Hoofdstuk 10
SAMENVATTING
De.aanleidingtot dit polemologischonderzoekvormden de discussies die cteJarenzeventigplaatsvondenover alternatieveverdedigingsconcepten. in Deze alternatievenlaten zich onderscheidenin conceptenwaarin methoden voor geweldlozeconflicthantering voorop staan en concepten waarin het gebruik van (militair) geweld niet.wordt uitgesloten.De forÁuleri"g dezelaatste alternarievenwerd sterk beinvroedáoo, d. id.. á;;;;;À;;l.gir.rr. """ ontwik_ kelingen het mogelijk zouden maken convearionele wapens'zodanigin te zetten dat massavernietigingsaspecren in geval .,r"r,oorlogi kunnen ".r*1a.r, worden. Dergelijke alternatievè oi.rd., ,..1"1 g.pr""erdedigiïssconcepren senteerd .als.plaatsvervangend,roo, ,r,rclïaii. corr."pter, *""rÀi; er impriciet van werd.uitgegaandat de effectenvan nucleair. oàrroguo"rirri ;r-rgrilp"rra., zouden zijn dan de effecten van elke andere vorm van oorlogvoering. Een vergelijking.tussen de gevolgenvan verdedigirrg'opbasisvan :::t,:^l11tt. nuclearre en nlet-nuclearre..wapens kon niet worden g"À""kt.^.weliswaar bestondener werenschappelijke-pubrikaties over de g.".ï;;;;r, oorlog *.t nucleairewapens maar publik"t^i.sorr", de gevorgá ;r;;g mer niernucleairewapensontbraken.Eenzelfdeprobló* a'".a "; ,i.i ,"" aanzien van.de.vraag in hoeverrehet conceptvan geweldlor. .orrfli.thantering "á", een reëel alrernatief kon zijn voor besiaande,iilir"i." .."..;;;:"be discussie over alternatieveconceprenvereistemet anderewoorden .i" van het onderzoek naar dè effectenvan oorlogvoering in "irfr"iaing de richting van de oorlogvoeringmet conventionelewapens. Evenals de discussieover alternatieveverdedigingsconcepten is ook het voorliggendeonderzoekgeïnspireerddoor de *.i, áorlog i'.-"oort o-en. In zijn methodischeuitwerking ipitst de hier gehanteerde Ë"""a..i"g zich toe op de vraag naar de beheersing.'ran.oorroguáering.In rt", hiervan lag het voor de hand de belalngrijkste ".ti."gi. van deze benadering,de "iporr"rri humanitair-juridischebenadering*.t b"tr.kking tot ooriogrr"J,, als kader te nemen. De humanitair-juridischebenaderlngis een statische ".ht"., 265
benadering.Om recht te kunnen doen aan de ontwikkelingen die zich in de bewapening voorcloen is het noodzakelijk een meer dynamische inr.alshoek te kiez.cn. D:rarom is hier de vraag naar de relatie tussen technologische v e r n i e r r r v i n g . rcrn d c b r h c c r s i n g, a n g e w e l d c c n t r l l l g c s r e l J .E e n t w e e d e b e l a n g r i j k e k e u z c i s y ) ( ' w c ( ' s t ; r tf e z . i e nv l n h e t s t r e v e n n a a r e e n s i m p e l e opsomrning van mogelijke i:ffecten van conventionele oorlogen. I Iet risico van een dergelijkc benaderingis dat voorbij wordt gegaanaan de onderlinge sarnenhang tussen effecten. Die onderlinge s,rmenhang manifesteert zich bijvoorbeeld waar effecten die tijclenseen oorlog optreden de dynamiek van de oorlog beïnvloeden en daarmee cle effecten genereren die zich in tweede instantic tonen. De tussentijdseeffectenvan een ooriog kunnen bijvoorbeeld medebepalendzijn voor het al of niet voortzetten, dat wi1 zeggenr,ritgroeien v 2 1 ne e n o o r l o g . M e t h o d o l o g i s c h g e z - i e ni s h e t d a a r o m v a n b e l e n g z o n ' e l kleine :rls grote oorlogen in het onderzoek te betrekken. Gelet op de gekozen inr',rlshock,dc technologische,is bovendien voor de oorlogen die in het onclerzoekworden betrokken geen beperking in de tijd aangebracht.
l0
il.
ll
H e r f e i r d a t n i e t g e k o z e ni s v o o r e e n e o m p i l a t i cv a n c f f e c t e nh i e l d i n d , r te e n keuze g,emaaktmoest worden r,rit mogelijke effecten. Als richtsnoer daarbij is g e h a n t c c r d . l e b c s c h i k b a a r h e i dv a n k w a n t i t a t i e f e m p i r i s c h g e o r i ë n t e e r d e literatuur, hct regelmatig optreden van de effecten en de onderlinge s,rmenh . r n g e r v l n . O p b . r s i sv a n ( l e z eo v c r u e g i n g e ni s g e k o z e n v o o r e e n b e r c h r i i ving virn somatischeen psychischeeffectenvan wapens, een beschrijvingvan hongersnooclen epiclemieënen cen beschrijving van demogr:rfischeeffecten van oorlogvoering. In de hoofdstukken 2 tot en mct 5 staan de effecten van de technoloeische o n t w i k k e l i r r g i n . l e b c u ' . r p . n i n g. ' e n r r l l l . A . r n k n o p c n db i y d e m . r n i e r$ ' r , l r o p militairen wapens en wapcnsysLemenevllueren op militaire brr.rikbaarheid wordt in hoofdstuk2 cen index voor de theorctischeletaliteit gepresenteerd. Duidelijk wordt dat de theoretische letaliteit voortclurend toenecmt. Ook wordt duidelijk dat desondanks de aantallen militaire slachtoffers rei.rtief gelijk zijn gebleven. De theoretischeietaliteit weerspiegeltzich met andere woordcn niet in de werkelijke aantallen militaire slachtoffers. Militairen blijken zich aan de toename van de theoretischelet:rliteit te hebben onttrokin gedragop tàctisch en strategischniveau. Vooral het kcn door aanpassingen feit dar zrj zich in tocnemende mate verspreid opstellen speelt hierin een belangrijke rol. Gezien de toenemendeverstedelijkingdoet zich in de situatie ontwikkeling voor, walrdoor het voor de hand bij burgers een tegengestelde ligt dat de theoretischeletaliteit zich wel weerspiegeltin de aantallenburgerslachtoffers.In hoofdstuk 5 wordt aan de hand van gegevensover bombardementen uit WO I en II, een kwantitatief model ontwikkeld dat het mogelijk maakt deze veronderstellingte toetsen. Daarmee spitst het onderzoek zich t o c o p J e e [ [ e c t e n, r l n o o r l o g o p b u r g c r s . V o o r l [ g . r a n . ld r l r r a n g e v e nd e
266
. k e l i n g e nd i e z i c h i n d c dynamischeinvalshoek t u s s e nt e c h n o l o g i s c h e al gesteld.Een tweede even naar een simpele Leoorlogen. Het risico ' g a a nr r n d e o n d e r l i n g e Langmanifesteert zich :edende dynrmiek van :ren die zich in tweede rg kunnen bijvoorbeeld t wil zeggenuitgroeien om van belang z-owel t r e k k e n .G e l e r o p d c ,oor de oorlogen die in ^ .L r;, ;u t a.d,r -r ó^L U- rt4-L r-r .L .- L , r ffecten hield in dat een \ls richtsnoer daarbij is n p i r i s c hg e o r i ë n r e e r d e r d e o n d e r l i n g es a m e n )zenvoor een beschrijrs,een beschrijvingvan d e m o g r a f i s c hee[ [ e c r e n
van de technologische I bij de manier waarop militaire bruikbaarheid letaliteitgepresenteerd. l u r e n dt o e n e e m t .O o k r e s l a c h t o f f e r sr e l a ri e l iegelt zich met and.'r.. lachtoffers.Militairen e i t t e h e b b e no n t t r o k . ooral her s c hn i v e a u V ' l l e n s p e e hh i e r i n e e n Joetzich in de situatie loor het voor de hand n d e a a n t a l l e nb u r g e r , e v e nos v e r b o m b a r d e r k e l dd a r h e t m o g e l i i k : t h e t o n d e r z o e kz i c l t .nd daaraan geven de
hoofdstukken 3 en 4 een gedet.rilleerdebeschrijving -,'an de somatische en psychischeeffectenvan wapens op individuen. Hoo/dstule3 gaat in detail in op de somatische effecten van wapens op individr-ren.Een gebruikelijke manier om de somatischeeffectenvan wapens op individuen vast te stellen is via ballistisch laboratorium onderzoek. Dit onderzoek maakt het mogelijk de effecten van één specifiek wapen op één individr.r te beschrijven.In oorlogen is sprake van het gelijktijdig optreden van een brced scalaaan wapens en concentratiesv:rn individuen. Daarom is e r h i c r v o o r g e k o z c n d e . ' o n l e x t w l a r i n w , l p e n s* o r d e n g e b r u i k r n a d n r k k c iijk in de beschrijving te betrekkcn. In tweede instantie leidt deze keuze tot een onderscheid naar directe en indirecte verwondingen. Van indirecte verwondingen is bijvoorbecid sprake wanneeí burgers verwondingen oplopen door het instorten van gebouwen als gevolg van bombardementen. In hoofdstuk 5 wordt aan de hand van dit onderscheidduideliik dat de letaliteit onder burgers is toegenomen. De toename aan indirecte verwondingen is gerelateerd aln de toenemende beschikbaarheid van luchtmachten, eerst u i t g e r u s t m e t b o m b a r d e m e n t s v l i e g t u i g e ne n i n t o e n e m e n d e m a t e m e t ballistischeraketten. De toename in directe verwondingen is gerelateerdaan het toenemend gebruik van hoge snelheidsmunitieen rnti-personeeismijnen. In hoofdstuk4 blijkt, bij het ontstaan van psychischereacties,de aard van de gebruikte $'apensvan ondergeschiktebetekenis.Het ontstaan van psychische reactiesvan pathologischeaard is voorai verbonden met de frequentie waarin burgers blootstaan aan wapengeweld.Dergelijke reactieszíin btl burgers veel minder voorgekomen tijdens de tweede wereldoorlog dan door psychiatersin die tijd verwacht. Over het ontstaanv:rn psychischereactiesvan niet-pathologische aard best,ratveel onduideli.ikheid.Onderzoeken die hierover gegevens b e v a t t e n z i j n b i j v o o r b e e l d o p i n i e - o n d e r z o e k e nw a a r i n v c r a n d e r i n g e n i n r t t i t u r l e \ w o r . l e n h e t c h r . ' u c n .E e n g . i n g b a r co p v r t t i n g d i e u i r d e z e o n d e r z o e ken naar voren komt is dat er een samenhangbesta:rttussen de mate van gewelcl en de mate van verandering in attitude. In het voorliggende onderzoek is deze samenhangonderzocht door een onderscheidte maken tlrssen 'verre' 'n:rbiie' betrokkenheid bij geweld, die ieder verbonden zijn en een een met een verschiilendeemotionele en cognitieve evaluatievan de betrokkenheid. Voorzover de :rttitude vrn burgers, zoals vastgesteldin publieke opinie onderzoeken, verbonden kan worden met deze evaluaties geeft hoofdstuk 5 een kwantitatieve uitwerking van dit r.'erschiinselin geval van bombardementen op steden.Daarmee wordt het mogelijk het complexe verband tussen de 'pubiieke opinie' in beeld concentratievan dergelijkebornbardementenen de te brengen. Uit dit beeld komt naar voren dat het verband tussen de mate u a n g c w e l d e n d e m a t e v a n v e r a n d e r i n gi n r t t i t u d e m i n d e r n a d r u k k e l i i k aatrwèzigis dan verondersteld.
267
I \
t)(' 7.()( \\'cl
cigr n('s.
8.
Inl ()p ( spicl Lrirl
10.
II.
I2
Vcrcc rlrntlst Iisnrr'. I lcr rr s c hi j n I gcbierl uirgrrnl s tt ' n t l i g I lcr 'pr prorlrrc,
(ironin1
Burgers ondergaan niet alleen geweld door wapengebruik maar ook dooÍ andere omstandigheden die veelvuldig mer oorlog zijn verbonden zoals voedselgebreken ziektes. Op beide onderwerpen wordr in hoofdstukken 6 en 7 nader ingeg:ran.De beschrijvingvan de relatie tussen hongersnood en ooriog en de beschrijvingv,rn de gevolgenvan hongersnood voor de individtrele burger \-ornren de thema's van hoofdstuk6. De incidentie van hongersnodenzowel in relatie tot oorlogvoering uit her verleden als in relatie tot contemporaine oorlogen wordt met voorbeelden toegelicht Voor de theorie dat honger en gebrek tot oorlog leiden, blijkt n'einig ernpirischegrond te bestaan.Tussen oorlog en voedselgebrekdaarentegen blijkt wel een relatie te bestaan.Die relatie vloeit voort uit het feit dat zowel in het verleclen als in het heden het onthouden van voedsel aan burgers en militairen regelmatigonderdeelvan het strategischhandelen heeft gevormd. De keuze voor een verhongeringsstrategie heeft vaak te maken met de gebruikte wapentechnologie,en doet zich vooral voor wanneer defensieve middelen in het gevecht overheersen. Het spreekt vanzelf dat de gebruikte wapentechnologiegeen invloed heeft op de effectenvan hongersnood. In de beschrijving van de lichamelijke en geesteiijkeeffecten van hongersnood op individr.releburgers staatcentraalin hoeverre blijvende, onherstelbare schacleoptreedt. Voorzover voedselgebrekeen bepaaidemate en duur niet overschrijdt, blijken de onmiddellijke effecten in hoge mate reversibel.Het voornaamste onomkeerbare cffect van hongersnoodis een afname in geboort e s e n e e n t o e n a m e i n . l e z u i g e l i n g e n s t e r f t eV. a a k w o r d t e v e n e e n se e n verband gelegdtussen voedselgebreken een toenàme van ziekte. Hier wordt g e s t e l dd a t e r o p t h c o r c t i s c h ee n e m p i r i s c h eg r o n d e n g e e n v e r b a n . l r u s s e n b e i d e b e s t a a t . I n c l e p r a k t i j k b l i j k t v o e d s e l g e b r e ke c h t e r v r i j w e l s t e e d s g e p l a r . l t e B e a n r n e t e e n t l n e v e n u i c h t i gs a m e n g e s t e ld. li e e t , h e t g e e nw e l d e kans op het ontstaanvan deficiëntieziektesverhoogt. Hoofdstuk 7 gaaÍ nader in op het verband tussen oorlog en het optreden van e p i d e m i s c h ez i e k t e s . D e i n c i d e n t i e v a n e p i d e m i s c h ez i e k t e s i n r e l a t i et o t oorlogvoering was in het verleden vrij hoog. Vanuit historisch perspecdef gezien is die incidentie afgenomen.Technologischeontwikkelingen hebben in die afname een dwingende ro1 gespeeld.Massaleimmunisatie, róntgenologisch onderzoek en de a.rnleg van cen hygiënische infrastructuur in steden (waterleiding, riolering en systematischevuilverwijdering) hebben de verspreiding van epidemischeziektes in vredestijd in sterke mate teruggedrongen. Daarmee is ook de uitgangssituatievoor de verspreiding van ziektesin oorlogstijd in gunstigezin beïnvloed.Onder invloed van genoemdetechnologische ontwikkelingen is er een verschuiving opgetredenin het karaktervan het verband tussen oorlog en epidemieënvan een welhaast deterministische na:lr een meer probabilistischerelatie.
268
,ngebruikmaar ook door og zijn verbonden zoals wordt in hoofdstukken 6 ie tussenhongersnood en ngersnoodvoor de indivitot oorlogvoering uit het r wordt met voorbeelden i tot oorlog leiden, blijkt en voedselgebrekdaarenloeit voort uit het feit dat houden van voedsel aan strategischhandelen heeft r heeft vaak te maken met . voor wanneer defensieve v a n z e l fd a r J e g e b r u i k r e van hongersnood. ike effecten van hongersrre blijvende, onherstelba: p a a l d em a t e e n d u u r n i e r r o g em à r e r e v e r s i b e l .H e t is een afnarnein geboorL a kw o r d t e v e n e e n se e n Levan ziekte. Ilier v"ordt den geen verband tussen :k echter vrijwel steeds :ld dieet, hetgeen wel de
,rlog en het optreden van he ziektes in relatie tor u i t h i s t o r i s c hp e r s p e c r i e I : ontwikkelingen hebben immunisatie,róntgenoloinfrastructuur in steden ijdering) hebben de versterke mate teruggedron' r s p r e i d i n gv l n z i e k r e s i n . van genoemdetechnoloeden in het karakter van welhaastdeterministische
Hoewel hongersnooden epidemieënnaasreffectenop individueel niveau ook effecten op maatschappelijkniveau genereren concentreert de beschrijving zich in de hoofdstr,rkken6 en 7, evenalsin de voorafgaandehoofdstukken op het individuele nive;ru van analyse. In hoofdstuk 8 wordt dit niveau verlaren en komen, onder dc noemeÍ maatschappelijkeeffecten van oorlogvoering, die effecten aan de orde waarvan de uitwerking de sfeer van het individu in aard en omvang overstijgt. Uit de literatuur is een breed scalaaan maatschappelijk effectente distilleren. De beschrijvingvan de maarschappelijkeeffecten beperkt zich hier echter tot demografischeeffectenomdat de relatie van deze effecten met oorlog de meest onomstredenis. Bovendien kan de beschrijving van dc demografische effecten aanslr.ritenbij de effecten die in de voorgaande hoofdstukken aan de orde zijn geweestzoais toenemende sterfte, geboorteteruggang, hongersnood en epidemieën. De gangbare opvatting dat de demografische ontwikkeling op de lange termijn samenhangt met de verhoogde sterfte tijdens een oorlog wordt hier ter discussiegesteld. Uit de beschrijving komt naar voren dat de lange-termijn ontwikkeling eerder s a m e n h a n g tm e t e e n a f n a m e i n g e b o o r t e s .D e m o g r a f i s c h ev e r a n d e r i n g e n genereren op hr.rn beurt andere maatschappelijke effecten. Drie effecten worden genoemd. Zo wordt een dominantie van jeugdigen in de bevolking in verband gebracht met een toenarne van pre-disposities tot opstanden en revoluties. Een tweede effect is verbonden met de economische ontwikkcling. Genoemd worden sterke wisselingen in economische dependentieverh o t r . l i n g e no p m i c r o - n i v e a u .A l s l l a t s t e w o r d t i n d i t k . i J e r g e w e z e no p ( l e relatie tussen de afname van bevolkingsomvangen t'le .rfname van politiekmilitaire macht. Als algemene conclusie kan gesteld worden dat met dit omvattende en op integratie gerichte overzicht over de invloed van technologischeontwikkeling e n o p d e g e v o l g e nv . r n o o r l o g v o e r i n gv o o r b u r g e r s .d c g r o n d s l a gi s g e l e g d voor nader systematischonderzoek naar de maatschappelijkegevolgen viln oorlogvoering.
269
