redaksioneel
nummer 4 — juni/juli 1973. verschijnt 6 keer per jaar. jaarabonnement minimaal f 12; los nummer 2, per post f 2,60. abonnementen worden, mits uiterlijk een maand voor het einde van de abonnementsperiode opgezegd, verlengd. uitgave: spuw/ram. abonnementen en administratie: spuw, postbus 17, driebergen, giro 25 53 850. redaksiesekretariaat: hans ramaer, bickerstraat 2ó, rotterdam-4, telefoon 010 — 65 48 49. redaksiekollektief: boudewijn chorus, anton constandse, rudolf de jong, wis de label, arthur mendes georges, simon radius, hans ramaer. verder werkten aan dit nummer mee: joke holdtgrefe thom holterman, leonie kwakkelstein, anja meulenbelt, george noordanus druk: usp, utrecht.
f
'Vrouwenbevrijding' is het onderwerp van deze vierde aflevering van De As. Geen moment hebben wij echter de pretentie dat binnen het bestek van dit nummer een zo veel omvattend thema afgerond behandeld zou kunnen worden. Als uitgangspunt hebben wij gekozen de vraag of vrouwenbevrijding mogelijk is zonder maatschappelijke bevrijding, anders gezegd of feminisme en socialisme te scheiden zijn. Naar onze mening moet deze vraag in zijn algemeenheid ontkennend beantwoord worden. Aan de andere kant hebben wij ons ook bezig gehouden met het vaak in feministiese kringen gehoorde verwijt dat de arbeidersbeweging in het verleden weinig aandacht heeft geschonken aan de positie van de vrouw. Wie zich met vrouwenbevrijding bezighoudt kan overigens niet voorbij gaan aan aspekten als de rol van het gezin en de betekenis van de seksualiteit. Op dit gebied geldt Wilhelm Reich terecht nog steeds als een pionier. Anton Constandse bespreekt daarom een nog te verschijnen boek van Harry Mulisch dat over deze politieke seksuoloog handelt.
vrouwenbevrijding: strijd tegen en met de man
1 e vraagt strijd op verschillend De bevrijding van de vrouw de uit ng ijdi bevr de de strijd om fronten. Allereerst is daar en gelijkheid vrij want man, de van ekonomiese afhankelijkheid kheid. bij ekonomiese onafhankelij heid zijn alleen mogelijk tegen de vrouwe jd stri een met ard gepa verDeze strijd gaat tevens ermee moet — apsideologie, die de vrouw lijkheids en modersch haar arbeidskracht aan dan t heef keus re ande zoenen dat zij geen te stellen. haar gezin ter beschikking dat zij op een tweede front: n.l. kt dire al zij t Daarbij stui mannen voor alle tot t heef ang niet zonder meer toeg beroepen het veelal minder betaalde toegankelijke funkties, dat ning belo jke geli geen en dat zij zijn waarmee ze het moet doen . Ze voelt zich icht verr man een die id krijgt voor dezelfde arbe hier zijn soort gastarbeidster. Ook de mindere van de man, een gaat echter hier om Het ren. leve dat haar het de mannen die weliswaar, zelf, op een andere wijze uitbuiting, waar de mannen jd dan stri haar zij zal dit front ook de dupe van zijn. En op de bevrijding en: echt uitv en moet n same toch ook met de mannen systeem met zijn maatschappelijk g uit de onderdrukking van het rarchiese betrekkinghi zijn en g enin toef auatoritaire gezagsui hier samen. en mannenemancipatie gaan en tussen mensen. Vrouwen— n: vanuit gezi het uit ing ijdingsbeweg Het derde front is de bevr van andere roln kome d stan tot het op het eerste front gericht hankein dienst van haar eigen onaf patronen in het huwelijk, kking rdru onde de uit de bevrijding lijkheid van de man en op door de on akt orza vero g kkin rdru onde van de moederrol en de ideo n de . Dit leidt tot strijd tege mondigheid van de kinderen er die en d bouw opge en verzorging is logie die rondom opvoeding er-. ndig te houden opdat de moed onmo eren kind om is cht geri op e lijk moge alle Op d. en uitgehol schapsideologie niet zal ward te werken ; als om akt gema lijk moei wen manieren wordt het vrou
zij kinderen hebben zijn er geen maatschappelijke voorzieningen die de voortgang van haar werk garanderen als haar kinderen ziek zijn of onverwacht vrij van school zijn. Dat vrouwen eigenlijk niet zouden moeten werken als ze getrouwd zijn en kinderen hebben is een feit waar ze voortdurend op gedrukt worden. De diskussies over deze drie fronten zijn weer in volle gang. Dankzij de aksiejaren 60-70 die een herleving brachten van de problemen rondom vrouwenemancipatie en feminisme en dankzij ook een aantal spektakulaire geschriften die de mannenhaat propageerden (SCUM, de bond tot het uitroeien van mannen, van Valerie Solanas), de vrouwenverachting (Germaine Greer), de vrouwelijke domheid (Esther Vilar) of het lesbies feminisme (Paarse September) centraal stelden. 2 Door velen wordt de ekonomiese en de seksuele bevrijding van de vrouw verbonden met de politieke strijd tegen het kapitalisme. Ook Wilhelm Reich meende aanvankelijk dat deze onderdrukking een specifiek aspekt is van de kapitalistiese ( en dus ook fascistiese) onderdrukking, waarbij het huwelijk gedacht is als een levenslange monogame band met gg n partner en uitsluiting van alle andere seksuele relaties. Daar komt dan weliswaar niet zoveel van terecht, want dit eindigt in echtscheiding of tot allerlei angst— en schuldgevoelens, waardoor het repressief karakter van het gezin als instituut zichtbaar wordt gemaakt; niettemin is het gezin in opmars. Er wordt steeds jonger getrouwd en steeds meer groepen (priesters, studenten) trouwen of willen de rechten, voorrechten en voordelen die aan het "normale" gezin worden toegekend, ook laten gelden voor andere dan heterofiele relatievormen(000—nota). Maar wanneer in de jaren '33/34 de Sovjet—Unie weer tot de invoering van de traditionele huwelijks— en gezinsmoraal besluit, gaat Reich zijn opvattingen herzien: de ekonomiese en seksuele onderdrukkingsideologie kan blijkbaar ook plaatsvinden in landen die geen kapitalistiese produktiewijze kennen. Dan is de onderdrukking (misschien ook wel van de man) geen primair kenmerk van een op baais van een kapitalistiese produktiewijze geregelde samenleving, maar van een op autoritaire en higrarchiese relaties berustende maatschappij. Kennelijk is een socialistiese produktiewijze ook mogelijk binnen een centralisties geleide autoritair—hi g rarchiese maatschappij. Dan is dus niet de produktiewijze het grondgegeven van de onderdrukking, maar de autoritaire staat. De autoritaire gezagsuitoefening en de higrarchiese machtsverhoudingen (die in een kapitalistiese produktiewijze tegelijkertijd bepalende grondelementen zijn) zijn de dragers van een autoritaire maatschappij waarbij het centraal gezag door de staat belichaamd wordt.
Afschaffing van de kapitalistiese produktiewijze -die autoritair is doordat een elite aan grote groepen van de bevolking de vrijheid ontneemt en die hi g rarchies is doordat zij de ongelijkheid institutionaliseert, leidt dan ook niet van zelf tot een libertair socialisme, als niet ook de hi g rarchiese machtsrelaties in de werk- en alle andere leefsituaties worden afgebroken en plaats maken voor zeggenschap van onder op. Ook Simone de Beauvoir wijst erop, dat vrouwen in de USSR weliswaar belangrijke sociale en politieke funkties hebben, maar dat het aantal vrouwen dat in de centrale komitees en arbeidersraden zit, klein is. Daar domineert de man. Op een ce'ntrale plaats: Arts is een in hoofdzaak vrouwelijk beroep, maar slecht betaald en zwaar. De toegang tot de techniese en wetenschapsteoretiese beroepen is voor een vrouw moeilijk. En in de werksituatie staat de vrouw toch altijd onder een man. De gelijkheid van man en vrouw is dus ook in de Sovjet Unie werkelijkheid geworden. Wanneer alleen de produksieve geen rhoudingen veranderd worden leidt dit weliswaar tot een ander, rechtvaardiger ekonomies systeem, maar in de maatschapp een elijke verhoudingen in alle subsystemen (bedrijfsleven, beroepsleven, huwelijk enz.) kunnen t.a.v. de man-vrouw-verhouding de traditionele rollen blijven bestaan. Feminisme dat zich dus alleen anti-kapitalisties opstelt, met de klassenstrijd erbij, zal waarschijnlijk wel allerlei verbeteringen kunnen bewerkstell igen in de positie van de werkende vrouw, maar zal langs deze weg toch blijkbaar niet de volledige gelijkberechtiging van man en vrouw bereiken, noch in de kapitalistiese noch in de kommunistiese landen. Vanuit deze invalshoek kan ik het zowel met de radikale kritiek, die Paarse September heeft eens zijn op het feminisme, als met die van de naar het reaktionaire zwemende van Esther Vlier. Paarse September stelt o.a. (behalve dat homofilie een politieke keuze is) dat gelijkberechtiging niet kan betekenen dat de vrouw dezelfde rechten krijgt als de man, want ook dan is de emancipatie van de vrouw weer beschreven vanuit de man-rechten. Zij moet haar gelijkberechtiging verwerven in eigen termen, die niet afgeleid zijn uit de voorrechten van de man. Welliswaar zijn het juist die voorrechten die het meisje al heel jong het eerst herkent (jongens klimmen in bomen, voor meisjes gek) maar later zal zij toch haar emancipatie in eigen is dat termen 6
moeten leren ontwikkelen. Zonder in de valkuil van een vrouwe lijkheidsideologie te vervallen. Dat is nog niet geschied. Lijkt me ook erg moeilijk. Het kan in ieder geval niet gaan —akkoord— om overname van de macht van mannen. Het machtsdenken is juist inherent aan het autoritair—hierarchies denken en maakt onderdrukking van anderen, en dus ook van vrouwen, in een autoritaire maatschappij mogelijk. Het gaat juist om de afschaffing van die macht. Gelijkberechtiging en mannenmacht—overname kunnen dan geen dragende grondmerken zijn van het feminisme. Die strijd om de afschaffing van macht, welke door mannen wordt uitgeoefend, en dus toch tot een verwoed gevecht met de mannen zal leiden, is een strijd tegen alle hierarchiese verhoudingen waarbij de bazen "boven" niet door "beneden" gekozen zijn en niet door "beneden" uit hun leiderschap kunnen worden ontzet. Gelijkberechtiging is inderdaad niet dat een vrouw dezelfde rechten krijgt als de man, maar dat gelijkheid bestaat als afwezigheid van machtsuitoefening van wie over wie dan ook. De bijdrage van Esther Vilar geeft, ondanks haar doordraverijen en reaksionair uithalen, naar mijn mening een omstandige toelichting over een stelling die indertijd door August Bebel is geponeerd en door Horkheimer van een nieuwe toelichting is voorzien, namelijk dat de vrouw met alle vezels van haar bestaan in deze maatschappij op het burgerlijk huwelijk èn gezin is aan gewezen: materieel, seksueel en ideologies. Zij zal daarom in meerderheid besluiten zich vrijwillig aan de man te onderwerpen en de maatschappelijk bepaalde rolverdeling te aanvaarden en de daarbij behorende ideologie. Ze kiest voor de afhankelijkheid van de man, materieel en geestelijk en de kinderen geven haar aan zichzelf ook nog een prachtig alibi om dat te doen. Maar daarmee, zegt Bebel, gaat ook de dialektiek van de machtsrelatie werken: de heerschappij van de ene mens over de andere valt altijd op de heerser terug en deze wordt zelf afhankelijk van het door hem (haarJ) beheerst objekt. Zo brengt de heerschappij van de man over de vrouw vanzelf de beheersing van de man door de vrouw voort. Het is vanzelfsprekend, en dit aspekt werkt Esther Vilar dan ook met een zekere wellust uitvoerig uit, dat de moderne vrouw (en de vroegere?) daarbij haar sterkste wapen in de strijd gooit en "de man zover weet te krijgen dat zij een zeer hoge prijs voor haar vagina weet te bedingen". Hoewel Vilar ook stelt dat de man de vrouw onderdrukt — omdat hij zo stom is haar zoveel privileges te geven in ruil voor seks — wekt zij, terecht, bij feministen wrevel omdat zij de maatschappelijke bepaaldheid van de door haar uitvoerig beschreven gedragswijzen verder niet analyseert. Overigens is Esther Vilar soms onvoorstelbaar geestig, bijvoorbeeld daar waar zij de door de meeste vrouwen als absurd ervaren penisnijdteorie van Freud analyseert vanuit haar eigen invalshoek: Freud is een typies door de vrouw gedresseerde man die de dupe werd van het vrou-
toelijk vermogen tot zelfvernedering dat haar in staat stelt g6n grote komeide te maken van haar orgasme (dat zij zoals weet minder ernstig neemt dan een paar mooie laarzen). ieder Ook Horkheimer wijst erop, dat de vrouw op dubbele wijze de autoriteit van het bestaande helpt te versterken door de zorg van het gezin als zodanig - de broedplaats van de autoritaire en hierarchiese overdracht - en door het voortduren d vermanend achter de man en de kinderen aanzitten, uit angst haar verworven situatie te verliezen: het is vooral de vrouw die de overdracht bewerkstelligt van de autoritaire en hierarchiese ideologieen, die onze orde rechtop moet houden. De moederschaps- en vrouwelijkheidsideologie heeft als funksie om de vrouw die werkt en kinderen heeft, het passend schuldgevo el bij te brengen, waardoor zij op de dwalingen van haar emancipatieweg terugkomt: deze ideologieen zijn niet minder dan de pervertering van de wens van de vrouw naar een kind. De seksualiteit van de vrouw wordt misbruikt om haar onder de ban het huwelijk en de afhankelijkheid van de man te brengen. van Alleen zo - in het huwelijk, met een vaste man - mag ze moeder werden. Dat deze ideologie een een repressieve funktie heeft blijkt duidelijk uit de tegenstand, die wordt geleverd tegen de vrije abortus. Deze zou dan immers ook voor de ongehuwde vrouw ten gelden, waardoor men onuitgesproken de buitenechte moelijke seks zou billijken. Maar waardoor men ook een "strafmidde l" uit handen zou geven: wie zomaar seks bedrijft moet het maar voelen. Vooral uit de abortuspolitiek blijkt hoezeer het huwelijk en het gezin de ruggegraat vormen van een autoritaire samenleving: het doorgeefstation voor een autoritaire en het beoefenen van hierarchiese relaties. 3 De vrouw moet zich dus niet alleen uit de kluisters van de man bevrijden. Met haar zelfstandigheidsverwerving op ekonomies terrein is ze er nog lang niet. De vrouwerijkheids- en moederschapsideolooie zal zij ook moeten bestrijden en afbreken om vrij te worden. Maar er is meer. Op dit eerste front strijdt ze tegen de man zelf, zichtbare mannen, met zichtbaar onderdrukkend gedrag. 8
Daarom zou men kunnen stellen dat waar ze strijdt voor gelijke beloning, erkenning van parttime arbeid, gelijkheid in arbeids verhoudingen, zij ook nog strijdt tegen mannen, maar dan toch ook al tegen meer. Tegen fundamentele grondslagen van de maatschappelijke ordening. En d r zal ze de strijd tegen de mannen toch moeten kombineren met de strijd met de mannen; samen tegen, de gemeenschappelijke tegenstanders: het maatschappelijk systeem , ooit door mannen gemaakt maar hen volkomen boven het hoofd gegroeid. De strijd om gelijkberechtiging in de arbeidssituatie kan haar wel bevrijden uit de mannelijke onderdrukking, maar niet uit de kapitalistiese onderdrukking (in de westerse landen) en ook niet uit de hierarchiese onderdrukking van het maatschappelijk systeem zelf (westerse en kommunistiese landen) . Deze strijd moet niet alleen tegen de man gevoerd worden (als schepper van de situatie), maar ook met de man die in dit opzicht ook de dupe is van het bestel, van het centraal gezag, en/of van de kapitalistiese produksiewijze die van hem een nummer maakt en een loonslaaf. Juist het door elkaar heen lopen van deze onderdrukkingsbronnen maakt de strategie voor de bevrijding zo moeilijk. Het feminisme moet zich opstellen vanuit het anti—masculine (om de vrijmaking tegenover de man te waarborgen), vanuit het anti—kapitalistiese (om samen met de man de onderdrukking door de autoritaire produksieverhogingen en de hierarchiesiese instituties te bestrijden) en vanuit het anti—familaire (samen met man en kind de onmondigheidsideologie bestrijden waardoor het kind de moeder effektief kan onderdrukken, en het "gezin" tot een anti—broedplaats te maken voor autoritaire— en hierarchiese relaties). Dat betekent dat de emancipatie van de vrouw niet geTsoleerd kan verlopen van die van de man en van het kind, tegelijkertijd gericht moet zijn tegen de voorrechten (in termen van graag aanvaarde repressieve hulpverlening) van man g n kind. Deze niet meer dialekties, maar polair van aard zijnde strijd geeft natuurlijk aanleiding tot ook wanstaltige vormen van mannen — en kinderhaat en vrouwenverachting. Wie het hoofd koel houdt, blijft wel weten waar het om gaat. Het komt dus hier op neer, dat om de emancipatie van vrouw, kind en man te bevorderen naast de verandering in de produk sieverhoudingen (waardoor mensen warden uitgebuit) de afbraak van de hierarchiese machtsverhoudingen noodzakelijk is (strijd tegen het instituut van de bazen waardoor alle signalen van "boven " efficient worden doorgegeven), de inhoud van de opvoeding zal moeten worden veranderd (waarbij opvoeding niet meer in termen van tegengaan van verkeerd gedrag wordt geformuleerd, maar van vrijmaking van de kinderlijke energie) en de funksie van de daarmee samenhangende ideologien (moederschap, kinderrijkdom, vrouwelijkheid, onmondigheid van de kinderen) zal worden verduid elijkt.
amma zijn? Niet ncipatieprogr ' Wie moeten de dragers van dit ema kunnen het niet Zij o wen vrou de r de mannen en de kinderen, maa vrouwen. Zij re ande met alle alleen doen, maar wel gezamenlijk kinderen, maar en nen man de van doen rd kunnen het niet gelsolee hetzelfde divoor we en kom tegelijkertijd ook tegen hen. Daarbij eging: het proletasbew ider arbe de van dat als n lemma te staa sgroep (omdat zij meerwaarde riaat is in feite de enige bevolking industrieel—kapitalistiese oplevert) die de macht heeft het raderwerk ligt stil", enz) het el ("he apparaat lam te leggen n of de grote universele door langzaamaan—aksies, stakinge wordt echter vol entie pret de eken werkstaking. Deze toeg r het feit, dat het duist de ledig in de schaduw gesteld doo tsbaar is wanneer zij zich kwe st mee het die is, arbeidersklasse verzet tegen de produkzich wie telt: voor deze doeleinden ops n inge ligt eruit. En het zijn de siewijze of hierarchiese verhoud n zitten. Tragies is ook, dat pere n akke geb vrouwen, die met de autoritair leiderschap van juist in arbeidersmiljeus het idee afwijzend staat tegenol noga men dat en uden levend wordt geho ijs. Juist haar grote erw ond en ing ver grote vrijheid in opvoed ringsbehoeftig is jende ig vera kwetsbaarheid maakt dat ze wein carrierelijn past. — chte tere — de in d goe gens alles wat niet erdeling tussen rolv ele ition trad Ook in arbeidersmiljeus is de huishoudgeld het t krijg vrouw man en vrouw nog springlevend: de eminisme is atief ncip ema l Vee en. kom te en moet maar zien rond uwen. svro ider arbe de bij zeer elitair, en sluit nauwelijks aan oog. anal het ligt atie ncip ema Met de vrouwen de pretenties. Ze willen De elitaire vrouwen staan bol van man zich ook lustobjekt voelt geen lustobjekt zijn. Maar als de dan een seksparadijs op aars uden beho , is er niets aan de hand uwen verloren in het doodsvro de. Die hemel gaat voor arbeider schnabbeltje, dat nodig is om moe thuiskomen van de man na het komt het Vilar—effekt tot e rme daa de auto af te betalen. En de macht van mannen over hen volle werking: vrouwen kunnen wel ze niet inzien hoe ze anders at omd niet t afwijzen, maar het gaa komen, zeker niet als er tot een redelijk, zelfstandig bestaan ook kinderen zijn. baan kunnen verwerven ligt Voor vrouwen die zich een betere rdoor ook over meer pres- het al gunstiger. Zij beschikken daa tot andere rolverdelingen bin gen dwin te man siemiddelen om de Het zal zeker mogelijk zijn en. kom te nen het huwelijk en gezin emancipatie binnen het hu om bepaalde aspekten van de vrouwen ar tot goede afspraken elka met men welijk te voltrekken als vervelende zaken: wie de komt, vooral juist op het punt van en wanneer. Of de len appe aard de lt schi wie doet de afwas, lustobjekt beleefd als man de r vrouw binnen het huwelijk doo ook maar zo dan de man wordt doet m.i. weinig terzake, als grote drijfkracht een altijd nog — k gelu l beleefd wordt. Seksuee 10
I
.1;47
voor man en vrouw — is onmogelijk zonder lustbevrediging. Ook kunnen binnen het huwelijk allerlei aspekten van de vrouwenemancipatie tot oplossing komen door goede afspraken met de kinderen, wier emancipatie zonder die van de vrouw niet te denken is. Kinderen zullen net zo goed als mannen de onderdrukking van "moeder" moeten leren herkennen. Maar men kan nog zoveel hierarchiese strukturen binnen het huwelijk bij onderlinge afspraak afbreken, dat neemt niet weg dat dit stuk vrouwenemancipatie geIsoleerd verloopt van de veel grotere die betrekking heeft op de maatschappelijke onderdrukking via de autoritaire en hierarchiese strukturen. De verwevenheid daarvan met de machtspositie van de man buiten de huwelijksstrukturen en van het kind met betrekking tot zijn loopbaanstrukturen en —ontwikkeling maakt dat een vrouwenbeweging die zich geIsoleerd blijft opstellen ten ondergang gedoemd is. Voorbeeld van die verwevenheid is bijvoorbeeld de houding tegenover de schoolprestaties van het kind. De grote emancipatie van de vrouw t.a.v. de kinderen loopt via o.a. de anti—autoritaire opvoeding waardoor het kind vlugger leert om zich niet afhankelijk op te stellen van de ouders (vooral de moeder) en waarbij al vanaf het begin allerlei hierarchies bepaalde machtsverhoudingen buiten werking worden gesteld (afzien van gehoorzaamheid, onderlinge ruzies tussen kinderen langer zelf laten uitvechten, minder ingrijpen van bovenaf behalve bij lichamelijk gevaar, etc). Dit getsoleerd han11
wante ge- in een kollektief van ver van baas teren binnen het gezin of k raa afb e elfd ers dan dez zinnen is natuurlijk wat and binnen het schoolsysteem dat het n knechtprincipes ook afwijze r zijn verdere ontwikkeling en loopvoo ft hee ig nod inkomen bekind straks ze in hoge mate straks het ft kunnen baan. Daar de schoolkeu hee ng dat alles best onderli paalt komt het ouderpaar ak van een keuze wanneer zij eman dza noo de tot h k van autoregelen, toc talen in termen van afbraa cipatie willen blijven ver laties. sre macht efening en hierarchiese oedingsinritaire gezagsuito opv tot ook ers — imm gie zal men op een — De emancipatie ideolo gen zeg er dan wel tevens bij een en houd moeten maken, maar dat — kan n rzie ove d t goe van de leeftijd dat het kind dit nie n met het in het oog houden ander wel gepaard moet gaam" gespeeld moet warden. Willen bot eigen belangen, en dus "sli opvattingen basis van diepingrijpende t doorbreking sen met de omgeving op (me kind uw— vro n— ma van kheid, heiover een grote emancipatie : moederschap, vrouwelij der di— van allerlei heilige koeien zon en ) enz lige loopbaan, lig gezin, heilig gezag, hei n in een maatschappij die beducht is rde wa en will te t cas rekt out vraagt om ijzigingen tussen mensen, voor ingrijpende struktuurw r de individuele opvoedingguerilla. een goede handleiding voo n: eve En die is nog niet geschr houd van het emancipatiepakket naloOok wanneer wij de totaalin nu al in het onderwijs ter sprake lke pen op die onderdelen we bijzonder droevig. komen, dan is de uitkomst sie komen, de wat paradoksale konklu doorgeefinZo moeten we dan ook tot te gro de en lev in, bedrijfs dat weliswaar school, gez air—hierarchiese ideologie, maar orit om het stituten zijn voor een aut andere centrale plaats is n gee ijk nel ken h er dat gedat er toc we t juis dan te organiseren tegenwicht van inhouden eventuele, vrijeen erk gsw min vor het dat het zin, waarbij mogelijkerwijs kunnen zijn. 'Vrijblijvend" om blijvende, bondgenoot zou n subversief kan opstellen als het zich ook tot zekere grenze enoot" omdat het in ieder geval op ndg helpen dat al zou willen, en "bo e filosofie (mensen bewust tielfunkgrond van de achterliggend ven van rt soo een ) atie situ maken van zichzelf en hun sie kan vervullen. mannen, 5 is dan ook de bundeling van Van fundamenteel belang epen die voortdurend met deze meenvrouwen en kinderen tot gro ties, prakties en strijdvaardig ore vijandige cipatieproblematiek, the len dan wel tot onderling heid zul n epe gro De . zijn ig ven bez we ver e hel de t brengt juis king via opstellingen komen, dat ing met de totale onderdruk van de vrouwenonderdrukk h mee. Binnen elke groepering hebzic allerlei subsystemen met ; juist doordat ls een duidelijke funktie ben de radikale vleuge matiek ble n, stellen zij de pro zij niet relativeren kunne 12
scherp. Die funktie moet hen vooral niet ontnomen worden door allerlei tolerantiefilosofi g n te ontwerpen, waardoor niemand meer precies kan zeggen, wat men meent. Germaine Greer, Esther Vilar, Betty Friedan, Valerie Solanas, hebben ieder op eigen wijze de diskussie aan de gang gehouden die weer door grotere groepen wordt doorgegeven en verdiept. De beweging die deze groepen met elkaar veroorzaken, maakt dat we niet alleen aangewezen behoeven te zijn op halfslachtige inátituten als het bestaande gezin en het bestaande vormingswerk. De diskussie over het autoriteitsprincipe die mede door de aksieja ren 60/70 werd veroorzaakt, is duidelijk meer dan een diskuss ie geweest: er is veel van doorgesijpeld. Er is een duidelijke afkeer ontstaan tegen iedere vorm van autoritaire gezagsu itoefening in bijna alle geledingen van de maatschappij. In het gezin wordt meer met de kinderen doorgepraat, de verhoud ing leraar— leerling is minder autoritair dan een generatie terug en er wordt een kinderkrant uitgegeven door studerenden aan de school voor de journalistiek. Drie voorbeelden van een vermind ering van de autoritaire druk op kinderen en symptomen van emancipatiebevorderende tendensen rondom het kind. Dat de kinderemancipatie ten nauwste met die van de vrouwen emancipatie verbonden is, dringt vandaar uit dan wel weer verder door. Het vormingswerk gaat steeds meer ernst maken met het beginsel dat het voor alles gaat om het helpen van groepen bij de eigen bewustwording t.a.v. het wonen, het werken en leven. De steeds groter wordende behoefte aan allerlei soorten van trainingen (relaties, sensitivity, procesbewustheid, kommunikatie, ontmoeting, enz.) brengt ook met zich mee dat mensen zich bewust gaan worden van de wijze waarop de autoritaire besluitsvorming verloopt en dit leidt bijna altijd tot het besef dat een hiërarchie niet nodig is om tot gezonde besluitvorming te komen al zal dat niet—autoritaire besluitvormingsproces wat langer duren. Ook in het bedrijfsleven dringen inzichten door via moderne bedrijfs— en organisatiedeskundigen, die de irrationele bevelsstrukturen willen vervangen door allerlei vormen van kollegiaal leiderschap. De leiders weten er nog geen raad mee, gewend als ze zijn aan patriarchaal— autoritair leiderschap 13
g alen doorgeeft, maar de hi rarchiese kan dat zijn besluiten via van de inzichten k rui geb — e maakt men dat komt nog wel. Daarto sensiviteits en de uit van an sta ont n zij ap sch der lei r sen ove men om die hoden de daar ontwikkelde met pro ontmoetingsbeweging en het op en n ere zich zelf, op and beter zicht te geven op es. ati rel van ing kel ceskarakter van de ontwik keld worden de inzichten die ontwik In feite betekent dit dat der het gemin rincipe (mensen moeten rondom het autoriteitsp door ze den wor t oof ber id jhe hun vri temen voel krijgen dat ze van sys sub e all in besluitvorming) mee te laten doen in de zin, school, (ge en lop el all par en lev van het maatschappelijk fsleven hierin even). Dat ook het bedrij vormingswerk, bedrijfsl oefening niet uit de autoritaire gezags meegaat, wijst erop dat er: het breoeg (vr en lor ver g ekenis heeft alleen zijn ide le bet enz.), id, mhe leren van gehoorzaa tiese ken van de eigen wil, het lis ita kap de kt wer aar el Blijkb er maar ook zijn ekonomies gnt ici eff e fas laatkapitalistiese produktiewijze in zijn principe Het ng. eni oef uit ags gez de door een verzachting van niet prijs dt daarmee uiteraard nog van de produktiewijze wor heel de g lin hol kt dat door deze uit gegeven. Wie daarom den heeft het , den war zou erd ind wijze geh zicht kapitalistiese produktie het dat n lle zelfs kunnen ste kennelijk mis. We zouden lijkt oei bem st jui sen men van king op de werkelijke vrijma gebruikt werutoritaire opvattingen wordt, doordat de anti—a en. En "het dig gssituatie te gbesten den om deze onderdrukkin machts.. ese chi rar hi de n omdat kapitalisme" kan dat doe en de ideoben heb ekenis verloren verhoudingen niet aan bet De veris. ast get aan t nie en" g ned logie van "boven" en "be de hi rarat omd jk, eli mog schap werd een : zachting van het leider den wer ten anig niet aangevoch chiese strukturen als zod ekteur kan dir de r doo dt wor en rgezet schoolparlement dat voo r vast legiaal maken, zolang maa heel het leiderschap kol es — dat de ati itu kts fli kon in een staat — en dat blijkt all ngsraad. . Idem bij de ondernemi direkteur de baas blijftg dingen tussen mensen hou ver ese chi rar hi Het voortbestaan van geeft de ongelijk moet houden — — verhoudingen die mensen al de vrijora tsm tei ori raak van de aut garantie dat door de afb chts voorbesle en jft bli ig eld kbe den heid van mensen altijd t leiderschap riviligeerde groepen. Ech houden aan bepaalde gep chie echt rar hie plaatsvinden als de van onderop kan alleen wordt gekorn ede ben van eds ste en t van beneden tot stand kom rigeerd. centraal gevoor de organen van het Geldt een en ander nu ook iaal leiderleg kol r naa nd tre een Is er de dienstzag, van de staat dus ? van , nen rga rso van de bestuu at, van schap in de instituties ara app het politieel—juridies verlenende organen, van deze inn nge dri n epe gro ei allerl het militair apparaat ? leger het in e lin M stelt de discip zichten daar door: de VVD
14
aan de orde, maar de verzachtingen raken nauw elijks de autoritaire bevelsstrukturen en tasten het principe van de hierarchieen in het geheel niet aan. Het politieel optre den is danig benvloed door de aanvankelijke onzekerheden (ce 1965) van het politieapparaat en is duidelijk minder paniekerig, maar de doeleinden — het beschermen van de bestaande orde — zijn uiteraard dezelfde gebleven. In de rechtspraak is van kolleg schap geen sprake en in het gevangeniswezen evenm iaal leiderin. De dienstverlenende organen kunnen het leiderschap verza chten, maar is doordrongen van een hierarchie—ideologie die nog sterk aan de loopbaan en de ancienniteit is gekoppeld. De bestu urlijke organen (stedelijk, provinciaal, landelijk) geven nerge ns blijk dat men werkelijk inspraak en decentralisatie van de besluitvorming aandurft en wijken slechts onder voortdurende pressie van aksieen belangengroepen van hun vaak het openbare leven verwoestende plannen af. Ik dacht dus dat zich tegenstellingen gaan afspe len tussen de —grofweg onderscheiden— machthebbers over de produksiemiddelen en de machthebbers over de instituten van het centra En voor ons is de ontwikkeling van die tegenstellin al gezag. kapitalistiese landen in de eerste plaats van belan gen in de g daar zij ten nauwste samenhangt met de emancipatie van de vrouw, met de grote emancipatie man—vrouw—kind en omdat ze van tekenis is voor de door de overheid te ontwikkele enorme ben richtlijnen voor de gezinspolitiek. De kapitalistiese produksiewijze heeft enerzijds een gezinsverwoestende werking (konsumptiedwang, vrouwenarb eid, kinderopvang, gezinsneurosen, miljeuvernietiging, flatbo uw) als een beetje vervelend neveneffekt van het winststreven van de ekonomies machtigen. En dit neveneffekt is belangrijk genoeg om allerlei kritiese vragen te doen ontstaan bij burge rs die de emancipatie aan de orde gaan stellen. Anderzijds zijn de ondernemers best in staat om de uithollingseffekten die daard oor mede ontstaan op het punt van de autoriteits— en de hierar chie—ideologie op te vangen, want zij hebben grote ekonomiese macht over de loonarbeiders, hebben meer kasmiddelen om stakingen te breken dan vakbonden om ze vol te houden, en dat vrouwen niet gelijk zijn aan mannen is hun geen zorg, want binne n de bestaande ideologie g n is er een prachtig alibi opgebouwd om vrouwen minder te betalen dan mannen. Zelfs kunnen de veran derde rolpatronen tussen man en vrouw (vrijere seks, groep sseks , partnerruil) in kommerciele termen vertaald worden, want er ontstaat een grote seksuele markt (boetieks, tijdschrifte n, seksindustrie, enz) waaraan veel verdiend kan worden zonde ologie van de seksverachtelijkheid wordt opgegeven. r dat de ideDat een vrouw nu zonder angst voor zwangerschap van seks is zelfs een prachtige kreet op de seksmarkt en kan genieten werkt sekspolitiek gezien zelfs zeer verhullend, want "dat heeft deze samenleving dan toch maar voor elkaar gebracht". Gezinspolitiek 15
is hun ambacht niet en als vrouwen goedkoper e arbeidskrachten zijn en zelf willen werken, dan maakt een bedrijf een opvangskresj voor de kinderen en dan is dat probleem de wereld uit. Anders is het met de staat. Voor haar is het winststrev primair belang, wel heeft zij belang bij de autoriteits en geen gevoeligheid van de burgers. Ze mogen zich best van onderdanen tot bewuste burgers ontwikkelen, maar dan wel tot burgers die weten waar ze in de hierarchie moeten staan en dat aan zullen overdragen. Mede gezien de niet fundament de kinderen rolpatronen tussen man en vrouw in de kommunis eel veranderde tiese landen ligt de veronderstelling voor de hand dat de staat belang heeft bij het blijven voortbestaan van de huidige rolpatrone n tussen man—vrouw en kind. De staatinstituties volgen uiterst langzaam de ontwikkelingen op het punt van kollegiaal leiderschap, hebben bijna alle een strak opgebouwde ambtenaren — en beambtenhierarchie die krachtig verweven is met het loopbaang evoel van haar werknemers, terwijl het promotiebeleid via allerlei persoonlijke dossiers in hoge mate bepaald wordt door autoritaire en hierarchiese principes waarmee de carrierebewuste ambtenaar zich danig zal moeten identificeren. De staat zal dus een gezinspolitiek moeten ontwikkel en, die enerzijds de gezinsverstorende werking van de kapitalistiese produksiewijze zal moeten opvangen (het gezin zal als doorgeef— instituut van belangrijke ideologie g n moeten blijven bestaan; de vrouw zal niet een te grote zelfstandigheid tegenover de man moeten kunnen ontwikkelen) en die anderzijds de garantie geeft 16
dat de bestaande rolpatronen tussen man en vrouw en kind niet fundamenteel zullen worden gewijzigd in die zin dat de hierarchie in beginsel wordt ondermijnd. Alleen op dit laatste punt is er een belangenovereenkomst tussen staat en bedrijfsleven. Door middel van haar gezinspolitiek kan de staat ueel middels de werksituatie verkregen onafhankelijkheid van de vrouw weer te niet doen, bijvoorbeeld door het scheppen van kollektieve voorzieningen voor woon—, leef— en kinderopvanggelegenheid tegen te gaan, door het afremmen van gelijke opleidings— en beroepskansen, door ongunstige belastingmaatregelen, door het wurgen van anti—autoritaire opvoedingsexperimenten, enz. Vast staat dat de staat geen fundamentele uitholling van het autoriteits— en het hierarchieprincipe zal kunnen gedogen. De kapitalistiese landen hebben, door de innerlijke tegenspraken van het produksiesysteem, een punt bereikt waarin de belangen van de staat en de ondernemingsgewijze produksie niet meer geheel samenvallen. Dat maakt er de emancipatiebeweging niet gemakkelijker op. Zal de gezinspolitiek van de staat zich ook richten tegen de gezinsafbrekende werking van de kapitalistiese produksiowijze? Zal de kapitalistiese bedrijfsvoering af gaan zien van de traditionele vormen van gezagsuitoefening (seksuele onderdrukking, autoritair gezin) op zoek naar nieuwe vormen van systeemstabilisering waarbij nieuwe vormen van vrijheid in andere heerschappijvormen zullen worden gegoten? In het laatste geval kan de gezinspolitiek van de overheid zich achteraf steeds aanpassen aan de veranderingen en "vernieuwingen" die door de produksiewijze worden veroorzaakt waarbij de ontstane tegenstellingen wat moeten worden afgezwakt via de sociale politiek. Het centraal gezag vertrouwt er dan op dat het de neveneffekten kan verwerken, die de grotere persoonlijke vrijheid met zich mee p lengt t.a.v. de autoriteits— en hierarchie—uitholling op allerlei deelgebieden van het maatschappelijk leven. Zo'n korrigerend beleid kan nimmer een eigen visie ontwikkelen. Een revolutionair beleid is ook niet wel denkbaar want dan zou een repressieve gezinspolitiek ontwikkeld moeten worden die allerlei patriarchale vormen van autoriteit en hierarchie weer op de troon zou zetten. Een nieuw fascisme zou deze ontwikkeling stellig in haar ideologie opnemen. Ook Reimut Reiche heeft er op gewezen, dat de funksie van de staat in de laat—kapitalistiese samenleving grondig in de gaten moet worden gehouden« Een goed beleid zal men, noch in de kapitalistiese noch in autoritair socialistiese landen (waartoe ik voorlopig Joegoslavie, China en Cuba niet zou willen rekenen) op dit punt niet mogen verwachten. Een kreatief beleid zou gericht zijn op het scheppen van voorzieningen die tot afschaffing van de machtsuitoefening van mensen over mensen zou leiden. Bij de emancipatie gaat het niet om de gelijkberechtiging of om de machtsovername van gediscrimineerde groepen, maar om de afschaffing 17
van macht als zodanig. Dit einddoel — waarbij de ideologie rondom het autoriteits— en het ' hierarch worden verduidelijkt — moet voor ogen ie—principe steeds moet blijven staan bij alle onderlinge strijd tussen homo's onderli tussen mannen, vrouwen en kinderen ng, hetero's onderling, (om alleen maar de groepen te noemen die centraal staan bij de vrouwe nemancipatie). Want in een vrije samenleving, heeft de waarin hij in volstrekte persoonlijkeenkeling een status bereikt, vorm kan geven die hij/zij verkiest. vrijheid zijn/haar leven die simon radius Enige literatuur: Betty Friedan — The female mystique; Leslie Faber — I l m sorry dear; Joyce Outshoorn — Vrouwenemanc ipatie en socialisme; Monique Wittig — Vrouwenguerilla; Normen Meiler — Gefangen im Sex; A. Mitscherlich — De onherbergzaamh eid van onze steden; Reimut Reiche — Seksualiteit en klassen strijd; Kate Millet Sexus und Horrschaft; David Cooper — Dood van het gezin; Germaine Greer — De vrouwelijke euneuch ; Esther Vlier — De gedresseerde man; A. Firestone Dialect Engels — De oorsprong van het gezin, je of sex; Friedrich van het particuliere eigendom en van de staat; uliet Mitihel — Woman's estate; Clara Zetkin — Die Arbeiterinnen— Frauenfrage; A. Bebel — Die Frau und der Sozialismus; M.und Horkheimer — Autorit g t und Familie; Karen de Crow — The young women' s ouide to liberation; Valerie Solanas S.C.U.M., bond het uitroeien van mannen; Opzij — De zin van het gezin (apriltot 1973); Wilhelm Burian — Psychoanalyse und Marxismus; D. Haensch — Repressieve Familienpolitik.
18
mulisch over reich
De ontmoeting met leven en werk en van Wilhelm Reich heeft Harr y Mulisch (terecht) aangegrepen. Aan het einde van diens nieuwe boek Het seksuele bolwerk (De Bezi ge Bij) schrijft hij:"Mijn avontuur met Wilhelm Reich is ten einde. Soms, als ik 's avonds laat of diep in de nacht moe was van het lezen en schrijven en ik ging in een makkelijke stoe l zitten om zijn leven te overzien, zijn de tranen mij in mijn ogen gesprongen. Niemand hoeft mij te onderhouden over de tall oze korrespondenties tussen zijn bestaan en het mijne — dat die er zijn bleek al uit die vierde november 1972, waaruit hij voor mij voortkwam. Nu en dan had ik het gevoel dat ik hem beter begr eep dan mij zelf. In elk geval begrijp ik mijzelf beter, nu ik hem begrijp. Hij viel mij toe," De benadering van de "seksuele politiek" van Reich is hiermee gegeven: het gaat niet slechts om de theorie van deze wonderlijke,bezeten seksuoloog, maar vooral ook om zijn ervaringen. g En die zijn twee rlei: de gevo lgen van de kontakten met de wereld die herhaaldelijk ook verw ondingen zijn en het ontstaan daaruit van een eigen 'binnenwerel d', een bewustzijn dat zich steeds meer onderscheidt van de objektieve realiteit, maar dat voor Reich de ware werkelijkhei d is. Het doet er weinig toe of men hier spreekt van paranoia en of Reich zich is gaan gedragen ( voor zijn pijnlijke dood in de gevangenis) als een alchimist op zoek naar 'de kosmiese bronnen van het orgasme'. Naast (en mede d66r) het drama van de maat schappij dat Reich heeft beleefd, was daar zijn eigen trag edie. En het is fascinerend hoe Mulisch deze persoonlijke visie ontvouwt. Aan de ontdekkingsreis gaat een subjektief — soms lyries — verhaal vooraf, een vertelling van leven en dood. Uitg eleuid wordt de verhandeling met een bijna suurealisties oorl ogsavontuur. Op het slagveld van driften en gedachten, van inst inkten en machten is Reich omgekomen. Wilhelm Reich werd in 1897 gebo ren in het toenmalige Oostenrijk—Hongarije. In Wenen studeerd e hij medicijnen, kwam onder 19
die de s opvattingen over de rol de invloed van Freud en dien n van de leve het in lt spee ) cipe prin 'libido' (eros, seks, lust dat Seksuele ppij. Ook Reich ontdekte mensen en in hun maatscha te genieten van erd lemm onbe nog om en storingen, het onvermog oten grondslag lagen aan neur het natuurlijke liefdeleven, is op uwd gebo ing goed als de samenlev tiese afwijkingen. En zo ontelook zijn n) gezi k, elij (huw de wettiging van de paring lgen van nselijke ontaardingen gevo bare misvormingen en onme het licht in e oend vold d Freu had het seksuele leven. Dit nu und Ichin zijn Massenpsychologie gesteld en in 1923 zou hij patriarchale orals r' lege het en kerk Analyse wijzen op 'de kolleken illusie bijeengehouden ganisaties van door angst trouw proen teit dari en deze soli tiviteiten. Naar binnen moet wantrouwen zij en wekk en buit naar beren hoog te houden, maar leven. l der uitverkorenen die over en haat. Beperkt is het geta r van ktuu stru e hies En aan de psyc Talloos zijn de verdoemden. en. honk gesc acht aand jk orli d beho er de maatschappij heeft Freu echt h Reic . hoop ig t en had wein Maar hij was een pessimis revolutie iese Russ de van e logi ideo kwam in aanraking met de se wereld hem kon deze kapitalistie en met het Marxisme. Voor igeestelijke haar en gericht mits men wel degelijk te gronde ward In deze cien. ider likw kon al, mora bovenbouw', de burgerlijke tieke onderpoli en se en de ekonomie vilisatie zag hij niet alle e overheersing: hies psyc de van daar n drukking, maar als hoekstee t zich gestaat samen. De mens moes en daarin werkten kerk en t zichzelf leren moes hij , leed en eid wennen aan onbevredigdh rdanen' orde 'een fabriek van onde onderdrukken, het gezin beho de voir ten alis soci kritiek die de te zijn. Op grond van de het burgerop end eoef uitg en hadd rige eeuw reeds veelvuldig ezit als huishouden en het familieb nu lijk gezin, het partikuliere htte trac , stiese maatschappij steunpilaren van de kapitali denkbeelden de met n oene verz te d Freu Reich de ontdekkingen I van gde biedende urele revolutie' een vreu van Marx om door een kult een autovan n inge mmer bele de uit seksualiteit los te maken op lustgeonderstreepte 'het recht ritaire maatschappij. Hij ijding uit bevr een n van jongeren, op voelens', op seksueel leve uit een tie cipa eman op n, gezi hale de banden van het patriarc al. mora de ppen sche kende en leed angstverwekkende, neerdruk r, in menig oprtai libe h Reic van ep Natuurlijk was deze opro de aan. Hij kwam in botsing met zicht anarchisties van aard van Freud. En de machtsdie met ook maar in, hangers van Stal mst) (Reich was van joodse afko greep van Hitler dwong hem mijn 1938 in ik Toen ten. ontvluch ele Duitsland en Oostenrijk te sexu er: nsle Leve 'Sexualiteit en t verhandeling schreef over am) kon ik al terd (Ams h Reic W. naar en politieke psychologie apsychojeugd en seksualiteit, mass wijzen op zijn werken over iarchaat en waarpatr het van g jzin afWi , logie van het fascisme de starre , op zijn konflikten met dering voor het matriarchaat 20
Freudianen, met de tirannieke Stalinisten en met de moordende Hitlerianen. gg Harry Mulisch nu vertelt m r en verder: over de rondzwervingen van de pionier, zijn vestiging in Noord— Amerika, zijn concentratie daar op de studie over de aard van het orgasme, zijn maatschappelijke d g sorientering, zijn vervolgingswaan, zijn / alchimistiese' proefnemingen. Reich meent het levensbeginsel ontdekt te hebben, dat ook de bron is van seksuele vervoering en dat in het gehele heelal als elektriese energie werkzaam is. Het is het principe dat gezond heid en lust geeft, maar ziekte, kanker en het boze kan doden. Het moet volgens hem mogelijk zijn deze energie op te vangen en te akkumuleren. Dat de geobsedeerde uitvinder aldus een kwakza lver werd is mogelijk. Maar het was uitermate wreed deze zieke zoeker te vervolgen en te veroordelen. Hij stierf in 1957 aan een hartaanval in de gevangenis. Harry Mulisch heeft van dit leven geen roman gemaakt, maar het met tal van details en onthullende opmerk ingen verheven tot een tragedie. Zoals herhaaldelijk in het werk van deze auteur werden jeugdherinneringen en even zovele verwondingen van de hoofdpersoon tot uitgangspunt gemaakt van een proces dat tenslotte tot zelfvernietiging leidde. Aanvan kelijk is men getuige van een duidelijke emancipatielijn: het los worden van Freud, maar ook van Stalin en het verbet en verzet tegen Hitler. Maar het is een pijnlijk proces in zoverre Reich toch
steunfonds Tot 1 mei 1973 ontvingen we de navolgende bedragen voor steun in de exploitatie van De As in de vorm van extra abonnementsgeld of door giften: CvdW te H 5,—; BV te G 2,50; AL te A 15; AH te G 2,50; W en SJ te H 2,—; J en CV te E 3,—; J en EK te D 3,—; MterH te R 0,50; T en A dV te R 0,50; CW te U 13,—; AH te M 3,—; JvdW te U 13,—; PG te A 3,—; WdL te M 50,—. In totaal ontvingen we dus ƒ 114,20 aan steun. Iedereen bedankt. Wie het kan missen: stort graag wat extra boven het abonnementsgeld, zodat we straks niet genoodzaakt zijn dit te verhogen, waardoor minder mensen in staat zullen zijn zich een abonnement te veroor loven. Iedere aflevering kost alleen al aan drukken en binden ruim 700 gulden. Dan nog de kosten van verzending en verspreiding en niet te vergeten de redaksie— en lay—outuitgaven. Kortom, zolang het aantal abonne es nog beneden de 2000 ligt, hebben we steun hard nodig ! Stuur ons ook adressen van kennissen die voor een proef nummer in aanmerking komen, of geef ze een abonnement.. . 21
poogt een beschermer. Hij r een echte vader, traal Cen t. ijs wel heimwee had naa afw hem den in Einstein die deze later nog te vin van het moederlijke. naar de geborgenheid ken zoe het het matriarchaat is staat ook van aal ng voor het ide n: De grote belangstelli isme zou moeten zij voor wat het social ters zonder een zus niet alleen symbolies en rs ede bro eenschap van begg n grote vrije gem ch ook persoonlijk aandacht is bij Rei Die ze ag. wij gez de ien ijk boe erl vad efd op Mulisch ernaar gestre peloze stuurhul ns paald. En zo heeft die als ch orieMn van Rei zowel de houdbare the zijn en het karakklaren uit het bewust ver te 0 194 na id okkend beeld looshe sch een is us ater zelf. Ald en ontredderd, ond ter van deze psychi gew r tioneel, militant maa emo een van n eve geg kend mens. tenslotte meelijwek herinneringen en aan de vele subjektieve ig end lev een Zonder in te gaan op tot k eur (ze maken het boe hij toekent aan Mar tekeningen van de aut op de betekenis die een all ik die ch, Rei de' mozatek) wijs 'ou de van de strijd van cuse als voortzetter rengen. Marcuse wil en Marx wilde samenb ud n Fre van en denkbeeld de wereld, de zwarte der de op de volken van de en en uel ekt ell int zijn hoop vestigen de toos, de studenten, bewustzijn in de Atlantiese get isch - de anderen het Mul us ald ten moe ervreemdonv een jeugd."Die at zod n, situatie bijbrenge uds pesFre aan is van hun werkelijke staan, die voorbij ont zal pij ociahap ges tsc en bare maa duksiemiddel happij waarin de pro s heu Orp van simisme, een maatsc en tek de arbeid - in het liseerd zijn, waarin stenaar, waarin het is, zoals bij een kun ie tas fan rin de doodsdrift geweer spel en waa en g seksualiseerd wordt ger m haa lic ed leven vrijwillig e hel t om na een goedbeste lui bes yhet aan is tekend aanbreken van de vri fs het uiteindelijk uton zij g din te sterven. Maar zel wen le ril Marcuse met een sch gestorven zijn. De heid, aldus besluit lossen die in pijn g ver r mee t nie n de mensheid van pie, kan h uld sch en de opgehoopte hen aan ng eri op een kultuur inn ht her duisteren het uitzic ver , ers off r haa tegenover g." anton constandse zonder onderdrukkin vervolg van blz. 39 Fr. 46,6%. Ontleend 33,6% Dtsl. 40,3% en (4) Ned. 26,3% Belg. doen aan vormingsvoor jongeren die mee ft hri dsc tij , VJV aan riahoek 1 A Utrecht). werk, maart 1973 (ma , febr. 1973. de studentenvakbonden r Ove sie is: reformis(5) Zie De As no 2 klu -brochure: "Mijn kon MUM in mit l-S Koo e (6) Jok olutie, een volaar op weg naar rev me is voor ons bruikb id wordt erdoor she loo hte eving. De mac strekt andere samenl sterkt, het syver oel van eigenwaarde verminderd, het gev d." ijn onderm steem vast een beetje rt 1973, vertaald People's Voice, maa (7) Zie o.m. verslag in 8 april 1973. in De Kommunist, nr. 22
vrouwenbevrijding
Vrouwen zijn de helft van de men sheid. Toch hebben ze in bijna alle samenlevingen op dit mom ent een ondergeschikte positie, ook in de onze, al wordt nog wel eens aangenomen dat vrouwen sinds de invoering van het alge meen vrouwenkiesrecht 'alle kansen hebben en het aan hen zelf ligt als ze er geen gebruik van maken. Vrouwen verdienen gemiddeld maa r 60 pct. van wat mannen verdienen. Zij ontvangen geen geli jk loon voor gelijkwaardig werk, en dat niet alleen in fabrieken, maa r ook in geschoolde beroepen. Ondanks het feit dat sinds juni 1972 in Nederland een wet van kracht is dat vrouwen 'equal pay for equal work' horen te krijgen is er nog geen sprake van gelijk loon. Het woord 'equal' (uit het EEG—verdrag van Rom e) is gemakshalve vertaald als 'gelijk' in plaats van 'gelijkwaardig' . rustig door kunnen gaan met vrouDat betekent dat bedrijven wen te weinig te betalen, zolang ze maar ander werk doen dan man nen, of hetzelfde werk een andere naam krijgt. Aangezien vrouwen voor het grootste deel werken in aparte vrouwenbanen (kleding en tabaksindustrie, schoonmaakwerk, tikwerk e.d.) zal deze wet niet veel verande ren. Behalve ongelijk loon krijgen vrouwen ook geen gelijkwaardig werk, als zij dezelfde opleiding hebben als mannen. Vrouwen wor den vooral geschikt geacht voor ban gelegd op dienstbaarheid, verz en waarbij de nadruk wordt orging of representatief uiterlijk zoals in de 'typies vrouwelijke , ' veerster, sekretaresse. In het beroepen als verkoopster, sersoort werk waarin uiterlijk mee speelt, worden vrouwen boven de 40 bij voorkeur vervangen door Dit artikel werd eerder gepubli ceerd in Socialisties Perspektief nr.5 (maart '73). Van weg wij het hier en daar moeten bek e de omvang hebben orten. In zijn hierna volgend artikel (blz.32 t.m. 39) levert Boudewijn Chorus er kommentaar op. (Redaksi e) 23
koper zijn. (Voor het beroep jongere vrouwen, die bovendien goed er zijn dan 30 jaar). Wanoud niet zelfs van stewardess mag je moet worden tussen een man neer voor dezelfde funktie gekozen stal de voorkeur, zeker als mee te eers de ft en een vrouw, hee wen worden niet geacht leiVrou . het om leidinggevend werk gaat chien aan andere vrouwen, met ding te kunnen geven, behalve miss nemers dit niet zullen aksepwerk ke nelij als argument dat de man gemaakt over wat de werkteren (alsof men zich ooit heeft druk n krijgen vrouwen geen gendie bove En (...) nemers leuk vinden). zeventienjarige meisjes de van lijkwaardige opleidingen. 65 pct. , tegenover 17 pct. van de krijgt geen enkele vorm van onderwijs krijgen zitten nog vaak in iding ople jongens. En meisjes die een stbare beroepen waar ze zo opleidingen voor de verzorgende, dien school, verpleging e.d.). houd (huis en kunn weinig kanten mee op e in loon, werksoort en opleiBehalve regelrechte diskriminati ook op andere wijze zichtding is de achterstelling van vrouwen enleving uit bestaat zitsam e dez r baar. In alle pyramiden waa aan de basis. (...) Kortom: ten mannen aan de top, vrouwen werk, en zitten nergens hun in steld erge vrouwen worden acht genomen, niet in de indusen waar belangrijke beslissingen ward trie, niet in de politiek. HUISVROUWEN vrouwen 'werkt', dat wil zeggen, Maar 23 pct. van de nederlandse deel van de vrouwen is werkte werkt in loondienst, het overgro n als 'geen beroep'.) Huiszaam in het huishouden. (In te vulle een zaak die zo vanloon ig vrouwen verdienen geen zelfstand and meer opvalt. (...) niem het dat n nde gevo t zelfsprekend word aan de achterstelen honk gesc acht Socialisten hebben wel aand lyse van het huisana r een ling van vrouwen in loondienst maa xistiese analyse mar de In ten. gela ge vrouwenwerk is achterwe kapitalistiese de in ing gaat men uit van de hoofdtegenstell middelen in uktie prod de die nen dege en tuss maatschappij, die n zijn om onge gedw die enen dieg handen hebben (het kapitaal) en iaat). etar prol (het loon hun arbeidskracht in ruil voor een ze als groep wel hoe n, valle itie defin deze n Omdat vrouwen buite middelen in handen hebben in loondienst werken en geen produktie de klasse van hun man bij d deel inge el idue indiv worden vrouwen kteur, dan is ze een direkof hun vader. Is haar man een dire , dan is ze een arbeidersider teursvrouw, is haar man een arbe omiese positie. Nu zal ik niet vrouw, ongeacht haar eigen ekon verdeling van onze maatde stelling willen verdedigen dat de slaat, integendeel. Maar deschappij in klassen niet op vrouwen elijk gemaakt dat vrouduid niet ft hee lyse ze al te simpele ana t haar een kaste) een annoem r wen als groep (Simone de Beauvoi elen hebben dan mannen. dere verhouding tot de produktiemidd artikel geschreven, 'The een over Margaret Benston heeft hier ation', waarin ze probeert political economy of womens' liber 24
duidelijk te maken wat de ekonomie se positie van vrouwen als groep is. Vrouwen zijn de mensen die produktie van eenvoudige gebruikswaaverantwoordelijk zijn voor de rden, geassocieerd met het huishouden en het gezin. De produkte n die door de huisvrouwen worden gemaakt, hebben geen ruilw aarde, en het maken ervan wordt niet gezien als 'echt' werk, omdat deze produkten nooit in de handel worden opgenomen. Het werk van vrouwen bevindt zich in een pre—industrieel stadium, de positie van vrouwen is nog steeds het best vergelijkbaar met ruil voor kost, inwoning en bescherm dat van lijfeigenen, het in ing afstaan van de arbeidskracht voor het hele leven. Dat vrou wen naast het huishouden ook nog vaak in loondienst werken is sekundair. Vrouwen worden dubbel onderdrukt, zowel in het huis houden als in het werk. Deze beide vormen vullen elkaar aan en houden elkaar in stand. En van de argumenten waarom disk riminatie in het werk blijft voortbestaan is dat vrouwen 'toch gaan trouwen'. (...) Aan deze dubbele kant van de positie van de vrouw is nog te weinig aandacht besteed. Emancipatie werd mee lijkheid voor vrouwen om betere bane stal begrepen als de mogen te krijgen, een mogelijkheid die formeel aanwezig is. Maar dat het opgenomen worden in het produktieproces geen bevrijding bete kent nog steeds door dezelfde vrouwen geda zolang het huishouden gels destijds wel begrepen, maar dat an moet werden heeft Enis listen niet in de analyse opgenomen door hedendaagse sociavoor zdver ze in loondienst zijn, het huishouden wordt gezien als een 'natuurlijke funktie' in plaats van als werk, zonder dat men zich erbij realiseert dat dit pure ideologie is, een ideologie om de vrouw als huisvrouw te kunnen handhaven, en het gezin in stand te houden, waarvan niet alleen het kapitalistiese syst eem individuele mannen, die niet hoeven voordeel heeft, maar ook te kiezen tussen gezin en werk zoals vrouwen dat wel moeten. Er worden veel argumenten aangedragen waarom de vrouw nog steeds in de eerste plaats huisvrouw moet zijn, nog afgezien van de onzin dar vrouwen nu eenmaal van nature voorbeschikt zijn om kindertjes te verzorgen (in dezelfde reeks te plaatsen als argumenten dat arbeiders nu eenmaal meer geschikt zijn voor lichamelijke dan voor hoofdarbeid). En ervan is dat huis vrou en dat ze toch niets hoeven te doe wen het zo goed hebben, n. Het sprookje dat huisvrouwen alleen maar koffie leuten met vriendinnen is door alle serieuze onderzoeken tegengesprok en. deren, op een moderne flat maken korte Alleen vrouwen zonder kinre werktijden dan mannen. (..)Kresjes zijn nog steeds schaars en duur, en vrouwen die daarvan gebruik willen maken word en bovendien verwacht daar zelf voor te betalen. GEZIN Er is weinig aandacht geschonken aan de funktie van het gezin binnen deze kapitalistiese maatsch appij, ook veel socialisten gaan uit van de eensgezindheid als vanzelfsprekende leefvorm, 25
rolverdeling binnen dit gezin, zonder te kijken naar de ongelijke omies systeem in stand ekon dit om t heef het en de funktie die nog iets zeggen. hier ik wil te houden. Over deze funktie werk. Ze verzorgen de taald onbe ren leve wen vrou huis Ten eerste: r toch thuis moet zitrvoo daa ze en gezi kinderen gratis, en aan betaald zouden wen vrou ten verzorgt ze haar man ook. Wanneer aken, koken, onm scho , doen ze dat werk moeten worden voor het en 23.000 gul0 8.00 de en tuss kleren verstellen enz. zouden ze de grootte van van ijk nkel afha n, iene verd ten den per jaar moe w heeft gehad. En daarbij het gezin en de opleiding die de vrou professionele werk waarmee moet dan nog bedacht worden dat het behoort tot de laagst been, elek verg t word het huisvrouwenwerk het systeem heeft deel voor taalde banen. Het is duidelijk welk t haar arbeidsstaa w vrou de n, gezi het van n bij het handhave t krijgt de aritalis kap de , ning kracht af tegen kost en inwo 66n. van loon het beidskracht van twee personen voor de man als met n, gezi het van uden ndho Ten tweede: het insta die verantman Een ar. erba ipule kostwinner, houdt arbeiders man elen als wiss n baa snel van woordelijk is voor zijn gezin zal niet werken met uden opho gauw niet zal hij hij daar zin in zou hebben, te zal geno echt Zijn . iend verd omdat hij een tijdlang genoeg heeft proberen zal en en werk zal door hij dat en er ook wel voor zorg ing niet hebben, want vrouhogerop te komen, mocht hij die neig positie verbeteren via de man wen kunnen alleen maar hun eigen die buitenshuis werkt. van het gezin voor een elasTen derde: zorgt het instandhouden tijden van oorlog of arIn . wen vrou van e tiese arbeidsreserv gestimuleerd worden om wen vrou beidsschaarste kunnen getrouwde of de krisis afgelopen og oorl de is en, werk n gaa te buitenshuis huis en haard, naar en word uurd gest dan kunnen vrouwen terug sheid optreedt, eloo werk nde zonder dat daarvoor in het oog lope e getrouwde eloz werk aan n ringe uitke er dat en dus ook zonder r door hun man wee ers imm die ald, vrouwen behoeft te worden beta alleen in niet s wen t trou warden onderhouden. Deze trend vindin Rusland waar vrouwen ook ts, plaa het kapitalistiese systeem al waren opgenomen in het tijdens de revolutie op massale scha afgeschaft werden daarna werd elijk huw produktiesysteem en het taak in het huishouden in vrouwen weer teruggestuurd naar hun ng. bela n mee naam van het alge umptieeenheid. Elk gezin Ten vierde: is het gezin de ideale kons radio, auto enz. in plaats koopt de eigen wasmachine, ijskast, mensen gedeeld wordt. Dit pen proe ere grot van dat de boel door eid in feite overbodige probetekent een waanzinnige hoeveelh Betty Friedan heeft aangen1) akke insp (gez g pillin vers dukten en erbaarder zijn dan zelfipule man wen vrou huis toond dat bovendien erwaardigheid, haar mind van el standige vrouwen, door haar gevo met het ideaal atie ktrin indo ende tdur voor de en onzekerheid, t voldoen is ze moe ze raan waa ares van echtgenote, moeder, minn 26
veel gevoeliger voor het beloofd e geluk uit een pakje. Ten vijfde: is het gezin de plaats waar de arbeidskracht hersteld moet worden , waar de emotionele en lichamelijke scha1 de opgedaan in het arbeidsproces moet worden goedgemaakt. Het gezin wordt het warme plekje in een verzakelijkte maatschappij waar arbeiders kompensatie vinden, vrouwen zijn ervoor om dat mogelijk te maken, om ervoor te zorgen het huis gezellig is, het eten klaar, dat dat ze er zelf aantrekkelijk uitziet. (...) Het gezin heeft nog een andere funktie dan een ekonemiese. In hot gezin vindt de eerste socialisatie plaats, wordt er van mensen mannetjes en vrouwtjes gemaakt. Er zijn al vrij veel studies gemaakt over de konditionering die mensen doormaken in het gezin. Meisjes worden vanaf de geboort e gestimuleerd om lief, charmant, hulpvaardig, passief en opofferend te zijn, jongetjes om agressief konkurrentiegevoelig, initiatiefnemend te zijn. (...) En vrouwen die proberen te ontkom vrouwtjes-gedrag wordt het niet gemakk en aan het stereotiepe elijk gemaakt, er wordt getwijfeld aan haar 'vrouwelijkheid'. Wanneer ze haarwerk belangrijker vindt dan haar gezin is ze ontaard, een manwijf, en heeft ze geen recht op affektie. Wannee r ze weigdrt om te trouwen wordt ze zielig gevonden, of wordt is om een man te krijgen, of dat aangenomen dat ze te lelijk ze frigide is, of lesbies. Het zelfbeeld van wat een vrouw moet zijn zit zo diep, dat vrouwen de neiging krijgen om te overkon formeren, ze vertonen vrouwtjesgedrag ook waar het niet nodig is. En dat vrouwen wel genoeg kansen krijgen, zo krijgt men de indruk maar er geen gebruik van maken omdat ze niet anders willen dan huisvrouw zijn. Dit betekent onder andere dat een politiek e te doen aan vrouwenonderdrukking beweging die bezig is iets niet genoeg heeft aan struktuurveranderingen, maar dat er tegelijke rtijd gewerkt moet worden aan het bewustzijn van vrouwen. VROUWENBEWEGING De eerste impulsen tot een vrouwen bevrijding zijn te vinden in de Franse Revolutie (1789). Vrouwe vrijheid en de gelijkheid op die toegeken eisten voor zich zelf de burgers, maar deze pogingen werden nd werden aan mannelijke Het was een man, John Stuart Mill vrij gauw weer onderdrukt. die Subjection of Women T precies aansloo met zijn geschrift 'Om the t bij de opkomende vraag naar burgerrechten voor vrouwen in het midden van de negentiende eeuw. De eerste aanzetten tot een vrouwenbevrijdingsbeweging 27
0
bleven echter burgerlijk, de eisen om gelijk onderwijs, gelijk bezitsrecht, gelijke positie in de wetgeving zijn alleen relevant voor vrouwen die tlberhaupt de mogelijkheden hebben om tot het onderwijs te worden toegelaten, bezit te hebben of die iets te verwachten hebben van de wetgeving en dat waren duidelijk niet de vrouwen van het proletariaat. De proletariese vrouwenbeweging kwam meer tot uitdrukking in het werk , o.a. van Clara Zetkin, een van de eersten die vrouwenonderdrukking niet w— meer analyseerde als een vorm van diskriminatie, als bovenbou verschijnsel dat met een beetje goede wil en kiesrecht voor vrouwen op te lossen zou zijn, maar als een fundamenteel ekonomiese ongelijkheid, die alleen te veranderen zou zijn gelijk met het opheffen van het kapitalistiese stelsel. De burgerlijke vrouwenbeweging is verwaterd toen formeel aan de eisen werd voldaan, prakties totale juridiese gelijkheid voor vrouwen. De protariese vrouwenbeweging die besefte dat er geen aparte strijd voor vrouwen gevoerd kon worden maar dat vrouwen niet vrijer de kunnen worden dan de klasse waartoe ze behoren, gingen op in arbeidersbeweging en de laatste sporen ervan zijn nog terug te vinden in vrouwenklubjes die via lezingen proberen hun medevrouwen te ontwikkelen. Pas in de jaren zestig, zeventig werd de vraag om de vrouwenemancipatie weer levend, de burgerlijke strijdsters voor vrouwenrechten bleken teleurgesteld omdat de formele gelijkheid geen werkelijke gelijkheid had gebracht en vrouwen die werkzaam waren in de linkse beweging kregen langzaam door dat hun positie in linkse organisaties even ondergeschikt was als in willekeurig welke organisatie ook. Ben aantal vrouwen werd zich bewust van de paradoksale situatie dat ze bezig waren ondergeschikt en verzorgend werk te doen, tikwerk, schoonmaken, koffie zetten voor juist die organisaties die zich ten doel stelden onderdrukte groepen te bevrijden en zo werd in de Verenigde Staten de eerste aanzet gegeven aan de 'Tweede Feministiese Golf', voortkomend uit de negerbevrijdingsbeweging en de studentenbeweging. In Frankrijk is de eerste stap gezet na de meidagen van '68, andeop re landen, haast onafhankelijk van elkaar vormden groepen en dit moment is er prakties geen westeuropees land dat geen zich met het feminisme identifiserende groepen kent en ook in landen g als Australi , Zuid—Afrika ( bij beide zowel onder de blanke als de zwarte bevolking), Palestina en in Noord— en Zuid—Vietnam is de beweging terug te vinden. De feministiese beweging is geen hechte eenheid, er zijn verschillende stromingen in en verschillende uitersten. Zoals met de alle bevrijdingsbewegingen komen alleen de uitersten over in massamedia. Aan de ene kant is de eenvrouwsgroep van Valerie Solanas, die als enige oplossing ziet het uitroeien of wat daar aan gelijk staat, het deporteren van mannen (SCUM), aan de andejke re kant is er Betty Friedan, een representante van de burgerli 26
ziet het konkurreren als enige oplossing t vrouwenbeweging die atschappij, en er nie ma beste positie in de de uw om vro en en n nn ma ma t sen me id tus en dat de ongelijkhe lsel. Daartoe komt te analyser n dit ekonomiese ste va is ap sch en eig epen, die gro e een inherente om ton au een breed skala van de ongelijkheid ze tussen bevindt zich t da , en bb he en aar geme se en voor namelijk met elk unt voor hun analy I nemen als uitgangsp con . z.g in n tussen man en vrouw t werke oepen' rschijnsel is he tgr ve raa uw np nie we n ou Ee Ivr . strategie l in Nederland ups , sen de acht en sciousness raising gro ijke groepjes van tus kel afhan om hun eigen en genoemd, kleine on kom r aa elk bij die regelmatig verrassend, erg de twaalf vrouwen, zijn n ate alyseren. De result an te g rin ne n, maar de pe itio nd roe ko therapieg de praatgroepen op itionering nd ko n ogenschijnlijk lijken hu or do ders. Vrouwen die ste rol en gw de werking is totaal an n aa s en onvermogen om jd hebben gealti hun onvrde, frustratie en do vol te res note, minna n van moeder, echtge hter dat hun probleme lijk falen komen er ac en ep gro ren wa zien als een persoon ke. Daar g men zijn maar politie d om vrougeen priv proble schappij hebben gefaal aat —M uw Vro n— Ma n lukt ere litis po als Dolle Mina en te en beweging te binden de n aa olings lijk sch rke of n we wen er dat er deskundige nd Zo n. pe roe en atg het in de pra en ervaring kom en, puur vanuit de eig ikt zijn gemaakt, mappen bij te pas kom sch rge de on ze te welke ma spatroon waarin vrouwen erachter in ing lev en sam heeft met het se beweging en wat dat te maken link de in die werkzaam waren we zitten. Vrouwen rgeslagen in ove en hebb welke mate zij zich h altijd verre zic komen er achter in die en uw vro g', een belan naam van het 'algem k rook komen er alles wat naar politie van en ud ho ge en bb he rolverdeling in het de , en do ze t da ouden ke zaken zijn. achter dat het huish litie po rk, eden op het we den waar er mee lan gezin, haar moeilijkh es blijkt bijna in alle roc sp ing er ord stw wu be Het leveren, en ongeve lfde resultaten op te atgroepen pra de t wordt gewerkt deze me en ed van de moeilijkh uwen in zitten. Dit een jaar te duren. En weinig arbeidersvro ing ud rho ve in is dat er rzaken. t, als heeft een aantal oo en dubbel onderdruk zijn arbeidersvrouw ats pla lijk e ter rst let ee ak de In t ze va eider, en behalve da trekken huisvrouw en als arb d per week er uit te on av n ee om eft oces spr ing ord stw niet eens de tijd he n bewu neigd zijn om aan ee e bewustzijn uw nie zal ze ook minder ge ar ha nks da seft dat ze on bete beginnen als ze be n. (...) Hoewel het en positie doen ka eig rkelijk ar we ha en n uw aa g vro ini we zijn om noodzakelijk blijkt te t gelijk stellen nie wustwordingsproces g gin we be en n de vrouw te politiseren, kan me voor een grote groep alleen, juist omdat ing zijn ord stw wu be t me ringen noodzakelijk de an ver l strukturele atgroepen pra de t Da vrouwen een aanta . en kom bewustwording toe l bevoorrechte vrouvoor dat ze aan hun in verhouding voora er t da t fei t nken he s nk onda een niet weg te de gezien worden als 29 wen in zitten, toch
onderdeel van de strategie voor de vrouwenbevrijding komt voort uit de ervaring dat niet bewuste vrouwen niet in staat zijn, of niet bereid zijn aan de noodzakelijke strukturele veranderingen te werken en een grondige analyse te maken van de positie van de vrouw. FEMINISME EN SOCIALISME Een stroming in de vrouwenbeweging gaat ervan uit dat de bevrijding van de vrouw onafhankelijk moet geschieden van andere strijd, dat de onderdrukking van de vrouw de meest fundamentele is van waaruit andere vormen van onderdrukking, de klassen strijd, zijn af te leiden. (o.a. Kate Millet in haar Sexual Poli— tics, die ervan uit gaat dat we moeten beginnen met een seksuele bevrijding van vrouwen, van waaruit het opheffen van het patriarchaat mogelijk zal zijn, waarmee automaties het kapitalistiese stelsel zal zijn opgeheven.) Andere stromingen gaan uit van een prioriteit in de klassenstrijd, en stellen dat de bevrijding van de vrouw vanzelf zal volgen bij het invoeren van een socialistiese maatschappij. Daar tussenin bevindt zich een steeds groter wordende groep van feministen, die willen uitgaan van de specifieke vorm die vrouwenonderdrukking heeft, zonder uit het oog te verliezen dat deze samenhangt met een kapitalistiese maatschappijvorm die niet alleen bestreden kan worden vanuit de vrouwenbeweging. Dat er toch wordt gekozen voor een autonome vrouwenbeweging heeft een aantal redenen. Ten eerste blijken linkse groepen, partijen, vakbonden even hierarchies opgebouwd als andere organisaties. Vrouwen doen het rotwerk, passen op de kinderen wanneer de heren moeten vergaderen, en worden vaan geridikuliseerd wanneer ze daar geen genoegen mee nemen en dezelfde positie opeisen als mannen. Ten tweede komen vrouwen niet of nauwelijks voor in de politieke analyses van linkse groepen, of hoogstens als punt zoveel over gelijk loon of recht op abortus. De PSP is hierbij een van de betere uitzonderingen, maar tot een werkelijke diepgaande analyse van de positie van de vrouw is nog geen gg n door mannen gedomineerde groep gekomen. Pogingen om deze zaken aan de orde te stellen strandden altijd op onwil, lijdelijk verzet, gebrek aan inzicht en onwil om de eigen positie ter diskussie te stellen van mannen, die feminisme af willen doen als sektariese belangenbehartiging naast belangen van homofielen of gastarbeiders, zonder in te zien dat de fundamentele vraagstukken die het feminisme stelt veel verder reiken dan alleen persoonlijke belangen van een overigens wel erg grote 'minderheidsgroep,. Een derde argument dat het moeilijk maakt voor feministen om in de linkse beweging te werken is de veel gehoorde stelling dat de bevrijding van de vrouw vanzelf tot stand komt wanneer het socialisme is ingevoerd, een argument dat voornamelijk wordt 30
gebruikt om vrouwen op dit moment in de positie te houden waar, ze al inzitten. De praktij k blijkt anders. Ondanks de veranderingen die er opgetreden zijn in de leefmogelijkheden voor vrouwen in de socialistiese landen , moet men konstateren dat nog nergens de traditionele rolverd eling tussen man en vrouw kelijk is opgeheven, en wererger, dat er ook niet naar wordt gestreefd. Ik ben me ervan bewust dat men de positie van de vrouw in zich socialistjes noemende landen niet los kan zien van de historiese ontwik keling die een bepaald land heeft door gemaakt, maar een duidelijke trend is overal zichtbaar, zodra de eerste golf van de revolutie over is wordt er druk op vrouwen uitgeoefend om de verantwwordelijkheid voor het huishouden weer op zich • te nemen. Wanneer dat voor het 'algemeen belang' noodzakelijk blijkt wordt het huwelijk weer heringevoerd, en wordt de vrouw weer aan het onbeloonde werk gezet, naast haar plaats in het produktieproces. Het blijkt dat het noodzakelijk is voor vrouwen om hun gelijke positie te blijven verdedigen, tegen de belangen van mannen in die vrouwen wel het recht op werk toeken nen, maar niet bereid zijn te werken aan alternatieven voor kinderverzorging en huisho uden. Het blijkt noodzakelijk om dit te doen voordat er onwen telingen plaats vinden om er voor te zorgen dat vrouwen die een zekere machtspositie hebben, om niet zoals in de russische revolutie is gebeurd, uitgerangeerd te worden wanneer de steun van vrouwen niet meer nodig is. Afgezien nog van het feit dat er nu al veel vrouwen zijn die geen zin hebben om op de revolu tie te wachten voordat ze uit de keuken worden bevrijd. Er zijn een aantal redenen waarom de vrouwenbewe gino, zeker in dit stadium heeft beslot en autonoom te blijven, en niet op te gaan in de linkse beweg ing. Hoe de verdere strateg ie zal worden is nog erg onduidelijk. De tweede feministiese golf is nog in de prille analysefase, een aantal vragen zullen slechts door praktijkervaring beantwoord kunnen worden. Ondertussen zullen ook linkse groepen eens na moeten gaan denken wat hun stellingname is ten opzichte van de positie van de vrouw, willen ze de kloof tussen feminis me en socialisme die er niet zou moeten zijn, niet nog groter maken. De liefde kan niet van gg n kant blijven komen. anja meulenbelt 31
praktiese aantekeningen voor een ferninistiese strategie
Voor zover er reeds sprake is van een enigermate gekoerdineerde strategie van de feministiese beweging, valt op dat deze in een typies ontwikkelingsstadium verkeert, in die zin dat het accent gelegd wordt op praten en niet op doen. Dit lijkt te gelden over de hele linie van de beweging, in Nederland van de burgerlijke vrouwengroeperingen via Man-Vrouw-Maatschappij, Dolle Mina tot de radikale feministengroep Paarse September, die nog niet landelijk is georganiseerd. Na een paar korte, vooral op de publiciteit gerichte stoten voorwaarts lijkt de beweging zich in de betrekkelijk veilige vrouwenpraatgroepen te hebben teruggetrokken, niet om de zestiger jaren revival van Wilhelm Reich (1) en zijn nog onbetwiste analyse van de traditionele rolverdeling in de maatschappij tussen man, vrouw en kinderen, de oorzaak hiervan en mogelijke alternatieven hiervoor, nog eens te herkauwen of de eigentijdse elementen in het werk van zijn vele epigonen (2) te ontdekken, maar om vanuit eigen ervaringen in de praktijk van het vrouwzijn de krachten onderling te bundelen, het zelfvertrouwen te vergroten en-het zelfbewustzijn van de eigen positie te verscherpen. Waren de elementen van de strategie binnen de zich schuchter hergroeperende vrouwenbeweging in de zestiger jaren vooral gerang schikt rondom het afbreken van de tabdes op de seksualiteiten het formuleren van kritiek op de traditionele seksuele moraal, in het direkte spoor ervan traden de experimenten met de vrije kommunes en kwamen de parolen 'vernietig het burgerlijk gezin, deze ideologiefabriek van het kapitaal'. Maar het kapitaal kon deze speldeprikken van een zo jóng herrezen vrouwenbeweging gemakkelijk in haar voordeel beslechten: de seksgolf bleek geen afgekloven bot voor de kommercie, die haar beste reklameschrijvers de job liet afmaken. Dolle Mina vatte de draad weer op met Baas in eigen buik en nu de legalisatie van abortus onafwendbaar lijkt maakt de staat zich op via wettelijke 32
verwerven en de regelingen de kontrole over de klinieken te laatste instantie in eren abort niet beslissingen over al dan te laten. De slagen aan haar gezagsdienaars, aan de justitie, nu het besef groeit van voor de vrouwenbeweging komen hard aan ssen. In het geheel sukse de betrekkelijkheid van de schijnbare achteruit, —de ovele evenz rom wede it vooru en bleken de stapp de zwakkere doet lag tingss uitput strijd wordt moeilijker en de tigde maatschappegeves de van kamp het in rijven terugd rs zuste bezinning, voor lijke rolpatronen. Overrijp is de tijd dus voor een vrouwenpraatg herori ntatie. En ziedaar het nieuwe fenom ervaringen met zo'n groepen. Treffend en integer wordt van de (3). Het is nutMUM van ure broch groep verslag gedaan in een een belangrijk die en, groep deze over n punte l aanta tig een n, naar voren te haaandeel in de huidige ontwikkelingen hebbe r mannen willen prazonde len. "Er zijn twee redenen, waarom we niet vrijuit praten kunt je n: werpe onder de om e ten. Ten eerst , menstruatie ingen belev ele over allerlei gevoelens of seksu ervaring van de is e tweed Ten en. bijzitt en mann er enz., als als er mannen bij en vrouw dat en, dering MUM— en Dolle Mina—verga n. Eerbiedig gaan neme zich op rol ikte gesch onder de weer zijn die automaties de leiwe dan zitten luisteren naar de mannen, alles gaan uitleggen. ding nemen, het woord voeren en ons van praatgroepen de in dat eling bedo de juist (...) Het is nu dat andere eigenen r, elkaa onder vrouwen tot hun recht komen in het werven om de die ne diege dan n kome voren naar pen schap ie die het strikt vrouman meetellen." In de begrijpelijke avers opwekt is het goed en mann welijke karakter van de groepen bij ologiese redenen psych lijke Derge fen. besef te dit soort zaken bij de keuze voor n gelde meer veel doen zich mijns inziens ook de redenen die Anja dan egie sstrat eging enbew vrouw ome auton een ldt en waar ik Meulenbelt in haar voorgaande artikel verme liggen steeds terugstraks nog op terugkom. In dezelfde sfeer ng met elkaar in kerende formuleringen als: "Als je maandenla lens praat, ontgevoe en ingen ervar een groep over dit soort te in zo'n groep. Er warm en heid veilig van sfeer een er staat riteit en zusterschap". ontstaat als het goed is iets van solida voor een groot deel zeker ligt Het belang van deze praatgroepen . Maar het konsept aksie de op ng ereidi voorb atbare in deze onsch vrouwengetto's. soort een tot leiden el kan ook averechts werken de noodzaak voor de reeds l artike zijn in ste schet s Radiu Simon kinderen samen ten vrouwenbeweging om uiteindelijk met man en heeft op het kritiek enige hij ook strijde te trekken. Hoewel als PS, deel ik zijn n eringe groep ekere fanati de van pt konse omdat het streven sympatie hiervoor bepaald niet, ondermeer wens ertoe ver te de naar dit gezamenlijk optrekken en zelfs zich veel vrijer opde tot g stellin tegen in PS, bij is n zoeke l van zo n vrouwengetstellende praatgroepen. PS is een voorbeeld keuze line mascu anti— to, de doorgevoerde konsekwentie van de 33
voor autonomie van de vrouwenbeweging. Dat deze keuze overigens ook door Anja Meulenbelt als een strategiese keuze wordt gezien en als vooropgezet wordt gemotiveerd als keuze van het feminisme tegenover het opgaan en werken in de socialistiese bewegingen, beschouw ik als onjuist. Zoals ik eerder betoogde zie ik het praatstadium als de ontwikkelingsfase waarin gedwongen pas op de plaats wordt gemaakt, een zekere stilte voor de storm van de harde aksie die onvermijdelijk komt, maar alleen mogelijk zal zijn na een realistiese uit de eigen beweging voortgekomen politieke analyse die een zeer bewuste keuze van de aan te wenden middelen tot gevolg zal hebben. Dat het fanatieke deel van de vrouwenbeweging al te snel is doorgedraafd en een noodzakelijke fase overslaat heeft het gebrek aan parate maatschappelijke analyses, aan taktiek en aan strategies inzicht bij PS wel bewezen. Met veel omhaal maar met geringe intelligentie hebben warrige betogen in Folie Civitatis, De Groene en andere Amsterdamse publikaties een uitgesproken dogmaties beeld gebaard van een groep vrouwelijke aktivisten met een welhaast seksistiese voorliefde voor het anti-masculine, voor de vrouwelijke egotrip in onderling samenzijn die op zijn zachtst gezegd doorgedramd aandoet in haar politieke vertaling en rechtvaardiging. Dit type lesbianisme dat als uitlaatklep de puberale mannenhaat omzet in een wellustige neiging tot mannenonderdrukking levert een proces op dat van de vervolgden tenslotte vervolgers maakt; Zo'n kompensatieproces vinden we ook terug bij andere gediskrimineerde volksgroepen. Bij de negers leidde dit in uiterste vorm tot een omvangrijke organisatie als Bleck Moslim, die de uitroeing van het blanke ras als voorwaarde voor de bevrijding van het zwarte ras beschouwt. Voor wat die andere bekende gediskrimineerde groep betreft, de joden, spreekt het voorbeeld van de uit een rascistiese zionistiese ideologie ontstane neofascistiese staat Isra g l boekdelen, om nog te zwijgen van de militante Defensieve Joodse Ligaas die zich ontpoppen als ordinaire knokploegen en er komplete opleidingskampen onder leiding van Amerikaanse ex-militairen op na houden. Wanneer ik hierover enigszins uitweid, is dat niet omdat ik visionaire beelden zou hebben van ongenadig oprukkende vrouwenbataljons die alles wat • man is op haat vernietigende weg aan de galg nagelen, maar om het gevaar te benadrukken van de keuze voor een autonome vrouwenbeweging in haar uiterste konsekwentie: juist het gebrek aan een volwaardige maatschappelijke analyse van haar klassepositie, haar wapens en haar mogelijkheden kan de fanatieke feministen doen uitgroeien tot een groepering die zich onder voortdurende ontsiering van de voorpaginaas der burgerlijke kommunikatiemedia in haar zinloze mannenhaat in feite tegen haar eigen doelstellingen keert en daarmee de keuze voor autonome strijd beloond zal zien met het volledige 34
geheel daarmee afbreuk wordt isolement. Dat de beweging in zijn onderdrukte vrouwen aan de st mee de tot nd afsta gedaan en de ijke ladder en ook die tot ppel tscha onderste sport van de maa maar groter wordt, behoeft inhaar mannelijke kollegaas alleen middels geen betoog. eid te ontkennen van de toch Zonder nu de logiese verklaarbaarh eweging gekozen pas op wenb vrou de door het overgrote deel van huidige ontwikkelingen met de plaats vind ik het niet nodig de en en kritiekloos af te wachpakk te aan fluwelen handschoenen deel der natie met zichiese ten tot het vrouwelijke socialist een mentaliteit van ach al toch n mee Ik . men zelf is klaar geko nelijke reaksies op feman de in n eure kijk die Marie eens te besp tiese kritiek, om te prak e ministiese teksten. Allereerst enig lt geeft voor haar lenbe Meu Anja die ten men beginnen op de argu argumenten zouDe n. inge ikkel interpretatie van de huidige ontw feministiese beweeen voor nen rsteu onde ten moe e den een keuz aande socialistiese beweginging die geen onderdeel is van best vrouwenbevrijding strijden gen die immers niet uitsluitend voor ten. De gemeenschapperdruk onde alle van maar voor de bevrijding is dat de emancipatie yses anal lijke noemer van de socialistiese t te worden vanuit dien n chte bevo air prim van de onderdrukten proletariaat, als n ippe Begr de eigen ekonomiese posities. fhankelijkheid. Neoloona aan eten afgem en ward e werkende klass wikkelde nuanceringen in marxisten hebben hier allerlei inge gg n zaak in hun analyses niet aangebracht, maar ook zij kunnen ppelijke positie van de tscha maa de n: krijge adekwaat verwerkt boerin, een sekretaeen r, idste vrouw als huisvrouw. Een arbe naar loonafhankelijkaal allem en kunn ter eers serv resse, een gepast, maar een huisvrouw heid in de klassenanalyse worden ppelijke produktieproces, is niet opgenomen in het maatscha terwijl de man zijn taald onbe n blijve thuis haar prestaties komt de moeilijkheid rbij Daa rt. prestaties tegen betaling leve arbeid verrichten, zij het deze rijk tot arm van wen vrou dat huis , sociale positie etc. gekoppelmet de aan faktoren als inkomen de verschillen in deze arbeid. g omstandigheid dat sociaHet essenti le punt zit hem nu in de yses iets te veranderen anal deze aan zijn t staa listen niet in samenleving, het gezin, de van basis zonder de funksie van de t menselijkere asdirek op de helling te zetten. Aan dit veel ng hebben anarnlevi same en nder vera te aal radik pekt van een testa veel geMala en toy Tols er, chisten als Kropotkin, Stirn f te kunnen natie alter end edig sleuteld zonder nochtans een bevr . yses anal se listie socia de in en geven, dat kon pass argumenten van Anja MeulenHier moet ik daarom op voorhand de betekent niet dat het dit r Maa . laren verk lijk belt ontvanke egooid, want hoe dan ook, wegg en word kind met het badwater kan 35
e
zonder tevens binnen de bestaande socialistie te werken kan weinig bereikt worden en wat se organisaties volwaardige analyse nooit tot stand komen. meer is, kan een Het eerste argument van Anja betreft het verwijt aan linkse organisaties dat deze even hi g rarchies zijn opgebouwd als andere. Zij geeft geen nuanceringen, daarom zal ik dat, beknopt, wel doen zodat ze kan zien dat haar veronder stelling op zich wel juist is maar niet als argument voor de keuze vrouwenbeweging kan gelden. De politieke van een autonome partijen ter linkerzijde: bij de sociaal-demokratiese PvdA en D'66 zitten in alle funksies vrouwen. Bij de wat radikalere PPR en PSP is dit minder het geval. Bij de CPN is het bar, alleen in het basiswerk zitten wat oudere vrouwen van grijze CPN-rotten. beweging, in de vakbonden zijn de vrouwelijkOok in de arbeiderse funksionarissen dun gezaaid, maar hier speelt het geringe percentag vrouwen (4) en daarbij nog het lage percentag e aan werkende e georganiseerden onder de arbeidsters. Met de wel bestaand e hierarchiese opbouw van de vakbeweging heeft het voorlopig niets te maken. De studentenbeweging moet het vrijwel doen g
met een totaal onge mancipeerde Cylie Galensloot als enige op een invloedrijke positie.
(ASVA) die ze nog wel misbruikt om haar dogmaties geloof in de 36
laringen dat haar bevolksfrntstrategie te spuien. Haar verk ing intern gedemokraeweg ntenb stude noeming bewijst hoezeer de slikken, omdat deze koek zoete voor niet we en moet is tiseerd ervaring in de geormijn it Vanu (5). staan ver van de waarheid melden dat op min niette ik ganiseerde studentenbeweging kan f zijn, maar zoaktie wen vrou zat en tting beze en demonstraties n ze niet thuis. geve n kome orde de dra de kontinuere jobs aan bestuursvoor en werv Er is een duidelijke wil om vrouwen te ze zijn ar —ma etc., laden ntenb stude van funksies, redaksies ng van stelli nder vero gewoon niet te vinden. De-verder juiste niet debet aan ging g bewe deze in ook is uw opbo iese een hi rarch n de beweging waar het gemis aan vrouwelijke aktivisten binne marxisties—lealere radik De ft. betre sies funk nde het leide el onbevrouwd, vrijw s neén n-eve blijve n roepe ninistiese studenteng daad wel inder ist aktiv e al wordt het liefje van de mannelijk n verelope stukg wat heel wat , werk basis het bij gesignaleerd en kring lei aller uit de bij otte tensl houdingen oplevert. Dat vrouwen epen siegro u—ak milje en — nland buite rde gerekrutee ijnlijk. geweerd zouden worden acht ik zeer onwaarsch bewegingen die naar In het algemeen geloof ik dat zeker in die komen voor een gezahun aard bij voorkeur in aanMerking zouden genorganisaties, belan ene algem menlijke emancipatiestrijd, de het voorvechtwaar r zeke tieel, poten ke welij vrou ge het gerin er ligt aan zoze niet ft, betre ing eweg sters van de vrouwenb en. kans tte benu niet niet bestaande kansen dan wel aan kansen in de dat feit het n tusse and verb er is Waarschijnlijk obenut blijven dan in sociaal—demokratiese organisaties minder wenbeweging, vrou radikalere groeperingen en het feit dat de ert als reformisfeste mani md rbloe onve autonoom of niet, zich over de tragd geze is wat ties (6). Dit zou, gekoppeld aan kunnen licht eens wel ook ses, analy se listie ditionele socia isaties: organ alere radik de n binne werpen op de vrouwelijke rol dienst van het in st bewu er eerd zich iste aktiv de .hier stelt fieke vrouwenbealgemeen nagestreefde belang dan haar speci eerde feit, dat nstat geko r lang te laten prevèleren. Het vake maling hebben wen vrou e llend opste aal radik iek juist zich polit verlengde het in ligt ' Mina e Doll aan 'het uithangen van de bewustzijnsvernauwing aan ook rlijk natuu kan dat ar —ma an, hierv liggen. nog kwijt, dat het Over dit eerste argument wil ik tenslotte vrouwenorganisalijke anke onafh in n voere strijd de alternatief, g ent toevoegt: elem ies rarch hi een nog ties natuurlijk zelfs g 'allé n voor vrouwen'. de socialistiese beweOver het tweede argument, de klacht dat anden heeft van de voorh ging geen werkelijk diepgaande analyse gezegd. Ik kan r ande en een al ik heb w, positie van de vrou gogies vertaald, dema ent, argum daar nog aan toe voegen dat dit Kort gezegd: ring. dene l—re cirke uze vicie een op omt wel neerk 37
wij vrouwen komen pas als jullie mannen onze positie eens goed geanalyseerd hebben. Over een eigen identiteit van de vrouwenbeweging gesproken. De accentuering van de hoge onderdrukkingsgraad van de vrouw valt binnen de klassenanalyse in dezelfde orde als die van bijvoorbeeld gastarbeiders ten opzicht van binnenlandse arbeiders, of van metaalbewerkers ten opzichte van typografen. Zolang vrouwen zich niet daadwerkelijk organiseren binnen de bewegingen waardeze analyses vigeren zal daaraan ook weinig veranderen, —niet omdat de liefde niet van de mannen zou komen, maar omdat zij het druk genoeg blijken te hebben met hun eigen positie en de moeilijkheden waar socialisten al decennia lang mee te kampen hebben. Zo drijft de vrouwelijke apartheidsideologie in feite een wig tussen vrouwelijke en mannelijke proletariers. En dat terwijl juist bij de laagstbetaalden de man—vrouw verhouding zo sterk paternalisties is. Voor een algemene vrouwenbeweging die niet althans ook haar voorvechtsters heeft binnen de gewild of ongewild nog door mannen gedomineerde socialistiese bewegingen kan nooit meer dan een propagandisitese funksie zijn weggelegd. De werkelijke emancipatie moet zeker 66k vanuit de eigen ekonomies bepaalde posities bevochten worden. Het tweede argument lijkt aldus een doekje voor het bloeden en zie ik eerder als een zwaktebod, omdat het tot nu toe allemaal nog niet zo heeft willen vlotten. Het derde argument spreekt van de weigering nog langer het als gulden tovermiddel gehanteerde begrip socialisme als oplossing voor de vrouwenonderdrukking te aanvaarden. Wie evenwel deze vorm van uitbuiting los wil maken van de klassenanalyses komt met ijzeren historiese konsekwentie in reformisties vaarwater terecht. Anja Meulenbelt verwijst bij dit argument naar de praktijk van de socialistiese landen. Ook hier is het jammer dat zij niet nuanceert. Bedoelt zij Rusland, Cuba? Dan gaat haar bewering op, dat van een verandering in de positie van de vrouw in positieve zin nauwelijks sprake is. In De As zal zij voor deze landen nooit de betiteling socialisties vinden. In de socialistiese ontwikkelingslanden ligt het probleem onnoemelijk gekompliceerder, alleen al door de emancipatiestrijd van de neger tegenover de blanke overheerser. Niettemih is de traditionele rolverdeling tussen man en vrouw in bijvoorbeeld Zambia sneller onderhevig aan verandering dan waar ook. Eenzelfde ontwikkeling tekent zich af in de bevrijde gebieden van zuidelijk Afrika. Maar wat Anja niet had mogen vergeten is de revolutionaire praktijk in Noord Vietnam en China. De viering van de achtste maart, Dag van de Werkende Vrouwen, is daar geen inhoudloze aangelegenheid, maar een manifestatie die met recht feestelijk is omdat de vrouwenbevrijding een feit is (7). Samenvattend wil ik pleiten voor een georganiseerde vrouwenbe38
t op strijd aan alle fronten. De beweging die zich voorbereid en gelegd te worden op beprioriteiten in de strategie dien ukten, de arbeidersvrouwen, erdr wustmaking van de meest ond de huisvrouwen. Voor de eersten en op de omvangrijkste groep, nde arbeidersorganistaies taa bes de in geldt dat infiltratie zet moet vormen tot de aan onvermijdelijk is en dat deze een w in de laagstbetaalde branmobilisatie van de werkende vrou nneer deze strategie voor de Wa ches: de ongeschoolde arbeid. g gegrepen is, dan moet althans hoo te g egin bew wen huidige vrou eoefend deze materie zelf aan uitg den wor druk op de vakbonden wenbeweging aanzet geven vrou de de orde te stellen. Daarbij kan dokumentatie verstrekken. Intot onderzoeken, informatie en ielbedrijven, kantoren etc. cidentele stakingsaksies op text en. Ook wijkaksies kunnen een behoren zeker tot de mogelijkhed de vrouw; organisaties voor het ken goede ingang zijn tot de wer de jongeren etc. zijn eveneens vormingswerk, klubs voor werken groep van huisvrouwen lijkt de r Voo n. onschatbare bondgenote organisatie doelmatig. Deze de oprichting van een aparte ies kunnen ondernemen: het aks chte geri r zee organisatie zou jke werkzaamheden, mits deli boykotten van allerlei huishou oppeld aan parate motivatie, kan efficiënt georganiseerd en gek r een staking is loonafhankelijkVoo l den een krachtig wapen wor afhankelijkheid is voldoende en heid geen voorwaarde; gewoon kent. manlief zal merken wat dat bete beweging naast voortzetting van n wen vrou de zal n mee alge het In aganda—aksies voor het afdwinge intensieve mobilisatie— en prop van de direkte harde aksie del mid van konkrete eisen het ding hiervan zal de beweging teniet kunnen ontberen. De aanwen bondgenoten openbaren. Bij een vens haar werkelijke betrouwbare ese is die van radikaal—socialisti papieren solidariteit, ook al n inge klar ver des Lief nen blijven. organisaties, zal het niet kun blijken te hebben. ud inho zijn mooi als ze ook nog boudewijn chorus
0. bUrgerlichen Sexualreform, 193 (1) Wilhelm Reich: Kritik der 4. 193 , mus chis Fas Messenpsychologie des 1935. Der Einbruch der Sexualmoral, Die Sexuelle Revolution, 1966. Repressive Familienpolitik, (2) Zie bijv. Dietrich Haensch: 1970. Seksualiteit en gezin in de laat 1. kapitalistiese samenleving, 197 en hoe verder? Hierin o.m. ver(3) Getiteld: Ganzenbordgroep arom ik in een praatgroep zit Wa elt: lenb Meu slag van Anja . heb en wat ik eraan gehad zie verder blz. 22
39
vrouwenbeweging en socialisme
In 1918 werd de onderwijzeres Suze Groene weg als eerate en enige vrouw gekozen tot lid van de tweede kamer voor de SDAP, wat mogelijk was geworden door de invoering van het passief vrouwenkiesrecht. Maar noch zij, noch Troels tra stelden in de nieuw gekozen kamer het algemeen vrouwenkiesr echt aan de orde. Het was de vrijzinnig—demokraat Merchant die een initiatiefvoorstel van die strekking indiende, dat in 1919 werd aangenomen. Die gebeurtenis is typerend voor de houding van de SDAP ten opzichte van de vrouwenemancipatie , zoals die door Joyce Outshoorn in haar pas verschenen boek is onderzocht.(+) Aanvankelijk onderschreef de SDAP —de partij met de meeste invloed op de arbeidersklasse in Nederland— in theorie de marxistiese uitgangspunten van het vrouwe nvraagstuk, zoals het toendertijd genoemd werd, maar in de praktijk bleek hier steeds minder van. Een belangrijke oorzaa k daarvan was de opportunistiese tendens om de mannelijke arbeid er met zijn traditionele opvattingen over de positie van de vrouw zo min mogelijk tegen de haren in te strijken. In algemener kader geplaatst hangt die ontwikkeling ten nauwst e samen met de evolutie van de SDAP tot een burgerlijk — reformistiese partij. Deze weg naar het reformisme betekende de doodsteek voor het socialisties feminisme binnen de SOAP. ARBEIDERSBEWEGING Voor de arbeidersbeweging was de positie van de vrouw onderdeel van de bestaande maatschappelijke tegens tellingen en was emancipatie van de vrouw onverbrekeli jk verbonden met de vestiging van een socialistiese maatschappij . Zowel Marx als Bakoenin hebben zich nauwelijks met dit vraagstuk bezig (+) Joyce Outshoorn, Vrouwenemancipatie en socialisme, een onderzoek naar de houding van de SOAP t.o.v. het "Vrouwen vraagstuk" tussen 1894 en 1919; Nijmegen (SUN), 1973; f 6. 40
n, van "De oorsprong van het gezi gehouden en eerst Engels (in Kropotkin (in t"), staa de van en ndom de partikuliere eige alisme") l (in "De vrouw en het soci "Wederzijdse hulp") en Babe van tie posi de over en het gezin werkten aan een theorie over oriese hist het op en legd uk nadr de vrouw, waarbij zij de t geen de rol die het gezin heef karakter van het huwelijk Wettelijke gesme. tali kapi het van ling speeld in de ontwikke door de eind van de vorige eeuw g lijkstelling, zoals aan het zou ist, ge erlijke huize werd opkomende beweging van burg nkelijk afha se omie ekon de aan en nder vera s niet hen ens volg dus aan het produktieproses is heid van de vrouw. Deelname s Engels. aldu w, vrou de van ng ijdi voorwaarde voor de bevr elen als de vrouwenbeweging wort Zowel de arbeidersbeweging vorige eeuw en de daarmee g de ven e luti revo le in de industri rland ijke veranderingen. In Nede gepaard gaande maatschappel ing, eweg wenb vrou de en daardoor kwam die industrialisatie 1080). g eerst laat op gang ( rond net als de arbeidersbewegin ing nder vera ale soci akte orza vero De door de industrialisatie aan het Door w. tie van de vrou werkte sterk door in de posi eren igde huishoudelijke goed bod van industrieel vervaard erlijke middenklasse een aanburg de uit w vrou vielen voor de zij nshuishouding weg en kreeg gezi tal produktieve taken in de eis de aar Vand . urde gebe het gezin meer oog voor wat er buiten gebied van onderhet op w vrou en man van tot gelijkberechtiging erij opdie onder vrouwen uit de burg wijs, scholing en arbeid, hen door en werd n op die terreine gang maakte. De beperkingen g tot de llin nste tege in Dit ren. g nu als diskriminerend erva le revosse, voor wie de industri vrouwen uit de arbeiderskla zich met n inge e diepgaande verander lutie overigens zeker zulk te id arbe om est gewe nd gewe bracht. Deze vrouwen waren De opnsverband (huisindustrie). verrichten, maar dan ing gezi idersvrouw arbe de f dree sme tali kapi komst van het industri le spiergebruik van machines waarbij naar de fabriek. Door het wenarbeid gelijkvrou de werd was, ng bela kracht niet meer van onderg n zij was goedkoper voor de waardig aan die van de man uw svro ider arbe de van eksploitatie nemers. Het gevolg van deze de werkloosvan ng roti verg en n gezi was verwaarlozing van het heid onder de mannen. ngen werd idersklasse juist aangedro Vandaar dat binnen de arbe erlijke burg de en d rbei wena vrou de op wettelijke beperking van ogen de in en, wild arbeidsvrijheid feministen, die volledige tond een antaonts Zo n. ware acht verd g van de arbeidersbewegin dooren vrouwenbeweging dat lang gonisme tussen arbeiders— ing die houd de anen est op de argw werkte en van invloed is gewe wenbeweging vrou een n rije n eige in de SDAP demonstreerde toen nlijk een nisme in SDAP—kringen eige ontstond. Dat het woord femi die de tie posi e eg over de moeilijk scheldwoord was, zegt geno innamen. vrouwen binnen die partij 41
TJ
5cont rt " 114 E-t1U-t4
TMEIR PATH 5 OF VOTES'oliDEATtij 'HELD HIS BREATii KIESRECHT Hoewel de burgerlijke vrouweno rganisaties een sterk stempel gedrukt hebben op het feminism e, zijn het toch socialistiese vrouwen geweest die zich het eerst in Nederland met het vrouwenvraagstuk bezig gehouden hebben. De eerste pogingen om tot organisatie te komen zijn uitgegaa n van vrouwen uit Domela's Sociaal Democratische Bond. Het resultaat was de Vrije Vrouwen Vereeniging, opgerich t in 1891 door Wilhelmina Drucker. De VVV eiste onder meer juridies e gelijkheid, gelijke kans op het bekleden van ambten en gelijke onderwijsmogelijkheden. Deze laatste eis was al eerder door Aletta Jacobs, de eerste vrouw die een universitaire opleiding voltooide, onder de aandacht gebracht. De allesoverheersen de eis die de VVV naarvoren bracht, was die van het vrouwenk iesrecht. Al snel werden vrouwenemancipatie en vrouwenk iesrecht in het burgerlijk feminisme synoniem en ging de stembus ook de belangrijkste rol spelen onder de vrouwen die binnen de SDAP voor emancipa tie streden. Ook internationaal kunnen we die ontwikkeling waarnemen: sinds Amerikaanse vrouwen in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw het vrouwenkiesrecht waren gaan eisen, werd het de belano42
. alle feministiese organisaties rijkste doelstelling van vrijwel s zelf zich en nist femi jke In Engeland noemden de burgerli e mrecht ). Hun gezapigheid wekt "suffragists" ( van suffrage.ste el van midd door e wild Zij t. hurs de ergernis van Sylvia Pank n aan haar feministiese eisen. direkte aksies publiciteit geve (Sociale en Politieke WSPU de 1903 in Daarom richtte zij nwerkte met de Indesame n Vrouwen Unie) op die in het begi Sylvia Pankhurst en de ook en werd Toch y. Part pendent Labour assende stroom van aanw de door WSPU op den duur overspoeld algemeen vrouwenkieshet werd en wen vrou nde eise kiesrecht ling. Toch onderscheidde de als recht de belangrijkste doelstel WSPU zich niet alleen van de suffragette-beweging aangeduide nteerde harde aksiemiddelen, geha de door en nist burgerlijke femi sters gemolesteerd wermini en en veld waarbij winkelruiten sneu aan de periferie van deze orden, maar ook doordat -met name over het huwelijk en (homo) werd rd siee ganisatie - gediskus seksualiteit. elmina Drucker in 1894 de konTerug naar Nederland, waar Wilh teisen en de Vereeniging voor rech kies sekwenties trok uit haar koerste steeds meer in een Vrouwenkiesrecht oprichtte. Zij meer socialisties gede van en noeg richting die het onge grote geschilpunt met de Het ori g nteerde feministen opwekte. het beperkt vrouwenvan g erin invo de was g arbeidersbewegin meer als een en meer zich kiesrecht. De VVV ontpopte de rechten - en die erij burg de uit wen vrou vereniging van strijd voor het de In . sten opei se voorrechten - van die klas nisten eerst femi jke erli burg algemeen kiesrecht, waaraan de voor de vraag eld gest zij n koze n, edaa meeg aarzelend hadden kiesrecht?" voor het eerste, ook "vrouwenkiesrecht of algemeen een dameskiesrecht, zou zijn. als dat een beperkt kiesrecht, wen uit de arbeidersbeweging vrou de Hiermee was de breuk met kant gezegd worden dat er in re bezegeld. Nu moet aan de ande en voor het vrouwenkiesrecht. de SDAP maar weinigen warm liep en als Wibaut en Mendels tuel Alleen marxistiese intellek nover de feministiese eisen; tege tief posi lijk ekke betr stonden gen -die uiteindelijk de Vlie en per Scha s de "arbeiders", zoal mancipatie van sekunwene vrou partijlijn bepaalden- vonden de ook terecht op dat de dan t merk n hoor Outs e Joyc dair belang. den als een middel tot een meeste SDAP-ers de vrouw beschouw a eens dat hij liever zou meebepaald doel, (Zo zei Troelstr ekluiver het kiesrecht te bali e best de te werken om de eers kiesrecht voor de vrouw.) het om n geven dan zich druk te make idsbescherming voor de vrouw Op het gebied van de aparte arbe idsvrijheid en ontwikkelde arbe voor nsel koos de SDAP in begi gerechtvaardigd was als en alle het standpunt dat ingrijpen s de vruchtbaarheid, in zoal , ties funk jke weli vrou specifiek n. gevaar zouden kome g het standpunt van de Henri tte Roland Holst formuleerde 43
partijleiding alsvolgt:"De aparte vrouwenbewegingen(voor de arbeidersklasse) hobben geen reden van bestaan meer en pogingen ze mee te slepen in de strijd van burgerlijke vrouwen, de strijd die ze noodzakelijk voeren, maar die bestaat in een strijd tegen de man,—zulke pogingen moeten beschouwd worden als een gevaar voor hen, gescheiden te worden van hun mannelijke klassegenoten, die hun natuurlijke bondgenoten zijn." Kort daarop verliet de laatste volbloed feministe de SOAP en was de weg vrij voor een aan de leiding gehoorzame vrouwenafdeling. Uit diverse plaatselijke vrouwengroepen ont stond in 1908 de Bond van Sociaal—Democratische Vrouwen— propagandaclubs (BSDVC). Woordvoersters van deze vrouwenafdeling, die alleen tijdens de eerste wereldoorlog door haar sterkere pacifistiese inslag wel eens een beetje dwars lag, waren vooral Carry Pothuis, Mathilde Wibaut, Heleen Ankersmit en Marie Mensing, die ook het orgaan De Proletarische Vrouw volschreven. De laatstgenoemde stapte over naar de SDP, de linkse afsplitsing van de Tribune—groep. Maar ook in deze marxistiese partij speelde het socialisties feminisme nauwelijks een rol. Meer belangstelling voor de dieperliggende oorzaken van het vrouwenvraagstuk was er bij de anti—autoritaire vleugel van de arbeidersbeweging. Vrije socialisten en anarcho—kommunisten beseften dat de bevrijding van de vrouw niet los gekoppeld kon worden van het bestaande huwelijk. Door de nadruk die anarchisten op vrije ontplooing van de mens in het algemeen leggen, stonden ze veel positiever tegenover het feminisme dan sociaal—demokraten en marxisten. Vandaar dat bijvoorbeeld een anarchiste als de Amerikaanse Emma Goldman zich aan het begin van deze eeuw met woord en daad inzette voor direkte eisen op het gebied van liefde en seksualiteit, zoals propaganda voor voorbehoedsmiddelen en het vrije huwelijk. DE JAREN 60 Joyce Outshoorn sluit haar overzicht af in 1919. Met de in voering van het algemeen vrouwenkiesrecht werd door de SDAP die nu geheel en al het reformisme had aanvaard, het vrouwenvraagstuk begraven. Immers, het aanvaarden van de kapitalistiese maatschappijstruktuur betekende dat de SDAP ook de basis van de man—vrouw relatie ongemoeid liet. Toen in de jaren 20 en 30 libertaire marxisten ( met name Wilhelm Reich en Max Horkheimei . ) door het verbinden van kreud y' s psychoanalyse met Marx e s dialektiese methode de theoreti ese bouwstenen aandroegen voor de zo belangrijke sociaal—psychologiese benadering van de bevrijding van de vrouw (en van de man:), was het socialisties feminisme van de SOAP al uitgemond in liefdadigheidswerk. 44
Het burgerlijk feminisme dat met de invoering van het algemeen vrouwenkiesrecht haar belangr ijkste doel bereikt zag, verliep. Slechts incidenteel, me t, name als de arbeidsvrijhei d in het geding was ( zoals in het geval van het arbeidsverbod voor oetrouwde vrouwen in overhei dsdienst in de jaren 30) kwamen deze feministen nog in het geweer. De opkomst van het anti-au toritaire verzet in de jaren 60 bracht opnieuw belangstelling voor de positie ven de vrouw. In het kielzog van het student enprotest ontstond - alleree rst in Amerika ( Women t s Lib)een wedergeboorte van het feminisme. De verhoging van het levensp eil, de daarmee gepaard gaande mechanisering van huishou delijke arbeid (stofzuiger, koelkast en wasmachine) en de toeneme nde inschakeling van de vrouw het produksieprocos, veroorz in aakten een begin van bewustw ording over de positie van de vrouw, de oorzaken daarvan en de mogelijkheden tot bevrijding. Men ging beSeffen dat zelfs de nog niet bestaande formele gelijks telling van man en vrouw nog geen werkelijke bevrijding van de vrouw zouden beteken en, maar had aanvankelijk toch te weinig oog voor de ekonomi ese achtergronden van deze bevrijd ing. Daarom beet men zich in het begin vast in eisen cp het gebied van het onderwijs en de ar-
45
beide— en scholingssituati e, waarbij men de seksisti ese rolverdeling beklemtoonde. Hoe terecht en nuttig deze eise n ook waren ( en nog zijn J) in het algemeen bleven ze bepe rkt tot de maatschappelijke "bovenbo uw", wat tot uitdrukking kwam in het gebruik van de term "kulture le revolutie ven de vrouw". Eigenlijk zou men dit nieu we feminisme, dat zich tooi de met de benaming radikaal feminism e, tot op zekere hoogte kunn en beschouwen als een voortzet ting van de militante vleu gel van het oude burgerlijke feminism e, vooral in zoverre beid e, hinkend op tegengestelde uitgangspunt en — enerzijds gelijke kans en, anderzijds voorkeursbehandeling van de vrouw (positieve diskriminatie) — het hist oriese karakter van de man— vrouw relatie in de kapitalistiese maatschappij vrijwel gene geerd hebben. Goed beschouwd is er geen verschil tussen het dragen van reformkorsetten en het verb randen van bh's. Beide zijn in laatste instantie uitdrukking van de misvatting dat vrou wen, net als arbeiders , alleen znf hun bevrijding kunnen rea liseren. Dit heeft tot gevolg geha d dat veel radikale feminist en de bevrijding van de vrouw zijn gaan ophangen aan praatgro epen, waarin men de vrouwen tot bewustwording van de best aande onderdrukking probeert te bren gen. Men ontleedt de ideo logie van het mannelijk chauvinisme en bekijkt opvoeding, onderwij s, reklame, en dergelijke op hun tend ens de starre man—vrouw rolv erdeling te verstevigen. In Nederland is het blad Opzij een voorbeeld van dit soort radikaal feminisme. Be uite rste konsekwentie van derg elijke opvattingen is het propager en van de vrouwelijke supr ematie met als begeleidende vers chijnselen mannenhaat en lesbianisme, zoals door de groep Paarse September wordt gedaan. Voor deze feministen is het lesbiani sme een politieke keuze. Of zoals een Amerikaanse feminisme het uitdrukte: "Lesbianisme is niet iets wat je bent, maar wat je doet." Het afbreken van de machtsve rhoudingen, die beheerst warden door de man, eist bestrijd ing van de man, aldus Paar se September. Een veel minder radikale organisatie is Man—Vrouw—Ma atschappij. MUM is geen socialisties feministiese organisatie, omdat deze vrouwenbeweging binnen de bestaande kapitalistiese maatschappij veranderingen voer mogelijk houdt. MUM werkt vooral aan liteitsverandering, zoals mentagebleken is uit de aktie "Marie wordt wijzer". pa meest beke nde feministiese organisa tie is Dolle Mina, die de vrouwenb evrijding met akties als "Baas in eigen buik" in de publicit eit heeft gebracht. De laat ste tijd is deze groep zich meer soci alistjes gaan opstellen, waarbij men met name oog heeft gekr egen voor de ekonomiese funk tie van het gezin in de maatscha ppij. 46
hans ramaer
boeken *** *************** herwon gorter*** en mens te digs waar merk de van n jd gg
Herman Gorter heb ik alti rlandse arbeidersbeweging geuit de geschiedenis van de Nede in 1897 lid van de SDAP werd, die vonden. De gevierde dichter, latere geestverwant Anton wordt meestal gekoppeld aan zijn tot deze laatste was Gorter g llin nste tege Pannekoek, maar in en eerst dan theoretikus. in de eerste plaats propagandist geweest zijn, die zijn pet ker spre d elen bezi Gorter moet een en zich soms maandenlang had n dpij ophield omdat hij vaak hoof om met zijn vriendin Jenne op terugtrok uit het strijdgewoel of bergsportvakanties stortte — zeil deze Na vakantie te gaan. ijwerk, eerst de SDAP, na de part hij zich weer energiek in het 1920 de radensocialistiese oprichting in 1909 de SDP en na over Gorter de ronde gedaan, en myth KAPN. Lang hebben allerlei n 30 daterende studie van veroorzaakt door een uit de jare uit 1948 daterende boek het door al voor Brandt Corstius en n over de wording van het stey van mede—SOP bestuurder Van Rave d jarenlang te boek als ston er Gort d. rlan Nede in kommunisme eenzaamd" en het is de "ver en ts" "individualisties", "pro—Dui g hij in zijn kort gedat B hl verdienste van Herman de Liagre aan een aantal van er Gort over rift leden verschenen proefsch de grote hoeveelen Gezi akt. die mythen een einde heeft gema g zich niet gemakkeer hl B t heef en zing rwij heid literatuurve nitieve boek over Gorter lijk van af gemaakt, maar het defi Dat blijkt al uit de onen. hrev gesc niet aas— —hel heeft hij e aktiviteiten van 1909 tiek poli zijn er, dertitel "Herman Gort beweging in Nederland". he tisc tot 1920 in de opkomende kommunis ng van de doorloreki besp een van n reke ontb Hinderlijk is het g van de begrippen ling ikke ontw ( pende lijn in Gorter's idee n hoofdstuk beste in het laat "partij" en "voorhoede"). Alleen in Gorter's iten vite g akti ese isti mmun s—ko schrijft B hl de link kort is over daar eel oord laatste levensperiode en zijn niet juist. Want Gorter besefte ("sektarisme"), maar daarom nog aan partijgenoot Lenin" al f brie n in de jaren van zijn "Ope me dood zou lopen in de burgerheel duidelijk dat het kommunis g en als B hl dan met een en rgan ngso digi lijke vertegenwoor t als A. de Leeuw inis stal llen geva overigens later in ongenade maakt hij de n, geve langs te komt aandragen om Gorter er van 47
fout om met de toen inderdaa d machteloze radenorganisatie s ook de idee g n van Gorter daarover te veroordelen. Typerend lijkt me in dit verband eigenlijk g dat B hl opmerkt dat de politieke analyses van Gorter van te weinig werkelijkheidszin getu igden. Beter bewijs dat BMI, nota bene levend in een tijd waar in zelfs ondernemers zich met "arbeidersraden" bezighouden, niet zo erg begrepen heeft wat Gort er bezielde, lijkt me moeilijk . Wat overigens nog niet wil zeggen dat men dit boek maar ongelezen moet laten, zeker niet gezien de schappelijke prij s. ("Herman Gorter", Herman de Liagre B g hl; uitgave BON, Nijmegen; 1973; prijs f 12,5 0) h.r.
(le eulmarese revolutie**********
******
Het waarlijk nieuwe waar de Cubanen volgens Cuba—kenner Karel op hopen, is een volledige reorganisatie van het sociale systeem Dit moet de arbeiders een grot ere beslissingsbevoegdheid geven, zodat zij niet langer zijn overgeleverd aan de fouten van goedbedoelende plannenmakers. Karo l meent dat dit werkelijk nieu we zijn: stap voor stap de soci ale instituties smeden die Cuba zo pijnlijk mist. Voor kritiese uitlatingen van deze strekkin g is over Karol de Havaanse banv loek uitgesproken. Dit neem t overigens niet weg dat Karel soli dair is met de revolutie, wat duidelijk blijkt uit zijn "Cub a sinds de revolutie". Karol beschrijft oe weg die de Cubaanse revolutie heeft afgelegd. Hij gaat hierbij voor al uit van gegevens en erva ringen uit de eerste hand, waarbij v66r alles een beeld wordt gegeven van het politieke klimaat en de algehele situatie, zoals Karel die bij zijn bezoeken aan Cuba heeft waargenomen. Getracht wordt de Cubanen zelf hun probleme n en verwachtingen uiteen te laten zetten. Zijn analyses zijn doordrenkt van een diepe symp athie voor dit land. De journalist Karol is op Cuba een geziene gast geweest en is herhaaldelijk persoonlijk door Castro uitgenodigd. Karol, opgegroeid in Polen, leeft na studie in de Sovjet Unie, als balling in Frankrijk. Het is gezi en deze achtergrond niet verw onderlijk dat hij krities staa t tegenover alles wat naar burokratisering en (mini)stalinisme riekt. "De Cubanen staat nog de keus open die het hen mogelijk zal maken het zover niet te laten komen. Zij beschikken nog stee ds over de middelen om een mechanisme in werking te stellen dat zal leiden naar een vrij e en egalitaire samenleving. Zond er zich over te geven aan een irre g el optimisme mag men denken dat dit de weg is die zij zullen kiezen." Deze laatste zinn en uit Karol's boek kunnen de aanzet worden voor een stud ie over de komende tien jaar . ("Cuba sinds de revolutie, tien jaar politieke en econ omische ontwikkeling", K.S.Karol; Krit iese Bibliotheek — Van Genn ep, Amsterdam; 531 pag., prijs 28,50) th.h. 48
f
VERSPREIDINGSFONDS spuw'
ven die momenteel door de Onderstaande lijst bevat alle uitga ven en enkele van de anuitga te recen De n. SPUW verspreid warde bij de bekende min of ar dere uitgaven zijn veelal verkrijgba (re) steden. Alle uitgrote de in s andel boekh ese meer socialisti de SPUW door bij llen beste te ks gaven zijn ook rechtstree n haakjes aangegeven vertusse het plus prijs de van ing stort SPUW, postbus 17, Driebergen, zendbedrag op giro 25 53 850 van N.B. De opbrengst van door onder vermelding van de titel(s). l ten goede aan het steungehee komt s titel geven De Vrije uitge fonds voor De As. Recente uitgaven: Walter. Uitg. Miro.1,75(0,60) WAT IS EEN ANARCHIST? Door Nicolas Eisers. Uitg. SPUW.4,00(1,00) ANARCHISTEN & MARXISTEN. Door Piet Antiquariese uitgaven: ENHUIS. Bibl.voor Ontspanning GEDENKSCHRIFTEN VAN F.DOMELA NIEUW ) (1,75 en ontwikkeling. 10,00 De Roode Bibl. 3,00(0,90) WIE WAS MULTATULI? Door B.Damme. r Brockway en Fred. Mallaly. Fenne Door END. DIVID LT DE DOOD BETAA g ieke marionetten.1947. polit hun en len Over de wapenindustri Uitg. Plutarchus. 5,50(1,75) . Door T.Boot.1906. Uitg. De VOOR HOOFD EN HART;VRIJHEIDSZANGEN Boer. 2,50(0,60) — Anton Constandse.1947. Uitg. DERTIG JAAR SOVJET POLITIEK. Door Plutarchus. 4,50 (1,75) Ter leering en navolging EEN GALERIJ VAN BIJBELSE PERSONEN. s. 1924. Uitg. De Dageraad. enhui Nieuw ela F.Dom door voorgehouden 5,00(0,60) Buitenlandse uitgaven: Kropotkin.Dover Publ. N.V. MEMOIRS OF A REVOLUTIONIST. Peter 21,00(2,25) N.Y. 12,50 (1,75) ANARCHISM. Emma Goldman. Dover Publ. . London. 3,00(0,60) Prees om Freed ANARCHY. Errico Malatesta.
49
PIONEERS OF ANTI —PARLIAMENTARISM . G.Aldred. Baku 2,50(0,60) nin Prees. ANARCHISM TODAY. Apter & Joll. 5, 00(0,90) Overige uitgaven : UIT HET LEVEN VA N KONING GORILLA. Schotschrift op Reprint. Uitg. De Willem Vrije. 1,00(0,60) RUSLAND 1917-192 2. Reprint. Uitg . De Vrije. 1,00 DOMELA NIEUWENHUI (0,60) S 50 JAAR DOOD. Uitg. De Vrije. ANARCHISME. Seri 1,00(0,60) e door dr.P.Eltzb acher. Reprint. Nog voorradig: De Uitg.De Vrije. leer van Bakoenin , De leer van St van Godwin, De le irner, De leer er van Tucker, De leer van Proudhon Per deeltje 1,00 . (0,60) ANARCHISTEN IN DE 20.E EEUW. Arthur Mendes—Georges. Vrije. 2,50(0,90) Uitg. De HEDEN,VERLEDEN EN TOEKOMST IN ZAKF OR MA AT. P.A.Kooijman De Vrije. 1,00(0 . Uitg. ,60) FASCISME; GRONDS LAGEN EN KENMERKE N. Hans Jar (= Ha Uitg. De Vrije. ns Ramaer). 1,00(0,60) EEN WOORD AAN DE JONGELIEDEN. Pete r Kropotkin. Uitg Vlieg. 1,00(0,60) . De Vlijtige DE GEWETENSBEZWAA RDE TEGEN DE MILI TAIRE DIENST. C. Doopsgezinde Vred Inja. Uitg. esgroep.1953 1,00 (0,60) GODSDIENST EN GE ZAG. E.Heclus.Rep ri nt. Uitg. Pileus DE POLITIEK DER .0,75(0,60). INTERNATIONALE. M.Bakoenin.Uitg. 0,75(0,60) Pileus. BOLSJEWISME OF AN ARCHISME? D.Wijn koop en C.Rijnde Pileus.0,75(0,60 rs. Uitg. ) TRANEN,STORM,REC HT OVER AFRIKA.U it g. ANVA.1952. 1,00(0 OVER ANARCHISME,S ,60) TAAT EN DIKTATUU R. M.Bakoenin.Uit 2,50(0,90) g.AU. ANARCHIE? Anton Constandse,Rudol f de Jong, Simon Mendes—Georges,H Radius, Arthur ans Ramaer. Uitg .AU. 1,75(0,60) BAKTERIE— EN GA SOORLOG. Mg. De Vrije. 0,75(0,6 RODE BOEKJE VOOR 0) ARME SCHOLIEREN STAAT EN MONOPOLI ° Uitg. AU. 0,75 (0,60) EKAPITALISME. Ha ns Ramaer. Uitg.A ANARGISME EN ZELF U.2,50(0,40) BESTUUR. Uitg. AU . 0,50(0,60) MISDAAD EN STRAF. Clara Meijer—Wic hman.Uitg. AU. 0, FASCISME EN MASS 50(0,40) APSYCHOLOGIE. Wi lhelm Reich. Uitg DRIE ESSAYS.M.Bak .AU.1,90(0,40) oenin. Uitg.AU. 1,50(0,40) GEWELDLOZE OPSTAN D. Th.Ebert. 3,00 (1,75) ONTWERP STADSGUE RILLA. Rots Arme e Fraktion (Saade Uitg. SPUW. 1,50 r—Meinhof). (0,60) ZWARTBOEK MEXICO . Boudewijn Chor us e.a. Uitg. SP MARXISME—KRITIEK UW. 1,50(0,90) . De As.no.2. 1, 75(0,75) ANARCHISME VANDAA G. De As. no.3. 2,00 (0,60) INTERNATIONALE KO RRESPONDENTIE. Nr .26/27 Over het (0,90); Vervolgi geweld.3,00 ng van vreemdelin gen nr. 28/29. 3, Volksfrontstrate 00(0,90); gie nr. 30/31. 4, 00(0,90). 50
