaliteit

98



Door Brecht Warnez

- Onderscheid o Directe effecten Niet altijd overtuigend o Indirecte effecten - Angelsaksische landen rechter grote inbreng andere: beperktere impact

5.3 Straftheorieën99 - Grote meningsverschillen bij publiek en rechters over wat een goede straf is o Verschillende oriëntaties en zienswijzen Heropvoeden Straffen Afschrikken Uit de maatschappij halen … - 2 componenten in straftheorieën o De algemene rechtvaardiging van de praktijk van het straffen o De wijze waarop gestraft dient te worden - Meest bekende straftheorieën o Retributivisme o Utilitarisme 5.3.1 Retributivisme - Retributivisme = wraak voor het onrecht dat de maatschappij werd aangedaan - Vooral door burgers en bepaalde rechters - Straf o Gerechtigheid eist straf (moreel rechtvaardigend) o Straf rechtvaardigt zich in verleden o Straf moet proportioneel zijn - Kosten-batenanalyse o Straf moet de baten compenseren - Problemen o Hoe kan de ernst van een delict bepaald worden en hoe kan men bepaalde baten berekenen? o Hoe bepaalt men de balans tussen baten van misdrijven en kosten van straffen?

99



Door Brecht Warnez

5.3.2 Utilitarisme - Utilitarisme = zodanig straffen dat de dader (tijdelijk) niet meer materieel in staat is om misdrijven te begaan - Vooral door rechters - Straf o Straf rechtvaardigt zich in toekomst Verhoogd algemeen welzijn reductie en preventie van criminaliteit o Instrumenten Individuele en algemene afschrikking Angst voor straf geen delict Rehabilitatie Beïnvloeding van persoonlijkheid van crimineel Onschadelijkingmaking Beperking of volledig afnemen van de bewegingsvrijheid van criminelen - Problemen o Wat als straf geen positieve effecten sorteert? o Conflict tussen individuele en algemene afschrikking Beste ‘straf’ kan in rehabilitatiesfeer liggen, maar dat maakt het delict minder afschrikwekkend voor anderen - Onderzoek

5.3.3 Hanteren van straftheorieën door rechters - Rechters hebben geen uitgesproken consensus over straftheorieën, maar het is mogelijk dat ze deze toch hanteren in de praktijk - Onderzoek: rechterlijke deliberaties met meerdere rechters o Men repte geen woord of straftheorieën en strafdoelen o Vooral over concrete dader en daadfactoren


Door Brecht Warnez

- Misschien straftheorieën op impliciet niveau o Onderzoek (De Keyser): m.b.v. vignetten waarin concrete aanknopingspunten werden verwerkt

Vergelding Onschadelijk Afschrikking Rehabilitatie Herstel

Gebalanceerd Hard aanpakken Rehabiliteren vignet vignet vignet 41 48 23 6 21 1 19 21 11 20 4 46 14 6 19

Herstel vignet 26 4 12 6 53

5.4 Het gevangenisleven - Onderzoek: sociaalpsychologische processen in een namaakgevangenis o Proefpersonen willekeurig verdeeld in bewakers en gevangenen o Proefpersonen aan het lot overgelaten o Resultaat Bewakers steeds agressiever gevoel van macht en autoriteit Vooral als ze alleen waren met gevangen Gevangene aanvankelijk opstandig Voortijdig met stopzetten door psychische problemen o Kritiek: methodologisch en ethisch - Onderzoek: BBC dit dit beetje na in ‘The Experiment’ o Met ethische richtlijnen en limieten in de setting o Zelfde resultaat

6 Gerechtigheid: een procedurekwestie? HB p. 481

- Niet enkel de uitkomst telt, ook de procedure o Beslissingsbeheersing = elke partij kracht om beslissing te verwerpen o Procedurebeheersing = gelegenheid om het aan een derde voor te leggen Partijen willen in het proces een stem om betere uitspraak beslissingsbeheersing vergroot Kans om zijn versie van de feiten te doen - Accusatoire rechtspleging = een systeem om een geschil te beslechten waarbij het openbaar ministerie (openbare aanklager) en de verdediging een van beide partijen vertegenwoordigen o Vb. V.S., Groot-Brittannië


Door Brecht Warnez

- Inquisitoire rechtspleging = een systeem om een geschil te beslechten waarbij een neutrale onderzoeker of onderzoeksrechter voor beide partijen bewijsmateriaal verzamelt en de bevindingen in de rechtszaal presenteert o Vb. België - Onderzoek: twee bedrijven met elkaar concurreren en kaderlid beschuldigd van spionage o Via accusatoire rechtspleging Rechtenstudent enkel betaald indien men won o Via inquisitoire rechtspleging Rechtenstudent altijd betaald en vertegenwoordigd beiden (cfr. O.M.) o Resultaat: ongeacht de beslissing van rechter meer tevreden bij accusatoire eerlijker en rechtvaardiger beschouwd

103 Begrippenlijst

Door Brecht Warnez

Begrippenlijst Zelf opgesteld

Hoofdstuk 1: Introductie HB p. 2

- Sociale psychologie de wetenschappelijke studie van hoe personen denken, voelen en zich gedragen met betrekking tot andere personen en hoe anderen de eigen gedachten, gevoelens en gedragingen beïnvloeden.

- Interactionistisch perspectief Het beklemtonen van hoe zowel de individuele persoonlijkheid als de omgevingskarakteristieken gedrag beïnvloeden

- Sociale cognitie de studie van hoe personen informatie over zichzelf en anderen waarnemen, onthouden en interpreteren

- Sociale neurowetenschap de studie van de relatie tussen neurologische en sociale processen

- Gedragsgenetica een subdiscipline van de psychologie, die de relatieve invloed van genetische en omgevingsfactoren onderzoekt

- Evolutionaire psychologie een subdiscipline van de psychologie, die gebruik maakt van de principes van de evolutieleer voor het verklaren van menselijk sociaal gedrag

- Crosscultureel onderzoek onderzoek dat wordt opgezet met het oog op het analyseren van gelijkenissen en verschillen tussen mensen uit verschillende culturen

- Multicultureel onderzoek onderzoek naar kenmerken van raciale en etnische groepen binnen eenzelfde cultuur

Hoofdstuk 2: Onderzoeksmethoden HB p. 24

- Hypothese expliciete, toetsbare voorspelling over de condities voor het optreden van een gebeurtenis (steunend op observaties of een theorie)

- Theorie een georganiseerde set van principes om geobserveerde fenomenen te verklaren

- Fundamenteel onderzoek oog op verruimen van inzicht in het menselijk gedrag, vooral door het toetsen van hypothesen die afgeleid zijn uit een theorie

- Toegepast onderzoek oog op beter begrijpen van dagelijkse gebeurtenissen en het oplossen van maatschappelijke problemen

104 Begrippenlijst

Door Brecht Warnez

- Operationele definitie procedure om conceptuele variabelen in manipuleerbare en meetbare variabelen om te zetten

- Begripsvaliditeit de mate waarin meetinstrumenten meten wat ze bedoelen te meten en experimentele manipulaties die variabelen beïnvloeden die ze beogen te manipuleren

- Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid de mate waarin verschillende waarnemers overeenstemmen in de waarnemingen die ze rapporteren

- Toevallige steekproeftrekking een methode voor het selecteren van deelnemers aan een studie die garandeert dat elk lid van de populatie evenveel kans heeft om te worden geselecteerd (best)

- Correlationeel onderzoek onderzoek dat wordt opgezet om het verband te bepalen tussen variabelen die niet door de onderzoek gemanipuleerd kunnen worden

- Correlatiecoëfficiënt een statistische maat die de sterkte en richting van het verband tussen twee variabelen weergeeft

- Experiment een vorm van onderzoek die het mogelijk maakt causale relaties aan te tonen omdat (1) de experimentator controle heeft over de gebeurtenissen en (2) deelnemers volkomen toevallig aan condities worden toegewezen

- Volkomen toevallige toewijzing een methode om deelnemers toevallig toe te wijzen aan de condities (manipulaties) van een experiment zodat elke deelnemer evenveel kans heeft om aan elk van de condities te worden toegewezen

- Onafhankelijke variabelen de factoren die door onderzoekers in een experiment worden gemanipuleerd om te zien welk effect ze hebben op de afhankelijke variabelen

- Afhankelijke variabelen De variabelen in een experiment waarvan de waarde door de onderzoeken gemeten om te zien of ze door de onafhankelijke beïnvloed worden

- Subjectvariabelen Variabelen die bestaande verschillen (voorafgaand aan het onderzoek) tussen deelnemers aan een studie typeren

- Hoofdeffect Effect van de onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele, zonder rekening te houden met andere onafhankelijke variabelen

- Interactie-effect effect van een onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele afhankelijk is van de waarde van een andere onafhankelijke variabelen

- Interne validiteit de mate waarin een experiment verschillen in de afhankelijke variabele met redelijke zekerheid aan het effect van de onafhankelijke variabele

105 Begrippenlijst

Door Brecht Warnez

- Proefleidereffect (verwachting van de proefleider) effecten van de verwachtingen van de proefleider over de resultaten van een experiment op het gedrag van de proefleider ten aanzien van de deelnemer, die op hun beurt het gedrag van de deelnemer kunnen beïnvloeden

- Externe validiteit de mate waarin met redelijke zekerheid de resultaten van een studie veralgemeend kunnen worden naar andere personen en situaties

- Werelds realisme de mate waarin experimentele situatie overeenkomt met plaatsen en gebeurtenissen uit de werkelijke wereld

- Experimenteel realisme de mate waarin experimentele procedures de deelnemers aangrijpen en hen tot spontaan en natuurlijk gedrag aanzetten

- Deceptie het verstrekken van valse informatie aan deelnemers van een onderzoek

- Handlanger een medewerker van de onderzoeker die zich voordoet als een gewone deelnemer aan het onderzoek

- Meta-analyse een reeks statistische procedures die worden gebruikt om de gegevens van individuele studies te combineren, ten einde een beeld te krijgen van de algemene betrouwbaarheid en de sterkte van specifieke effect

- Geïnformeerde toestemming de weloverwogen en vrijwillige beslissing van een persoon om aan een onderzoek deel te nemen, steunend op de beschrijving door de onderzoeker van de vereisten voor de deelname aan het onderzoek

- Debriefing de onthulling van de bedoeling van het onderzoek aan de deelnemers na het beëindigen ervan, waarmee de onderzoeker de eventueel opgewekte negatieve gevoelens neutraliseert en het belang voor de wetenschap van de bijdrage van de deelnemers beklemtoont

Hoofdstuk 4: Persoonsperceptie HB p. 96

- Sociale perceptie een algemene term voor de processen die de basis vormen voor het begrijpen van anderen

- Non-verbaal gedrag gedrag dat de gevoelens van een persoon signaleert zonder woorden; door gelaatsuitdrukkingen, lichaamstaal en vocale expressie

- Attributietheorie een algemene term voor een reeks theorieën die beschrijven hoe personen gedrag oorzakelijk verklaren

- Persoonlijke attributie toeschrijven van het gedrag van een actor aan interne eigenschappen zoals aanleg, persoonlijkheid, humeur en inspanning

106 Begrippenlijst

Door Brecht Warnez

- Situationele attributie toeschrijven van het gedrag van een actor aan externe factoren zoals de taakmoeilijkheid, andere personen en toeval

- Corresponderende inferentietheorie theorie die stelt dat men inferenties maakt over een persoon wanneer zijn of haar gedrag vrij gekozen (1) is, onverwacht (2) en een beperkt aantal gunstige effecten (3) heeft

- Covariatieprincipe een attributioneel principe dat stelt dat personen gedrag toeschrijven aan die factoren die aanwezig zijn als het gedrag voorkomt en afwezig zijn als het gedrag niet optreedt

- Beschikbaarheidheuristiek de neiging om de waarschijnlijkheid van gebeurtenissen af te leiden uit hoe makkelijk men voorbeelden ervan uit het geheugen kan oproepen

- Valse consensuseffect de neiging om de mate waarin anderen onze opvattingen, eigenschappen en gedrag delen, te overschatten

- Basisfrequentievalstrik de vaststelling dat men relatief ongevoelig is voor consensusinformatie in de vorm van numerieke basisfrequenties

- Tegenfeitelijk denken de neiging om zich alternatieve gebeurtenissen of uitkomsten voor te stellen die konden optreden maar zich niet voordeden

- Fundamentele attributionele fout de neiging om de impact van situaties op het gedrag van anderen te onderschatten en de aandacht op persoonsgebonden oorzaken te richten

- Actor-observator effect de tendens om het eigen gedrag toe te schrijven aan situationele oorzaken en dat van anderen aan persoonlijke factoren

- Geloof in een rechtvaardige wereld de opvatting dat men in het leven krijgt wat men verdient, wat verklaart waarom slachtoffers in diskrediet worden gebracht (slachtofferderogatie)

- Impressievorming Het proces van integratie van informatie over een persoon tot een coherente impressie

- De informatie-integratietheorie de theorie die stelt dat impressies gebaseerd zijn op (1) disposities van de waarnemer en (2) een gewogen gemiddelde van kenmerken van de doelpersoon

- Primeren de tendens van recentelijk gebruikte woorden of ideeën om makkelijk voor de geest te komen en de interpretatie van nieuwe informatie te beïnvloeden

- Impliciete persoonlijkheidstheorie een netwerk van assumpties

100

over verbanden tussen trekken en gedragingen

- Centrale trekken trekken die een sterke invloed uitoefenen op algemene impressies 100

Assumptie = het aan zich toevoegen

107 Begrippenlijst

Door Brecht Warnez

- Primauteitseffect de bevinding dat informatie die het eerst in een reeks voorkomt, meer impact heeft op impressies dan later gepresenteerde informatie

- Behoefte aan afsluiting het verlangen om de cognitieve onzekerheid te verminderen, waardoor het belang van eerste indrukken wordt verhoogd

- Confirmatievertekeningen de neiging om informatie te verzamelen, te interpreteren en te scheppen die in overeenstemming is met de gangbare opvattingen

- Persistentie van de opvattingen de tendens om opvattingen in stand te houden, zelfs wanneer ze door de feiten weerlegd zijn

- De zelfvervullende voorspelling het proces waarbij de verwachtingen over een persoon hem of haar ertoe brengen zich conform die verwachtingen te gedragen

Hoofdstuk 7: Conformiteit HB p. 230

- Conformiteit de tendens tot aanpassing van percepties, opinies en gedrag in overeenstemming met de geldende groepsnormen

- Informationele invloed invloed die leidt tot conformiteit indien men gelooft dat anderen een juist oordeel hebben

- Normatieve invloed invloed die leidt tot conformiteit omdat men vreest voor de negatieve sociale gevolgen van afwijkend gedrag

- Private conformiteit de verandering van opvatting die optreedt als iemand voor zichzelf het standpunt van de ander inneemt

- Publieke conformiteit een oppervlakkige verandering in openlijk gedrag zonder een overeenkomstige meningsverandering, veroorzaakt door reële of vermeende groepsdruk

- Individualisme een culturele oriëntatie, waarin onafhankelijkheid, autonomie en zelfredzaamheid belangrijker zijn dan groepsloyaliteit

- Collectivisme een culturele oriëntatie, waarin onderlinge afhankelijkheid, samenwerking en sociale harmonie belangrijker geacht worden dan persoonlijke doelstellingen

- Minderheidsinvloed het proces waardoor dissidenten in een groep veranderingen bewerkstelligen

- Eigenzinnigheidskrediet interpersoonlijk ‘krediet’ dat men verdient door de groepsnormen te volgen

- Inwilliging gedragsverandering die het gevolg is van een direct verzoek

108 Begrippenlijst

Door Brecht Warnez

- Voet-tussen-de-deur-techniek een tweestappen inwilligingstechniek, waarbij een beïnvloeder het echte verzoek laat voorafgaan door een vraag om met een veel beperkter verzoek in te stemmen

- Als-de-bal-eenmaal-aan-het-rollen-is een tweestappen inwilligingstechniek, waarbij de beïnvloeder een overeenkomst sluit over een verzoek maar naderhand de omvang van het verzoek vergroot door verborgen kosten te onthullen

- Deur-tegen-de-neus-techniek een tweestappen inwilligingstechniek, waarbij de beïnvloeder het echte verzoek laat voorafgaan door een verzoek dat zo groot is dat het afgewezen wordt

- Het-is-nog-niet-klaar-techniek een tweestappen inwilligingstechniek, waarbij de beïnvloeder begint met een overdreven verzoek, waarvan hij de schijnbare omvang vermindert door een korting of bonus aan te bieden

- Gehoorzaamheid gedragsverandering als gevolg van een bevel van een autoriteit

- Sociale impacttheorie de theorie dat sociale invloed afhankelijk is van de sterkte, de nabijheid en de verhouding tussen het aantal bron- en doelpersonen

Hoofdstuk 11: Agressie HB p. 400

- Agressie gedrag bedoeld om iemand te kwetsen die niet gekwetst wenst te worden

- Instrumentele agressie middel om een doel te bereiken

- Emotionele agressie schade berokkenen om de schade zelf

- De sociale leertheorie (Bandura) de theorie die stelt dat gedrag wordt aangeleerd door observatie van anderen en de directe ervaring van beloningen en straffen

- Frustratie-agressiehypothese de stelling dat (1) frustratie altijd leidt tot agressie en (2) dat agressief gedrag altijd het gevolg is van frustratie

- Verplaatsing agressie tegenover een andere doelpersoon dan de bron van de frustratie, hetzij uit vrees voor de bron, hetzij door afwezigheid van de oorspronkelijke frustratiebron

- Catharsis een afzwakking van agressiviteit als gevolg van het inbeelden, waarnemen of feitelijk stellen van agressief gedrag

- Opwindings-affectmodel de stelling dat agressie beïnvloed wordt door zowel de intensiteit van de opwinding als de aard van de emotie (positief of negatief) die een stimulus opwekt

109 Begrippenlijst

Door Brecht Warnez

- Cognitieve neo-associanistische analyse de opvatting dat onaangename ervaringen een negatief affect uitlokken. Dit lokt op zijn beurt automatische associaties uit met woede en angst. Emotionele en gedragsmatige uitkomsten hangen vervolgens ten dele af van cognitieve hogere-ordeverwerking.

- Wapeneffect het feit dat loutere aanwezigheid van wapens agressief gedrag stimuleert

- Matigende informatie informatie over de situatie van een persoon waaruit men kan opmaken dat hij/zij niet de volle verantwoordelijkheid draagt voor agressieve handelingen

- Vijandigheidsattributie-vertekening de neiging om bij andere personen vijandige bedoelingen te percipiëren

- Habituatie adaptatie aan iets waarmee men vertrouwd is, waardoor zowel de fysiologische als de psychologische reacties afnemen

- Cultivering het proces waarbij de massamedia (in het bijzonder de televisie) voor hun publiek een eigen versie van de sociale realiteit construeren

- Pornografie expliciet seksueel materiaal

- Familiale geweldcyclus de transmissie van huiselijk geweld van de ene generatie op de andere

Hoofdstuk 12: Rechtspsychologie HB p. 448

- Voire dire de ondervraging, voorafgaand aan het proces, van kandidaat-juryleden door de rechter of de advocaten van de tegenpartij om tekenen van vooringenomenheid te ontdekken

- Peremptoir wrakingsrecht het recht van Amerikaanse advocaten om zonder toestemming van de rechter een beperkt aantal kandidaatjuryleden te weren

- Wetenschappelijke selectie van de jury een methode om de jury samen te stellen die gebaseerd is op onderzoek van de correlaties tussen demografische gegevens en attitudes die voor het proces relevant zijn

- Death qualification een procedure om de jury samen te stellen voor rechtszaken waarin beslist wordt over het al dan niet toepassen van de doodstraf. De procedure verleent de rechter de mogelijkheid om kandidaat-juryleden te weren op grond van hun negatieve houding ten aanzien van de doodstraf.

- Polygraaf een instrument dat via diverse indicatoren fysiologische opwinding registreert. Dit apparaat wordt vaak als leugendetector gebruikt.

- Wapen-focuseffect het feit dat de aanwezigheid van een wapen de aandacht van een getuige dusdanig opeist dat het de identificatie van de dader bemoeilijkt

110 Begrippenlijst

Door Brecht Warnez

- Vooringenomenheid bij crossraciale identificatie het feit dat men moeilijker leden van een ander ras kan identificeren

- Verkeerde informatie-effect het effect die na een gebeurtenis wordt verstrekt in de herinnering van de gebeurtenis wordt geïntegreerd

- Jury nullification de bevoegdheid van de jury om de wet naast zich neer te leggen (nullify) als deze in strijd is met de eigen opvattingen over gerechtigheid

- Neiging tot mildheid de tendens tot grote mildheid die ontstaat naarmate de beraadslaging van een jury vordert

- Ongelijkheid bij het toekennen van de strafmaat ongelijke behandeling van veroordeelden omdat rechters voor hetzelfde misdrijf een verschillende straf toekennen

- Accusatoire rechtspleging een systeem om een geschil te beslechten waarbij het openbaar ministerie (openbare aanklager) en de verdediging een van beide partijen vertegenwoordigen

- Inquisitoire rechtspleging een systeem om een geschil te beslechten waarbij een neutrale onderzoeker of onderzoeksrechter voor beide partijen bewijsmateriaal verzamelt en de bevindingen in de rechtszaal presenteert

Samenvatting: Sociale Psychologie

Recommend Documents