RELIGIE EN WETENSCHAP THOMASKERK, 26-04-’16 PIETER J.D. DRENTH
RELIGIE EN WETENSCHAP; BEIDE ONDER VUUR Religie: • Secularisatie en ontkerkelijking • Kritiek vanuit atheïstische hoek • Mediakritiek Wetenschap: • Opmars van pseudo-wetenschap en onzin • Misbruik door politiek en industrie • Arrogantie van kennismacht, materialisme, secularisatie Hebben problemen te maken met verhouding tussen die twee? Wat is de relatie?
TWEE SOORTEN KENNIS EN INZICHT 1) Gebaseerd op waarneming, ervaring, onderzoek en wetenschap; boek van de Natuur. Leidt tot natuurwetenschappelijke en filosofische kennis. 2) Gebaseerd op heilige teksten en geschriften (Torah, Bijbel, Koran); boek van de Schriftuur. Leidt tot openbaringskennis. Wat is de relatie? Wat doen we bij conflicten? Wie of wat heeft het laatste woord? Door eeuwen heen hebben godsdiensten geworsteld met deze vraag en zijn verschillende antwoorden geformuleerd: a) ze zijn identiek, b) ze zijn complementair, c) ze zijn in conflict en onverenigbaar.
1. RELATIE REDE EN RELIGIE: IDENTIEK De twee soorten kennis zijn in wezen identiek Geloofskennis en filosofische kennis behelzen dezelfde wijsheid • Justinus Martyr • Averroës (Ibn Rushd); filosofie is moeilijk; in Koran slechts meer toegankelijk gemaakt • Abraham Kuyper: Natuur en Schriftuur hebben dezelfde auteur, dus kunnen niet in tegenspraak met elkaar zijn • Gereformeerde Bond: concordisme
2. RELATIE REDE EN RELIGIE: COMPLEMENTAIR De twee soorten kennis zijn complementair; Scholastiek (Thomas van Aquino): kennis van de natuurlijke rede (zintuigelijk waarneembare en verstand) en kennis van het geloof (bovennatuurlijke werkelijkheid en genade Gods) zijn twee aparte bronnen van kennis. Ze zijn complementair en vullen elkaar aan. Wel heeft de theologie het laatste woord en kan dus de natuurlijke rede corrigeren.
3. RELATIE REDE EN RELIGIE: IN CONFLICT EN ONVERENIGBAAR Opties: 3.1 Verwerping van filosofie en wetenschap 3.2 Bestrijding en repressie van de wetenschap 3.3 Onderschikking van de wetenschap aan de heilige schriften 3.4 Verzelfstandiging van de wetenschap 3.5 Arrogante dominantie van de wetenschap
3.1 VERWERPING VAN FILOSOFIE EN WETENSCHAP Vertrouwen op de wetenschap is verloochening van Bijbelse waarheid; genieten van producten van wetenschap (TV, inenting, literatuur en cultuur…) is wereldgelijkvormigheid Kiergegard: Christen zijn is geloof in de rede kruisigen Tertullianus: Credo quia absurdum
3.2 BESTRIJDING EN REPRESSIE VAN WETENSCHAP Polemieken en stellingen tegen de wetenschap (pausen, rabbijnen, Synodes, ayatollahs) Dreigementen, machtsmisbruik, vervolgingen Moderne tijd: • Hetze vanuit creationistische hoek tegen evolutieleer • Islamitisch verzet tegen ‘westerse’ wetenschap
3.3 ONDERSCHIKKING AAN HEILIGE SCHRIFTEN Wel waardering voor wetenschap (om Schepper te eren), maar de heilige schriften moeten onze gebrekkige waarnemingen corrigeren Belijdenis des Geloofs der Gereformeerde Kerken in Nederland, art II: Inzicht o.g.v. schepping en onderhouding dezer wereld……Doch klaarder en volkomener door heilig en Goddelijk woord Psalm 19, vs 1 (het ruime hemelrond vertelt met blijde mond Gods eer en heerlijkheid) en vs 4 (des Heren wet nochtans verspreidt volmaakte glans)
INTERMEZZO 1 VRIJE UNIVERSITEIT - 1878: Oprichting Vereeniging voor Hooger Onderwijs op Gereformeerden grondslag: Kuyper, Hovy, e.a. - Vrije Universiteit 20 Okt. 1880 geopend door Abraham Kuyper met rede Souvereiniteit in eigen kring - Effectus civilis: 1905 - Aanvankelijk eigen financiering (o.a. VU-busjes); na 1947 geleidelijk meer Rijkssubsidie - 1970: Volledige gelijkschakeling met Rijksuniversiteiten, ook qua financiering Abraham Kuyper, Stichter en eerste Rector Magnificus VU: • Gebaseerd op gereformeerde beginselen, met als doel: • Kennen van de enige waarachtige God en Jezus Christus • Woord van God enige richtsnoer
VU: SCHEURTJES IN HET BETON • • • • • • • • • • • •
Reeds De Savornin Lohman: gereformeerde beginselen?? Bouman: dubbele openbaring Van Gelderen: Genesis niet historische werkelijkheid H. Bavinck: herziening exegese Bijbelverhaal nodig Pos: Taalverschillen en Babylonische spraakverwarring?? Kwestie Geelkerken en sprekende slang (1926) Colijn (Pres. Dir.): “er zijn vakken waar beginselen geen rol spelen; niet nodig die aan de VU te geven”. 1930: W&N Sizoo, Coops, Koksma (geen biologie): onderzoek natuurkunde niet ‘anders’; wel ‘eigen’ natuurfilosofie. 1947: Zijlstra: economie is ‘neutraal technisch’ vak N.H. Ridderbos: bij strijdigheid: non liquet (het is niet duidelijk) 1950: Lever: wel evolutie, geen evolutionisme 60er jaren: “Christelijke’ wetenschap?
VU VERVOLG • 1968: Gewijzigde doelstelling ter vervanging van de gereformeerde beginselen: het in gehoorzaamheid aan het evangelie van Jezus Christus dienen van God en Zijn wereld • ‘Christelijke’ wetenschap ?? • 80er jaren: benoemingsbeleid: primaat bij kwaliteit of trouw aan de grondslag? • 1987: mijn voordracht als RM reactie op vraag van Deetman: fuseren met UvA of nog eigen plaats voor VU?
VU THANS
Thans: VU is een gewone universiteit met een bijzondere doelstelling. Geen onderschikking meer van de wetenschap aan de Heilige Schrift; geen ‘christelijke’ wetenschap. Wel bijzondere aandacht voor levensbeschouwelijke, ethische en filosofische vragen (Bezinningscentrum), en dienst aan de maatschappij en de wereld (bv. Ontwikkelingssamenwerking) VU website: 3 kenwaarden: verantwoordelijk; betrokken op mens en maatschappij open; diversiteit als bron v. innovatie en inspiratie persoonlijk; academ. gemeenschap waarin elk lid telt Geen hoeksteen meer in een verzuild bestel (Van Deursen).
INTERMEZZO 2: ISLAM In Islamitische landen is wetenschap nog steeds ondergeschikt aan heilige schriften (Koran en Sunna van de profeet) Dit is een van de belangrijke oorzaken van deplorabele toestand van de wetenschap in Islamitische landen, die 1000 jaar geleden nog toonaangevend was! Verzet van ayatollah’s en Korangeleerden (in navolging van invloedrijke Al Ghazali (gest. 1111)) tegen “westerse” wetenschap: geen causaliteit, ALLAH’s vrije keuze. Streven naar eigen ‘Islamitische’ wetenschap Pleidooien voor religievrije wetenschap en ‘universalism of science’ door enkele vooraanstaande filosofen en wetenschappelijk onderzoekers als Serageldin, Al-Azm, Hoodbhoy, en Abus Salam: ‘roependen in de woestijn’.
LIJN VAN BETOOG: RELATIE REDE RELIGIE Identiek Complementair In conflict: • • • • •
Verwerping van wetenschap Repressie van wetenschap Onderschikking aan HS Verzelfstandiging van wetenschap Dominantie van wetenschap; repressie van religie
3.4 VERZELFSTANDIGING VAN DE WETENSCHAP In Westerse wereld heeft m.n. de Verlichting bijgedragen aan de emancipatie van de wetenschap (Spinoza, Descartes (NL), Locke, Hume (UK), Kant, Hegel (D), Voltaire, Diderot (Fr)). Bevrijding van kerkelijk juk. Geen ‘bovennatuurlijke’ verklaringen; God even buiten haken gebracht (etsi Deus non daretur); methodisch atheÏsme. Hoeft niet te betekenen: verwerping van geloof en geloofswaarheden. NB: is verwondering, maar geen ‘verklaring’.
3.5 DOMINANTIE VAN WETENSCHAP; REPRESSIE VAN RELIGIE
Wetenschappelijke ‘bewijzen’ dat God niet bestaat, en dat geloof en religie onzinnige en soms gevaarlijke aberraties van de menselijke geest zijn. Enkele titels: • • • • • •
Dawkins, The God delusion Hitchens, God is not great, the case against religion Paulos, Irreligion Stengler, God, the failed hypothesis Harris, The end of faith en The moral landscape H. Philipse, Atheïstisch manifest en de onredelijkheid van religie en God in the age of science • A.H. den Boef, God als hype • H. Vuijsje, Tot hiertoe heeft de Heer ons geholpen
DOMINANTIE II Veelal ‘slagen in de lucht’. Methodisch atheïsme had toch afgesproken God er buiten te laten. Dan niet toch proberen God als object van onderzoek weer binnen te smokkelen. Belangrijker: doet geen recht aan moderne opvattingen en belevingen van God en religie. Karikatuur gemaakt, die gemakkelijk te bestrijden is. Zie ‘Verdieping’ en ‘Letter en Geest’ en ‘theologisch elftal’ in Trouw, ‘Liberaal christendom’ (Benjamins, Offringa, Slob), Claartje Kruijff, Lapide, Paul Tillich…. Nienhuys (Skepter): Dawkins’ fulminatie is ‘blaffen tegen de maan’. Vraag naar bestaan of wezen van God is geen wetenschappelijke vraag. Religieuze waarheid kan niet geverifieerd worden, maar moet waar worden (Slob)
EIGEN OPVATTING ? Bijbelverhalen zijn verbeeldingsliteratuur, hebben metaforische betekenis, inspirerend, beroep op eigen verantwoordelijkheid. Geen historische of geologische ‘feiten’. Wetenschap past bescheidenheid; niet de enige vorm van kennis, en vele, wellicht diepste, vragen niet door wetenschap te beantwoorden (zingevingsvragen) Wetenschap reduceert werkelijkheid om haar te kunnen analyseren Wetenschap bedrijven is een maatschappelijke bezigheid, gebonden aan sociale/normatieve regels Wetenschap gaat over sein niet over sollen, en moet onafhankelijk en waardenvrij zijn. Spelregels: hypothesen moeten falsificeerbaar zijn, en toetsing geschiedt o.g.v. waarnemingen en feiten
CONCLUSIE Wereld van religie en die van wetenschap twee aparte werelden (Stephen Gould: NOMA, non overlapping magisteria) ieder met eigen domein en doelstelling, en eigen taalspel - Religie: zingeving, inspiratie, hoop, (naasten)liefde, besef van schuld en tekortkomingen, verantwoordelijkheid. God ‘wordt’ waar wij dit serieus nemen - Wetenschap: toetsbare en getoetste kennis, logische consistentie, verificatie, validering aan de hand van feiten en observaties Kunnen niet met elkaar in strijd zijn, evenmin als een gedicht in strijd kan zijn met de experimentele fysica
