reflexief Evolutie, ontwerp en schepping Tussen God en Darwin Het gaat goed met evolutie-onderzoek Twee verschillende scheppingsverhalen

FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS JAARGANG 4

>

THEMANUMMER 3

>

DECEMBER 2005

reflexief Evolutie, ontwerp en schepping T H E M A : V R I J H E I D VA N O N D E R W I J S

PAGINA 3

Tussen God en Darwin PAGINA 6

Het gaat goed met evolutie-onderzoek PAGINA 10

Twee verschillende scheppingsverhalen PAGINA 16

Concurreert geloof met wetenschap? PAGINA 20

Leren wat religie is PAGINA 24

Ik wil geschapen zijn PAGINA 26

Een bloeiende roos in een dorre woestijn PAGINA 29

Wat ik vragen wil

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

INHOUD

PA G I N A 6

PA G I N A 2 4

Evolutie, ontwerp en schepping in het onderwijs

Ik wil geschapen zijn

Leen van den Oever

Frank Seller

Bioloog, laat zien dat wetenschap gegevens

Denkt na met leerlingen van het

aanlevert over de werkelijkheid, maar de

Bernardinuscollege in Heerlen over de

interpretatie en de ontdekking van de zin van

samenhang of de tegenstelling tussen geloof

de werkelijkheid s levensbeschouwelijk.

en wetenschap.

PA G I N A 10

PA G I N A 2 6

Hoe lees je de Bijbelse scheppingsverhalen?

Evolutie en schepping in de biologieles

Eugène van Heijst sss

Bert ten Berge sj

Theoloog en wiskundige, geeft een theologische

Een praktijkverhaal van een biologieleraar

representatie bij het vraagstuk van evolutie en

over het scheppingsverhaal en de evolutieleer:

schepping.

“Hij heeft toch de evolutie geschapen?”

PA G I N A 1 6

PA G I N A 2 9

Evolutie en schepping in het christelijk onderwijs

Wat ik vragen wil

René van Woudenberg

Frank Seller

Filosoof, geeft een filosofische representatie bij

In gesprek met leerlingen van groep 7 van de

het onderwerp evolutietheorie en schepping in

Jozef en Mariabasisschool in Spierdijk over

het christelijk onderwijs.

schepping en evolutie.

PA G I N A 2 0

Onderwijs in Evolutie, Ontwerp en Schepping

PA G I N A 3 1

Colofon

Twan Brouwers Natuurkundige en onderwijskundige, reikt overwegingen aan voor de overstijging van het vraagstuk tussen het wetenschappelijke en religieuze domein.

Reflexief

FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS

Reflexief = ‘door reflectie kennend’, synoniem van bespiegelend. Dat laatste is afgeleid van het substantief ‘reflex’ wat ondermeer weerschijn, weerspiegeling, spiegelbeeld betekent. Reflexief is op zoek naar de achtergronden bij actuele ontwikkelingen in onderwijs en samenleving, signaleert trends en tendensen en probeert deze te duiden vanuit een kritische èn katholieke invalshoek. PAGINA 2

ACHTERZIJDE

Bezinning

THEMANUMMER 3

>

2005 VRIJHEID VAN ONDERWIJS

TEN GELEIDE

Tussen God en Darwin… WILBERT VAN WALSTIJN

De katholieke school is gehouden om de huidige stand van de wetenschap als criterium voor de vakken te gebruiken. In hun beleidsnota ‘Bezield en zelfbewust’ roepen de bisschoppen op om ‘God als Schepper en Verlosser’ als kernwaarde van katholiek onderwijs te nemen. Zijn beide vertrekpunten verenigbaar? Of botsen wetenschappelijke kennis der natuur en geloof noodzakelijk met elkaar? Het rumoer dat onlangs ontstond naar aanleiding van de oproep van minister Van der Hoeven tot een debat tussen wetenschappers en gelovigen over evolutie, intelligent ontwerp en schepping toont aan dat hier gevoelige snaren ‘bespeeld’ werden. Onderwijsvisie De NKSR is voorstander om waar mogelijk vragen van geloof en wetenschap in vakken samen te brengen. We noemen dit ‘identiteit in de vakkenlijn’. Hieraan ligt ten grondslag dat geloof niet minder dan wetenschap op ‘waarheidsvinding’ is gericht in één en dezelfde wereld. Duidelijk is dat bij wetenschap de waarheid op theorievorming en op bewijs van de waarneming is gebaseerd. De natuurwetenschappen hebben hierin een naam hoog te houden, zoals Leen van den Oever in zijn bijdrage ook laat zien. Wetenschap levert gegevens over de werkelijkheid aan, maar de interpretatie en de ontdekking van de zin daarvan is levensbeschouwelijk. Sommigen menen dat dit laatste zo’n private aangelegenheid is, dat daarom religie uit het publieke domein verbannen moet worden. Zo gezien, betrof de recente ophef over een ‘intelligent ontwerp’ achter de evolutie niet alleen het onderwerp zelf, maar raakt het ook het katholiek onderwijs en de verhouding tussen geloof en wetenschap in de samenleving. In het debat is door menigeen naar voren gebracht dat (natuur)wetenschap en religie niets met elkaar te maken hebben. Het zijn twee totaal verschillende benaderingen van de werkelijkheid met verschillende begrippen, dat wil Vervolg op pagina 4

PAGINA 3

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

Vervolg van pagina 3

zeggen ieder met een eigen taligheid. Stellig is dat zo, maar onze vraag blijft hoe dat zich verhoudt tot waarheidsvinding; kunnen wetenschap en geloof elkaar niet in de waarheid ontmoeten in plaats van elkaar uit te sluiten? Dat lukt bij het vraagstuk van evolutie en schepping goed als we het onderscheid dat René van Woudenberg op logische en Eugène van Heijst op theologische gronden aanbrengt tussen dat wat gerepresenteerd wordt en de manier waarop de representatie plaats vindt. Ook in het praktijkverhaal van biologieleraar Bert ten Berge komt dit duidelijk naar voren.

Vanuit het onderwijs gezien staan de persoon van de leerling en zijn / haar vragen centraal: enerzijds zijn er de kwesties van de oorsprong en ontwikkeling van het leven, maar anderzijds komen er, ook vanuit maatschappelijk en levensbeschouwelijk oogpunt, existentiële vragen aan de orde: Wat is de zin van het leven? Hoe moet ik leven? Wat is belangrijk in het leven? Behoeft het nog nader betoog dat deze vragen zowel binnen het natuur)wetenschappelijk als binnen het religieus domein vallen? Het is dan de vraag of de opdeling van het onderwijs in vakken voor leerlingen in alle opzichten wel optimaal is. In de bijdrage van Twan Brouwers worden overwegingen aangereikt voor de overstijging van die opsplitsing.

Geloof en wetenschap bewonen elkaars domein In het recente debat over evolutie, ontwerp en schepping, is herhaaldelijk gesteld dat wetenschap en religie niet vermengd moeten worden. Houd ze gescheiden! Is dit vanuit de leerling gedacht en vanuit de ‘pedagogische opdracht’ van de school wel een goed uitgangspunt? Hoort schepping thuis bij godsdienst, evolutie bij biologie en de Big Bang bij natuurkunde, en daarmee uit? Of kunnen we bij natuurkunde aandacht besteden aan het scheppingsverhaal, bij biologie het gesprek voeren over de oorsprong en doelgerichtheid van het leven, en in de godsdienstles spreken over de waarde van wetenschappelijke kennis of over de ethische implicaties van technische en wetenschappelijke verworvenheden? Mèt de theoloog Erik Borgman ben ik van mening dat de beoefening van de weerbarstige wetenschappen zelf een ‘vindplaats van theologische vragen’ is geworden. Met andere woorden: nieuwe wetenschappelijke kennis dringt het geloof niet terug in de marge van de samenleving, maar blijkt juist veel vragen van levensbeschouwelijke en ethische aard op te roepen. Dit staat in schril contrast met opvattingen die religie louter binnenskamers willen houden, als gaat het om een strikt private aangelegenheid. PAGINA 4

THEMANUMMER 3

>


Nee, ‘God mag best naar buiten’ schreef Ger Groot onlangs in NRC-Handelsblad. Dit zou in elk geval moeten gelden voor het (katholiek) onderwijs als het gaat over evolutie, intelligent ontwerp en schepping. Het gaat hier immers uiteindelijk over de vraag hoe wij ons verhouden tot de mogelijkheid van een leven van chaotische strijd en louter blind toeval dan wel tot een leven waarin de mogelijkheid van een ontwerp, ontwerper en doel is

Ichtyologie

verondersteld. Geloof en wetenschap hebben natuurlijk ieder hun eigen domein, ieder hun eigen vrijheid van beoefening, ieder hun eigen benadering van de werkelijk-

Er is in zee een coelacant gevonden,

heid en ieder hun eigen taal, maar uiteindelijk gaan ze beide over dezelfde problemen en mysteries van die ene

de missing link tussen twee vissen in.

wereld die we bewonen. Daarom bewonen geloof en wetenschap ook elkaars domein. Beide zijn in hun

De vinder weende van verwondering.

waarheidsvinding feilbaar; geloof maakt, niet minder dan wetenschappelijke kennis, in de waarheidsvinding

Onder zijn ogen lag voor ’t eerst verbonden

voortdurend een ontwikkeling door.

Dit themanummer licht zowel de scheiding als de overlapping tussen geloof en wetenschap op. De dichter

de eeuwen onderbroken schakeling.

Gerrit Achterberg wist die spanning in het gedicht

ICHTYOLOGIE te overstijgen naar een verzoening

En allen die om deze vis heenstonden

binnen de tegenstelling.

voelden zich op dat ogenblik verslonden Secularisatie De ‘haakse’ verhouding tussen geloof en wetenschap

door de miljoenen jaren achter hen.

blijkt overigens sterke cultuurhistorische wortels te hebben, waarvan wij hier in West-Europa meer last lijken te hebben dan elders in de wereld. In de zeventiger jaren gingen alle sociologen uit van de these van de

Rangorde tussen mens en hagedis

secularisatie. Volgens deze these gaat modernisering (toename van welvaart, van wetenschappelijke kennis

en van de hagedis diep in de stof,

en technologie) onvermijdelijk gepaard met verval van godsdienst. Deze secularisatiethese blijkt echter mondiaal

verder dan onze instrumenten reiken.

steeds minder op te gaan; eigenlijk voldoet nu alleen West-Europa eraan, constateert Peter Berger. Deze Amerikaanse socioloog, zelf één van de grondleggers van de secularisatiethese, neemt er nu afstand van in het zicht

Bij dit besef mogen wij doen alsof

van de ‘vrome explosie’, die over de gehele wereld ichtbaar is, behalve in West-Europa. Hoe komt dat? Een

de reeks naar boven toe hetzelfde is

eenvoudig antwoord is niet te geven, maar deze nestor van de godsdienstsociologie veronderstelt een verband

en kunnen zo bij God op tafel kijken.

met de Verlichting uit de 18de eeuw. De secularisatie in Europa is sterk bevorderd door de verlichte intelligentsia die antiklerikaal en antireligieus was. De Amerikaanse Verlichting was dat niet en is ook minder beheerst door de intelligentsia. Ook is in Amerika de sociale dynamiek sterk beïnvloed door allerlei geloofsbewegingen. PAGINA 5

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

Evolutie, ontwerp en schepping in het onderwijs LEEN VAN DEN OEVER

De afgelopen maanden was het weer zover. Discussie over evolutie, ontwerp en schepping in de krant. De aanleiding: een boek over Intelligent Design en de reactie van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap daarop. Een wirwar van meningen, stellingen en argumenten.

En nu de vraag aan een bioloog om….

Hoe staat het met het evolutie-onderzoek….?

>

evolutie, ontwerp en schepping in een leerlijn

Eigenlijk gaat het best goed met evolutie-onderzoek.

voor 4 tot 18 jarigen te plaatsen

In de afgelopen decennia is veel werk verricht aan het

dat te doen gedacht vanuit de leerling

vergelijken van bestaande en fossiele flora en fauna. Op

Het bewijs >

moet van de waarneming komen

basis van metingen en beschrijvingen van kenmerken Er zijn biologen die op zo’n vraag antwoorden dat ze aan

werden verwantschappen gepostuleerd. Verwantschap

die onzin niet mee willen doen. Zij geven daarmee impli-

veronderstelt een gemeenschappelijke voorouder (die

ciet het kortste antwoord op de vragen. ‘Evolutie is de

overigens niet meer hoeft te bestaan, maar wellicht wel

wetenschap, de rest is onzin.’ Andere biologen zullen iets

fossiel is te vinden). Het hele dierenrijk, plantenrijk,

meer tijd willen uittrekken en zeggen dat evolutie in de

microorganismen en eencelligen, alles is ingedeeld in

examenstof voor havo en vwo hoort. De behandeling van

soorten, geslachten, families, orden en rijken. Is daarmee

de evolutie kan beginnen in de onderbouw. Schetsmatig

evolutie bewezen? Nee natuurlijk. Evolutie veronderstelt

past ook een korte behandeling van evolutie in de

dat soorten ontstaan. Daar is een rijtje zaken voor nodig

bovenbouw van het vmbo. Voor de leerling wordt naar

om te beginnen met voortplanting, vervolgens mutatie

betekenisvolle leefwereld, beroeps- of wetenschappelijke

en ook nog een keer natuurlijke selectie. Het is onvoor-

contexten gezocht variërend van: forensisch onderzoek à

stelbaar dat deze processen zouden leiden tot de huidige

la CSI Miami, onderzoek naar erfelijke ziekten, onderzoek

diversiteit als je niet weet hoeveel tijd ervoor is geweest,

naar biodiversiteit of soortvorming. Moderne weten-

hoeveel homologe ontwikkelingen te vinden zijn en hoe

schappelijke vragen rond soortvorming kunnen zeker in

hoog de mutatiegraad kan zijn. Ook het proces van

het vwo aan de orde komen. Termen als gemeenschappe-

symbiose kan worden betrokken.

lijke voorouder, homologe ontwikkeling, mutatie, etc. zijn daar dan aan de orde. In het biologieonderwijs is geen

De vraag ‘hoe kan opeens een mens ontstaan’ is in het

plaats voor schepping en intelligent design (ID) omdat de

evolutie-onderzoek niet aan de orde. Wel dat het genoom

schepping niet uitgaat van een natuurwetenschappelijke

van de mens 1,23 tot 3,00% afwijkt van dat van de

benadering en ID op niet natuurwetenschappelijke wijze

chimpansee. Dat lijkt heel wat, maar 97% is hetzelfde.

met een conclusie komt die buiten het bestudeerde ligt.

Stamt de mens af van de chimp? Nee, ze hebben een

Biologen hechten aan biologie als natuurwetenschap,

gemeenschappelijke voorouder.

waarbij het bewijs van de waarneming moet komen. Dat

PAGINA 6

is kort door de bocht de meest voorkomende gedachte

Wel eens gehoord van endosymbiose? Evolutie in uit-

over evolutie en biologieonderwijs.

voering noemen sommige biologen dat. Prachtige

THEMANUMMER 3

>


DE BIOLOOG DRS. LEEN VAN DEN OEVER IS DIRECTEUR VAN HET NEDERLANDS INSTITUUT VAN BIOLOGEN (NIBI, DE BEROEPSVERENIGING VAN BIOLOGEN) TE UTRECHT. HIJ IS LID VAN DE COMMISSIE DIE DE KOMENDE VIJF JAAR EEN NIEUW EXAMENPROGRAMMA ONTWIKKELT VOOR BIOLOGIE.

samenwerking tussen waarschijnlijk vroeger vrijlevende fotosynthetiserende1 cellen en grotere cellen. Wellicht het

wetenschap is overigens niet gevrijwaard van dogmatici die

begin van de tak van de landplanten.

wetenschappelijk debat gebeurt, daagt dat uit en stimuleert

Homologe ontwikkeling? Kijk naar het oog van een

het tot beter kijken, beter meten en beter weten.

elkaar te vuur en te zwaard bestrijden. Zolang dit in het

zoogdier en dat van de inktvis, maar ook, en dat vergeten we heel vaak, naar planten en hun reactie op bijvoorbeeld

Hoe krijgen we deze onstuimige zoektocht nu geplaatst

droogte. Euphorbia en de Cactus volgen soortgelijke

in het onderwijs voor 4 tot 18 jarigen....?

strategieën. Er is veel tijd nodig om evolutie goed te behandelen en Zijn er reeksen van kenmerktransformatie te vinden?

binnen het onderwerp evolutie zijn voldoende actuele

Jazeker, in houtige gewassen werd jarenlang uitgegaan

vragen. Tijd daaraan besteden lijkt zeer zinvol als de

van een opvolging van tracheiden naar vezeltracheiden

leerling wil weten hoe de ontwikkeling van de huidige

naar libriformvezels. Die reeksen staan overigens niet

diversiteit is verlopen en als de leerling dieper wil door-

vast, is mij gebleken in de familie van de Olacaceae. Als

dringen in de leer van het leven. Evolutie leert vormen-

alle kenmerken daar op een rij worden gezet moet de

rijkdom begrijpen maar geeft ook mogelijkheden voor

vezelvorm een paar keer zijn ontstaan (of anders tot

gericht onderzoek in de gezondheidszorg, planten-

expressie zijn gekomen) in de familie.

veredeling, gewasbescherming en noem maar op. Een

Wetenschappelijk debat stimuleert beter kijken, meten en weten

goede behandeling vraagt kennis van (moleculaire) Met het beschikbaar komen van DNA-onderzoek worden

genetica tot ecologie, een zekere capaciteit om abstract

steeds meer verbanden gelegd tussen soorten.

te denken en een kritische blik van de leerling. Zo maar

Verschillen, maar zeker ook overeenkomsten worden

beginnen aan evolutie lijkt dus niet gewenst. Echte

steeds duidelijker. Verklaringen voor soortvorming ook. De biologie legt de verbanden in fylogenetisch2 onder-

diepgaande behandeling van evolutie lijkt alleen te kunnen in de bovenbouw havo-vwo.

zoek heel strak vast, inclusief de waarschijnlijkheid. Daarbij wordt bediscussieerbaar aangegeven van welke

Wat kan wel in de rest van het onderwijs….?

keuzen men uitgaat. Op de basisschool kunnen leerlingen kennis maken met Is het evolutie-onderzoek af….?

de vormenrijkdom in de natuur. Spinnen, honden, mensen, bloemen. Vanaf groep 1 is het al mogelijk om kenmerken

Nee natuurlijk niet.

te observeren. In de hogere groepen is sorteren zeker een

Er is gelukkig volop discussie over kenmerken, soort-

optie. Het begin van de indeling van het planten- en

[1] Fotosynthese: vorming van kool-

vorming (moet dat per definitie door het niet meer in

dierenrijk kan worden gemaakt. Misschien is met micros-

hydraten uit koolzuur en water

contact komen van populaties door een fysieke scheiding,

copen in de klas (die zouden er eigenlijk moeten zijn voor

[2] Fylogenese: ontwikkeling van

of kan het ook in hetzelfde gebied?). Juist die discussies

groep 7 en 8) een begin te maken met micro-organismen,

organisme als soort.

leiden tot begrip van het proces, want dat is wat we

eigenlijk de grootste groep op aarde. Genetica zal blijven

eigenlijk willen doorgronden. Ook de evolutionaire

hangen bij wie lijkt op wie en heeft het gevaar van

Vervolg op pagina 8

PAGINA 7

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005


misconceptie levensgroot in zich. Veel primaire genetica

met verschillende benaderingen van waarheid, met

gaat over één kenmerk wat verandert door één wijziging

dogmatiek en met verhalen en poëzie.

in het erfelijk materiaal. Zie de proeven van Mendel. De hele werkelijkheid is echt complexer.

In reformatorische kringen hoor ik wel eens andere verhalen over de plaats van de schepping. Ook de PKN-

Het ontstaan van leven is een levensvraag van

De onderbouw en het hele vmbo kunnen werken aan

ouderlingen die bij mij thuis komen gaan stevig voor de

praktische voorbeelden van de resultaten van evolutie.

letterlijkheid van Gods onfeilbare woord. De creationisten

Met een beetje aansprekende contexten is ook primaire

in de VS en elders zijn zelfs militant. Die benadering zou

genetica uit te leggen. Het werkelijke benul dat er op

ik zo ver mogelijk weg willen houden van het biologie-

aarde een miljarden jaren durend experiment van leven

onderwijs. De benadering doet afbreuk aan het geloven

plaatsvindt is lastig, maar een poging waard. Fossielen

zelf is mijn stellige overtuiging.

kunnen naast de levende vormen rijkdom prima effecten hebben.

Hoe gaat alles samen in de leerlijn….?

En de Schepping en Intelligent Design dan….?

Eerlijk gezegd weet ik dat wel voor leerlingen vanaf een

jongeren jaar of 14. Die kun je de diverse ideeën en gedachteDe schepping is voor veel leerlingen ook een actueel

werelden naast elkaar laten zetten in vakken levensbe-

verhaal en intelligent design nu even ook. Het moet dus

schouwing, maatschappijleer en inderdaad ook voor een

een plaats krijgen in het onderwijs. Daar heeft de minister

deel in biologie. Voor een project evolutie en levens-

best gelijk in, maar meer omdat ze ook minister is van

beschouwing behoeft geen enkele school zich te

Cultuur. Ik heb in de bijdrage van Van Heijst (zie elders in

schamen. Het gaat toch om onze culturele wortels en onze

dit blad) gelezen hoe hij om gaat met het scheppings-

ook cultureel bepaalde vorderingen in de wetenschap.

verhaal. Op deze wijze vertaald, zijn het uitgangspunten

PAGINA 8

die in de buurt van biologieonderwijs een plaats kunnen

Voor leerlingen van de basisschool weet ik het niet. Ik

hebben, zeker als je dat vanuit de context van de leerling

heb aangegeven wat er met betrekking tot evolutie zou

beredeneert. Het ontstaan van leven is nu eenmaal een

kunnen. ID lijkt me niet aan de orde, maar de schepping

levensvraag waar ook jongeren mee bezig zijn. Het is

is dat zeker op veel bijzondere scholen natuurlijk wel. We

daarnaast heel belangrijk dat leerlingen uiteindelijk weten

moeten ons afvragen of de positionering van God in de

om te gaan met cultuurhistorische waarden, met filosofie,

basisschool: God is goed, God heeft alles gemaakt, God

THEMANUMMER 3

>


zorgt voor je, niet meer vragen oproept dan nodig is.

dilemma’s van vroeger toen de zon nog om de aarde

Waarom heeft God dan dieren gemaakt die elkaar opeten,

draaide en de aarde nog plat was, vaak in het voordeel

waarom zorgt God niet voor opa die bijna dood gaat,

van de natuurwetenschap zijn beslist. Genetisch modi-

waarom heeft God muggen gemaakt? Om maar wat te

ficeren kan al en binnen 10 jaar wordt door mensen de

noemen. Of het uit elkaar houden van de wereld van de

eerste levende cel uit onderdelen geconstrueerd. Een

biologie en de theologie hier de oplossing is weet ik niet.

nieuwe werkelijkheid dient zich aan en vraagt om een

Wat ik wel weet is dat we een onderwijskundig probleem

veel diepere basis voor geloven dan ooit. De sommen

hebben op te lossen. Hoe? Dat moesten we maar eens

die evolutiebiologen maken, tonen voor evolutionaire

onderzoeken. Evolutie is daarbij een natuurweten-

processen een mate van waarschijnlijkheid aan; het

schappelijk denkraam, God is geen sinterklaas en het

aantonen van een schepper hoort daar niet bij.

eind van een ID-rekensom is niet de stelling dat het dan

Evolutieonderwijs trachten te verbieden, zoals in de VS,

wel een idee van een hogere macht zal zijn.

lijkt me uit den boze. Ik zou de leerling wel willen laten

We moeten onderzoeken en kijken hoe leerlingen van alle

kennismaken met kentheoretische aspecten. Op havo en

niveaus en gezindten er uit komen. De Commissie

vwo gaat dat lukken. Voor het vmbo weet ik dat nog niet.

Vernieuwing Biologie Onderwijs laat op z’n minst de

In de basisschool moeten we zeker bezig zijn met de

leefwereldcontext evolutie en religie uitwerken voor de

diversiteit. Of het erg is om daar te zeggen dat God alles

bovenbouw havo en vwo. Dat gebeurt volgens de

heeft geschapen, weet ik niet. Ik zou er zelf voorzichtig

concept-activiteit-context benadering zoals die is

mee zijn.

Een nieuwe werkelijkheid dient zich aan

beschreven in het boekje ‘Vernieuwd biologieonderwijs van 4 tot 18 jaar’. Nu het moeilijkste stuk nog: het vmbo

Conclusies over Evolutie, Schepping en ID….?

en de basisschool. Evolutie graag volledig behandelen en overal in het Hoe komen we er voorlopig uit….?

onderwijs waar het kan. Evolutie behandelen als belangrijkste biologische (natuurwetenschappelijke)

Geef goed les over evolutie waar dat kan. Laat de

hypothese. Schepping heeft zeker cultuurhistorisch een

schepping ook maar op de leerling inwerken, laat ze maar

plaats. De behandeling van het scheppingsverhaal is

lezen wat er staat en gevoel krijgen bij hoe God zich naar

afhankelijk van de mate van letterlijkheid van de tekst in

mensen keert. Laat ze ook zien dat dat van een andere

verband met biologie. Creationisme (en ID) houden we

benadering uitgaat dan de biologie, laat ze zien dat de

verre van biologie. PAGINA 9

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

Hoe lees je de Bijbelse scheppingsverhalen? EUGÈNE VAN HEIJST

Een revival van het idee van Intelligent Design heeft in Nederland weer veel stof doen opwaaien, met name rond de vraag: “Is schepping een van de kerndoelen bij biologie?” In deze bijdrage wil ik als rooms-katholiek priester en als wetenschapper (wiskundige) deze vraag benaderen vanuit de Bijbel, de theologie en enkele kerkelijke documenten van het Vaticaan.

1

BIJBEL

waarin die staat, afhankelijk van het genre van het boek. Dit geldt ook voor de Bijbel. Enerzijds moet men de

De Bijbel is het fundamentele uitgangspunt voor het

context van de betreffende passage kennen en anderzijds

christelijk geloof; het is hun heilig boek. Of beter gezegd,

vraagt iedere tijd om de teksten opnieuw te interpreteren.

het is een verzameling van heilige boeken. En wel een

Maar de Bijbel is en blijft het Woord van God en moet

bonte verzameling, want de boeken zijn duizenden

niet gebruikt worden als buikspreker voor mijn eigen

jaren oud, ze zijn uit verschillende tijden en bevatten

ideeën. Zodoende zijn er in de loop der tijd verschillende

veel verschillende genres en ze hebben verschillende

exegetische methodes ontwikkeld. Exegese (Bijbeluitleg)

auteurs, elk met hun eigen karakter, kwaliteiten,

is een wetenschap; je kunt niet zomaar alles uit de Bijbel

beperktheden en

halen omdat het er staat maar het moet steeds

cultuur.

verantwoord geïnterpreteerd worden.

Onfeilbaar en interpretatie

Bovendien is er niet slechts één uitleg van een Bijbeltekst.

De Bijbel wordt door de christenen gezien als

De Joden zeggen dat elke Bijbeltekst 99 interpretaties

‘Woord van God’ en is als zodanig geïnspireerd

Figuur 1. Overeenkomst of verschil

heeft en de honderdste is die van de Messias.

tussen theologie en natuurweten-

door God en dus onfeilbaar. Maar hoe moeten we

schap?

Bijbelteksten verstaan, want als we de Bijbel lezen dan

Pauselijke Bijbelcommissie

komen we in het Oude Testament teksten tegen als:

In 1994 publiceerde de Pauselijke Bijbelcommissie het

>

De vrouw is geschapen uit de rib van de man

document De interpretatie van de Bijbel in de kerk. Hierin

(Genesis 3,21-25).

wordt niet expliciet over de eerste drie hoofdstukken van

>

Twee mannen die gemeenschap met elkaar hebben

Genesis gesproken, maar wel over het fundamentalisme.

moeten gestenigd worden (Leviticus 20,13).

“De fundamentalistische wijze van Bijbellezing gaat uit

>

De haas is een herkauwer (Leviticus 11,6).

van het beginsel dat de Bijbel, als geïnspireerd Woord van God en vrij van alle dwaling, tot in alle details

Als ik ergens lees ‘mijn vrouw is een rode bloem’ hoe

letterlijk gelezen en geïnterpreteerd moet worden.

moet ik die zin verstaan? Als ik dit lees in een gedichten-

Maar onder ‘letterlijke interpretatie’ verstaan zij een

[1] Pauselijke Bijbelcommissie,

bundel dan vind ik dat de schrijver hiervoor de Nobelprijs

bekrompen interpretatie waarbij men zich strikt aan de

‘De interpretatie van de Bijbel in de

zou kunnen krijgen. Als ik het lees in een biologieboek dan

letter houdt, dat wil zeggen een interpretatie die iedere

kerk’, in: Kerkelijke documentatie,

kan de schrijver zijn Nobelprijs beter inleveren. Dus de

Utrecht 1994, p. 26.

interpretatie van die ene zin is afhankelijk van de context

poging om de Bijbel te verstaan, rekening houdend met zijn historische groei en ontwikkeling, afwijst.”1

PAGINA 10

THEMANUMMER 3

>


DE THEOLOOG DR. EUGÈNE VAN HEIJST SSS IS WISKUNDIGE EN THEOLOOG. ZIJN STUDIE THEOLOGIE RONDDE HIJ AF IN DE RICHTING VAN FUNDAMENTELE THEOLOGIE OVER HET VRAAGSTUK: ONTMOETING TUSSEN NATUURWETENSCHAP EN THEOLOGIE. IN 1993 IS HIJ INGETREDEN IN DE CONGREGATIE VAN HET HEILIG SACRAMENT, WAARNA IN 1998 ZIJN WIJDING TOT PRIESTER VOLGDE. THANS IS HIJ RECTOR VAN DE BEGIJNHOFKAPEL TE AMSTERDAM.

Deze fundamentalistische wijze van Bijbellezing wordt

>

In het eerste scheppingsverhaal schept God door te

door de Pauselijke Bijbelcommissie duidelijk afgewezen

spreken en in het tweede verhaal schept God door te

omdat het gebaseerd is op een ‘onbijbelse ideologie’:

kleien.

>

“Ze weigert rekening te houden met het historische

>

andersom is.

onmogelijk om de waarheid van de menswording in heel haar omvang te aanvaarden.” >

“Het weigert aan te nemen dat het onder goddelijke inspiratie op schrift is gesteld door schrijvers die

>

In het eerste verhaal worden eerst de dieren geschapen en dan pas de mens, terwijl dit in het tweede

karakter van de Bijbelse openbaring en dat maakt het

>

Bovendien is de naam die voor ‘God’ gebruikt wordt verschillend: in het eerste ‘Elohim’ en in het tweede ‘Adonai’ (JHWH).

mensen waren met beperkte vermogens en

Hier is al te zien dat in de Bijbel de verhalen elkaar kun-

mogelijkheden.”

nen tegenspreken als men ze letterlijk opvat. Bijbelteksten

“Het fundamentalisme benadrukt dan ook ten

moeten geïnterpreteerd worden en hieronder geef ik twee

onrechte de onfeilbaarheid van details in Bijbel-

voorbeelden; uit elk scheppingsverhaal één.

teksten, met name wat historische feiten en veronder-

>

stelde wetenschappelijke waarheden betreft.”

Het eerste scheppingsverhaal in zeven dagen

“Ook heeft het fundamentalisme de neiging zeer

Het eerste scheppingsverhaal gaat over zeven opeenvol-

beperkte standpunten in te nemen. Het beschouwt

gende dagen. Als er bij de Joden over zeven opeenvol-

een oude voorbije kosmologie als werkelijkheid

gende dingen gesproken wordt dan zit de climax in het

omdat deze zo in de Bijbel gevonden wordt.”

zevende! Maar op de zevende dag gebeurt er niets!

Aan het einde van het eerste scheppingsverhaal lezen we

2

INTERPRETATIE VAN GENESIS 3

(Genesis 2,2-3): 2a “Op de zevende dag bracht God het werk dat Hij

Twee verschillende scheppingsverhalen Genesis is het eerste Bijbelboek en hierin wordt in de eerste hoofdstukken over de schepping gesproken. Of beter

verricht had tot voltooiing. 2b Hij rustte op de zevende dag van al het werk dat Hij verricht had.

gezegd, er staan twee verschillende scheppingsverhalen

3a God zegende de zevende dag en maakte hem heilig,

in. Het eerste is de schepping in zeven dagen. Op zes ach-

3b want op die dag rustte God van al het werk

tereen volgende dagen spreekt God en alles ontstaat. Op

3c dat Hij scheppend tot stand had gebracht.”

de zevende dag rust Hij van wat Hij gemaakt heeft. In het tweede verhaal schept God de mens (Adam) uit aarde en

Het getal zeven geeft een volheid en totaliteit weer; hier

blaast hem de levensadem in. Later wordt de vrouw (Eva)

betekent het dus dat de gehele schepping voltooid is; (dit

geschapen uit de rib van de man. Dit zijn twee verschil-

wordt nog eens onderstreept doordat de verzen 2a, 2b en

lende verhalen en het is niet zo dat het tweede verhaal

3a in het Hebreeuws uit steeds zeven woorden bestaan).

een uitvergroting van de zesde dag van het eerste verhaal

Hierdoor kan God dus ophouden met werken omdat het

is! Er zijn verschillen tussen de verhalen.

werk dat Hij heeft gemaakt voltooid is. Zien we dan God

Vervolg op pagina 12

PAGINA 11

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005


uitrusten van al het werk omdat Hij zo moe geworden is;

>

Het gaat in tegen de omringende volkeren die zon en

zittend in een tuinstoel in het hof van Eden, genietend

maan als goden vereren en hier wordt gezegd dat dit

van een koele avondbries, terwijl de wereld voorttolt?

lichten zijn die de God van Israël gemaakt heeft.

Dit beeld wordt ook ‘deïsme’ genoemd en is vaak

>

Het geeft geen historische gebeurtenissen weer, in

geïllustreerd met een mechanische klok: God heeft de

tegenstelling tot wat het creationisme zegt (namelijk

wereld als een klok in elkaar gezet, heeft de slinger een

dat de schepping letterlijk gegaan is zoals in de Bijbel

zetje gegeven zodat alles vanzelf verdergaat en heeft

neergeschreven is).

zichzelf teruggetrokken van de wereld. Positie van de vrouw in het tweede scheppingsverhaal

De zevende dag duurt voort

Maar als we de verzen 2 en 3 nog eens goed bekijken,

In het tweede scheppingsverhaal wordt de vrouw

dan blijkt dat vers 3a ingeklemd wordt door verzen met

geschapen uit de rib van de man en wordt er over de

de elementen: voltooien, ophouden, werk. Vers 3a springt

vrouw gesproken als een ‘hulp die bij de man past’

eruit wat betreft positie (het staat in het midden) en

(Genesis 2,18). De vraag is hoe deze tekst uitgelegd kan

thema: God zegent. Dus niks geen uitrusten in een

worden. Vaak werd het begrepen dat de vrouw een hulpje

hof-van-Eden-tuinstoel, maar werken. Ander werk

van de man is. Maar als we kijken hoe in het Oude

weliswaar, maar noodzakelijk werk.

Testament het woord ‘hulp’ gebruikt wordt, dan zien we

Als God zijn zegenende handen van de wereld af zou

een heel ander beeld, want dit woord wordt vaak voor

wenden, dan vergaat alles weer tot stof, tot chaos. Hij

God zèlf gebruikt, zoals: “Ik sla mijn ogen op naar de ber-

houdt de wereld in zijn hand en zegent het. De zevende

gen, van waar komt mijn hulp? Mijn hulp komt van de

dag duurt nu nog altijd voort en God blijft zegenend met

Heer die hemel en aarde gemaakt heeft.” (Psalm 121,1-2)

de wereld bezig. Zegenen (in de Griekse vertaling staat er

Dus het woord ‘hulp’ heeft te maken met iemand die hulp

het werkwoord eulogeo) heeft als grondbetekenis: posi-

geeft, meestal God zelf, zonder wie de ander geen stand

tief spreken over, roemen, prijzen. Vanuit dit perspectief

kan houden. Het gaat om een kameraad en een tegen-

heeft God in de zes voorgaande dagen de wereld al

over, een volwaardige tegenhanger van de mens.

gezegend want Hij heeft steeds gezegd dat het ‘goed’ is. Een rabbijn zei hierover het volgende: “Als de vrouw Waar gaat dit eerste scheppingsverhaal dan over?

geschapen zou zijn uit een stuk uit het hoofd van de man

>

Alles staat als geschapene ten opzichte van God.

dan zou ze boven de man staan, als de vrouw geschapen

>

God heeft alles bewust in het bestaan geroepen en

zou zijn uit een stuk uit de voet van de man dan zou ze

het was geen ongelukje.

onder de man staan, maar omdat ze geschapen is uit de

>

Het gaat over de mens in het licht van zijn

rib van de man zijn ze gelijkwaardig.”

Figuur 2. Visualisatie van de onder-

Godsrelatie; zo is hij beeld en gelijkenis van God. En

Dus je moet op de grond van dit verhaal niet in het

liggende wereldbeelden bij het eerste

het gaat over de relatie van de mens met zichzelf, met

lichaam van de man gaan zoeken of hij een rib kwijt is

scheppingsverhaal en de moderne

de ander en met de wereld.

geraakt, maar hoe de huidige verhouding tussen man en

wetenschap.

vrouw is en in hoeverre God hierbij een plaats heeft.

Wereldbeeld De Bijbel bevat een bepaald kosmologisch wereldbeeld dat weergegeven is in figuur 2: een platte aarde met een kaasstolp met zon, maan en sterren etc. In de Geloofsbelijdenis wordt er van Jezus gezegd dat Hij is ‘nedergedaald ter helle’ en ‘opgestegen ten hemel’. Deze bewegingen passen binnen dit wereldbeeld. Maar dit is niet hèt wereldbeeld van de Bijbel. In de Bijbel gaat het om de relaties tussen vier grootheden: God, jezelf, de medemens en de natuur. Hierop willen de Bijbel en het geloof een antwoord geven en ze gebruiken daarbij een model van de wereld uit die tijd. Maar dit model is geen essentieel onderdeel van de Bijbel of het geloof. PAGINA 12

THEMANUMMER 3

>


Ook in onze Nederlandse taal gebruiken we nog steeds

Wetenschap spreekt over de natuur en verklaart ‘hoe’

uitdrukkingen die vertrekken vanuit een verouderd

dingen zijn en de theologie spreekt over de bovennatuur

concept, zoals:

en verklaart ‘waarom’ dingen zo zijn. Zo kunnen er dus

>

geen conflicten tussen theologie en wetenschap ontstaan.

Ik wil met jou vanavond op het strand naar de zonsondergang kijken. (De zon gaat niet onder, maar

>

omdat de aarde draait lijkt het vanuit mijn perspectief

DIALOOG > er kan ook een indirecte interactie plaats-

alsof de zon ondergaat.)

vinden tussen theologie en wetenschap over grenskwes-

Bij een zaadlozing komt het sperma van de man in de

ties of over de gebruikte methoden door elk van hen.

vrouw. (Zaad bevat het volledig aantal chromosomen

>

en zodoende speelt de vrouw dan alleen de rol van

INTEGRATIE > hier is een meer directe relatie tussen

goede aarde waarin het zaad kan ontkiemen. Maar nu

beiden, waarbij wetenschappelijke theorieën invloed heb-

zeggen we dat zowel de zaadcel als de eicel de helft

ben op theologische concepten zoals het herformuleren

van het aantal chromosomen bezit en dus is wat de

van doctrines en andersom. Of beiden komen tot een

man bezit geen zaad in de eigenlijke zin van het

systematische synthese en formuleren gezamenlijk een

woord.)

samenhangend wereldbeeld.

Kiezen tussen Adam of aap?

De radiozender werd uit de ether gehaald. (Ether werd als een hypothetische middenstof die de

Wetenschap en religie gescheiden?

hele wereldruimte doordringt geïntroduceerd, maar

Deze vierdeling van Barbour ziet men terug in verschil-

dit is nu achterhaald.)

lende standpunten met betrekking tot de schepping.

Als mensen deze zinnen gebruiken, worden ze niet beoor-

Conflict: het creationisme gaat ervan uit dat je moet

deeld op een verouderd concept dat eronder zit maar op

kiezen tussen ‘Adam of aap’ (de titel van een tv-uitzending

de inhoud van hun boodschap. Dit moet net zo zijn als er

van de EO in 1977).

gesproken wordt over schepping, want hierbij gaat het niet om een kosmologisch wereldbeeld maar om een

Onafhankelijk: kardinaal Joseph Ratzinger (de huidige

theologisch wereldbeeld.

paus Benedictus XVI) heeft jaren geleden in een interview gezegd: “Natürlich gibt es zwischen Wissenschaft und Glaube immer wieder Zusammenstöße, aber sie kon-

3

VERHOUDING GELOOF EN WETENSCHAP

kurrieren nicht grundsätzlich miteinander, sie antworten

[2] I.G. Barbour, ‘Ways of relating sci-

ja nicht auf die gleichen Fragen. Der Wissenschaft geht es,

ence and theology’, in: R.J. Russell,

De vierdeling van Barbour

etwas vereinfachend gesagt, um das Funktionieren der

W.R. Stroeger en G.V. Coyne (red),

Er is een grote verscheidenheid in de meningen over

Dinge. Im Glauben geht es um die Frage, wozu eigentlich dies ganze da ist.”3

Physics, philosophy an theology: a

de relatie tussen theologie en wetenschap. Volgens de theoloog en fysicus I.G. Barbour zijn er 4 manieren waar-

common quest for understanding, (Vatican City State 1988), p. 21-48.

op theologie en wetenschap met elkaar om kunnen gaan: conflict, onafhankelijkheid, dialoog en integratie2 ;

Dialoog: paus Johannes Paulus II heeft in 1987 een

[3] Interview met kardinaal Joseph

toespraak gehouden omdat het 300 jaar geleden was dat

Ratzinger in: Focus nr. 52, (21.

(natuurlijk kun je niet alle standpunten in vier hokjes

Newton zijn Principia Mathematica publiceerde. Hierin

Dezember 1996, München), p. 146.

stoppen en zijn er ook andere indelingen mogelijk, maar

sluit hij aan bij ‘dialoog’ als hij zegt: “What is critically

[4] Toespraak van Johannes Paulus II

deze vierdeling neem ik hier als uitgangspunt).

important is that each discipline should continue to

ter gelegenheid van de drie-

enrich, nourish and challenge the other to be more fully

honderdste verjaardag van het

what it can be and to contribute to our vision of who we are and who we are becoming.”4 “Science can purify

boek ‘Philosophiae Naturalis

religion from error and superstition; religion can purify science from idolatry and false absolutes.”5

In: R.J. Russell, W.R. Stroeger en G.V.

CONFLICT > Theologie en wetenschap zoeken naar kennis die op een vaste basis gefundeerd is: voor de wetenschap is dit de basis van logica en voor de theologie de basis van de onfeilbare Bijbel. Beiden doen verschillende uitspraken over dezelfde werkelijkheid en men moet hieruit een keuze maken.

Principia Mathematica’ van Newton.

Coyne (red), John Paul II on science and religion; reflections on the new

Integratie: voor ‘integratie’ kan men bijvoorbeeld Teilhard

view from Rome, (Vatican City

de Chardin lezen, maar daar ga ik nu niet op in vanwege

State 1990), p. M7.

ONAFHANKELIJKHEID > theologie en wetenschap

de lengte van dit artikel. Mijn eigen standpunt is een

[5] Ibidem, p. M13.

zijn onafhankelijk en autonoom. Elk doet uitspraken over

soort combinatie van ‘onafhankelijk’ en ‘dialoog’: er is

zijn eigen gebied en gebruikt hiervoor eigen methoden.

zeker een onafhankelijkheid tussen theologie en weten-


PAGINA 13

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005


schap omdat ze verschillende vragen beantwoorden: men

duidelijk dat de katholieke identiteit essentieel is voor het

kan ruwweg zeggen dat de wetenschap antwoord geeft

onderwijs, als hij schrijft: “Een gevolg van de détradi-

op de ‘hoe’-vraag (op welke manier gebeuren de dingen?)

tionalisering is immers dat in de katholieke meerderheids-

en theologie op de ‘waarom’-vraag (is er een bepaalde

school de spanning tussen de katholieke identiteit en de

betekenis, zit er een doel achter wat we waarnemen?).

feitelijke levensbeschouwelijke pluraliteit onder leerlingen,

Deze ‘hoe’-vraag en ‘waarom’-vraag zijn verschillend,

ouders en leerkrachten steeds groter wordt. Alle betrok-

maar ze vertrekken vanuit dezelfde waarneming en

kenen in het onderwijsgebeuren delen in toenemende

ervaring en dus hebben ook hun antwoorden een

mate in de oriënteringsloosheid van de zich pluraliserende

bepaalde relatie tot elkaar. Zo zijn de vragen dus NIET

samenleving en zijn op levensbeschouwelijk vlak niet lan-

totaal onafhankelijk van elkaar en ze kunnen, ja, zelfs

ger automatisch de vertegenwoordiger van de collectieve

moeten, met elkaar in dialoog gaan.

katholieke identiteit. Het mag dan ook niet verwonderen dat pogingen ondernomen worden om, enerzijds, deze katholieke identiteit, al dan niet massief, te herbevestigen,

4

SCHEPPING ALS KERNDOEL BIJ DE BIOLOGIE?

anderzijds te zoeken naar een nieuw profiel voor de katholieke school in de plurale samenleving.”6

De NKSR is voorstander van ‘meer identiteit in en via de zaakvakken’ en daarom is ons de vraag voorgelegd “of

De leerlingen zitten, met name in de pubertijd, met vele

- gedacht vanuit de leerling - de onderlinge samenhang

vragen rond God, leven, zingeving, relaties etc. Daarom is

binnen en tussen onderdelen van het curriculum gediend

het goed dat deze vragen expliciet in het curriculum aan

is met de ontwikkeling van vakoverstijgende, longitu-

bod komen en niet alleen bij godsdienstonderwijs, maar

dinale leerlijnen; te beginnen met het onderwerp dat zich

ook in andere vakken zoals biologie. Zo schreef Monic

hiertoe wellicht bij uitstek leent: de behandeling van

Slingerland in Trouw over de katholieke identiteit bij het

evolutie, ontwerp en schepping.” Volgens mij zijn het

nieuws: “Tijdens het mediadebat riep Martijn van Dam,

twee verschillende vragen of vakoverstijgende leerlijnen

een jong kamerlid: ‘Wat moet een jongere van nu met

wenselijk zijn en in hoeverre de schepping tot de kern-

een katholieke duiding van het nieuws?’ Ik zou zeggen: de

doelen van de biologie hoort. Of beter gezegd: ik denk dat

katholieke omroep laat zien dat de mens meer is dan een

er juist een verkeerd voorbeeld gekozen is om te spreken

calculerend individu en een concurrentieobject. De KRO

over vakoverstijgende leerlijnen door te vertrekken vanuit

laat zien dat je er mag zijn, ook als je niet zo’n sterk

de discussie of schepping tot de kerndoelen van de

individu bent. Dat lijkt me voor jongeren een weldadige

biologie hoort. Gezien de vorige hoofdstukken sta ik positief tegenover het eerste en negatief tegenover het

duiding van het nieuws. Het heeft te maken met bejegening, met omgangsvormen.”7 Zo is het ook met

laatste. Ik wil hierop ingaan met enkele stellingen.

de katholieke identiteit op school: bepaalde aspecten en waarden lichten op in de vakinhouden.

STELLING 1: DE KATHOLIEKE IDENTITEIT BEHOORT OP DE

STELLING 2:

SCHOOL DUIDELIJK(ER) NAAR VOREN TE KOMEN.

WETENSCHAP BEHOORT OP DE SCHOOL KRI-

Ik ben niet rechtstreeks betrokken bij lesprogramma’s op

TISCH ONDERWEZEN TE WORDEN.

katholieke scholen, maar ik spreek wel regelmatig jonge

Het is goed dat de leerlingen weten hoe theorieën

ouders die hun katholieke kinderen naar protestantse

ontstaan, dat deze ook gebaseerd zijn op bepaalde

scholen sturen omdat daar het christelijk geloof

modellen, dat allerlei aspecten nog niet verklaard zijn en

duidelijker naar voren komt. Zodoende hebben sommige

dat theorieën steeds weer bijgesteld moeten worden op

katholieke scholen, mijns inziens, nog een inhaalslag te

grond van experimenten. Dus het gebouw van de weten-

[6] Lieven Boeve,

doen om de r.-k.-identiteit duidelijk gestalte te geven.

schap bestaat uit een stelsel van hypothesen, die steeds

Godsdienstonderricht op school als

Het is natuurlijk zo dat we niet meer in een christelijk,

getoetst en bestreden kunnen en moeten worden door

oefenplaats? Achtergronden bij het

maar in een multicultureel en multireligieus land wonen.

middel van experimenten. Dit proces heeft in de loop der

nieuwe leerplan S.O., in Collationes

Met mijn stelling wil ik niet pleiten om te vervallen in een

eeuwen een aantal theorieën opgeleverd die zeer bruik-

29 (1999), p. 287-311.

soort fundamentalisme maar om de leerlingen een

baar zijn om de wereld om ons heen te kunnen begrijpen.

[7] Monic Slingerland in: Trouw 20

oriëntering voor hun leven mee te geven. Lieven Boeve

Deze theorieën zijn dus ‘waar’ in de zin dat er zo vaak is

oktober 2005, p. 5 (Verdieping).

(docent Dogmatische theologie, K.U. Leuven) vindt

geprobeerd om ze te toetsen, dat er geen of weinig

PAGINA 14

THEMANUMMER 3

>


vanuit jouw persoonlijke relatie met God, want het fundament van het christelijk geloof is niet een boek, is niet een leer, maar is een Persoon. Twan Brouwers spreekt in zijn bijdrage zowel over een ‘weerbaarheid tegen naïeve denkbeelden over geloof en wetenschap’ alsook over een ‘religieus engagement’.

STELLING 3: SCHEPPING HOORT NIET THUIS BIJ DE KERNDOELEN VAN DE BIOLOGIE. In hoofdstuk 1 ben ik ingegaan hoe je de Bijbel kunt interpreteren zonder te vervallen in fundamentalisme. De Bijbel is het Woord van God maar het blijft een boek dat om interpretatie vraagt. Hoe kun je, trouw aan de Bijbel en aan God, antwoorden vinden voor deze tijd? In hoofdstuk 2 ben ik expliciet ingegaan op de twee scheppingsverhalen die in de Bijbel staan. Ik heb aangegeven dat je deze niet moet opvatten als een beschrijving van historische gebeurtenissen maar als beschrijving van de relaties tussen God, ikzelf, mijn naaste en de wereld. In hoofdstuk 3 blijkt dat er in de roomskatholieke kerk ruimte gemaakt wordt voor een dialoog tussen geloof en

Vragen rond

wetenschap, want we kunnen veel van elkaar leren.

zingeving kunnen Uit dit alles moet ik concluderen dat schepping niet thuis hoort bij de kerndoelen van de biologie. Het gevaar

bij biologie aan

bestaat toch dat dit gepresenteerd wordt als een alternatief voor de evolutie, dus dat men gemakkelijk vervalt

bod komen

in een of andere vorm van creationisme. Om de scheppingsverhalen goed te kunnen begrijpen, hoort hierbij exegese, Bijbeluitleg, en dit kan men moeilijk van een bioloog verwachten. Ook aspecten van God als oorsprong van alles of de relatie van mens tot God kunnen moeilijk tijdens de biologie aan bod komen.

Maar wel kunnen aspecten die met schepping te maken hebben naar voren komen zoals rentmeesterschap. En in redenen zijn om aan te nemen dat ze niet kloppen.

het kader van vakoverstijgende leerlijnen bij biologie

Zodoende is een theorie waar zolang het werkt. René van

kunnen bijvoorbeeld vragen rond zingeving en mens-

Woudenberg gaat in zijn bijdrage hier dieper op in. Dit

beeld aan bod komen of ethische vragen rond abortus,

soort vragen komen aan bod bij ANW en hier wordt ook

euthanasie, in vitro fertilisatie, klonen van dieren en

de dialoog tussen wetenschap en religie zichtbaar

mensen en seksualiteit. Zo kan er bijvoorbeeld rond

gemaakt.

seksualiteit niet alleen ingegaan worden op de biologische kant ervan of op het voorkomen van zwanger-

Parallel hieraan moet ook de Bijbel op school ‘kritisch’

schap, maar ook op aspecten als verantwoordelijkheid en

onderwezen worden. Het is en blijft het Woord van God

respect voor elkaar. En bij mensbeeld kan men ingaan op

en kan niet worden afgedaan als een belangrijk cultuur-

de zorg voor de zwakkeren versus ‘survival of the fittest’.

historisch boek met verhalen. Maar dat boek vraagt wel

Beide vakgebieden (geloof en wetenschap) zijn funda-

om een interpretatie waarbij je behoort te vertrekken

menteel nodig voor een gezonde opvoeding en vorming PAGINA 15

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

Evolutie en schepping in het christelijk onderwijs RENÉ VAN WOUDENBERG

In mijn bijdrage zal ik nader ingaan op kwesties die aan de orde kunnen komen bij de behandeling van de evolutietheorie en schepping in het christelijk onderwijs. Bij dit vraagstuk speelt in het algemeen de verhouding tussen wetenschap en geloof een belangrijke rol. Vragen als: is alleen wetenschap een bron van kennis; is geloof een theorie die concurreert met wetenschap; is er grond voor wetenschappelijke herkenning van ontwerp in de natuur? Het zijn allemaal mooie onderwerpen die aandacht verdienen (binnen ANW of binnen filosofie!), maar in het bestek van dit artikel niet allemaal uitgewerkt kunnen worden. Toegespitst op evolutie en schepping wil ik in kort bestek en puntsgewijs een aantal gedachten naar voren brengen.1

1

Catechetische thema’s in de godsdienstles

de wetenschappelijke theorievorming hieromtrent, en dus

Het christelijk onderwijs zal, krachtens haar opdracht en

ook aan de evolutietheorie. Het is onvermijdelijk, of beter:

doelstelling, uiteraard catechetische aandacht willen

wenselijk, voor de harmonieuze vorming van leerlingen,

schenken aan het christelijke scheppingsgeloof. Daarbij

dat er expliciet aandacht wordt besteed aan hoe deze

zullen aan de orde komen:

wetenschappelijke theorieën zich verhouden tot hetgeen

(a) de inhoud van dat geloof, waaronder directe en

in het catechetische onderricht over schepping wordt

indirecte creatie, creatio ex nihilo, (b) de bronnen van dat geloof. Hierbij denk ik bijvoor-

gezegd. Het lijkt me dat deze verhouding zowel in de biologieles, als in de godsdienstles aan de orde zou kun-

beeld aan aandacht voor bijbelse teksten, maar ook

nen of moeten worden gesproken. Want wat een leerling

voor de beleving van de natuur: kijkend naar orchi-

naar mijn mening nodig heeft, en waarvan een vormende

deeën. Tijdens zijn onderzoek naar wormen, werd

werking uitgaat, is een eenheidsstichtende visie waarin

Darwin naar eigen zeggen vaak met overweldigende

wetenschap, in dit geval wetenschap over levens en

kracht overvallen door het gevoel hier te maken te

levensverschijnselen, en geloof, in dit geval scheppings-

hebben met een ‘expression of Mind’, ‘een uitdrukking

geloof, samenkomen.

van Geest’; zeer velen kennen die beleving, [1] Een aantal gedachten uit dit artikel

(c) de betekenis en waarde van dat geloof. Het gaat hier

3

Begrenzing van wetenschappelijke pretentie

heb ik breder uitgewerkt in het

ondermeer om morele implicaties, nodig voor het

Wat moet er dan aan de orde komen over de verhouding

hoofdstuk ‘Houdingen tegenover

zelfverstaan van de mens.

evolutie en schepping? Ik noem verschillende zaken van

schepping en evolutie’ dat zal

Het lijkt me dat deze catechetisch thema’s in eerste

enigszins ongelijk gewicht. Ten eerste dat er een verschil

verschijnen in het boek En God

instantie in de godsdienstlessen aan de orde zouden

is tussen sobere, bescheiden en nuchtere wetenschap

beschikte een worm. Over schep-

moeten komen.

enerzijds en omvattende, levensbeschouwelijke visies anderzijds. Laat ik twee voorbeelden geven om dit

pingsgeloof en evolutie, redactie

2

van Woudenberg (Ten Have, 2006).

In het biologieonderwijs wordt uiteraard aandacht

schreef in 1950: “De mens is de uitkomst van een

[2] Gaylord G. Simpson, The

besteed aan de kwestie van de oorsprong van het leven,

Meaning of Evolution (New Haven:

aan soortvorming en de mechanismen die daarvoor

doelloos en materialistisch proces die hem (= de mens) niet in gedachten had. Hij was niet bedoeld”.2 En Richard

Yale University Press, 1950), p. 344.

verantwoordelijk zijn. Er wordt aandacht geschonken aan

Dawkins, de bekende wetenschapscommunicator, schreef

PAGINA 16

Verhouding wetenschappelijke en gelovige waarheid

verschil te illustreren. De grote bioloog Gaylord Simpson

Cees Dekker, Ronald Meester & René

THEMANUMMER 3

>


DE FILOSOOF PROF. DR. RENÉ VAN WOUDENBERG, STUDEERDE FILOSOFIE EN NEDERLANDS. HIJ IS EEN VAN DE REDACTEUREN VAN HET BOEK: SCHITTEREND ONGELUK OF SPOREN VAN ONTWERP EN PUBLICEERDE IN 2003 EEN BOEK OVER TOEVAL EN ONTWERP IN DE WERELD. HIJ IS THANS HOOGLERAAR AAN DE FACULTEIT WIJSBEGEERTE AAN DE VRIJE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM MET ALS AANDACHTSGEBIEDEN KENTHEORIE EN ONTOLOGIE.

over haar waarheid onthouden,

recentelijk: “De natuur is niet wreed maar slechts onbarmhartig onverschillig. Dit is een van de moeilijkste

>

lessen voor mensen om te leren. We willen niet toegeven

Het is niet zo dat men tegenover de theorie van een oude

aanvaarden, noch verwerpen.

dat de dingen goed noch slecht, wreed noch vriendelijk

aarde dezelfde houding moet aannemen als tegenover de

zijn, maar simpelweg zonder gevoel, onverschillig voor leed, zonder doel.”3 Dit zijn levensbeschouwelijke claims,

theorie dat het leven op aarde op één plaats is ontstaan

claims die niet het resultaat zijn van sober, bescheiden en

ouder hebben; of tegenover de theorie dat soortvorming

nuchtere wetenschap. Dit zijn geen inductief verkregen

het resultaat is van het mechanisme van toevallige muta-

visies. Hier wordt veel verder gesprongen dan de pols-

tie en natuurlijke selectie. De wetenschappelijke onder-

stok van de wetenschap lang is. Hier wordt een filosofi-

bouwing van deze stellingen verschilt aanzienlijk. Naar

sche visie, namelijk een naturalistische of materialistische

mijn mening is de stelling dat de aarde veel ouder is dan,

visie, geprojecteerd op een wetenschap; het gaat hier om

zeg, 8.000 jaar, boven elke twijfel verheven. Maar dat het

een weerslag van een levensovertuiging. En het is uiter-

leven op één plaats is ontstaan, is dat mijns inziens niet.

mate kwalijk wanneer aan leerlingen (en niet alleen aan

Het is mogelijk dat dat zo is, maar bewezen is het aller-

hen) wordt gesuggereerd dat een materialistische levens-

minst, het is zeker niet ‘bewezen op basis van waarne-

visie de simpele uitkomst is van het au sérieux nemen

ming’ (om een uitdrukking van Leen van den Oever te

van de wetenschap. Wat ik hier bepleit is een echo van de

gebruiken). En wat betreft de soortvorming: of de motor

benadering van de 19e eeuwse r.-k. fysicus Pierre Duhem.

achter dat proces het Darwiniaanse dubbelprincipe van

en alle levende wezens een gemeenschappelijke voor-

De natuur is niet wreed maar onbarmhartig

mutatie en selectie is, is mijns inziens niet bewezen, niet 4

Houdingen tegenover theorieën en stellingen

boven elke twijfel verheven, ik acht haar ook niet zeker,

Ten tweede moet aan de orde komen het feit dat men

maar beschouw haar wel als een interessante onder-

tegenover allerlei theorieën en stellingen die in de

zoekshypothese. Het punt hierbij is dat de enige evolutie

wetenschap een heleboel verschillende houdingen kan

die we ‘in actie’ zien, evolutie is binnen bepaalde enge

(en moet) aannemen. Ik bedoel dit: men kan een

grenzen, namelijk soortgrenzen. We zien geen soorten uit

bepaalde stelling:

soorten ontstaan. Voor micro-evolutie zijn bewijzen te

[3] Richard Dawkins, River out of

>

bewezen achten,

over, voor macro-evolutie niet: de fossielen zwijgen over

Eden: A Darwinian View of Life (New

>

voor zeker houden,

overgangsvormen, en in de Cambrische explosie zien we

York: Basic Books, 1995), p. 96.

>

boven twijfel verheven achten,

plots, zonder eerdere aankondiging, een grote diversiteit

[4] Zie daarvoor Cees Dekker,

>

geloven,

van levensvormen. Ook is er geen enkel empirisch bewijs

‘Het mysterie van de oorsprong

>

voor waar houden, aanvaarden,

dat het leven op aarde het resultaat is van zuivere toevalsprocessen.4 Nu ben ik natuurlijk geen geoloog, noch

van het leven’. In Cees Dekker,

> >

als onderzoekshypothese aanvaarden,

een bioloog, en mijn inschattingen hier zijn dan ook die

Woudenberg (red.), Schitterend

>

voor mogelijk houden (of: als mogelijk waar

van een leek. Maar dat laat mijn punt onverlet, dat het in

ongeluk, of sporen van ontwerp?

beschouwen),

het onderwijs heel goed is om te benadrukken dat het in

(Kampen: Ten Have, 2005).

>

als bewezen noch weerlegd beschouwen,

de wetenschap helemaal niet alleen maar gaat om zaken

>

geloven noch verwerpen, d.w.z. zich van een oordeel

die bewezen zijn, of boven elke twijfel verheven, of…

Ronald Meester & René van


PAGINA 17

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005


vaak is een gepaste houding tegenover een door wetenschappers opgeworpen stelling er één die aanzienlijk minder krachtig is dan de meest krachtige houding. Dit is een belangrijk punt, omdat de erkenning hiervan het veel gemakkelijker maakt om mijn voorgaande punt in te zien, namelijk als men inziet dat tegenover allerlei door wetenschappers geopperde stellingen de meest adequate houding niet is die van het bewezen achten, dan zal een leerling niet gemakkelijk de fout maken om te denken dat een naturalistische levensvisie de directe uitkomst is van het au serieux nemen van de wetenschap.

5

Verenigbaarheid van evolutie en schepping

Ten derde moet aan de orde komen het belangrijke gegeven dat, zuiver logisch beschouwd, evolutie volkomen verenigbaar is met scheppingsgeloof.5 Vaak wordt het zo voorgesteld alsof schepping en evolutie twee tegengestelden zijn, alsof er een soort logische tegenspraak is tussen de beweringen:

a. God is de Schepper van alle dingen (ook van het leven), en b. er heeft zich op aarde een evolutionair proces afgespeeld.

Hiertussen bestaat geen echte tegenspraak. Kijk maar. De eerste bewering, in feite het eerste artikel uit het Credo zegt dat God alle dingen, dus ook alle leven, heeft

verenigbaar daarentegen zijn scheppingsgeloof en

geschapen. Maar die bewering legt niets vast omtrent de

evolutionisme, de materialistische wereldbeschouwingen

manier waarop God dat gedaan heeft. Het zou kunnen dat

van Simpson en Dawkins (en Piet Borst en Ronald

het gegaan is op de manier die in (2) is aangeduid, maar

Plasterk). Maar daarvoor was, zoals ik heb beweerd, al

het zou in principe ook op vele andere manieren kunnen

geen wetenschappelijke grond.

zijn gegaan. De stichter van de Vrije Universiteit, handelend over dit onderwerp, zei terecht: “Niet onzen stijl

6

De goedheid van de schepping en de wreedheid van de evolutie

[5] In zowel protestantse als

zullen we aan de Oppersten Bouwmeester van het Heelal

katholieke kring is deze verenigbaar-

opdringen. Mits Hij, niet in schijn, doch in wezen, de

Nu zou men kunnen denken dat het te gemakkelijk is om

heid al langere tijd gemeengoed.

Bouwmeester blijve, is Hij ook in de keuze van den bouw-

te beweren dat scheppingsgeloof en evolutie elkaar niet

Zie bijv. Jan Lever, Creatie en

stijl de vrijmachtige. Had het dus God beliefd niet zelf

uitsluiten. Men kan denken: De goedheid van de schep-

Evolutie (Wageningen: Zomer &

de soorten te scheppen, maar soort uit soort te doen

ping waarover Genesis spreekt is onverenigbaar met de

Keunings, 1959) en Mgr. E. de Jong,

opkomen, doordat Hij de voorafgaande soort op de

wreedheid van de evolutie. Teneinde mijn houding hier-

‘De Katholieke visie op schepping’, in:

productie van het hoger volgende had aangelegd, de Schepping zou er even wonderbaar om zijn”.6 Kortom, als

tegenover te bepalen, moet ik eerst nagaan wat de in

En God beschikte een worm. Over scheppingsgeloof en evolutie,

God de Schepper is van alle dingen, dan kan Hij schep-

het goed was” te betekenen heeft en ook in hoeverre het

redactie Cees Dekker, Ronald

pen via een lang proces, maar in principe natuurlijk ook

juist is van ‘wreedheid in de natuur’ te spreken. Om met

Meester & René van Woudenberg

op andere manieren, bijvoorbeeld door een speciale

het eerste te beginnen. We moeten mijns inziens bijzon-

(Ten Have, 2006).

scheppingsdaad op een bepaald moment in de tijd. Net

der terughoudend zijn om onze eigen constructies aan-

[6] Evolutie. Rectorale Oratie 1899.

als Kuyper (en bisschop De Jong, en vele anderen),

gaande wat ‘goed’ is te projecteren op de Bijbelse

Amsterdam: Höveker & Wormser,

beweer ik dus dat schepping en evolutie elkaar niet uit-

teksten. Sommige Bijbellezers hebben ‘goed’ zo opgevat

1899, p.50.

sluiten; ze zijn verenigbaar met elkaar. Niet met elkaar

dat het inhoudt dat er geen dood was in de dierenwereld,

PAGINA 18

Genesis herhaalde gebruikte uitdrukking “En God zag dat

THEMANUMMER 3

>


geen moreel besef (althans, er is geen reden om dat te denken). En dus aanvaard ik deze stelling niet.

Als het herhaalde “En God zag dat het goed was” dus niet betekent dat er geen predatie is, wat betekent het dan wel? De meest voor de hand liggende interpretatie is dat het betekent dat datgene wat God geschapen heeft ‘aan zijn door God gestelde doel beantwoordt’, ‘is zoals het bedoeld is’, ‘datgene doet waartoe het bestemd is’.

7

Het onderkennen van verschillende soorten representaties

Om nog een andere reden zou men kunnen denken dat de stelling dat scheppingsgeloof en evolutie, logisch verenigbaar zijn, overhaastig was. Immers, kan men denken: in het bijbelboek Genesis is sprake van 6 scheppingsdagen, maar het evolutionaire proces heeft miljarden jaren geduurd. Voor mijn reactie hierop baseer ik me voor een goed deel op de kerkvader Augustinus. De kern daarvan is dat we ons rekenschap moeten geven van het genre waartoe de eerste hoofdstukken van Genesis behoren. Gaat het hier om een wetenschappelijke verhandeling of een stuk poëzie, is het een historisch bericht of een profetische tekst? Wanneer we er vanuit gaan dat elke tekst iets representeert, of het nu een wetenschappelijk artikel of een gedicht, een dagboek dan wel een spoorboekje is, dan moeten we zeggen dat er een verschil is dat dieren geen pijn konden hebben, en dat er geen

tussen datgene wat gerepresenteerd wordt enerzijds en

predatie was (d.w.z. dat dieren elkaar niet opaten en er

de manier van representeren anderzijds. Vele gebeurtenis-

dus geen roofdieren waren). Maar dit hoeven we niet al

sen uit de jaren 1940-1945 worden beschreven in dr. L. de

te serieus te nemen wanneer we erop letten dat het in de

Jongs Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede

Bijbel wordt beschouwd als een deel van Gods glorie,

Wereldoorlog, een wetenschappelijk historisch werk;

niet als iets dat afschuw wekt, dat God jonge leeuwen voorziet van hun prooi.7 En wat betreft het laatste: wan-

maar vele van dezelfde gebeurtenissen komen we ook

neer er over ‘wreedheid van de natuur’ wordt gesproken,

en van Floris Bakels) en in gedichten (bijvoorbeeld Jan

dan wordt dat veelal in sterk morele zin bedoeld — de

Campert). Wat De Jong vertelt, en voor een deel ook de

achterliggende intuïtie is dat predatie in moreel opzicht

dagboekschrijvers, zijn letterlijke weergaven, maar die

verkeerd is. Het is mij echter niet duidelijk dat het gepast is om met een dergelijke morele maatstaf naar de biolo-

van Campert niet — zijn gedichten moeten niet letterlijk worden opgevat.8 Wanneer we nu nadenken over Genesis

gische werkelijkheid te kijken. Immers, een kat die een

1 moeten we ons eveneens van twee zaken rekenschap

vogel verschalkt, of een vogel die een worm opeet, doet

geven: waar gaat het over? (wat wordt hier gerepresen-

geen immorele daad. Waarom niet? Omdat een bepaalde

teerd?) en: op welke manier wordt het ons afgeschilderd?

gebeurtenis of handeling alleen maar in morele termen

(welke wijze van representatie wordt hier gebruikt?)

kan worden beoordeeld wanneer de veroorzaker ervan

Uitvoeriger ben ik hierop ingegaan in het in noot 1

[7] Psalm 104, 21; Psalm 145,15.

keuzevrijheid heeft, en er een morele norm is waarvan hij

vermelde hoofdstuk uit En God beschikte een worm.

[8] Voorbeelden van nietletterlijke

enig besef heeft. En geen van beide is hier het geval: de

Kortheidshalve kan ik echter ook verwijzen naar het

representaties zijn: allegorie,

kat die op vogels jaagt, en de vogel die wormen eet,

artikel van Van Heijst elders in dit themanummer, waarin

metafoor, hyperbool, mythe, etc.

wordt daartoe door zijn instinct gedreven, waardoor er

dit onderwerp ook wordt aangesneden.

Vgl. mijn Filosofie van taal en tekst

geen keuzemomenten zijn; voorts hebben deze dieren

tegen in dagboeken (bijvoorbeeld in die van Etty Hillesum

(Budel: Damon, 2003).

PAGINA 19

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

Onderwijs in Evolutie, Ontwerp en Schepping BEKEKEN VANUIT DE LEERPLANONTWIKKELAAR

TWAN BROUWERS

De minister van onderwijs wilde het debat stimuleren over geloof en wetenschap. Dat is goed gelukt. Het debat barstte meteen in alle hevigheid los. “Of de minister wel goed snapte dat wetenschap geen enkele boodschap had aan religie? Of ze de Bijbel als een natuurwetenschappelijk informatieboek wilde gaan gebruiken?”

Dit was geen schoolvoorbeeld van een goed debat. Het

leek. Bekend is dan hoe je tot het beroep wordt opgeleid

was meer een staaltje van knuppel in hoenderhok. Daar

en toegelaten en hoe je door je beroepsgroep op de

valt heel wat uit te leren. Het gekakel maakte duidelijk

vingers wordt gekeken en eventueel tot de orde wordt

hoe nuttig een dergelijk debat op scholen kan zijn.

geroepen. Nu hebben we in ons land een nationaal

Zo leer je leerlingen om:

instituut voor leerplanontwikkeling: de SLO in Enschede.

>

volwassen meningen te hebben over geloof en

Ongeveer dertig jaar heeft zich daar een beroepsgroep

wetenschap

ontwikkeld in een professioneel instituut. Ik heb daar zelf

naar elkaar te luisteren en elkaars mening te

ruim twintig jaar van mee mogen maken als leerplan-

respecteren

ontwikkelaar natuurwetenschap. Er is bij de SLO veel

samen te discussiëren over lastige onderwerpen

energie gestoken in het bouwen aan de eigen professio-

>

>

en je laat ze al doende beter leren wat religie is, wat

naliteit, de beroepsgroep en de vereiste competenties.

wetenschap kan en niet kan en hoe de relaties kunnen

Maar dertig jaar is nog erg kort en er zijn ook nog veel

liggen tussen maatschappij, wetenschap en religie. Dit

haken en ogen.

moeten liefst alle toekomstige burgers leren, ook als ze

Leren wat religie

niet religieus zijn.

Identiteit

Gezien vanuit de leerplanontwikkelaar zijn zeker vier

Een jaar of vijf geleden was ik leider van het project:

aspecten relevant als je kijkt naar het debat over:

Algemene Natuur Wetenschappen en identiteit in

Evolutie, Ontwerp en Schepping:

katholiek en protestants christelijk voortgezet onderwijs.

1

het beroep van leerplanontwikkelaar

Dit was voor mij een eerste confrontatie met een project

2

de schoolvakken

rond identiteit in de vakkenlijn. Voor het eerst een

3

de leerlingen, de didactiek en pedagogiek

SLO-project over geloof en wetenschap. In het kader van

4

de betrokkenheid van de maatschappij.

het huidige onderwerp onderwijs in Evolutie, Ontwerp en

Ik wil graag iets over deze aspecten opmerken.

is en wat 1

wetenschap kan

Schepping zijn vragen van belang als: >

Hoe ga je als leerplanontwikkelaar om met

>

Hoe ga je om met relaties tussen religie en

BEROEP VAN LEERPLANONTWIKKELAAR

Het beroep leerplanontwikkelaar is nog niet zo duidelijk

identiteitsgevoelige onderwerpen?

wetenschap, religie en opvoeding, wetenschap

uitgekristalliseerd. Wat doet de leerplanontwikkelaar

en schoolvak?

precies, waar schuilen de professionaliteiten, de kwaliteiten en de competenties? Als we praten over

PAGINA 20

>

Hoe ga je om met de schoolvakken, vakoverstijging,

bijvoorbeeld een arts, dan zijn de beroepstaken redelijk

vakverbreding, projectonderwijs, werken in multi-

helder, zowel voor de beroepsbeoefenaar als voor de

disciplinaire teams?

THEMANUMMER 3

>


DE ONDERWIJSKUNDIGE DRS. TWAN BROUWERS IS NATUURKUNDIGE EN VERBONDEN AAN DE STICHTING LEERPLAN ONTWIKKELING EN AAN DE LERARENOPLEIDING VAN DE HOGESCHOOL ARNHEM-NIJMEGEN. HIJ WAS PROJECTLEIDER VAN DE BUNDEL MET LESBRIEVEN VOOR ALGEMENE NATUURWETENSCHAPPEN EN IDENTITEIT IN HET KATHOLIEK EN PROTESTANTS CHRISTELIJK VOORTGEZET ONDERWIJS (PROJECT IDENTITEIT IN DE VAKKENLIJN).

en misschien ook:

gaat hier vooral om de natuurwetenschappelijke school-

>

Wanneer dreigen we in het kielzog te komen van

vakken natuurkunde, scheikunde, biologie en algemene

pseudo-wetenschap? Denk bijvoorbeeld aan sommige

natuurwetenschappen. Deze schoolvakken zijn sterk

invullingen van het creationisme of van intelligent

verbonden met de wetenschappelijke disciplines met

design.

dezelfde namen. Vooral in havo en vwo.

Het inspelen op actuele vragen zonder de speelbal te

Voor het vmbo is die relatie met wetenschap minder van

worden van voorbijgaande modes.

belang. Men zoekt dan eerder naar verbindingen tussen

Denk bijvoorbeeld aan:

het natuurwetenschappelijk vak en de werkplaats of de

>

o

o

de opkomst van Het Nieuwe Leren, zonder

wereld van arbeid en beroep. In de onderbouw van het

duidelijkheid over wat het is;

vo en in het primair onderwijs is de relatie naar de

de onverantwoorde claims in de richting van

directe omgeving en het persoonlijk leven van belang.

de zogenaamde cognitieve neurowetenschap-

Bij het onderwerp Evolutie, Ontwerp en Schepping is er

pen in bepaalde literatuur en op websites.

in het primair onderwijs een probleem met de school-

En misschien hoort ook intelligent design in dit

vakken gericht op de natuur. Op sommige scholen wordt

rijtje thuis.

weinig of geen aandacht aan natuuronderwijs besteed.

De afspraken vormen de kracht van de wetenschap

Voor katholieke basisscholen is er soms nog een tweede Werkwijze

probleem. Er is weinig of geen aandacht voor godsdienst

Natuurlijk wil je als leerplanontwikkelaar eigen antwoor-

en identiteit. Niet als schoolvak en niet in de vakkenlijn.

den bij dergelijke vragen hebben. Je wilt ook dat het pro-

Dat is een groot gemis. De longitudinale leerlijn – als het

ject een visie ontwikkelt hierover, waar je achter kunt

gaat over de natuur en als het gaat over religie - zal voor

staan. De SLO hanteert hierbij procedures en werkwijzen

sommige leerlingen niet of te laat starten.

die waardevol zijn. Ik reken deze procedures en werkwijzen bij de professionaliteit van de ontwikkelaar.

Mijn visie op natuurwetenschap.

Bijvoorbeeld:

Ik stel me op het standpunt dat natuurwetenschap de

>

Zorgvuldig werken met een projectplan,

wereld beziet vanuit een speciale van tevoren goed

projectgroep.

gedefinieerde en afgesproken optiek. De afspraken

>

Deskundigen betrekken.

vormen samen de kracht van de wetenschap. Je zorgt dat

>

Externe auteurs selecteren.

je in een systeem redeneert waar een logica en discipline

>

Een begeleidingscommissie laten meedenken.

in acht wordt genomen. Hierdoor is je denken natuurlijk

>

Alle producten in de klas willen laten uitproberen.

tegelijk beperkt. Maar die beperking moet je respecteren.

>

Consultaties houden bij docenten die deskundig zijn.

De verschillende vakken (natuurkunde, biologie, wiskunde, ..) hebben hierbij elk een eigen optiek.

2

SCHOOLVAKKEN

In de school wordt het cultuurgoed overgedragen van de

De afspraken gaan bijvoorbeeld over het (studie)object van de wetenschap (levende natuur, heelal, materie en

ene generatie op de andere. Onze wetenschappelijke

energie), over vooronderstellingen (in het platte vlak),

verworvenheden zijn een deel van dat cultuurgoed. Het

opvattingen over geldigheid en waarheid enzovoort.


PAGINA 21

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005


is wenselijk dat de religieuze groei hand in hand gaat met

De natuurwetenschap zelf is bijvoorbeeld NIET het object

de intellectuele groei. Anders ontwikkel je intellectuelen

van studie van de natuurwetenschapper. Die heeft daar-

die in hun religie zijn blijven steken in kinderbeelden.

over niets te melden. Dan moet je bij een filosoof zijn. De filosoof reflecteert wel op wetenschap. Bij tijd en wijle is

De komst van ANW gaf een leereffect

elke natuurwetenschapper filosoof. Een leraar mag in mijn

Nu is de komst van het vak ANW op dit punt een

ogen ook niet blijven steken in zijn vakdiscipline. Zijn

verademing geweest. Er was voor docenten een belang-

pedagogische en didactische taak plaatst hem

rijk collectief leerpunt. Ze werden sterker dan voorheen

regelmatig in de rol van de filosoof, die praat over het vak

betrokken op de waarden van wetenschapsbeoefening, de

en emoties. Er moet in de les aandacht zijn voor aspecten

toepassingen ervan en de reflectie erop. Het vak heet

van cultuur, historie, religie, politiek en mens- of wereld-

Algemene Natuur Wetenschappen maar het bedrijft niet

beeld. Er is naast vaktaal ook gewone mensentaal en

echt natuurwetenschap; het gáát erover. Het gaat over de

metataal. Filosofie heeft een totale optiek. Het is van

inbedding van wetenschapsbeoefening in de historie, de

belang dat de lerarenopleidingen ruim aandacht geven

cultuur en de maatschappij. Docenten die ANW gingen

aan het leren filosoferen. Veel opleidingen zijn momenteel

geven, realiseerden zich hoe belangrijk dit metaverhaal is.

bezig om het onderwijs meer competentiegericht te

Men ging ook met elkaar in gesprek over het eigen

maken. Daar is het van belang om te laten zien dat het

monovak en hoe daar ook geprofiteerd kon worden van

filosoferen ook hoort tot de beroepstaak van de leraar. Er

de nieuwe aandacht voor het proces van wetenschaps-

kan ook makkelijk een misverstand ontstaan. Immers op

beoefening naast de aandacht voor het product.

lerarenopleidingen is reflecteren een belangrijk competentiegebied. Echter dan gaat het over het reflecteren op het

Samenvatting in 4 stellingen

eigen leerproces. Dat is iets anders dan reflecteren op

1

Elke docent is naast ‘vakman’ ook filosoof.

wetenschap en filosofische reflectie. Laat ik het eigene van

2

Kennis over religie is voor iedereen van belang / gelovig of niet.

een vak toelichten aan het vak natuurkunde. De optiek van

3

Gelovigen moeten ook intellectuele groei vertonen in hun geloof (religieuze emancipatie).

de natuurkunde is gericht op de vorming van modellen. 4

Hierbij zijn de modellen liefst steeds zo eenvoudig moge-

De komst van ANW was een collectief leerproces voor docenten na, sk en bi.

lijk. Het streven is om naar de natuur te kijken en de ogen zover dicht te knijpen dat het bestudeerde fenomeen kan worden beschreven met een lineaire differentiaalvergelij-

3

LEERLINGEN, DIDACTIEK EN PEDAGOGIEK

king of een behoudswet. Afhankelijk van de besproken

Bij het maken van leerplannen en lesmaterialen is onder

problemen worden de modellen naar behoefte van stal

meer van belang:

gehaald: klassiek, kwantummechanisch, relativistisch, sna-

>

Welke doelgroep en welke kenmerken heeft de doelgroep?

ren, … Modellen zijn per definitie benaderingen van de werkelijkheid en dus per definitie niet de werkelijkheid.

>

Wat is het beginpunt en waar moet het naartoe?

Religie voor alle leerlingen

>

Wat kunnen de leerlingen aan?

Op de school is het onderwerp religie van belang voor

>

Hoe ziet hun motivatiepatroon eruit?

Wat weet ik over voorkennis en preconcepten?

Hoe aansluiten bij de belevingswereld?

alle leerlingen; of ze nu gelovig zijn of niet. Voor iedereen is de historie van wetenschap van belang en de christe-

>

alleen christelijk, ook de andere wereldgodsdiensten en

>

het humanisme horen bij die inbedding. Ze zijn daarmee

Hoe geef ik ruimte aan differentiatie in niveaus. Niet iedereen kan hetzelfde aan en er moet ruimte zijn voor

een niet los te maken onderdeel van het cultuurgoed, dat overgedragen moet worden in de scholen. Iedereen die in

Hoe maak je de stof zinvol? Hoe geef je er betekenis aan?

lijke inbedding van onze cultuur is meer dan een feit. Niet

veel verschillen tussen de leerlingen en hun capaciteiten. >

Hoe voorzie ik in de broodnodige afwisseling.

de literatuur wil duiken, in de beeldende kunst of de

Werkvormen, inhouden, vakdisciplines, relaties, inter-

geschiedschrijving, zal zich ook moeten verdiepen in

actie, reflectie etc. Het zijn allemaal bronnen in het

tekenen van religies. Anders snap je er niet zo veel van!

leerproces waar afwisseling bij mogelijk is en waarbij

Voor de leerlingen die gelovig zijn is er nog een apart

het ook wenselijk is om hierin te sturen of juist ook

argument voor het verdiepen van de geloofsinzichten. Het

keuzes te laten.

PAGINA 22

THEMANUMMER 3

>


Samenvatting in 3 stellingen 5

Besteed veel aandacht aan het scheppen van een veilig klimaat in de klas waar uitwisseling van ervaringen en meningen open kan plaats vinden.

6

Ontwikkel samen met de leerlingen een taal waarmee kan worden gesproken over wetenschap en geloof.

7

Kies actieve werkvormen waarbij discussie en reflectie leiden tot o.a. samenwerkend en producerend leren.

4

BETROKKENHEID VAN DE MAATSCHAPPIJ

Als de maatschappij betaalt voor onderwijs zijn er ook maatschappelijke wensen en belangen. Het onderwijs luistert daarnaar. Met de introductie van de basisvorming is de vermaatschappelijking van het onderwijs toegenomen. Zo zijn er educaties ontwikkeld vanuit de maatschappelijke vragen. Denk aan Mobiliteit, Consumenteneducatie, Vrede en veiligheid, Europa en internationalisering. Het gaat hierbij om leerBij onderwerpen over geloof en wetenschap of in het

lingen te helpen bij meningsvorming, om te stimuleren deel

kader van een debat over Onderwijs in evolutie, ontwerp

te nemen in de wereld van arbeid en beroep, om het leren

en schepping luisteren enkele dingen heel gevoelig: houd

van normen en waarden, deugden, …. In onze huidige maat-

het gesprek voldoende open. Kom niet meteen met een

schappij is de roep om een grotere plaats voor religie in het

spijker voor elk gaatje. Laat ruimte bestaan voor wat nog

onderwijs niet groot. Er wordt ook tegen gepleit. Dat is merk-

niet bekend is en leg nadruk op het nietweten, op de

waardig. Het voelt daarbij strijdig dat de terreurdreiging in de

vraag in plaats van het antwoord, op het mysterieuze en

maatschappij drijfveren heeft gegeven voor meer aandacht in

op verwondering. Sommige leraren denken te snel dat ze

de scholen voor de islam. Zeker is het een maatschappelijk

met een verklaring moeten komen. Soms bestaat te snel

belang om kinderen, jongeren en volwassenen met uiteenlo-

behoefte aan een God die de gaten vult in onze kennis.

pende achtergronden kennis te laten maken met elkaars reli-

Door een grote mate van openheid te betrachten werk

gieuze opvattingen en culturele gewoonten en gebruiken. Het

je ook aan een sociaal veilig klimaat. Hierin durven

kan een positieve bijdrage leveren aan begrip voor elkaar,

leerlingen hun mening te geven. Het kan helpen als de

respect en de kwaliteit van multiculturaliteit en de interreligi-

leerlingen eerst in groepjes van 2, 3 of 4 mogen praten

euze dialoog. Ook is het nuttig de leerlingen te laten zien dat

over een onderwerp. Het is minder kwetsbaar om daarna

bepaalde debatten in de maatschappij steeds opnieuw wor-

aan de klas te rapporteren over de conclusie van het

den gevoerd. Laat er voorbeelden van zien. Het relativeert de

groepje. Een goede werkvorm kan dan zijn: denken-delen-

huidige debatvoering en laat tevens zien dat nieuwe mensen

uitwisselen al dan niet met hulp van een placemat.

met elkaar ook weer oude discussies opnieuw moeten voe-

Zo bouw je een (sociaal) veilig klimaat in de klas waarin

ren. Het is ook waardevol om de oude argumenten nogmaals

onderlinge gedachtewisseling en uitwisseling van

in nieuwe afwegingen te betrekken. Je kunt ervan leren.

ervaringen mogelijk is. Voor veel leerlingen, gelovig of niet is er soms een handje hulp nodig om woorden te vinden. De taal van de kerk past soms niet in school. De

Samenvatting in 3 stellingen

leerlingen beschikken meestal niet over een collectieve

8

Laat jongeren kennismaken met elkaars opvattingen op het terrein van

taal voor het discussiëren en reflecteren over wetenschap

levensbeschouwing, culturele gewoonten en gebruiken. Lever zo een positieve bij-

en geloof. Het kan helpen als ze iets meer tijd krijgen om

drage aan multiculturaliteit, wederzijds respect en begrip voor elkaar.

samen met elkaar in een klein groepje de juiste woorden te vinden, door de opdracht te geven een poster te maken. Zo leidt het discussiëren met elkaar en reflecteren bovendien naar een concreet product toe. Het is samen-

9

Laat zien dat bepaalde debatten in de maatschappij steeds weer opnieuw worden gevoerd. Laat iets zien van deze historie.

10 Leer leerlingen debatteren en discussiëren en uitkomen voor de eigen mening en luisteren naar die van anderen.

werkend leren en producerend leren. PAGINA 23

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

L E E R L I N G E N VO O R T G E Z E T O N D E R W I J S

Ik wil geschapen zijn FRANK SELLER

Nadenken en praten over de samenhang of de tegenstelling tussen geloof en wetenschap is voor leerlingen een prachtige lesactiviteit binnen het leergebied Algemene Natuurwetenschappen. Op een dag dat de herfst zich wel aankondigde, maar zich nog niet liet kennen, mocht ik met een achttal leerlingen van het Bernardinuscollege uit Heerlen een blokuur praten over evolutie en schepping, over de afstamming van de mens en over Intelligent Design (ID) en ook over waar ze wel en niet in geloven. Moniek, Joris, Nicole, Maartje, Guusje, Thomas, Stephan en Tim – allemaal leerlingen van vwo-4 zij het met verschillende profielkeuzes – hebben zich degelijk voorbereid op het gesprek; ik zie een afgedrukte internetpagina met een definitie van ID, wat losse aantekeningen, maar vooral geïnteresseerde blikken die suggereren dat ze geen blad voor de mond zullen nemen.

Uit een smeltkroes van chemische processen is de eerste cel gevormd

PAGINA 24

Ontstaan van leven

lijn zie je duidelijk in het genetisch materiaal. De mens

Stephan en Tim denken dat het heel goed mogelijk is dat

verschilt eigenlijk zo weinig van de apen.” Ook de obser-

er op een andere planeet of op een planeet in een ander

vaties van Darwin over de verschillende snavelvormen

zonnestelsel of melkwegstelsel leven is of leven is ont-

zijn voor hen een bewijs van geleidelijke evolutionaire

staan. Het hoeft dan niet dezelfde levensvorm te zijn als

veranderingen. “Bij het wonen op een geïsoleerd eiland

wij op aarde kennen. Er zijn meer mogelijkheden vinden

zie je een aanpassing aan dat eiland.”

ze, of liever gezegd: “Niet alles hoeft op dezelfde manier

Ook Maartje vindt dat er een eerste cel is geweest of

te gebeuren. In een atmosfeer met ammoniak en stikstof

geweest moet zijn; ze vindt dat de basis voor het ontstaan

zal het ook wel anders móeten.” Over wat op aarde

van leven. “Maar, ik geloof er niet echt in. Het is zo moei-

gebeurd is, hebben alle leerlingen globaal een zelfde

lijk.” Joris vult haar aan door te zeggen dat er voor hem

beeld. Op een zeker moment is in de smeltkroes van che-

twee dingen zijn die het zo moeilijk maken. “Als je het

mische processen uit alle verbindingen de eerste cel

hebt over het ontstaan, dan heb je het daarover vanuit de

gevormd en die cel vatten ze op als de de oorsprong van

situatie van nu. En het nu heeft iets van alsof het altijd zo

leven.

geweest is. Ik kan me niet echt voorstellen dat het anders

Dat er verschillende levensvormen zijn, vindt Thomas

was, dichter bij het begin. Maar het woord begin vind ik

vanzelfsprekend en Guusje verwijst naar de voor haar

tegelijk ook heel duidelijk. Voor alle dingen geldt immers

logische afstammingslijn van de aap naar de mens. “Die

dat ze er eerst niet zijn en daarna wel. Dat er dus een

THEMANUMMER 3

>


begin is, is voor mij logica.” Tim haalt even adem en her-

Toch is het zo nadenken over schepping een enerverende

haalt wat Joris zegt in eigen woorden: “Iets kan er niet

bezigheid. “Als ik erover door denk, dan houd ik een raad-

altijd geweest zijn. Er moet een begin zijn, vind ik.”

sel over. En ik houd niet van raadsels. Er moet ergens een

Maartje neemt de redenering weer over: “Leven heeft een

begin zijn. En hoe gaat het verder, is er een eind?” Al dis-

begin en een eind; dat is zo, want dat zie je. En tegelijk,

cussiërend komen de leerlingen weer terug op het dilem-

het heelal is er altijd geweest en is overal. Dan zijn er

ma van ‘het is ergens begonnen’ en ‘het is er altijd al

twee mogelijkheden. De eerste: je kunt niet tot een ant-

geweest’. Er wordt een vergelijking gemaakt met de oer-

woord komen en dat vind ik erg vervelend. De tweede

knal en wat er voor de oerknal was en met het uitdijend

mogelijkheid is dat je wel tot een antwoord komen kunt.

heelal. Stephan zegt: "Als ik daarover nadenk, gaat het

Dan moet je dus naar het antwoord zoeken. Evolutie is

voor mij over oneindigheid; dan is een begin onvoorstel-

een antwoord. Voor mij een antwoord dat kracht van

baar.” Voor Tim zijn antwoorden over die oneindigheids-

spreken heeft.”

vragen juist weer niet van belang. Hij zou niet weten wat

Iets kan er niet altijd geweest zijn, er moet een begin zijn

hij er aan heeft. Moniek zegt daarvan dat er ook antwoorHet scheppingsverhaal

den kunnen zijn die niet gevonden willen worden. “Wie

Er wordt even geaarzeld bij mijn vraag over het schep-

zegt dat er iets moet beginnen?”, zegt ze.

pingsverhaal. “Dat hebben we in de tweede klas gehad bij levensbeschouwing," zegt iemand en dat wordt direct

Evolutietheorie

aangevuld met: “Ik zie het scheppingsverhaal meer als

Als de leerlingen daarop met elkaar bespreken hoe de

een soort sprookje. Maar het is wel een manier om te

gang van de evolutie geweest kan zijn, van de eerste

zeggen dat er een reden moet zijn voor alles.” Nicole

levensvorm tot aan de mens van nu, blijkt hoe vanzelf-

haakt daarop in en zegt dat voor haar de God in het bij-

sprekend ze met het evolutieschema redeneren. “Er zijn

Met dank aan Koos Linders,

belverhaal niet vanzelfsprekend een persoon is. “En zeker

een heleboel levensvormen geweest, waarvan we sporen

afdelingsleider 4V van het

geen man op een wolk,” vult Maartje aan, “het kan ook

terug kunnen vinden. Het begin hoef je niet precies te

Bernardinuscollege

best een vrouw zijn.” Geen van de leerlingen kan zich her-

kennen, maar het is logisch dat er steeds stappen worden

inneren dat schepping en het scheppingsverhaal in een

gezet en dat er bepaalde paden zijn afgesloten.” Of daar-

andere les dan de lessen levensbeschouwing aan de orde

bij sommige gebeurtenissen meer of minder waarschijn-

kwam. Noch bij de lessen biologie als het over evolutie

lijk zijn – vergelijkend met wat ID daarover zegt – is voor

ging, noch bij de lessen aardrijkskunde als het ging over

hen niet van belang. Het hele bouwwerk voelt voor hen

fossielen, aardlagen en vindplaatsen van de oudste mens.

logisch aan. Totdat Joris opeens zegt: “Ik geloof wel in de

Guusje vindt dat ook logisch: “Elke leraar heeft een eigen

evolutietheorie, er zijn wel heel veel argumenten. Ik vind

vakgebied, waar hij of zij een autoriteit is; en leraren

het een goede theorie, totdat er bewijzen komen voor het

geven niet gauw een mening over iets dat daar buiten

tegendeel. Dat geldt voor elke wetenschappelijke theorie.”

ligt. Ze behandelen feiten die van belang zijn.” Dat er een

Er valt nu een wat langere stilte. Maartje vult die als eer-

relatie kan zijn of een spanningsveld tussen geloof en

ste aarzelend op: “Het scheppingsverhaal geeft me eigen-

wetenschap, daarvan hebben deze leerlingen wel een

lijk ook wel een goed gevoel. Dat gedoe met cellen vind

notie. In het vak ANW zijn ze dat tegengekomen als het

ik wel eng, eigenlijk.”

gaat om de beroemde en bekende gevallen. Ook Darwin

Nicole denkt nog even na voor ze, tamelijk zachtjes, zegt:

heeft immers lang geaarzeld voor hij zijn nieuwe gedach-

“Ik wil geschapen zijn.” Opeens is er een brug geslagen.

ten publiceerde. Maar of hun eigen leraren die relatie ter

Moniek snapt wat Nicole bedoelt en zegt: “De evolutiethe-

sprake brengen, is voor sommigen niet aan de orde. “Het

orie geeft duidelijke antwoorden. Maar, je wilt ook dat

maakt mij niet uit wat een leraar denkt,” zegt één van de

iemand over jou heeft nagedacht.”

Je wilt ook dat iemand

acht en enkelen bevestigen dat. “Toch kun je wel zien of een leraar gelooft,” werpt een ander tegen. Samen komen

over jou heeft

ze, na enige discussie, tot het oordeel dat als het gaat over zingevingskwesties leraren zich wel mogen laten

nagedacht

kennen en er wel wat over mogen zeggen. “Maar ook weer niet teveel.”

PAGINA 25

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

Evolutie en schepping in de biologieles BERT TEN BERGE

dr. Bert ten Berge sj, was tot voor kort biologiedocent aan het Stanislascollege in Delft en is daar nu nog werkzaam als schoolpastor en animator van Ignatiaanse Pedagogiek.

PAGINA 26

THEMANUMMER 3

>


Een bloeiende roos in een dorre woestijn

vinden is in het eerste scheppingsverhaal. Alleen man en

Meneer, hoe kunt u nou als pater de evolutieleer doce-

vrouw of algemener de mens in zijn liefdesrelatie tot de

ren? Ook dit jaar kwam die vraag weer opnieuw naar

ander is beeld van God. Dat een volk dat heeft mogen

boven in de biologieles van 5 havo. Ik reageer dan aldus.

aanvoelen, is toch wel heel bijzonder. En als er nog meer

Luister, een jongen uit Winschoten en meisje uit Delft ont-

tijd is licht ik ook een tipje van de sluier op van het twee-

moetten elkaar de afgelopen zomervakantie op een cam-

de scheppingsverhaal over de gelijkwaardigheid van man

ping in Spanje; ze werden verliefd en beloofden elkaar na

en vrouw en dat het juist de man is die zijn vader en moe-

thuiskomst te zullen schrijven. De jongen maakte in zijn

der verlaat en zich bindt aan zijn vrouw, terwijl het tot de

leven een moeilijke periode door, ondermeer omdat zijn

cultuur van die tijd hoorde dat de vrouw haar huis verliet

ouders in scheiding lagen. Op een goed moment schreef

en zich bond aan haar man. Het verhaal zegt dus provoce-

hij naar het meisje: “Jij bent voor mij een bloeiende roos

rend dat ook de man een totaal nieuw begin maakt als hij

in een dorre woestijn”. Het meisje schreef terug dat ze van

trouwt met zijn vrouw. En zo laat ik leerlingen voelen dat

een verdere vriendschap afzag. Ze wenste niet met een

de scheppingsverhalen van de bijbel voor mij heilige, ver-

leugenaar om te gaan, want een roos kan in een dorre

rassende en moedgevende geloofsverhalen zijn, maar dat

woestijn niet bloeien. De klas reageert verontwaardigd:

we die verhalen misbruiken als we er een biologische the-

“Wat een stomme trut”. En ik vraag: “Waarom vinden jul-

orie aan zouden willen ontlenen als alternatief voor de

lie haar stom?” “Nou”, zeggen ze, “dat moet je toch sym-

evolutietheorie.

bolisch zien!” Ik vraag dan of die jongen de waarheid gesproken heeft of niet. En samen komen we er dan uit

De evolutietheorie

dat hij emotioneel psychologisch de waarheid gesproken

“Dus u gelooft in de evolutie?” vragen de leerlingen nog

heeft maar met behulp van symbolische taal die strikt

steeds een beetje verbaasd. Ik geloof niet in de evolutie,

biologisch genomen onwaar is. De sprong naar de bijbel

zeg ik dan, want evolutie is geen geloof. Ik neem de evolu-

als tweede taal, als geloofstaal, is dan gemakkelijk

tie aan als een plausibele wetenschappelijke theorie over

gemaakt en dan pas herinneren de meesten zich weer dat

het ontstaan van leven uit levenloze materie en als een

ze dat eigenlijk al lang bij levensbeschouwing gehad heb-

theorie over het ontstaan van de verschillende planten en

ben. Ik vertel ze dan dat op die manier de scheppings-

diersoorten uit gemeenschappelijke voorouders en daar-

verhalen voor mij waar zijn, maar niet in

toe behoort ook de mogelijke evolutie van de mens uit

natuurwetenschappelijke zin, maar als geloofsgetuigenis

een diergroep. Vervolgens worden alle argumenten die

in symbolische taal.

voor de evolutietheorie pleiten behandeld. Ofschoon het

Bijbelverhalen misbruiken we als we er een biologische theorie aan ontlenen

creationisme in mijn lessen geen plaats heeft, dwingen de De scheppingsverhalen (Gen.1 en 2)

voorstanders daarvan ons minstens om alle hiaten en

De scheppingsverhalen horen dus thuis bij levensbe-

onbegrijpelijkheden van de evolutietheorie onder ogen te

schouwing en niet bij biologie. Maar toch, als ik bij biolo-

zien. Nadat ik de paleontologische en genetische argu-

gie niet te krap in mijn tijd zit, leg ik leerlingen ook op die

menten heb gegeven voor de evolutie van de mens, wijs

plek graag uit dat de schepping nog steeds bezig is, dat

ik mijn leerlingen op de onbegrijpelijkheid ervan. Hoe kan

het eerste scheppingsverhaal eigenlijk een toekomst-

de mens als geestelijk wezen met zelfbewustzijn, geweten

droom is in beelden van het verleden, een droom dat

en verantwoordelijkheidsbesef, met geloof, hoop en lief-

eens alles goed komt wanneer het licht werkelijk het duis-

de, zich ontwikkeld hebben uit een diergroep bij wie die

ter zal hebben overwonnen, wanneer het goede het wer-

geestelijke eigenschappen nog niet aanwezig waren? Toch

kelijk wint van het kwade. En dat de mens daarin een

zeg ik erbij dat dit wonder eigenlijk bij elke zwangerschap

centrale rol mag spelen als beeld en medewerker van

opnieuw gebeurt als zich uit een stoffelijk beginsel, het

God en dat God dwars door de evolutie en de geschiede-

samengaan van zaadcel en eicel, een menselijke persoon

nis heen zijn eigen geschiedenis van hoop schrijft via

ontwikkelt met al die eigenschappen.

mensen van goede wil. Ook wijs ik mijn leerlingen er graag op dat er in de joodse bijbel overeenkomstig het

Verder dan Darwin: evolutie als eigenschap van het leven

tweede gebod geen enkel beeld van God bestaat, maar

Uiteraard komen ook Darwin en het Neodarwinisme ter

dat er op die regel één fantastische uitzondering is die te

sprake. Maar ik ga in zekere zin nog verder dan Darwin

PAGINA 27

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

met zijn ‘survival of the fittest’. Darwin nam aan dat alle

gen: “Wat heeft God dat mooi geschapen.” Iets anders is

evolutionaire sprongen afgedwongen werden door het

als intelligent design als een natuurwetenschappelijk

milieu. Als het milieu verandert, moet het organisme wel

begrip wordt opgevat en gehanteerd. Ook dan kan ik er

mee veranderen, wil het niet uitsterven. Dat is wel waar,

nog mee uit de voeten, maar dan niet als iets nieuws,

maar het is niet de enige drijfveer achter de evolutie. Ik

maar iets dat we allang weten en dat door mijn beroemde

zeg tegen mijn leerlingen: “denken jullie dat al die miljoe-

medebroeder Teilhard de Chardin na WO II al verwoord is.

nen soorten planten, al die verschillende bloemsoorten,

In tegenstelling tot de levenloze natuur waarin de wet van

die duizenden soorten insecten, allemaal afgedwongen

de entropie geldt, streeft het leven naar steeds complexe-

zijn door het milieu? Nee hoor, het leven zelf vindt het

re vormen. Met andere woorden, het is een eigenschap

leuk om te experimenteren, om allerlei levensvormen uit

van het leven zelf om zich ‘intelligent’ te ontwikkelen. Dat

te proberen. En als het levensvatbaar is, dan blijft zo’n

sluit dus nauw aan bij mijn beschrijving hierboven van

nieuwe vorm in leven. Jullie hebben al in de brugklas de 7

evolutie als een eigenschap van het leven zelf. Maar ik

eigenschappen van het leven geleerd. We herhalen ze nog

loop vast als men die twee begripscontexten door elkaar

even: voeding, ademhaling, uitscheiding, groei, voortplan-

gaat halen. Als men de hand van God in de natuurweten-

ting, waarneming en beweging. Maar vanaf vandaag mag je er een 8e eigenschap aan toevoegen: het vermogen tot

schap gaat binnenhalen om er ons gebrek aan wetenschappelijke kennis mee op te vullen.

evolutie. Een cel heeft toch niet alleen maar enzymen ontwikkeld waarmee hij DNA kan knippen en plakken, opdat

‘Hij heeft toch de evolutie geschapen?’

de mens daarmee genetische recombinatie kan uitvoeren?

Tenslotte: onze school kreeg in de negentiger jaren eens

Nee, de cel heeft die enzymen ten eigen bate, om kapotte

een boze brief van een vader, protestants theoloog, omdat

stukjes DNA door nieuwe te vervangen, maar ook om te

wij in de biologielessen zijn kind de evolutietheorie

experimenteren door stukjes DNA van een chromosoom

doceerden zonder het creationisme. Ik heb deze vader

een ander plekje te geven op hetzelfde of zelfs op een

geschreven in de geest van dit artikel, vooral wat betreft

ander chromosoom en om zo een nieuwe levensvorm te

de Bijbel als tweede taal. Nu bezocht ik in Delft regelmatig

creëren. Kortom, evolutie is geen betwistbaar bijverschijn-

een oud dametje, die veel verdriet in haar leven had mee-

sel van het leven, nee evolutie en de mogelijkheid van het

gemaakt, en die ik bijna als mijn oma beschouwde. Toen ik

experiment zijn eigenschappen van het leven zelf. Is dat

haar over de brief vertelde zei ze mij: ‘Maar Hij heeft toch

geen bijzondere gedachte? Jullie zijn jong en jullie moeten

de evolutie geschapen?’ Dat motto met haar naam erbij

experimenteren. Jullie weten meer van internet dan wij en

stond vanaf dat ogenblik voortaan boven elk van mijn

wij laten jullie een wereld vol geweld en armoede na.

proefwerken over evolutie.

Jullie moeten experimenteren hoe het beter kan. Is het geen fascinerende gedachte dat dit vermogen tot experimenteren reeds in jullie cellen en in het biologische leven zelf verankerd ligt?”

Intelligent design Als ik nog in de gelegenheid geweest was ook dit onder-

Het is een eigenschap

werp in mijn biologielessen op te nemen, zou ik het begrip intelligent design onderscheiden hebben. Als men het als een theologisch begrip opvat, zou ik dit begrip dan

van het leven zelf

ook bij de theologie laten. Een gelovige kan vanuit de verwondering om de dingen er de hand van God in zien. Maar dan geldt dit niet alleen voor de evolutie, maar voor

om zich ‘intelligent’

al het geschapene. Dan zit er een intelligent design achter de kosmos en de sterrenhemel, achter de chip en de snelheid van elektronen, achter licht en geluid, achter een walvis en een amoebe, achter het prachtige functioneren van ons oor en oog. Dan kan ik vanuit mijn verwondering zegPAGINA 28

te ontwikkelen

THEMANUMMER 3

>


LEERLINGEN BASISONDER WIJS

Wat ik vragen wil Op weg naar de Jozef en Mariaschool in Spierdijk zie ik in het landschap tussen Hoorn en Heerhugowaard vooral hoe mensen orde hebben

FRANK SELLER

aangebracht tussen water en land, hoe het licht van de laagstaande zon over het groene gras strijkt. Ik zie hoe wolken spiegelen in een waterplas, hoe weilanden onderdeel zijn van een landschap met een lange historie, hoe op een kruispunt van polderwegen kerk en school midden in een dorpsgemeenschap staan. Ik heb me voorbereid op een gesprek met leerlingen van groep 7 over schepping en evolutie. Maar midden in dit cultuurlandschap vraag ik me af hoeveel van de schepping zichtbaar is voor de ogen van kinderen. En welke vragen ze daarover hebben. Dagmara, Dave, Jacco, Lars, Leanne en Merel blijken er wel degelijk duidelijke vragen over te hebben. En ook sommige van hun antwoorden zijn heel helder .

Als het gesprek op z’n einde loopt, vraag ik de zes leerlin-

opdracht is. Dat blijkt eigenlijk al direct bij het begin van

gen wat als een belangrijke vraag overblijft voor ieder

het gesprek. Geen van de zes vindt het gek als ik vraag

van hen. “Rustig nadenken over je vraag. En dan mag

wat ze eigenlijk vinden van het feit dat de mens afstamt

ieder op haar of zijn beurt het zeggen.” Sommigen heb-

van de apen. “Ja, dat is zo. Maar er zijn ook verschillen”,

ben even langer bedenktijd nodig en laten een andere

zegt Dagmara, “want apen kunnen niet praten.” De vraag

klasgenoot voorgaan.

hoe dan de eerste mens ‘ontstaat’, krijgt van Lars als ant-

Lars: “Hoe is de aarde ontstaan?”

woord dat er eerst kleine organismen waren, bacteriën en

Merel: “Hoe zijn er verschillende talen gekomen?”

zo. En dat het vanzelf verder ging. De sprong naar meer

Jacco: “Wat was er eerder: de kip of het ei? Dat wil ik nu

dan 3,5 miljard jaar geleden gaat net zo gemakkelijk als

eens echt weten.”

het nadenken over de eigen afstamming en voorouders.

Leanne: “Wie heeft de woorden bedacht?”

“Ja, natuurlijk lijk ik een beetje op mijn vader en mijn

Dave: “Hoe komt de eerste mens op aarde?”

moeder”, zegt Dave, “want mijn broertje lijkt meer op mij

Dagmara: “Hoe komt het dat de huidskleur van mensen

dan op andere kinderen.” En als ze in hun stamboom ver-

verschillend is geworden?”

der teruggaan, komt de één zonder moeite uit op Adam

Zes vragen om verheldering van een nieuw aspect of om

en Eva en drie van de anderen op de constatering dat ze

aanvullende informatie; zes signalen dat het nadenken

op die manier allemaal familie van elkaar zijn. Dat gaat zo

over het ‘ontstaan van soorten’ geen onmogelijke

geroutineerd dat het is alsof ze die redeneringen eerder hebben gemaakt. PAGINA 29

REFLEXIEF

>

DECEMBER 2005

Evolutie

Schepping

Ik vraag of ze zich het feit van een gemeenschappelijke

Met de constatering: “Het scheppingsverhaal vertelt ook

voorouder kunnen voorstellen als het gaat om herders-

hoe het heelal en de aarde ontstaan zijn en hoe de eerste

honden, poedeltjes en teckels, die toch allemaal van één

mensen, Adam en Eva, er zijn gekomen.” verleg ik de aan-

gemeenschappelijke voorouderhond moeten afstammen.

dacht. Leanne vindt het scheppingsverhaal eigenlijk meer

Gegiechel is het gevolg: zo’n kleine gladde, platte en

een soort sprookje; “Omdat het bedacht is.” Dave vindt

langgerekte teckel familie van zo’n zacht beest met krulle-

dat het iets markeert: “Adam en Eva zijn het beginpunt.”

tjes en tegelijk ook nog van zo’n enge grote waakhond

Merel zegt dat het gaat over twee mensen in het oer-

die blaft en bijt. Hoe moet dat voorouderbeest er dan wel

woud.

niet hebben uitgezien? “Dat eigenschappen veranderen,

De betekenissen van het scheppingsverhaal zijn eigenlijk

dat noemen de biologen: evolutie. Wie van jullie kent dat

te overdadig en ieder pakt er een deel uit dat past bij de

woord?” Dave haast zich om te antwoorden dat hij dát

eigen, eerdere gespreksbijdrage. Ik hoor ze zeggen:

woord wel kent. “Van Pokémon; daar heb je ook figuren

“De zevende dag, dat was een rustdag. En daarom

die evolueren, die worden dan sterker of die kun je laten

werken wij op zondag ook niet.”

veranderen of ze krijgen andere eigenschappen. Dat hoort

“Adam gaf namen aan alle dingen en dat betekent dat je

er gewoon bij; nee dat is helemaal niet gek.”

woorden moet bedenken.”

Dat tijdens de eeuwen van evolutie soorten uitsterven of

“Je moet er wel over nadenken hoe alles begonnen is.”

dat sommige soorten niet meer kunnen overleven in ver-

“Er is ergens een bron van het leven.”

anderde omstandigheden, leidt niet direct tot een reactie.

“Hoe het precies begonnen is, weet je niet. God weet het

De Neanderthaler en de Australopithecus in de stamboom

wel.”

van mensensoorten zegt hen niets; op twee of op vier

“Ik geloof er niet in dat God de aarde geschapen heeft.”

benen lopende mensensoorten, zoals de Floresmens

“Water is erg belangrijk voor de aarde. Daarom is dat ook

evenmin. Maar het uitsterven van dinosaurussen door

geschapen.”

een klimaatverandering roept direct reactie op. Jacco

Ik denk dat ze, al reagerend, meer bezig zijn met eigen

roept dat een komeet de aarde heeft getroffen en dat er

vragen dan met het beschouwen van het geheel. De

in Mexico een hele grote krater is en dat ze daardoor zijn

Schepping is ook groot om te omvatten. Vragen stellen en

uitgestorven. “En toen was de wereld ook verder heel

vragen blijven stellen helpt daarbij.

anders. Australië lag aan Azië vast en Afrika aan ZuidAmerika. Ja, dat kun je zo zien, want ze passen zo aan elkaar. Ook de planeten en de zon zijn uit een botsing met een grote komeet ontstaan," haakt Merel aan. “Dat was het begin van de aarde en van de zon en de maan en van Pluto.”

Hoe het precies begonnen is, weet je niet. God weet het wel. PAGINA 30

THEMANUMMER 3

>


WAAR WETENSCHAP GELOVEN RAAKT

COLOFON Reflexief is een uitgave van de Nederlandse Katholieke Schoolraad, forum voor katholiek

RECENSIE

onderwijs. Reflexief verschijnt driemaandelijks en wordt gratis toegezonden aan schoolbesturen en schoolmanagement, relaties in het onderwijs, de politiek, het maatschappelijk leven en de media. U kunt zich ook abonneren op Reflexief.

REDACTIE

Bartho Janssen (hoofredacteur) Gerrit-Jan Meulenbeld (eindredacteur) JOHN E. RIJNSDORP

Irma Verbeek (redactieassistent) Thom Geurts

Natuurwetenschapper Rijnsdorp, gepensioneerd als hoogleraar en als onderzoeker bij TNO, heeft zich op hoog

Frank Seller Wilbert van Walstijn

niveau beziggehouden met onderzoek en ontwikkeling van beheer van industriële productieprocessen. Na zijn pensionering heeft hij zich vergaand verdiept in de relatie

ILLUSTRATIE / FOTOGRAFIE

Bert Dekker, Hollandse Hoogte, ZefaImages

tussen geloven en wetenschap. Dit boek brengt wetenschap, met name de natuurwetenschappen en filosofie, en geloven samen rond een aantal grote thema’s over mens-, gods- en wereldbeeld. Daarbij grijpt de schrijver terug vanaf de middeleeuwse geschiedenis tot het heden.

VORMGEVING

Ontwerpwerk, Den Haag

DRUK

Drukkerij Berne, Heeswijk

Zijn wetenschappelijke insteek op thema’s die raken aan geloven zijn boeiend. Met name het begrijpelijk uiteenzetten van de grootste technische inzichten uit de geschiedenis, die in die tijd een wending hebben gegeven aan het – wereldlijke – wereldbeeld en spanning teweegbrachten met het bestaande – kerkelijke - wereldbeeld, geven deze uitgave beslist een meerwaarde. Wel wordt er van de lezer een zekere natuurkundige en scheikundige kennis verwacht, want het niveau blijft hoog. Daarbij is niet altijd

REDACTIEADRES

Stadhouderslaan 9 Postbus 82068 2508 EB Den Haag T 070 356 86 18 F 070 361 60 52 E [email protected] www.nksr.nl

duidelijk wat een gedetailleerde technische uiteenzetting, bijv. over het scheikundige element koolstof, toevoegt

ABONNEMENTENADMINISTRATIE

aan de daaropvolgende bespreking van de ontwikkeling

Reflexief kost € 12,50 per jaar, los nummer € 3,75.

van leven. Rijnsdorp voedt door dit boek, waarin hij naast

Voor informatie en losse nummers: Irma Verbeek,

de natuurwetenschappelijke invalshoek, een breed scala

T 070 356 86 18

aan theologische inzichten en “gewone geloofsbelevin-

F 070 361 60 52

gen” bespreekt, de dialoog over de vraag of en op welke

E [email protected]

wijze er een relatie kan zijn tussen geloof en wetenschap, zij naast elkaar staan of elkaar uitsluiten.

COPYRIGHT

Overname van artikelen of gedeelten daarvan is toegestaan na voorafgaande Ellen van Domburg

toestemming van de redactie en met bronvermelding. ISSN 1570-2588

Uitgegeven door Uitgeverij Damon bv, Budel, 2005 PAGINA 31

Ichtyologie Er is in zee een coelacant gevonden, de missing link tussen twee vissen in. De vinder weende van verwondering. Onder zijn ogen lag voor ’t eerst verbonden de eeuwen onderbroken schakeling. En allen die om deze vis heenstonden voelden zich op dat ogenblik verslonden door de miljoenen jaren achter hen. Rangorde tussen mens en hagedis en van de hagedis diep in de stof, verder dan onze instrumenten reiken. Bij dit besef mogen wij doen alsof de reeks naar boven toe hetzelfde is en kunnen zo bij God op tafel kijken.

GERRIT ACHTERBERG

reflexief Evolutie, ontwerp en schepping Tussen God en Darwin Het gaat goed met evolutie-onderzoek Twee verschillende scheppingsverhalen

Recommend Documents