, , , . Redactie: Henk Schaftenaar, tel. (035) 694 68 60 E-mail:
[email protected] Website: www.stichtingvijverberg.nl Op de artikelen in dit tijdschrift berusten auteursrechten. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen en illustraties is slechts toegestaan na voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.
INHOUD blz 2 ‘Als we terugkomen, dan weer in Naarden!’ Gedenkschrift voor de joodse vluchtelingen Chaskel, Leja, Israel, Mia en Ettel Weiss, Henk Schaftenaar. 34 Van ‘ongewenst’ naar ‘zeer bijzonder geval’. Jankiel Rotenbach, vreemdeling en koopman te Naarden, Henk Schaftenaar. 41 ‘Bis auf weiteres’. Eliazer en Abraham Henselijn, manufacturiers van joodse komaf te Naarden, Henk Schaftenaar.
Ten geleide In het voorjaar van 1941 moesten 540 van de 10.000 inwoners van Naarden zich vanwege hun joodse afkomst laten registreren. In het najaar van 1943 waren dat nog slechts 32 ‘gemengd-gehuwde’ joden en een enkeling met een wel zeer bijzondere ‘Sperre’. Verschillende waren ondergedoken. Het merendeel was echter op bevel van het nazi-regime gearresteerd en naar bestemmingen met sinistere namen op de trein gezet. De jodenvervolging liep in Naarden gesmeerd, net als in de rest van ons land. Frans Slootman wijdde er, als eerste na bijna een halve eeuw, in 1991 in ons tijdschrift een artikel aan. In zijn verhaal moest hij als brigadier van politie te Naarden helaas vaststellen dat zijn korps bij het oppakken en deporteren van joden het uitvoerende orgaan was en zich daarbij loyaal had gedragen naar de bezetter. Door de beperkte toegankelijkheid van documenten kon nog maar weinig over de jodenvervolging in Naarden worden gepubliceerd. Voor dit nummer van De Omroeper is toch een poging ondernomen. Aanvankelijk was het de bedoeling alleen een artikeltje te schrijven over het joodse gezin Weiss uit de Raadhuisstraat. Ons onderzoek groeide echter uit tot een verhaal waarin alle gebeurtenissen die leidden tot de deportatie van de joden van Naarden werden vastgelegd. Omwille van de leesbaarheid zijn veel details naar de noten verschoven. Gaandeweg bleek het mogelijk om alle joden uit de Vesting - in juni 1941 waren het er 18 - te gedenken. Voor de familie Heijlbron, David Levie van Gelder, Sara de Leeuw en Irmgard Thomasky moest dat beperkt blijven tot een vermelding in de noten. Aan Jankiel Rotenbach en de familie Henselijn konden aparte artikelen worden gewijd. Voor dit onderzoek werd toestemming verkregen om tal van privacygevoelige documenten te raadplegen. Bijzondere medewerking werd verleend door het Stadtarchiv Duisburg dat ons opmerkzaam maakte op publicaties in Duitsland die leidden naar belangrijke informatie over Chaskel Weiss.
omroeper 2012 nr1.indd 1
07-10-11 08:20
‘Zakdoekje leggen, niemand zeggen ...’ op de hoek Raadhuisstraat/Wuijvert bij de ‘Dikke Boom’. Ettel Weiss in het wit en met baret. omroeper 2012 nr1.indd 2
07-10-11 08:20
‘Als we terugkomen, dan weer in Naarden!’ Gedenkschrift voor de joodse vluchtelingen Chaskel, Leja, Israel, Mia en Ettel Weiss Henk Schaftenaar Veertien jaar geleden werd in ons tijdschrift het artikel ‘Spel wijkt voor blik’ verlucht met een foto van enkele spelende meisjes bij de stadslinde in het licht van de namiddag in de Raadhuisstraat. Met de uit 1939 daterende foto, zo gaat het verhaal, won de maker een prijs op een tentoonstelling in het Stadhuis van Naarden. Boven een luisterrijke sensatie roept dit sfeerbeeld ook andere gevoelens op; met baret zien we een onbevangen glimlachende Ettel Weiss, toen elf jaar oud. Vier jaar later werd ze met haar ouders, broer en zuster in Sobibor vergast. Een herhaald stilstaan bij deze foto werd de aanleiding voor het hier volgende verhaal. Het is een relaas over de lotgevallen van dit joodse gezin, de deportaties in Naarden en de weerzinwekkende barbarij die hen en anderen is overkomen. Herinneringen van Naarders aan het gezin Weiss Raadhuisstraat 15 was hun adres. Eerder had fruithandelaar Duijser er gewoond en toen deze naar de Huizerpoortstraat verhuisde, kwam in het voorjaar van 1937 het gezin Weiss erin. Plotsklaps waren ze er en zonder dat er iets over hun verleden bekend was geworden, waren ze ook opeens weer weg. Een rondje langs buurt- en klasgenoten uit die jaren leverde nog wat losse herinneringen op (1). Weiss en zijn vrouw waren gewone, aardige mensen. Beiden waren klein van postuur, hadden donker haar en spraken met een Duits accent. Mevrouw Weiss liet zich niet zo vaak op straat zien maar hij daarentegen was een bekende verschijning. Weiss pachtte de vuilnisbelt aan de Schapenmeent, waar hij uit het afval papier, lompen en metalen verzamelde. Met een bakfiets, die doorgaans in de steeg naast zijn woning stond, reed hij de spullen naar huis en verkocht ze in grotere partijen. Weiss pakte van alles aan om in het levensonderhoud van zijn gezin te voorzien. In de eerste oorlogsjaren fabriceerde hij vloeibare zeep en sloopte auto’s. Ondanks zijn inventiviteit en doorzettingsvermogen bleef de familie behoeftig. Niettemin gedroeg het gezin zich met stijl. Ze waren netjes gekleed en bij hun woning zag het er altijd opgeruimd uit. ‘Alsof ze van goede komaf waren’, zeiden enkele informanten, die toen zelf nog kinderen waren en het ten dele van hun ouders hadden gehoord. ‘Weiss was een geschikte, goedgeefse vent’, zei Theo Baalman, die een van de jo omroeper 2012 nr1.indd 3
07-10-11 08:20
chies was die vaak op de belt rondstruinde. ‘Toen we daar kikkers kookten in een oude koffiepot werden we vermanend door hem toegesproken. Maar toen hij de gaten in mijn schoenen zag, kreeg ik een paar goeie laarzen van hem cadeau die hij uit het huisvuil had opgediept. Hij legde voor mij ook het stripverhalenblad ‘Doe mee’ opzij. Ik was er erg blij mee. Als arme drommels iets van hun gading wilden meenemen, vroeg hij nooit om geld. Weiss was een mensen- en een dierenvriend’, aldus Theo. Zijn vrijgevigheid werd bevestigd door Jan de Bruijn, de oudste zoon van de bakker uit de Jan Massenstraat. ‘Eens kregen we van Weiss een badkuip cadeau, zo’n zinken bakbeest op pootjes. Het bad werd door mijn vader in dank aanvaard en kreeg een plek nabij de oven. Tot ver na de oorlog hebben we ons erin gewassen. Voor mevrouw Weiss bakten we weleens haar brooddeeg. Doorgaans was het te slap. We zeiden er nooit iets over - het gezin Weiss had het niet breed - we maakten het altijd in orde.’ Het gezin Weiss was tot het christelijke geloof overgegaan. ‘Door alles wat het had meegemaakt’, zei Ada de Lange-Timmerman die dat van haar moeder had gehoord. Ada zat met de dochters Weiss op de Rehobothschool in de Kloosterstraat. Ettel, de jongste dochter, werd in Naarden Edith genoemd en Israel werd Bob. Met de naam Mia kon men wel overweg. Israel leeft in de herinneringen voort als een slanke, intelligente jongen, die altijd met zijn neus in de boeken zat. In de zomer van 1940 behaalde hij het mulo-b diploma op de christelijke Brandsmaschool in Bussum. Daarna werd hij medewerker bij het parfumeriebedrijf van Salm aan de Comeniuslaan. In 1943 heeft hij een tijdje bij het gezin van schoenmaker Borreman, drie huizen verder in de Raadhuisstraat, geslapen. Hij vreesde in zijn eigen huis plotseling van zijn bed te worden gelicht. Mia Weiss naaide in die tijd poppenkleertjes voor de meisjes Borreman. De dochters Weiss waren beiden knap van uiterlijk. Ettel was mager en bescheiden. Veel jongens vielen op haar. Na schooltijd vertrok ze echter altijd direct naar huis. Klasgenoten hadden weinig contact met haar. Alleen in de straat kende men haar wat beter. ‘In het voorkamertje van de familie Weiss stond een harmonium’, vertelde Cees van het Maalpad, een klasgenoot van Ettel. Hij woonde in een van de ‘jodenhuizen’ (woningen in eigendom van de joodse gemeente) in de Gansoordstraat en zag Ettel als zijn vriendinnetje. ‘Zoals dat met jongens op die leeftijd kan gaan’, zei Cees. ‘Edith speelde viool en ik piano. In de zesde klas - het moet in het schooljaar 19391940 zijn geweest - had meester Jansen met ons afgesproken dat we op school omroeper 2012 nr1.indd 4
07-10-11 08:20
De vijfde klas van de Rehobothschool in 1939 met meester J. Zielstra. Ettel Weiss in de rij bij de kast in het zwart. het Largo van Händel zouden gaan spelen. We hebben er weken voor geoefend, bij Edith thuis, op het harmonium want ik had geen piano. Ik vond het een hele belevenis. De familie Weiss was een hecht gezin en maakte op mij geen berooide indruk. Van een optreden is het niet gekomen want opeens was Edith weg van school’. Maar wie de Weissen nu precies waren en wat het gezin had moeten doorstaan was bij geen van de Naarders eigenlijk bekend. Wel wist men dat het joodse vluchtelingen uit Duitsland waren. Ook welk vreselijk lot hen na de deportatie waarschijnlijk was overkomen. Maar over dat laatste hoorde de jeugd van toen pas na de oorlog. Herkomst Chaskel Weiss (2) werd geboren op 3 november 1896 te Czudec, een plattelandsgemeente in het zuidoosten van Polen in de uitlopers van de Karpaten. Vóór 1918 had het dorp tot de landstreek Galicië behoord, toen een kroonland van Oostenrijk. Zo’n 40 % van de bevolking van Czudec bestond uit joden, die er in onmin leefden met de autochtone gemeenschap. In 1898 moesten er zelfs soldaten worden gelegerd om de joden te beschermen. omroeper 2012 nr1.indd 5
07-10-11 08:20
Ettel Sara Weiss (1927-1943). In 1912 verliet Weiss zijn geboortedorp en ging in Duitsland werken. Op 8 auDetail uit de geboorteakte van Ettel gustus 1914 meldde hij zich vrijwillig Sara Weiss. voor het Oostenrijkse leger, vocht als soldaat in de Eerste Wereldoorlog en werd in september 1915 door de Russen gevangengenomen. Na twee jaar krijgsgevangenschap vluchtte hij vanuit Rusland over Perzië en Turkije naar Duitsland en ging in het Ruhrgebied werken. In 1918 werd zijn geboortestreek toebedeeld aan Polen en kreeg Weiss, die het Duits als moedertaal had en ‘Karl’ werd genoemd, de Poolse nationaliteit. Op 22 juli 1922 trouwde hij volgens de joodse riten in zijn geboorteplaats met de Poolse Leja Kram (3). Het echtpaar woonde wisselend in Lintfort, Moers en Duisburg. Op 29 augustus 1923 werd zoon Israel Ingbert geboren, dochter Mia Ruth volgde op 23 januari 1925 en op 12 september 1927 kwam haar zusje Ettel Sara ter wereld. Allen werden in de Wilhelmstrasse 2 in Duisburg geboren en kregen de Poolse nationaliteit. Op 13 december 1928 huwden Chaskel en Leja te Duisburg voor de wet. Waar ‘Naarden’ geen weet van had In Duisburg stond Weiss te goeder naam en faam bekend. Met politiek hield hij zich niet bezig en als Israëliet werd hij nooit lastiggevallen. Daarom werden aan hem omroeper 2012 nr1.indd 6
07-10-11 08:20
steeds verblijfsvergunningen verstrekt. Hij kon gaan en staan waar hij wilde in het Pruisische staatsgebied. Begin jaren twintig verdiende hij als handelsreiziger een goed belegde boterham maar door de economische malaise daarna was zijn welstand achteruitgegaan. Rond 1933 verhuurde hij auto’s die hij zelf chauffeerde en kon daarmee nog net in het onderhoud van zijn gezin voorzien. Uit de ‘Provinciale Noordbrabantsche’ van 15 mei 1933.
Maar op 30 januari 1933 werd Hitler benoemd tot rijkskanselier en ontstond er in Duitsland een werkelijkheid die de nazi’s tot dan alleen in woord en geschrift hadden uitgedragen. Al in april organiseerde de overheid een boycot van joodse bedrijven, waarop geweldplegingen volgden. In die maand werd er een ‘gruwelbericht’ in de Nieuwe Venlosche Courant (4) gepubliceerd: Te Recklinghausen was een joodse voorganger ernstig mishandeld door de nazi’s. De politiechef liet daarop officieel weten dat er van mishandeling helemaal geen sprake was. De Nederlandse professor David Cohen reageerde met een ingezonden artikel. Hij legde haarfijn uit wat er met de voorganger was gebeurd en vroeg zich af waarom de politiechef van Recklinghausen het nodig had gevonden om ‘deze ambtelijk geconstateerde en door een arts vastgestelde mishandeling tegen te spreken’. De Duitse regering had nota bene zelf verklaard dat er tijdens de revolutie mishandelingen door SA-troepen hadden plaatsgevonden. Op maandag 15 mei 1933 stond er opnieuw zo’n gruwelverhaal in ‘de Nieuwe Venlosche’: Een mishandelde jood uit Duisburg was met zijn gezin naar Venlo gevlucht. Dezelfde avond verscheen het bericht ook in de Provinciale Noordbrabantsche en ’s-Hertogenbossche Courant. De informatie bleek afkomstig van de politie van Venlo die de pers had ingelicht. In de ochtend van 15 mei 1933 was de inspecteur van politie G.J.C.J. Eissens naar het Sint Josephgasthuis in Venlo gegaan om zich te informeren over een Israëliet die daar verpleegd werd nadat hij in Duitsland was mishandeld. Op zaal 16 trof hij een in bed liggende man aan wiens gelaat geheel was verbonden, opgezette armen en benen had en op zijn lichaam grote kneusplekken vertoonde. Een verpleegster vertelde dat de man onder het verband op zijn hoofd een achttal open wonden had. De man sprak Duits en zei dat hij Chaskel Weiss heette. Hij legitimeerde zich met een Pools paspoort. Nadat Eissens wat gegevens over zijn levensloop had opge omroeper 2012 nr1.indd 7
07-10-11 08:20
schreven, vertelde Weiss wat hem op de afgelopen vrijdagavond was overkomen. In de nacht van 12 op 13 mei 1933 om circa halfeen verschenen aan de woning van Weiss, Waldstrasse 3 Duisburg, een twintigtal leden van de nationaal-socialistische hulppolitie, die zich als ‘Kriminalpolizei’ aankondigden. Zijn vrouw deed open en meteen drongen een stuk of acht in SA-uniform geklede mannen de woning binnen, renden zijn slaapkamer in en schreeuwden: ‘Kom eruit mannetje, en snel’. Direct kreeg hij van een van hen een klap in zijn gezicht. Terwijl zijn achtjarige dochter Mia huilde en smeekte ‘Laat papa los’, richtte een van hen een pistool op zijn hoofd en zei: ‘Als je niet binnen een minuut klaar bent, schiet ik je dood’. Toen zijn vrouw vroeg: ‘Wat willen jullie van mijn man’, werd er geantwoord: ‘Hij moet alleen mee voor een proces-verbaal’, en toen ze het waarom wilde weten zeiden ze: ‘Houd je bek’. Weiss was zich van geen kwaad bewust, begreep niet wat dit allemaal te betekenen had, maar wist wel hoe het al met verschillende van zijn geloofsgenoten was gegaan. Daarom besloot hij - als hij de kans kreeg - te vluchten. Snel trok hij een broek en een jas aan en werd de woning uitgesleept. Op straat lukte het hem zich los te rukken en weg te rennen. Tijdens de achtervolging werd er herhaaldelijk op hem geschoten. Geraakt werd hij niet. Nadat hij tenslotte was omsingeld, werd hij met knuppels en boksbeugels geslagen en meegesleurd naar een grote luxe auto. Een in de buurt dienstdoende wachtmeester van politie sloeg het allemaal gade, maar deze ondernam niets, ook niet toen Weiss schreeuwde dat hij onschuldig was. In de auto, waarin een man in ‘Schupo-uniform’ zat, werd hij opnieuw geslagen. De rit eindigde bij de SA-kazerne in de Wittekindstrasse op ongeveer 3 km afstand van zijn woning. Daar werd hij naar een kelder gesleurd, maar hij wist zich opnieuw te onttrekken aan de SA-mannen en vluchtte het hoofdgebouw van de kazerne binnen. Daar grepen ze hem andermaal en schreeuwden: ‘Eindelijk hebben we je separatistenleider en dat zal je niet meer zijn. Als je zegt dat je het niet bent, schieten we je dood’. Weiss werd op een tafel geworpen, vastgehouden en met gummiknuppels, boksbeugels en revolverkolven geslagen. Een van hen hield een revolver tegen zijn hoofd en liet hem weten dat zo gauw hij een kik zou geven, hij hem zou doodschieten. Weer wist hij zich los te rukken, maar werd gegrepen en bevolen om op een stoel te gaan zitten met zijn rug naar het raam. Daar stond een SA-man klaar om een schot te lossen. Toen Weiss zag wat de mannen met hem voor hadden, stond hij op en vroeg: ‘Wat willen jullie toch van mij, ik ben geen Duitser maar een Pool’. Daarop kreeg hij een trap in zijn maag en riep de aanvoerder van het stel: ‘Wat? Ben je een Pool? Ook dat nog’. Vervolgens werd hij opnieuw met harde voorwerpen geslagen en riepen ze uit: ‘Dat beest krijgen we niet kapot, het is een taaie donder’. Toen hij door al dat geweld hevig bloedde en zijn kleren, de vloer en zelfs de SA-uniformen besmeurd raakten, werd er geroepen: ‘Nu gaat het eindelijk wat beter, het jodenbloed stroomt’. Nadat een SA-man riep: ‘Het zwijn moet zich wassen’, werd Weiss naar een wasruimte gebracht en onder een kraan omroeper 2012 nr1.indd 8
07-10-11 08:20
geduwd. In een kamer waar enkele SA-mannen op britsen lagen te rusten, werd hij met een kop zwarte koffie weer een beetje op verhaal gebracht en hem gevraagd of hij misschien was geslagen. Weiss begreep dat hij maar beter niet met ‘ja’ kon antwoorden en zei: ‘Welnee, ik ben tegen een lantaarnpaal aangelopen’. Daarna werd hij beneden met zakdoeken verbonden door vier mannen die hij nog niet eerder had gezien, de vorigen waren opeens verdwenen. Door weer andere mannen die geweer- en revolverlopen op hem richtten, werd hij naar de poort gebracht waar ze hem loslieten. Bij het rennen over het kazerneterrein hoorde hij nog roepen: ‘Schieten, schieten’. Weiss vreesde dat het de bedoeling was hem in de rug te treffen. ‘Op de vlucht neergeschoten’ zou er dan in de kranten zijn vermeld. Daarom probeerde hij zo snel mogelijk uit de buurt van de kazerne te komen. Via portieken en tuinen wist hij om een uur of drie zijn woning te bereiken. Zijn vrouw waarschuwde onmiddellijk de huisarts dr. Schulze-Bentrop uit de Neudorferstrasse, die hem verbond, de volgende ochtend weer bezocht en verschillende medicijnen voorschreef. Ook haalde zijn vrouw Chaskels zwager erbij die in Lintfort lid van de joodse gemeente was. Deze bracht het hele gezin Weiss zaterdagmiddag om drie uur per auto over de grens naar Venlo. Naast Weiss woonde ene Becker, weliswaar een nazi-sympathisant maar wel een man met wie hij steeds op goede voet verkeerde. Becker sprak zijn verontwaardiging uit dat er zo met zijn buurman was omgegaan. Zaterdagochtend had Becker Weiss nog kunnen vertellen dat hij had gehoord dat het de bedoeling was hem dood te knuppelen. Na afloop hadden ze Becker verteld dat ze ‘dat joodse beest niet kapot hadden kunnen krijgen’ (5). De kwestie Weiss De publiciteit die volgde op de mishandeling van Weiss zorgde voor wat ophef en werkte zelfs negatief op de Duits-Nederlandse zakelijke betrekkingen. Zo schreef het ‘Crediet-Magazijn’ in ’s-Hertogenbosch aan de haar toeleverende firma Albert Padberg, een ‘Farbband’-fabriek te Elberfeld-Sonnborn, dat het onder deze omstandigheden geen zakelijke betrekkingen meer met de Duitsers wilde onderhouden. Het Bossche bedrijf dacht er zelfs over om haar Duitse medewerkers te ontslaan. De eigenaar van de Farbbandfabriek verzocht daarop de politiechef van Duisburg-Hamborn om een standpunt in te nemen inzake deze ‘gruwelmelding’. Deze reageerde op 1 juni 1933 met een bagatelliserende aan alle kanten leugenachtige berichtgeving: ‘Na onderzoek blijkt dat het hier gaat om de jood Chaskel Weiss. Door eigen schuld heeft deze bij de gebeurtenis kleine verwondingen opgelopen, die volgens de arts niet al te ernstig waren. En wat de persoon Weiss betreft: het gaat om een slechte Galizische jood, die zich hier heeft gevestigd. Al in het jaar 1920 of 1921 werd hij verdacht van omroeper 2012 nr1.indd 9
07-10-11 08:20
valsemunterij. Tijdens de Ruhrbezetting stond hij als agent van de bezettingstroepen bekend. Hij behoorde ook tot de separatisten (6) en heeft die beweging financieel gesteund. Omdat hij zelf geen vermogen bezat, kan hij het geld alleen maar van de Fransen hebben gekregen. Verder heeft hij arbeiders voor de wederopbouw van de oorlogsgebieden geworven en werd hierbij verdacht doorgeefluik voor het Franse vreemdelingenlegioen te zijn. Bovendien is Weiss veelvuldig met het wetboek van strafrecht in aanraking gekomen wegens fraude, verboden invoer en handel van geneesmiddelen, invoerrechtenontduiking en andere zakelijke vergrijpen. Door zijn malafide gedrag is hij met twee maanden gevangenis gestraft. Het zal de bedoeling van Weiss zijn geweest om, als notoire wetsovertreder, de ontstane propaganda over gruwelpraktijken te misbruiken om makkelijk aan geld te komen.’ De verklaring werd door de directeur van de firma Padberg doorgestuurd naar de redactie van de ‘Provinciale Noordbrabantsche’ die het op 7 juni 1933 onverkort plaatste. Drie dagen later bedankte de fabrieksdirecteur de politiechef van Duisburg voor zijn ophelderingen. Hij schreef hem dat de berichtgeving integraal in ‘de Provinciale Noordbrabantsche’ was geplaatst en was er trots op dat hij zich met
Bedankbrief van de fabriek Albert Padberg aan de politiepresident van Duisburg. omroeper 2012 nr1.indd 10
07-10-11 08:20
deze daad ten dienste van de nationale Duitse regering had gesteld. Een exemplaar van de krant deed hij er als bewijsstuk in zijn geheel bij. Hiermee was de zaak Weiss echter niet afgedaan. De Poolse ambassadeur in Essen wilde dit geval van zware mishandeling niet zonder meer laten passeren. Daarom informeerde hij de president van Nordrhein-Westfalen over dit voorval. In zijn brief vroeg hij om vaststelling van de namen van de daders en om een procedure tot strafvervolging tegen hen in te stellen. Verder overwoog hij om een schadeclaim in te dienen. Daarop verzocht de president van de deelstaat aan de politiechef van Duisburg om een nadere uitleg over de kwestie Weiss. Op 21 juni 1933 had een jurist van de SA-afdeling waarbinnen de onregelmatigheden tegen Weiss waren begaan een antwoord klaar. Het werd een zeven pagina’s tellend epistel met als onderwerp ‘De vermeende gruweldaden begaan tegen Weiss’. De inhoud geeft aan hoe men in het Duitsland van toen intern over dit soort zaken dacht. Na eerst een verwijzing naar de algemene verbittering heersende in brede lagen van de bevolking, zelfs in kringen van de vanouds in Duitsland wonende joden, naar de Galizische joden en met een opsomming van de vermeende overtredingen van Weiss, verklaarde de jurist dat het niet zo verwonderlijk was dat bij een nationaal-socialistische ‘opstand’, die immers de bevrijding van het Duitse volk van dat soort ‘volksvreemde en vreemdrassige parasieten’ beoogde, gewelddadigheden tegen Weiss waren begaan. Zelfs in het uit de weg ruimen van dat soort individuen zonder een formele strafprocedure te laten volgen door de dragers van de nationaal-socialistische revolutie zou naar algemeen en ook internationaal erkende rechtsgrondslagen over de staatsnoodtoestand, niets in te brengen zijn. De in het buitenland gepubliceerde meldingen over mishandelingen bestonden, volgens hem, voor het grootste deel uit laster die als ‘gruwelpropaganda’ tegen het Rijk moesten worden gezien. Het zich hier voordoende geval Weiss duidde hij als ‘onwaar bewezen’. Vervolgens schreef de SA-jurist wat hem bij zijn naspeuringen over Weiss was gebleken: ‘De SA-Truppenführer Finger was in 1923 in de anti-separatistische beweging in Moers actief. Leider van de separatisten in Meerbeck bij Moers bleek een Galizische jood met de naam Weiss. Weiss achtervolgde Finger hardnekkig, zodat deze zich genoodzaakt zag huis en goed te verlaten en naar Duisburg te vluchten. Maar ook daar werd Finger door Weiss en zijn aanhangers lastiggevallen. Finger moest zich drie dagen in een kelder in een fabriek schuilhouden om zich op die manier aan de achtervolging van Weiss te onttrekken. Zelfs familie van Finger werd door Weiss en zijn trawanten bedreigd. omroeper 2012 nr1.indd 11
07-10-11 08:20
Na het indammen van het landverraderlijke separatistenoproer had Finger Weiss uit het oog verloren. Maar op 18 mei 1933 werd aan Finger door partijgenoten gemeld dat in een in Duisburg aan de Neudorfermarkt gelegen café een jood genaamd Weiss in het openbaar beledigende opmerkingen over de SA en de SS had gelanceerd. Weiss zou onder meer gezegd hebben dat die SA-mannen lomperiken en criminelen waren. Hoewel er nationaal-socialisten in het café aanwezig waren en het gehoord hadden, had geen van de aanwezigen iets tegen de jood Weiss ondernomen. Wel hadden zij Finger op de hoogte gebracht van het voorval. Door deze gebeurtenis werd treffend gekarakteriseerd met welk een discipline de nationaal-socialistische revolutie in Duitsland zich had voltrokken. Er was geen land ter wereld, waarin een lasteraar van dit soort niet ter plekke zou worden neergesabeld. Finger ging vervolgens plichtsgetrouw naar het desbetreffende café zonder Weiss daar aan te treffen. De Truppenführer en enige opgetrommelde SA-mannen begaven zich daarop naar de woning van Weiss om van hem een verklaring voor zijn gedrag te eisen.’ Er volgt dan een uitvoerige beschrijving van wat er na de arrestatie van Weiss exact was gebeurd. Daarbij werd het gebruik van geweld en mishandeling glashard ontkend. De verwondingen van Weiss - ‘enkel een bloedneus’ - zouden zijn veroorzaakt doordat hij zich gestoten had aan het portier van een auto. De jurist eindigt zijn epistel met de opmerking dat hij het incident grondig heeft onderzocht om te bewijzen met welk een onbeschaamdheid buitenlandse joden van gebeurtenissen die zij zelf hebben geprovoceerd, lastercampagnes maken gericht tegen een land dat verder niets doet dan zich tegen dergelijke schurkerijen beschermen. Het zal niet verbazen dat het ‘grondige’ onderzoek van de SA-jurist op een verhaal vol leugens uitdraaide. Zelfs de in zijn brief genoemde datum van de mishandeling van Weiss is onjuist. De brief toont echter wel aan dat het in dit geval ging om een persoonlijke afrekening tussen een nationaal-socialist en zijn tegenstander. Een van de talrijke persoonlijke afrekeningen trouwens toen duidelijk werd dat de progromachtige boycot van joden in april en maart 1933 niet het gewenste effect bleek te kunnen sorteren (7). In de doofpot In een brief van 12 september 1933 gericht aan de president van de deelstaat Nordrhein-Westfalen bestreed het Poolse consulaat de leugens van de SA-jurist met verklaringen van de twee artsen die Weiss hadden behandeld (8). De politiechef van Duisburg zag er geen reden in om de zaak Weiss te heropenen. Hij verklaarde dat Weiss zelf schuldig was aan wat er gebeurd was. Bovendien was omroeper 2012 nr1.indd 12
07-10-11 08:20
een verdere procedure nutteloos omdat ‘de Standarte 138 van de SA’, de afdeling waarbinnen de onregelmatigheden zich zouden hebben voorgedaan, naar Wesel was verhuisd en voorlopig niet beschikbaar was voor zaken van het kaliber Weiss. Niettemin bleef het Poolse consulaat aandringen en eiste in november opnieuw strafvervolging tegen de SA-mannen. Tenslotte liet de politiechef van Duisburg op 6 december 1933 weten dat de namen van de daders niet meer waren te achterhalen. Daardoor kon ook geen strafvervolging worden ingesteld en daarmee was de zaak Weiss gesloten. Van Venlo naar Amsterdam Op zaterdag 13 mei 1933 werden Chaskel Weiss en zijn gezin in Venlo opgevangen door de joodse godsdienstonderwijzer Alexander Rubens (9). Weiss had acht wonden op zijn hoofd en last van duizelingen. Zijn hele lichaam was opgezwollen door de bloeduitstortingen. Rubens waarschuwde zijn huisarts dr. Receveur, die onmiddellijke opname in een ziekenhuis noodzakelijk achtte. Eigenlijk had Weiss zijn reis naar Amsterdam willen voortzetten, maar het onderzoek had hem al zo uitgeput dat van verder reizen totaal geen sprake kon zijn. Ook de ziekenhuisarts vond een verder verblijf in het Sint Josephgasthuis noodzakelijk.Vrouw en kinderen werden bij joodse families in Venlo ondergebracht en enige dagen ondersteund door het plaatselijke joodse steuncomité. In het ziekenhuis vertelde Weiss dat hij niet meer naar Duitsland wilde terugkeren. Hij ging er vanuit dat zijn familie voorlopig wel voor hem zou zorgen. Bezittingen had hij niet, alleen maar wat huisraad en dat wilde hij naar Nederland laten overkomen of verkopen. Na een week werd Weiss ontslagen uit het ziekenhuis en op 22 mei 1933 vertrok het gezin naar Amsterdam (10). Daar kwamen zij onder de hoede van het Comité voor Bijzondere Joodse Belangen (11). Poolse joden In 1933 gold de regel dat ‘Israëlitische vluchtelingen’ zich niet in Nederland zouden vestigen. Dat was ook de richtlijn voor het ‘Comité’, dat zou hebben besloten om de vluchtelingen geen werk te laten verrichten of handel te laten drijven; de werkloosheid zou er namelijk door worden vergroot. Aan deze richtlijn moest streng de hand worden gehouden. Wanneer joodse vluchtelingen aan de Nederlandse grens kwamen met onvoldoende middelen van bestaan of zonder geldige papieren moesten zij worden geweerd. Werden zij daarentegen vervolgd, zoals in het geval Weiss, dan konden ze voor tijdelijk worden doorgelaten, mits een joods comité zich schriftelijk garant stelde, dat de betrokken personen binnen drie weken, of voor zoveel langer als de toestand dat vereiste, Nederland zouden verlaten. Werd deze garantieverklaring niet verleend, dan moesten de vluchtelingen geweerd wor omroeper 2012 nr1.indd 13
07-10-11 08:20
den. Wanneer zij clandestien de grens hadden overschreden, werden ze sowieso teruggestuurd.
Chaskel Weiss (1896-1943) en zijn handtekening van 1936 in Antwerpen. Er is helaas niet precies bekend wat er zich in het leven van het gezin Weiss heeft afgespeeld in de periode juni 1933 - augustus 1936 (12). Wel is duidelijk dat de Nederlandse regering het de gevluchte Poolse joden extra lastig maakte om hier te blijven. Op 30 mei 1934 bepaalde de minister van justitie dat de Poolse onderdanen die zich na 1 januari 1932 zonder visum hier hadden gevestigd, ons land moesten verlaten. Het gevolg was dat circa 500 joodse mannen, vrouwen en kin-
Leja Kram (1887-1943) en haar handtekening van 1936 in Antwerpen. omroeper 2012 nr1.indd 14
07-10-11 08:20
deren zich moesten opmaken voor een lange reis naar Polen. Het betrof joden die hier inmiddels werk hadden gevonden, hun kinderen op school hadden en hun inboedel naar Nederland hadden laten overkomen. Daar kwam nog bij dat het merendeel van deze personen weliswaar de Poolse nationaliteit had doch geen enkele binding meer had met het land van herkomst. Zij of hun ouders waren geboren in delen van Duitsland, of zoals in het geval van Weiss in de restanten van Oostenrijk, waaruit na de Eerste Wereldoorlog door vredesverdragen de Poolse staat werd gevormd. Wat moesten deze mensen in Polen beginnen? Uitzetting daarheen zou voor de meerderheid van hen tot de ondergang leiden. Maar dankzij de pleitbezorging door het ‘Comité’ bij de minister van justitie werd met de uitvoering van deze maatregel voorlopig consideratie in acht genomen. Het hoeft echter geen betoog dat deze situatie, waarbij de Poolse joden steeds het scherpe zwaard van uitzetting boven het hoofd voelden, voor Weiss onhoudbaar was geworden (13). Praag, Barcelona, Antwerpen Onder deze grote druk moet Weiss getracht hebben om buiten Nederland een bestaan te vinden. Op 17 februari 1934 vertrok het gezin naar Tsjecho-Slowakije. Drie maanden later kwam Weiss alleen terug. Gedurende ruim twee weken trok hij in bij het gezin van Israel Friedwald (14) op het Jonas Daniël Meijerplein 19 in Amsterdam. Op 4 juni 1934 vertrok hij opnieuw, nu naar familie in Antwerpen. Het jaar daarop traceren we hem in Bratislava, waar hij op 25 april een nieuw Pools paspoort kreeg. ‘Zwervend en dolend’, noemde prof.dr. David Cohen zijn boek over de joodse vluchtelingen in Nederland. De titel kenschetst het reisgedrag van Weiss en zijn gezin. Dan verblijft hij hier en dan duikt hij daar weer op, voortdurend op zoek naar werk en een veilige haven voor vrouw en kinderen. Nergens waren ze welkom. Dat wordt vooral duidelijk bij hun asielaanvraag in België (15). Op 28 september 1936 was Weiss met zijn gezin per auto door Luxemburg naar België gereden.‘Voor zaken’, vertelde hij toen en dat verschafte hem een visum voor een maand. Naar later bleek, kwam het gezin uit Barcelona, waar ze geruime tijd hadden gewoond. Ze waren vandaar vertrokken omdat in juli 1936 de Spaanse revolutie was uitgebroken. Weiss noemde zich ‘handelaar in bonnetterieën’ en betrok de woning Kroonstraat 210 in het Antwerpse stadsdeel Borgerhout in de buurt van enkele ooms en neven. Van de politie van Borgerhout kreeg hij een ‘reiswijzer’ tot 13 november, de uiterlijke datum waarop hij België moest hebben verlaten. Op 24 november 1936 verhuisde het gezin naar de Lange van Ruusbroecstraat 53, in het hartje van de joodse wijk van Antwerpen. Weiss wilde graag in Antwerpen blijven om daar het vak van koopman in brei omroeper 2012 nr1.indd 15
07-10-11 08:20
goederen te gaan uitoefenen. Voorlopig had hij nog genoeg geld op zak. Zijn familie sprong bij in het onderhoud van zijn gezin. Toen in december 1936 uitzetting dreigde, vroeg Weiss - hij bestempelde zichzelf als politiek vluchteling - om zijn zaak voor de ‘Interministeriële Commissie’ te brengen. In afwachting van de uitslag van zijn verzoek werd het gezin uitstel verleend tot en met 28 februari 1937. Op 22 januari schreef de minister van justitie echter dat het niet wenselijk werd geacht zijn situatie te laten onderzoeken en dat zijn verblijf in België na 28 februari niet meer zou worden geduld. Op 2 maart 1937 meldde een ijverige diender echter dat Leja Kram de stad nog niet had verlaten en op het adres Korte Kievitstraat 18 verbleef. Weiss zelf was al wel vertrokken. Het echtpaar had zich niet afgemeld. Pas in mei 1937 hoorde de vreemdelingenpolitie van ene Willy Silberberg, een familielid uit de Quellinstraat, dat vrouw en kinderen Weiss tot eind februari bij hem hadden gewoond. Daarna waren ze vertrokken naar Naarden in Nederland. Hun adres daar was Raadhuisstraat 15. Dat verhaal lijkt niet helemaal te kloppen want pas op 16 maart 1937 verscheen er in de ‘De Bel’ een advertentie dat de woning Raadhuisstraat 15 te huur was en volgens de gemeentelijke gegevens trok het gezin er op 2 april in.
Antwerpen, Kroonstraat 210. Op een van de etages van het donkere pand (met garage) woonde de familie Weiss.
Antwerpen, Lange van Ruusbroecstraat 53. Op een van de etages van het middelste pand woonde de familie Weiss. omroeper 2012 nr1.indd 16
07-10-11 08:20
Detail van een ‘Inlichtingsbulletijn’ in december 1936 door Chaskel Weiss ingevuld in Antwerpen. Weiss zal onder de druk van een arrestatie in Antwerpen halverwege februari naar Nederland zijn vertrokken op zoek naar een onderkomen voor zijn gezin. Het lijkt er meer op dat zijn gezin, tot er een woning was gevonden, ‘ondergedoken’ zat bij genoemde Willy Silberberg.
Detail van een ‘Inlichtingsbulletijn’ in december 1936 door Leja Kram ingevuld in Antwerpen. In Naarden Zo goed als het vreemdelingendossier in Antwerpen ons over het gezin informeerde, zo gebrekkig is het met documentatie in Naarden gesteld. Van vóór 1938 zijn vrijwel alle vreemdelingendossiers vernietigd. Bovendien is de correspondentie van de politie pas vanaf 13 juni 1941 bewaard gebleven.Wel was te achterhalen dat er tal van ambtelijke stukken over Weiss hebben bestaan (16). Ook in het archief van de Rijksvreemdelingendienst in Den Haag is de oogst van documenten over Weiss bedroevend mager. Slechts een aanvraag van 1 november 1940 om verlenging van Weiss’ verblijfsvergunning is bewaard gebleven. Weiss omroeper 2012 nr1.indd 17
07-10-11 08:20
Kinderen die een sprookje uitbeelden op een Koninginnedag omstreeks 1938. De groep poseert op de vrachtwagen van kolenhandel Slegh uit de Gansoordstraat en behaalde met deze verbeelding de vierde prijs. Linksboven staat Israel Weiss met aan zijn zijde Rie Preuniger. Op de voorgrond zitten onder meer drie dochters van Slegh.
Een uitstapje van de leerlingen van de derde en vierde klas van de Rehobothschool naar de luchthaven Schiphol in 1937. Ettel Weiss was ook van de partij (zie inzet). omroeper 2012 nr1.indd 18
07-10-11 08:20
werkte toen als zelfstandig autosloper. Een arbeidsvergunning had hij niet, maar zijn aanwezigheid werd in Naarden wel op prijs gesteld. Op 26 maart 1941 werd de burgemeester gemachtigd hem een verblijfsvergunning te verstrekken. Daarmee was zijn aanwezigheid in Naarden weer voor een jaar legaal. Zijn verlopen paspoort kon echter niet meer worden verlengd. Polen was door de Duitsers bezet en de Poolse ambassade in Amsterdam bestond niet meer. Maatregelen tegen joden In 1941 deed het nazi-bewind er alles aan om in Nederland de ‘achterstand’ in te lopen in haar politiek tegenover joden. Al in januari 1941 zou Hitler hebben besloten tot een totale vernietiging van het joodse ras. Waar Weiss in 1933 voor vluchtte, kwam nu in een sneltreinvaart over hem heen. Wat is hierover nog terug te vinden in de archieven van Naarden? Uiterlijk 24 februari 1941 moesten alle personen ‘geheel of gedeeltelijk van joodse bloede’ zich laten registreren. Een ieder moest daarvoor 1 gulden leges betalen. Was hij daartoe niet in staat, dan draaide de plaatselijke Israëlitische Gemeente voor de kosten op. In Naarden meldden zich 189 mannen, 199 vrouwen, 67 jongens en 85 meisjes. Het leverde de gemeente een aardig bedrag aan leges op, want vrijwel niemand kreeg ontheffing (17). De familie Weiss wel: het gezin was armlastig en was voor het uitbreken van de oorlog al tot de Evangelisch-Lutherse Kerk overgegaan (18). Op 15 april 1941 volgde het besluit dat de joden binnen twee weken hun radiotoestellen moesten inleveren. Weiss bracht toen zijn ‘bruine Philips Getode’ naar het politiebureau (19).
Detail uit het cahier ‘Aanmelding Israëlieten’ met de namen en geboortedata van het gezin Weiss en hun vrijstelling van betaling van leges. Toen na de beruchte Wannsee-conferentie van 20 januari 1942 de beoogde genocide van de joden was gepland, rolde de ene na de andere maatregel tegen de joden over het bezette Nederland heen (20). In dat voorjaar voelde de bevolking van Naarden ook al dat er iets op handen was. Het was opgevallen dat er vooral ’s avonds door joden met grote meubelstukken werd gesleept. Een groepsleider van de in Nederland actieve NSDAP wees de Naar omroeper 2012 nr1.indd 19
07-10-11 08:20
dense politie er fijntjes op dat het de joden verboden was om zich zonder melding te ‘verplaatsen’. De korpschef van Naarden zou daar waar mogelijk waarschuwingen voor geven. Hem was ook al opgevallen dat de joden verschillende spullen verkochten; hij vermoedde dat ze het een en ander over een evacuatie hadden gehoord (21). Op 29 april 1942 kwam de ‘sterrenverordening’ af. Iedere jood die zich in het openbaar vertoonde, moest een ster dragen. Kinderen onder de zes jaar waren daarvan vrijgesteld. Iedere ster kostte 4 cent plus een textielpunt. De verordening ging in op 3 mei 1942. Op die dag zag Vestingbewoner Jan Hulscher (22) manufacturier Heijlbron met ‘het Kaïnsteken’ op de linkerborst. Hij beschreef dat als een donkeroranjekleurige ster ter grootte van 10 cm met daarop in zwarte letters het woord JOOD. Een maand later werd mevrouw Henselijn met een telefoontje naar de politie door een buurtgenoot verlinkt. Ze stond zonder ster op de hoek Kloosterstraat/Marktstraat. De agent die erop af werd gestuurd, zag dat ze een kind op haar arm droeg. Ze had het koud en haar jumpertje wat dichtgedaan waardoor de ster op haar japon niet helemaal zichtbaar was. Het liep gelukkig zonder gevolgen af (23). In die maand ook meldde Hulscher dat er door Duitse politie-eenheden inventarisaties werden gedaan bij joodse gezinnen in het Rembrandtkwartier. Goud, zilver en diamanten moesten worden ingeleverd. Op 22 juni 1942 moesten alle joden in Naarden hun rijwielen inleveren. Defecte fietsen moesten onverwijld op kosten van de eigenaren voortijds worden gerepareerd. Er werden 65 fietsen ingeleverd, Weiss ontbrak op de verzamellijst (24). Vijf deportatiedagen Door al deze gebeurtenissen vermoedde men in Naarden dat een deportatie van de joden niet lang meer op zich zou laten wachten. Op 25 juni 1942 schreef Hulscher dat hij had gehoord dat de joden met achterlating van alles naar Amsterdam moesten vertrekken. Een dag later had de politie de ‘evacuatielijsten’ al klaar liggen. Op die vrijdag werden ze alvast verstuurd aan de directies van de gas-, elektriciteits- en waterleidingbedrijven (25). De deportaties vonden plaats in de week van 29 juni tot en met 3 juli 1942. Op maandag en dinsdag waren de Duitse joden aan de beurt, op woensdag, donderdag en vrijdag de Hollandse joden. In totaal werden 193 personen weggevoerd (26). In de Vesting waren het Henselijn en zijn vrouw uit de Kloosterstraat, het hele gezin van Heijlbron (27) uit de Turfpoortstraat, de twee zusters Heijlbron (28) uit de Marktstraat en de Duitse Irmgard Thomasky (zie het artikel hierna) uit de Regenboogstraat. De familie Weiss kreeg uitstel van deportatie met als reden hun Poolse nationali omroeper 2012 nr1.indd 20
07-10-11 08:20
teit. Hetzelfde gold voor Jankiel Rotenbach uit de Regenboogstraat. Aan David Levie van Gelder (29), een geboren Naarder uit de Gansoordstraat, werd uitstel verleend omdat hij zijn oude, zieke tante Betje de Leeuw (30) die bij hem inwoonde, verzorgde. De zoon van Henselijn van het Ruijsdaelplein mocht blijven vanwege zijn ‘gemengde huwelijk’. Over de gang van zaken tijdens de deportatie schreef Hulscher dat die week verschillende joodse families uit Naarden waren vertrokken. Hij vond het ‘een treurig gezicht’. Heijlbron was met zijn gezin ’s morgens om negen uur nog even de straat op gegaan. Toen ze om halftien terugkwamen was hun huis al verzegeld. Ze hebben toen tot halftwaalf op straat doorgebracht, want het was de joden verboden bij ‘andersdenkenden’ in huis te verblijven. Op 14 juli zag Hulscher voor de winkel van Heijlbron in de Marktstraat twee grote verhuiswagens. Alles werd ingeladen en, naar men zei, naar Duitsland afgevoerd. In juli 1942 meldde de korpschef van Naarden aan zijn superieur, de procureurgeneraal in Amsterdam, dat in de week van 29 juni tot en met 3 juli de evacuatie van de in Naarden gevestigde joden was voltooid (31). Zowel bij de voorbereiding als bij de evacuatie zelf en bij het verwijderen van de inboedel - waar de politie op 16 juli nog druk mee doende was - was steeds door leden van zijn korps assistentie verleend. Voor de evacuatie zelf werden twaalf man ingeschakeld. Vier leden van zijn korps had de chef daartoe aangewezen. Acht man marechaussee werden hem toegewezen uit de brigades Weesp, Hilversum en Bussum. Verder meldde de korpschef: ‘De evacuatie had een vlot verloop en aanleiding tot het maken van opmerkingen dienaangaande was er niet. Begrijpelijk is echter, dat de andere dienstverrichtingen hieronder te lijden hadden’. Protest van de kerken De deportatiegolf van juni/juli 1942 was als een bom ingeslagen in de Nederlandse samenleving. De Nederlandse kerken protesteerden met een telegram bij rijkscommissaris Seyss-Inquart. Het leidde tot de toezegging dat christelijke joden, mits voor januari 1941 tot een van de christelijke kerken overgegaan, niet zouden worden weggevoerd. Ook daar namen de kerken geen genoegen mee. Op 20 juli werd de protestbrief voorgelezen in alle r.k.-kerken, ondanks een oproep van Seyss-Inquart om dat niet te doen. Daarop werden op 2 augustus 245 katholieke joden opgepakt en op transport gezet naar kamp Amersfoort. Van hen werden er 92 doorgestuurd naar Auschwitz. Ook in Naarden werden die maand katholieke joden opgepakt. Een jaar later declareerde de gemeente bij ‘Binnenlandse Zaken’ fl. 40,70 voor het overbrengen van deze joden naar Amsterdam (32). omroeper 2012 nr1.indd 21
07-10-11 08:20
De coiffeurskwestie Met ingang van 30 juni 1942 was het voor joden verboden kapperszaken en badhuizen te betreden. Omdat er in Naarden geen joodse kappers en badhuizen waren, vroeg mr. J. van Creveld, voorzitter van de Joodse Raad afdeling Naarden-Bussum, aan de burgemeester of de nog in Naarden verblijvende joden van de andere kapperszaken gebruik mochten maken ’s middags tussen 3 en 5, een tijd waarop zij ook andere zaken mochten betreden. In Meppel was in augustus namelijk zo’n regeling getroffen. Daar had de burgemeester zijn nek durven uitsteken en het goed gevonden. Zover wilde de NSB-burgemeester van Naarden niet gaan. Hij schoof de vraag door naar de ‘Zentralstelle für Jüdische Auswanderung’ in Amsterdam. Een antwoord kwam er natuurlijk niet en daarmee was de ‘Coiffeursquaestie’ van tafel (33). Gemengde huwelijken Uit de buitenwijken van Naarden verhuisden in die periode enkele nog overgebleven joden naar Amsterdam. De verhuisvergunning werd met tussenkomst van de Joodse Raad verkregen. Op 23 juli was aan gemengd-gehuwde echtparen - uitgezonderd die waarbij de man arisch was - een melding gestuurd zich voor 1 augustus 1942 in Amsterdam te vestigen. Het beleid voor deze categorie was gelukkig onduidelijk; er kwam weinig van de verordening terecht. Wel moesten de gemengd-gehuwden zich tegen 2 gulden per echtpaar laten registreren. Op 21 september 1942 was het overzicht klaar: 32 echtparen (34). Arrestaties in het geniep Op 15 september 1942 ontving de burgemeester van Naarden de geheime opdracht om een aantal joden te arresteren. Ze moesten op de ‘Zentralstelle’ aan het Scheltemaplein in Amsterdam worden afgeleverd. Er gold daarbij geen leeftijdsgrens. Het bezit van een ‘Sperre’ gaf geen recht op een vrijbrief. Na de arrestatie dienden de woningen te worden verzegeld. De sleutels moesten aan de gearresteerden worden meegegeven met de verwijzing deze in kamp Westerbork in te leveren. De actie moest starten in de avond van 16 september om 8 uur. Om uitlekken te voorkomen werd de burgemeester erop gewezen zijn personeel pas op het laatste ogenblik de opdracht te geven (35). Bij een dergelijke actie werd een Engelse jodin gearresteerd, samen met haar tweejarige zoontje. De korpschef deed de arrestatie zelf, in burger, met hulp van een agent. Bij de overbrenging naar de ‘Zentralstelle’ vond een incident plaats. De agent werd in de nabijheid van het Scheltemaplein door een voorbijganger, die de heikele situatie van moeder en zoon doorzag, verrot gescholden. De Amsterdammer kreeg een proces-verbaal. omroeper 2012 nr1.indd 22
07-10-11 08:20
De tweede deportatiegolf Eind maart 1943 werden de joden in de provincies in Noord-, Oost- en Zuid-Nederland gelast uiterlijk 10 april naar kamp Vught te verhuizen. De nog overgebleven joden in het westen van het land begrepen dat ook hun deportatie nabij was. In Naarden verlieten alsnog enkele joden zonder toestemming hun woning en doken onder. De politie was er snel van op de hoogte. Zodra een jodenwoning leeg stond, werd er ogenblikkelijk opsporing en voorgeleiding van de bewoners gelast (36). Al in maart 1943 werden in Naarden de voorbereidingen getroffen om een vlotte uittocht van de laatste joden mogelijk te maken. Op last van de Ortskommandant werd een inventarisatie gemaakt van de woningen waar nog joden woonden. Het werd een overzicht met 64 adressen: 12 woningen waren eigendom van joden, 35 van ariërs en van 17 panden was het nog niet bekend. In 24 huizen verbleven gemengdgehuwden en in de rest joden met een ‘Sperre’. De vrijstellingen werden per adres nader omschreven (37). Daarin staat nog eens dat Weiss op grond van zijn Poolse nationaliteit door de SD tot dusver was vrijgesteld van deportatie. Raadhuisstraat 15 met berging en steeg (bij de vuilnisbakken). Een foto Waar het overzicht toe diende, werd gemaakt twintig jaar na de deportatie een maand later duidelijk: ook de wesvan de familie Weiss. telijke provincies moesten ‘judenrein’ worden gemaakt. Vooruitlopend op deze deportatiefase meldde de ‘Beauftragte für die Provinz Nordholland’ alvast aan de Naardense politie dat de jodenwoningen door anderen betrokken mochten worden. Ook als het meubilair er nog stond. In dat geval diende wel het huisraad in een kamer te worden verzameld. Bovendien moest dit gemeld worden aan de ‘Einsatzstab Rosenberg’, de rooforganisatie van de nazi’s. Op woensdag 21 april 1943 ontving de burgemeester van Naarden een telegram van de procureur-generaal in diens functie van gewestelijke politiepresident, waarin de deportatie van de laatste joden op de volgende dag werd aangekondigd. De tekst (38) luidde: omroeper 2012 nr1.indd 23
07-10-11 08:20
‘In verband met de beschikking van de Commissaris Generaal voor de openbare veiligheid uitgevaardigd op 13 april 1943 betreffende het verblijfsverbod voor joden in de provincies Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht zijn door mij de volgende richtlijnen ontvangen. Met ingang van 23 april 1943 is het joden verboden in de genoemde provincies verblijf te houden. Van dit verbod is de gemeente Amsterdam uitgezonderd. Joden die thans in deze provincies verblijf houden dienen voor die datum naar het kamp Vught te verhuizen. Het meenemen van reisbagage en waardevolle voorwerpen is toegestaan. Alvorens hun woonplaats te verlaten, dienen de joden zich bij het hoofd van de plaatselijke politie te melden opdat hun woning behoorlijk kan worden afgesloten en hun een reisvergunning voor de reis naar Vught kan worden verstrekt. De bepalingen van dit verbod zijn niet van toepassing op gemengde huwelijken. Sommige groepen van joden die tot nu toe ongemoeid zijn gelaten, bijvoorbeeld die werkzaam zijn bij de Duitse weermacht, buitenlandse joden en joodse personen wier afstammingsonderzoek nog gaande is, zullen in het bezit worden gesteld van een speciale vergunning afgegeven door de Zentralstelle für Jüdische Auswanderung te Amsterdam, die slechts een daarin vermelde geldigheidsduur bezitten op grond waarvan bedoelde joden nog enige tijd in de genoemde provincies kunnen blijven. Het verblijfsverbod geldt eveneens ten aanzien van functionarissen van de Joodse Raad en zg. protestantse joden. De joden die na 22 april 1943 worden aangetroffen en die niet in het bezit zijn van een speciale vergunning dienen onmiddellijk te worden gearresteerd. Bij eventuele overtreding van het ontruimingsbevel door joden begaan, dienen deze onmiddellijk te worden gearresteerd en ter beschikking gesteld van de bevoegde Aussenstelle van de Sicherheitspolizei. Hetzelfde geldt voor niet-joden die op enigerlei wijze bedoelde overtreding van joden hebben bevorderd. Bij het vertrek der joden naar het kamp Vught dienen de door hen verlaten woningen volgens voorschrift te worden afgesloten en verzegeld waarbij in de betrokken woning de aansluitingen van water, gas en elektriciteit moeten worden afgesloten. De verlaten woningen dienen tot het tijdstip waarop de inboedel wordt weggehaald geregeld door speciale patrouilles te worden gecontroleerd om eventuele diefstal tegen te gaan. De huissleutels moeten door de plaatselijke politie zodanig worden bewaard dat men wanneer later de inboedel wordt weggehaald deze te allen tijde ter beschikking heeft. In de gemeente waar gelegenheid bestaat om de inboedel centraal op te slaan ter voorkoming van diefstal of vervreemding dient met de bevoegde Aussenstelle van de Sicherheitspolizei te dezer zake overleg te worden gepleegd. Ik draag U op mij uiterlijk op 24 april aanstaande voor 9 uur des voormiddags telegrafisch verslag uit te brengen omtrent eventuele onregelmatigheden of stoornissen welke tijdens de uitvoering hebben plaatsgehad, alsmede mij het aantal joden op te geven dat niet aan de verplichte verhuizing heeft voldaan door onder te duiken of zich op andere wijze hieraan te onttrekken. Voor het geval dat er geen onregelmatigheden omroeper 2012 nr1.indd 24
07-10-11 08:20
of overtredingen van de verhuisplicht vallen te melden, behoeft mij geen bericht te worden gezonden’. Het in maart samengestelde adressenoverzicht werd op donderdag 22 april 1943 de wegwijzer bij de uitvoering van deze ‘verhuisplicht’. Jan Hulscher meldde op deze dag dat de joden naar Vught vertrokken. Schipper Van den Hoek en aardappelhandelaar De Boer moesten hun vrachtwagens ter beschikking stellen. De wagens werden in ‘ziekenauto’s van het Rode Kruis’ veranderd. Hulscher zag hoe oude en gebrekkige joden en jodinnen het politiebureau werden binnengebracht. Een van hen zat nog in het verband, hij had net een operatie ondergaan. De heer en mevrouw Wagenaar en hun dochter hadden zich die dag vergast (39). De vrijdag erna meldde de Nederlandse SS’er Spannenburg, korpschef van Naarden, aan de gewestelijke politiepresident dat zich 9 joden niet hadden afgemeld, vermoedelijk waren ze ondergedoken. Drie personen hadden zelfmoord gepleegd. Verder waren er bij de verhuisplicht geen ‘bijzonderheden’ opgetreden. De ‘Beauftragte für die Provinz Nordholland’ wilde precies weten welke joden zich hadden afgemeld. Binnen een dag had de ijverige Spannenburg een overzicht voor hem klaar (40). De deportatie van de familie Weiss Ook Weiss moet in maart begrepen hebben dat het moment van deportatie van hem en zijn gezin niet lang op zich zou laten wachten. ‘Hij wilde niet onderduiken’, werd er later in Naarden gezegd. Weiss zou een getuigenis hebben afgelegd en bewust christen zijn geworden. ‘Ook Jezus was een jood en Weiss zou er van overtuigd zijn geweest dat zijn Heiland met hem op reis ging’ (41). Voor het vertrek heeft Weiss nog het schoeisel van zijn gezin bij Van Beem in de Jan Massenstraat laten verzolen. Hij had nog een praatje met de schoenmaker gemaakt. ‘Goud moest je in deze moeilijke tijd niet verkopen, straks had je er nog wat aan’, had hij tegen Van Beem gezegd. De schoenmaker vond Weiss een aardige, flinke man en hij was blij dat hij het gezin, ondanks de materiaalschaarste, aan nieuwe zolen had kunnen helpen. De familie Weiss vertrok op 22 april 1943, slechts met een paar tasjes met kleding. De buren hadden ze nog gedag gezegd. Mevrouw Weiss meende dat het maar om een paar dagen zou gaan. Ze verwachtte weer snel in Naarden terug te zijn. Weiss zelf was er niet zo zeker van, maar zei wel: ‘Als we terugkomen, dan weer in Naarden!’ (42). Amsterdam, Westerbork en Sobibor Op 23 april 1943 werd de familie Weiss door de gemeente Naarden ‘abgemeldet’ met bestemming Amsterdam. Pas op 15 mei - ze waren toen al drie weken weg omroeper 2012 nr1.indd 25
07-10-11 08:20
Kaartje 40006 uit de kartotheek van de Joodse Raad met daarop de aankomstdatum van het gezin Weiss in Westerbork, het nummer van de barak en diagonaal - in rood - de datum van hun vertrek per trein naar Sobibor. werden ze officieel uitgeschreven. Het nieuwe adres luidde Sarphatistraat (toen Muiderschans) 187 drie hoog. Dat was een doorgangshuis voor joden op weg naar Westerbork (43). Op 20 mei werd het gezin in kamp Westerbork geregistreerd. Daar werden ze in barak 57 ondergebracht. Twee weken later werden hun namen geplaatst op de transportlijst van de trein naar Sobibor, die van dinsdag 8 juni 1943 (44). Sindsdien is er van Chaskel, Leja, Israel, Mia en Ettel nooit meer iets vernomen. Jules Stokvis heeft in zijn boek ‘Sobibor’ statistische gegevens over dit transport vastgelegd. In de vee- en goederenwagons van 8 juni zaten, lagen of stonden 3017 personen. Onder hen bevonden zich 1051 kinderen. Ze waren de zondag en maandag ervoor uit kamp Vught in Westerbork aangekomen. Eenmaal vertrokken naar Sobibor is uit deze trein een kaartje gegooid, geschreven door een onbekend gebleven Stella. Stokvis heeft de tekst ervan in zijn boek vermeld: ‘Lieve vrienden, Zitten in de trein. Waarheen, wie weet het. De één zegt Polen, de ander Riga. Geven jullie Jochem ook bericht alsook Ines. Zijn moedig en hopen op een spoedig wederzien. Mevrouw de Leeuw en Gien zullen ook wel mee gaan. ‘t Zijn 3000 mensen. Meest vrouwen en kinderen onder de zestien. De mannen mochten niet omroeper 2012 nr1.indd 26
07-10-11 08:20
mee. Wat een ellende. Toch hoop ik op een wederzien, maar hoe ik ben behoef ik niet te schrijven ............. Tot ziens zoo God wil. Jullie toegen. Stella.’ De trein kwam op vrijdag 11 juni 1943 in Sobibor aan. Het is de datum die zeven jaar later op de overlijdensakten van het gezin Weiss zou worden vermeld (45). Niemand overleefde dit transport (46).
De aangifte (12 januari 1950) van het overlijden van Ettel Sara Weiss op 11 juni 1943 te Sobibor. Naschrift Op 22 april 1943 verzegelde de politie de woning Raadhuisstraat 15. In juni werd het huis weer vrijgegeven. Ben, een van de zonen van huisbaas Van Rooijen, heeft zijn vader geholpen bij het uitruimen van het pand (47). ‘Het meubilair stond er niet meer, maar er lag nog veel rommel. De schuur stond berstensvol met lood, ijzer, koper en tweedehands spullen, ook gefrankeerde postzegels en wat grondstoffen voor de productie van zeep. We hebben alles met de bakfiets naar de belt gereden en zijn er een paar dagen mee bezig geweest’. Op 6 juli 1943 werd de woning door een nieuwe huurder betrokken. In het najaar van 1943 werd de gemeente Naarden in de gelegenheid gesteld om haar kosten van het op transport stellen van joden te declareren. Deze moesten worden onderverdeeld in zuivere transportkosten van afgevoerde joden, kosten van bewaring van achtergelaten inventarissen en kosten van ontruiming van achtergelaten woningen. De vorderingen van de Naardense nutsbedrijven op joden zouden worden voldaan door de door de nazi’s daarvoor aangestelde bank Lippman - Rosenthal & Co in Amsterdam. omroeper 2012 nr1.indd 27
07-10-11 08:20
‘Naarden’ had de administratie van deze kosten niet goed bijgehouden, maar vanaf oktober 1942 wist men het nog ongeveer wel. Zo werd voor het transport van de afgevoerde joden bij Binnenlandse Zaken een declaratie van fl. 694,35 ingediend. De specificatie stond op enkele in potlood geschreven kladjes (48). De namen van de slachtoffers kwamen er niet op voor, wel die van de bedrijven die aan het transport hadden verdiend.
Monument op de joodse begraafplaats bij Jan Tabak ter nagedachtenis aan de joden uit Naarden en omliggende plaatsen die tijdens de holocaust werden omgebracht. Het monument werd op zondagmiddag 17 september 1950 onthuld. Noten:
1. Mondelinge mededelingen werden verstrekt door de dames T. Borreman, J. van Hardeveld-Slegh, G. Kleine-Duijser, A. de Lange-Timmerman, H. van Rosmalen-ter Weijden, M. Spiering-Broekstra en de heren Th. Baalman, B. van Beem, J.J. de Bruijn, C. van het Maalpad, B. van Rooijen en R. Timmerman. 2. De ouders van Chaskel Weiss waren Chaim Weiss (geb. 23-8-1856) en Sara Malka Stepel (geb. 1856). Chaim was koopman in het Galizische Czudec en woonde daar nog in 1936. Sara was in 1928 al overleden. 3. Leja Kram werd op 31-7-1887 geboren in Kolomyja een stad in het oosten van de landstreek Galicië, toen nog Oostenrijk. In 1918 behoorde de stad tot de Volksrepubliek West-Oekraïne en in 1919 tot Polen. Tegenwoordig valt ze bestuurlijk onder de staat Oekraïne. Rond 1900 bestond Kolomyja voor de helft uit joden. In Naarden kon Leja Kram geen geboorteakte tonen omdat haar geboorteplaats in de Eerste Wereldoorlog was verwoest. Uit documenten in het Stadsarchief van Duisburg bleek dat zij een buitenechtelijke dochter was van Sara Kram, wier ouders Wolf Kram en ene Dwora waren (beiden overleden in het nu Oekraïnse Stanislav). In Duisburg woonde Sara samen met de koopman Samuel Lichten. Beiden waren in 1928 niet meer in leven. 4. Zie de artikelen in de Nieuwe Venlosche Courant van 18 april 1933, 15 mei 1933, 20 mei 1933,
omroeper 2012 nr1.indd 28
07-10-11 08:20
1 juni 1933 en in de Provinciale Noordbrabantsche en ’s-Hertogenbossche Courant van 15 mei 1933 en 7 juni 1933. 5. De verklaring is herleid uit 1. Het Archief van de Gemeentepolitie van Venlo 1843-1960, Losse correspondentie 1933 (geheim), inventarisnr. 285, hierin Rapport mishandeling Chaskel Weiss te Duisburg en 2. Landesarchiv Nordrhein-Westfalen te Düsseldorf, Gestapo-Akte RW 58 nr. 12007 pp. 131-149, waarin de correspondentie over de kwestie Weiss is gebundeld. Zie ook Ingrid Buchloh, Die nationalsozialistische Machtergreifung in Duisburg, Duisburg 1980, pp. 132 en 133. 6. De bevolking van het Rijnland (Noordrijn-Westfalen en Rijnland-Palts) wilde van het militaristische Pruisen niets hebben. De verloren oorlog (1914-1918) werd door hen in de schoenen geschoven van de door de Pruisen gedomineerde centrale regering. Als gevolg daarvan werden in de jaren 1922 tot en met 1924 door ‘separatisten’ pogingen ondernomen om een onafhankelijke Rijnrepubliek te stichten. 7. Zie Günter von Roden, Geschichte der Duisburger Juden, pp. 809, 810 en 1349. 8. In een verklaring van J. Jacobs, arts in het Hollands-Israëlitische Ziekenhuis te Amsterdam lezen we dat hij op 23 mei 1933 aan het hoofd van Weiss acht wonden had vastgesteld. Het waren in meerderheid houwwonden waarvan de grootste 3 ½ cm lang was in de vorm van een scherpe hoek. Verder vertoonde Weiss een groot aantal met bloeddoorlopen striemen over de huid van verscheidene grootte, sommige tot 10 cm in doorsnee met name op beide benen, het zitvlak, de linkeronderarm en de gehele rechterarm. Bovendien zat er een kleine wond aan het gewricht van de linkerhand. 9. Alexander Rubens (1886-1942) woonde Nieuwstraat 11 te Venlo. Hij zette zich in voor het welzijn van gevluchte geloofsgenoten. 10. Nationaal Archief Den Haag (NA). Inventaris van het archief van de Rijksvreemdelingendienst (RVD) en taakvoorgangers van het ministerie van justitie. 1918-1945. Toegang 2.09.45 inventarisnr. 1354 Stukken betreffende opgaven volgens de oproep in het Algemeen Politieblad nr. 19 van 11 mei 1933 van aankomst en vertrek van joodse vluchtelingen. Hierin ook melding dat Chaskel Weiss zich met vrouw en drie kinderen op 22 mei 1933 vervoegd had bij het Comité voor Bijzondere Joodse Belangen te Amsterdam. 11. Het Comité voor Bijzondere Joodse Belangen werd op 21 maart 1933 opgericht nadat in het Derde Rijk de volkswoede tegen de joden werd aangezwengeld en als gevolg daarvan de eerste vluchtelingen de grens overkwamen. Binnen deze organisatie functioneerden een Vluchtelingen Comité en tal van andere commissies. Zo regelde het Vluchtelingen Comité visa en bemiddelde bij emigratie. Andere comité’s brachten de vluchtelingen onder in gezinnen, regelden woningen, kleding, organiseerden cursussen en zorgden voor financiering. Dat het gezin Weiss onder de hoede van het Comité is gekomen, bewijst onder meer een memorandum dat door het Comité aan de minister van justitie werd verzonden, in afschrift aan de Rijksdienst der werkloosheidsverzekering (N.A., Inventaris van het Archief van de Rijksdienst der werkloosheidsverzekering en arbeidsbemiddeling 1916-1940, toegang 2.15.13, inventarisnr. 145). In dat memorandum worden voorbeelden genoemd van joodse vluchtelingen die vanaf eind maart 1933 Nederland binnenkwamen. In de groep ‘Polen zonder visum’ wordt ene ‘W. uit D.’ genoemd, ‘een man die zwaar was mishandeld, geruime tijd in een ziekenhuis in Venlo was verpleegd en met zijn gezin onder de hoede van het Comité was gekomen’. Dat deze ‘W. uit D.’ Chaskel Weiss betrof werd nog eens extra onderstreept door een kladblaadje met potloodaantekeningen in het archief van het Vluchtelingen Comité (NIOD) waarop bij ‘W. uit D.’ de eerste twee letters van zijn voornaam zijn vermeld. Het is echter de enige keer dat we tussen de, deels bewaard gebleven, documenten van het Vluchtelingen Comité een verwijzing naar Weiss en zijn gezin terugvonden. 12. Over deze periode zijn bijzonder weinig persoonsgebonden documenten over vluchtelingen bewaard gebleven. Dat gaat op voor het Archief van het Vluchtelingen Comité (NIOD), het Archief van de vreemdelingenpolitie van de gemeente Amsterdam (Stadsarchief Amsterdam) en ook voor het Archief van het Parket van de procureur-generaal te Amsterdam (Noordhollandsarchief, Haarlem). Zelfs in het Verblijfsregister van Amsterdam is het gezin Weiss in 1933 niet vermeld. Wel is bekend dat Weiss op 23 mei 1933 in Amsterdam het Hollands-Israëlitisch Ziekenhuis heeft bezocht en dat hij met zijn gezin in de rest van 1933 in Amsterdam is gebleven. 13. NAA. Inventaris van het Archief van de Rijksdienst der werkloosheidsverzekering. Toegang 2.15.13. Inventarisnr. 145 (Het joodse vluchtelingenprobleem 1933-1938). 14. Israel Friedwald (Warschau 1889-Auschwitz 1942). Friedwald was een Poolse jood en decorateur van beroep. In 1930 was hij uit Mannheim naar Amsterdam verhuisd. Hij was getrouwd met Chaja Sara Goldberg en had twee dochters: Helena en Anna Mathilde. Allen zijn in 1942 in Auschwitz omgebracht.
omroeper 2012 nr1.indd 29
07-10-11 08:20
15. Stadsarchief Antwerpen (FelixArchief), Archief Vreemdelingenpolitie Antwerpen, dossier MAVR 244668 betreffende Chaskel Weiss. 16. De administratie van de in- en uitgaande post van de gemeentepolitie van Naarden is wel bewaard gebleven. Zo werd er op 14 april 1938 een brief verzonden aan het Parket van de procureur-generaal in Amsterdam met inlichtingen over ‘de vreemdeling Weiss’. Op 8 september 1938 heette het onderwerp ‘het vertrek van Weiss’, op 20 januari 1940 handelde het over zijn verblijfsvergunning en op 3 april 1940 werd zijn paspoort voor een jaar verlengd. 17. Stadsarchief Naarden (SAN). Dossier 246 uit 1941. Hierin een cahier met de namen van alle aangemelde joden. 18. De overgang naar de Evangelisch-Lutherse Kerk blijkt uit een doorhaling op de persoonskaarten van de familie Weiss in het Stadsarchief van Naarden. Op de kaarten is het NI doorgehaald en veranderd in EvL. In de archieven van de Lutherse en de Vrije Evangelische Gemeente te Bussum - Weiss zou wel in de kerk aan de Veldweg zijn gezien - is geen inschrijving van hem gevonden. 19. Archief gemeentepolitie Naarden (AGPN). Inventarisnr. 48, document nr. 50. Een uitzondering werd toen nog gemaakt voor joden die een nationaliteit hadden van landen die niet in oorlog waren met Duitsland. Een verzamellijst met namen van de eigenaren en hun toestellen werd kort erop aan het departement van justitie verzonden. 20. Bij de aanvang van schooljaar 1941-1942 moesten alle joodse leerlingen van de scholen verwijderd en ondergebracht worden in speciale scholen. Joden mochten niet langer lid zijn van nietjoodse organisaties en zonder toestemming niet meer reizen. Voor joden werd het verboden om niet-joods huishoudelijk personeel in dienst te hebben en aan de openbare gebouwen moesten bordjes worden opgehangen met de tekst ‘Voor Joden verboden’. Duitse joden in Nederland verloren hun Duitse nationaliteit. Ze werden statenloos en kregen van de Rijksvreemdelingendienst een verblijfsvergunning. 21. AGPN. Inventarisnr. 7 (correspondentie 1942). Briefwisseling tussen Ortsgruppenleiter en de korpschef van Naarden. Op 27 maart volgden korte berichten over de winkelsluitingen van de joodse manufacturiers Heijlbron, Henselijn en Rotenbach. Dossiers hierover bestaan niet meer. In april, mei en juni 1942 werd er correspondentie gevoerd tussen de gemeentepolitie van Naarden en de burgemeester van Amsterdam. Het betrof ‘verklaringen van goed gedrag’ van tientallen joden. Ook deze dossiers zijn niet bewaard. 22. Dagboek van een Naarder 1940-1945, in een bewerking van drs. Mies Langelaar. Uitgave Stadsarchief Naarden, 1995. De schrijver was Jan Hulscher, conciërge van het Burgerweeshuis in de Cattenhagestraat. 23. AGPN. Inventarisnr. 7 (Correspondentie 1942). Rapport politie Naarden 811, nr. 1447/1942. 24. SAN, Nieuw Archief Naarden na 1940 (NANn), voorlopig nummer (VN) 877. In het AGPN (correspondentie) zijn documenten bewaard gebleven over deze fietsen: Op 17 juli vorderde de Ortskommandant een van de fietsen voor dienstgebruik. Tien dagen later had hij er nog 18 nodig. Toen het hoofd van de Luchtbescherming van Naarden gehoord had dat er fietsen over waren, vroeg hij of hij er de binnen- en buitenbanden mocht afhalen voor hergebruik op zijn brancards. Hij greep er echter naast en werd doorverwezen naar zijn Rijksinspectie. Ook burgers die hun interesse voor een fiets toonden, maakten geen kans. De laatste fietsen verhuisden op 15 januari 1943 naar de Ortskommandant. Op die dag schreef Hulscher: ‘Om 2 uur waren Duitse soldaten bezig om de rijwielen op wagens te laden. Ze stonden op de verdieping van de Gemeentesecretarie’. 25. AGPN. Inventarisnr. 36 agenda’s en klappers. Stuk nr. 1562. 26. Dit getal wijkt af van het aantal dat Frans Slootman vermeldde in zijn artikel Deportaties van Naardense joden. Slootman ging uit van de ‘evacuatielijsten’. Maar in een aantal gevallen werd op het laatste nippertje uitstel van evacuatie verleend, terwijl dat niet meer op de lijsten werd verwerkt. Voor dit artikel ben ik uitgegaan van de ‘Rapporten van gehouden controles in verband met evacuatie van personen in 1942’ (in AGPN). Het betrof 183 adressen. Op deze adressen was in 46 gevallen sprake van een gemengd huwelijk. In deze gevallen werd - ik gebruik de ambtelijke omschrijving - ‘niet geëvacueerd’. Op 23 adressen werd uitstel verleend vanwege ziekte. Op 12 adressen werd zonder opgave van redenen niet geëvacueerd. Op slechts een adres waren de bewoners spoorloos. Op 14 adressen werd niet geëvacueerd omdat de bewoners al toestemming hadden gekregen om naar Amsterdam te verhuizen. Op 2 adressen werd uitstel verleend op grond van het lidmaatschap van de Joodse Raad. Op nog 2 adressen werd uitstel verleend vanwege een Poolse nationaliteit. Uiteindelijk werden van 83 adressen 193 personen geëvacueerd. 27. Salomon Philip Heijlbron werd op 28 januari 1892 te Naarden geboren als zoon van Philip Salomon en Beelo de Jongh. Hij trouwde op 5 november 1930 met Klaartje Deen (geb. Vlissingen 18 mei 1905). Kinderen: 1. Philip Salomon (Naarden, 25 oktober 1931), 2. Beelo (Naarden, 20 oktober 1933). Heijlbron was winkelier in manufacturen op het adres Marktstraat 18. Hij woonde Turfpoortstraat 45. Het hele gezin is op 2 april 1943 in Sobibor overleden.
omroeper 2012 nr1.indd 30
07-10-11 08:20
Beiltje (1933-1943) en Philip Heijlbron (1931-1943) in september 1940. 28. Betje Heijlbron werd op 12 mei 1887 geboren te Naarden (ouders Philip Salomon en Beelo de Jongh). Ongehuwd. Ze vestigde zich in Naarden op 10 oktober 1930 in de Marktstraat 18 na een eerder verblijf in Haarlem. Ze overleed te Sobibor op 20 maart 1943. Sara Heijlbron werd op 21 juli 1888 geboren te Naarden (ouders Philip Salomon en Beelo de Jongh). Ongehuwd. Ze vestigde zich in Naarden op 4 maart 1918 in de Marktstraat 18 na een eerder verblijf in Hengelo (O). Voordat in haar winkel tijdens de bezetting een zaakwaarnemer werd aangesteld, had ze al veel goederen bij particulieren in Naarden kunnen onderbrengen. Na haar ‘evacuatie’ viel echter een briefje met de namen van de bewaaradressen - ze droeg het op zak - in handen van de SD. Een en ander had, zo gaat nog altijd een verhaal, arrestaties en verhoringen van enkele Naarders tot gevolg. Sara overleefde de oorlog en vestigde zich op 25 augustus 1945 weer in haar winkel in de Markstraat. Op 16 september 1954 vertrok ze naar Huizen, Nieuwe Bussummerweg 42. Ze overleed te Naarden op 12 oktober 1976. 29. David Levie van Gelder werd op 16 april 1874 geboren te Naarden als zoon van Levie David (Amersfoort 1-4-1842 - Naarden 17-11-1906) en Sara de Leeuw (’s-Graveland 8-5-1852 - 234-1920) . Hij werd slager in de Marktstraat. Na verkoop van de slagerij werkte hij als handelsreiziger en vertrok naar Bussum. Op 9 september 1924 kwam hij met zijn tante Betje de Leeuw terug in Naarden en vestigde zich op het adres Gansoordstraat 27. In juli 1942 kreeg hij uitstel van evacuatie omdat hij zijn zieke oude tante Betje de Leeuw verzorgde. David Levie van Gelder werd op 22 april 1943 naar kamp Vught overgebracht en is op 14 mei 1943 in Sobibor overleden. Van Gelder verzamelde zwerfkeien in allerlei maten en vormen. In deze stenen zag hij wat en dat beschreef hij op kaartjes. De verzameling had een enorme omvang. Na zijn deportatie heeft Gemeentewerken op 22, 23 en 24 juni 1943 zijn woning ontruimd. Het meubilair werd overgebracht naar het politiebureau en de veldkeien verhuisden naar een opslagplaats van de gemeente. Twee arbeiders waren er met paard en wagen 27 uur mee doende. De kosten ad fl. 57,24 werden in het najaar door de gemeente gedeclareerd bij het departement van binnenlandse zaken als zijnde ‘kosten inzake de ontruiming van achtergelaten jodenwoningen’ (zie ook noot 48). 30. Betje de Leeuw werd op 21 december 1856 geboren te ’s-Graveland als dochter van Elias en Esther Schaap. Op 9 september 1924 vestigde zij zich met haar neef David Levie van Gelder op het adres Gansoordstraat 27 te Naarden na een eerder verblijf in Bussum. Op 3 juli 1942 kreeg ze uitstel van evacuatie wegens ziekte. Op 22 april 1943 is ze naar kamp Vught vervoerd en daar
omroeper 2012 nr1.indd 31
07-10-11 08:20
op 7 mei 1943 aan de ontberingen overleden. 31. AGPN. Inventarisnr. 97. Maandrapport 15 juni 1942 t/m 14 juli 1942. 32. NANn. Inventarisnr. VN 877. Brief van de burgemeester van Naarden aan het departement van binnenlandse zaken inzake de kosten van het op transport stellen van joden. De specificaties van de gegevens in deze brief zijn deels op ongedateerde kladjes in dit dossier bewaard. 33. NANn. Inventarisnr. VN 877. Briefwisseling tussen de Joodse Raad voor Amsterdam, afdeling Naarden-Bussum en de burgemeester van Naarden. 34. NANn. Inventarisnr. VN 877. Verklaring voor de vaststelling van een gemengd huwelijk afkomstig van de Rijksinspectie van de bevolkingsregisters. 35. AGPN. Inventarisnr. 7 (Correspondentie). Een brief van het Parket van de procureur-generaal van het gerechtshof te Amsterdam aan de burgemeester van Naarden met het stempel ‘Geheim’. David Levie van Gelder (1874-1943) met Dat het politiekorps van Naarden het uitop de achtergrond zijn vader. voerende orgaan was bij het oppakken en deporteren van de joden (zie Frans Slootman Deportaties van Naardense joden in De Omroeper, jrg. 4(1991) nr. 3, pp. 98-101) blijkt alleen al uit de maandelijkse verslagen van de korpschef aan de procureur-generaal (AGPN. Inventarisnr. 97). Zo staat in het maandverslag van maart 1943: ‘Eine geflohene Judin wurde verhaftet’. In dat van april 1943: ‘Een z.g. ondergedoken Joodsch gezin kon worden gearresteerd en overgebracht worden naar den Sicherheitsdienst te Amsterdam’. In juni 1943: ‘Een ondergedoken Jood werd aangehouden en, mede terzake vervalsching van persoonsbewijs, ter beschikking gesteld van de S.D. te Amsterdam’. In juli 1943: ‘Op 2/7 werd een Jodin gearresteerd met een vervalscht persoonsbewijs en overgebracht naar de S.D. te Amsterdam’. In september 1943: ‘Op 24/8 werden een drietal Joden en een Jodin, die te Naarden ondergedoken waren, gearresteerd en overgebracht naar de Sicherheitspolizei te Amsterdam’. In november 1943: ‘3 ondergedoken joden werden aangehouden, 1 persoon i.v.m. hulpverlening aan een ondergedoken Jood’. 36. Zie A.P.M. Cammaert, Het verborgen front, geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog, 1994. Verder AGPN. Inventarisnr. 11 waarin correspondentie over joden die hun woning in Naarden zonder toestemming hebben verlaten. 37. AGPN. Inventarisnr. 7 Briefwisseling tussen de Ortskommandantur te Bussum en de korpschef van Naarden. De ‘Sperren’ waren verleend op grond van: het lidmaatschap van de Joodse Raad, de status van oorlogsinvalide, het voorkomen op speciale lijsten, zoals die van dr. Calmeyer (met medeweten van de Hauptsturmbannführer Aus der Fünten), ernstige ziekte met een doktersattest, de verzorging van ouden van dagen, hoge ouderdom en dragers van een ‘Ehrenkreuz’. Op enkele adressen was een ‘Sperre’ uitgereikt omdat er nog onderzoek gaande was naar de afstamming. Ook waren er adressen met een bijzondere ‘Sperre’. Zo was er voor een oud-Oberkriegsgerichtsrat aan de Jan Steenlaan, die twee zonen had die aan het Oostfront streden, niet alleen een ‘Sperre’ maar ook een ontheffing van het dragen van de jodenster verleend. Hij had zijn vrijstelling gekregen van de ‘General der Flieger’ Christiansen. Dat gold ook voor een emeritus hoogleraar medicijnen die zich in het verleden zeer verdienstelijk had gemaakt voor de Duitse samenleving. 38. AGPN. Inventarisnr. 7. Het telegram zit opgeborgen tussen de correspondentie van 1942! De tekst is hier, met enkele taalkundige aanpassingen, vrijwel onverkort weergegeven. 39. Het gaat over de joodse handelsreiziger (ook muziekleraar) Baruch Haïm Wagenaar (geb. Amsterdam 11 mei 1883), zijn vrouw Bertha Adèle Susholz (geb. Meppel 30 maart 1878) en hun dochter Maria Leonie (geb. Naarden 2 november 1913), een vrouw met een verstandelijke beperking. Het echtpaar was op 19 mei 1908 in Arnhem gehuwd en vestigde zich op 24 maart 1910 te Naarden, Lambertus Hortensiuslaan 28. Toen de politie hen op 22 april van dat adres kwam ophalen, leefde de dochter nog. Op gezag van een beschikking van de arrondissements-
omroeper 2012 nr1.indd 32
07-10-11 08:20
rechtbank te Amsterdam van 7 juni 1949 werd de gemeente Naarden bevolen op haar naam een overlijdensakte te maken met de vermelding dat zij op 23 april 1943 te Naarden is overleden. De akte is op 26 augustus 1949 ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand. Haar vader en moeder waren in de vroege ochtend (in de akte staat 6.00 uur) van 22 april overleden en zouden op zaterdag 24 april door de Naardense begrafenisvereniging Gods Akker worden begraven, maar de Joodse Raad in Bussum had het voor elkaar gekregen dat ze volgens de joodse riten zouden worden begraven. Een firma uit Bussum, die voor kisten zorgde, had hun lichamen zaterdagmorgen in alle stilte per lijkenkar naar de joodse begraafplaats bij Jan Tabak gebracht. Volgens Hulscher zouden ze zondag of maandag ter aarde worden besteld. Op 14 januari 1944 schreef de burgemeester van Naarden een brief aan de ‘Zentralstelle’ over de afwikkeling van deze gebeurtenis (NANn. Inventarisnr. VN 877). Hij meldde dat er in het huis van het echtpaar een bedrag van 181 gulden was gevonden. Het geld en de inboedel waren door de SD in beslag genomen. Maar nog altijd stond er een bedrag van 100 gulden open voor de geleverde doodskisten. De gemeente wilde de rekening betalen en vroeg om geld aan de ‘Zentralstelle’. Deze liet weten dat de bank Lippman - Rosenthal & Co diende te betalen. Zo is het ook gegaan. Op 29 februari 1944 liet deze bank weten dat aan haar kasafdeling de opdracht was gegeven om het bedrag over te maken. 40. De lijst met 29 adressen en namen van de joodse hoofdbewoners bevindt zich tussen de correspondentie in het AGPN. Het betrof vooral alleenstaanden, vaak van boven de zestig. Op 5 adressen waren de bewoners ‘verschwunden’ en van 4 adressen werden de bewoners naar kamp Westerbork overgebracht. Van 3 adressen zijn de bewoners direct naar Theresienstadt op transport gesteld en van 13 adressen vertrokken de bewoners naar kamp Vught. Van 4 adressen vertrokken de bewoners naar Amsterdam. Deze lijst geeft geen inzicht in het totaal aantal joden dat op 22 april Naarden moest verlaten. 41. Mondelinge mededeling van Ada de Lange-Timmerman die dit van haar moeder had gehoord. 42. Mondelinge mededelingen van mevrouw H. van Rosmalen-ter Weijden (overburen) en van mevrouw T. Borreman (woonde drie huizen verder in de Raadhuisstraat). 43. De gemeentelijke bevolkingsregistratie is voor slachtoffers van de jodenvervolging geen volledig betrouwbare bron. De datums die zijn geregistreerd wijken in veel gevallen sterk af van de werkelijke datums (Mededeling per e-mail van de heer Raymund Schütz van de afdeling Oorlogsnazorg van het Nederlandse Rode Kruis). Door de vreemdelingenadministratie van de politie van de gemeente Amsterdam werd het gezin Weiss ook pas op 15 mei 1943 ingeschreven. Maar wel met de potloodaantekening in de marge: ‘alvorens te zijn gemeld weder vertrokken naar Westerbork’. De werkelijkheid was dat het gezin Weiss op 22 april 1943 tijdelijk in de Sarphatistraat werd ondergebracht ‘met de boodschap voor een Anweisung’ naar elders beschikbaar te blijven. Mogelijk was het gezin tussen 14 en 20 mei nog een of meerdere dagen in de Hollandse Schouwburg geïnterneerd, alvorens in kamp Westerbork te zijn aangekomen. 44. Mededeling per e-mail van mevrouw José Martin, medewerkster project ‘Een Naam en een Gezicht’ van het voormalige kamp Westerbork. De namen van het gezin Weiss staan onder de nummers 1507 t/m 1511 op de transportlijst A, p. 44 van 8 juni 1943 naar Sobibor. Een bewijs vinden we ook op een doorslagpapiertje in een map achterin een dossier in het Nieuw Archief van Naarden na 1940 (VN 897). De tekst luidt: ‘Folgende Personen aus Naarden sind am 8. Juni 1943 via Lager Westerbork abgereist’, dan volgen de namen van de gezinsleden Weiss. 45. NA. Archief Ministerie van Justitie: vermiste personen, toegang 2.09.34.02. Inventarisnrs. 125 en 145. Dossiersnrs. 24826, 24827, 24828, 24830 en 28958. De overlijdensakten van het gezin Weiss zijn op film toegankelijk in het Stadsarchief van Amsterdam: A-serie, band 26 fol. 8. 46. Voor wie kennis wil nemen van de route van de trein Westerbork-Sobibor en van wat de familie Weiss en de andere joden daar is overkomen, wordt verwezen naar het boek van Jules Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 8e druk, Amsterdam 2008. 47. Benjamin (Ben) van Rooijen was toen 13 jaar oud. Zijn vader was de loodgieter Pieter van Rooijen (geb. 5 maart 1894). Hij woonde Bussumerstraat 35. Van Rooijen verhuurde de woning aan Weiss voor een rijksdaalder per week. Ben vertelde dat zijn vader altijd te doen had met het gezin Weiss. Van Rooijen was van gereformeerde huize en voor hem was het joodse volk het heilige volk. Om naastenliefde te betrachten ‘vergat’ hij zo nu en dan om de huur op te halen bij Weiss. ‘Laat maar zitten’, zei hij dan als Weiss de week daarop het dubbele wilde betalen. 48. NANn. VN 877. Ook deels aanwezig in het AGPN. inventarisnr. 7 (correspondentie).
omroeper 2012 nr1.indd 33
07-10-11 08:20
Van ‘ongewenst’ naar ‘zeer bijzonder geval’ Jankiel Rotenbach, vreemdeling en koopman te Naarden Henk Schaftenaar Tussen 1933 en 1940 hebben veel joodse vluchtelingen getracht de Nederlandse grens te passeren. Velen werden toegelaten maar ook zeer velen werd de grensovergang geweigerd. Alleen als ‘werkelijk levensgevaar’ dreigde of wanneer het Nederlandse belang ermee gediend was, kon er - mits een joodse organisatie zich financieel garant verklaarde - iets voor deze vluchtelingen worden gedaan (1). Dat laatste ging niet op voor Jankiel Rotenbach die zonder verblijfsvergunning en clandestien een winkeltje in manufacturen in de vesting Naarden was begonnen. Lange tijd werd hij met uitzetting bedreigd. Hier volgt een verhaal over deze droevige periode uit zijn leven dat deels uit documenten van de vreemdelingenadministratie werd samengesteld (2). Zloczew, Danzig, Amsterdam Jankiel Rotenbach (3) werd op 26 juli 1897 geboren te Zdunska Wola in Polen. In 1920 trouwde hij met zijn nichtje Estera Pessa Rotenbach geboren op 18 maart 1900 in het nabijgelegen Zloczew. Het jonge echtpaar vestigde zich in haar geboorteplaats waar op 10 april 1921 zoon Aron Menachim werd geboren. Op 25 november 1922 en op 28 juli 1928 volgden de dochters Alta Laja en Rywka. Rotenbach was koopman in manufacturen en voorzitter van de districtsraad van de joodse gemeenschap van Zloczew. Vanwege slechte verdiensten vertrok het gezin op 12 augustus 1934 naar het Duitse Danzig. Toen daar door de nationaalsocialistische boycot tegen de joden de zaken ook achteruitgingen, rees bij Rotenbach het plan om naar Nederland te verkassen in de hoop daar een beter bestaan te kunnen opbouwen. Onder het voorwendsel van een zakenreis, kreeg Rotenbach op 8 december 1937 een visum voor Nederland voor vier weken. Daarbij was uitdrukkelijk bepaald dat hij zich niet in het land mocht vestigen en er ook geen betrekking mocht aanvaarden. Op 23 december 1937 reisde hij naar Amsterdam en logeerde bij een vriend die hem in contact bracht met mr. J. van Dijk (4), een jurist die zich inzette voor de huisvesting van joodse vluchtelingen. Rotenbachs vrouw en kinderen keerden terug naar Zloczew in afwachting van nadere berichten uit Nederland. In de Wuijvert Dankzij mr. Van Dijk werd Jankiel Rotenbach al op 29 december 1937 in Naarden aangemeld. Voor 2 gulden per week huurde hij de woning Wuijvert 5. Drie maanden later werd er een onderzoek ingesteld naar zijn omstandigheden daar. omroeper 2012 nr1.indd 34
07-10-11 08:20
Rotenbach had op dat moment een huurachterstand van drie weken. De woning had hij gedeeltelijk als winkel ingericht en er manufacturen en galanterieën uitgestald. Met deze artikelen stond hij twee dagen per week op de markt in Weesp en Hilversum. Hij verdiende er 8 tot 11 gulden per week mee. Zijn vrouw en kinderen in Polen hadden geen inkomsten en moesten leven van dat wat hij hen toestuurde. Hij wilde binnenkort zijn twee dochters, toen vijftien en negen jaar, naar Naarden laten overkomen. De oudste zou hem in de winkel kunnen vervangen wanneer hijzelf op de markt stond. Zijn vrouw en zoon, die een verstandelijke beperking had, zouden voorlopig in Polen blijven omdat de woning in Naarden te Het huis Wuijvert 5. klein was voor het hele gezin. Omdat het paspoort van Rotenbach verlopen was, had hij op 5 januari bij het Pools consulaat in Amsterdam een verlenging aangevraagd, maar die was nog niet afgerond. Intussen kon hij wel een verklaring van goed gedrag uit Danzig overleggen. De uitzettingsprocedure Op 9 april 1938 informeerde de burgemeester van Naarden de procureur-generaal in Amsterdam over zijn bevindingen en verzocht hem kenbaar te maken hoe hij verder moest handelen met deze vreemdeling. De procureur-generaal wachtte echter eerst een uitspraak van de minister van justitie af. Deze besliste op 21 mei dat Rotenbach Nederland moest verlaten. Zijn vertrek naar Polen of Danzig zou in overleg met de Rotterdamse politie per schip kunnen worden geregeld. De minister ging er vanuit dat Rotenbach de reiskosten voor een deel zelf zou kunnen betalen. Lukte dat niet dan kwamen ze ten laste van het departement van justitie. Rotenbach ging tegen de uitspraak in beroep en diende, na afwijzing, op 12 september 1938 een rekest in bij de koningin. Maar ook in zijn smeekbede aan Hare Majesteit zag de minister geen aanleiding om op zijn beslissing terug te komen en schreef aan de procureur-generaal of hij het vertrek van Rotenbach op korte termijn wilde bevorderen.
omroeper 2012 nr1.indd 35
07-10-11 08:20
Naar Amerika Met hulp van zijn zakenvriend Maurits Serphos (5) vroeg Rotenbach vervolgens een visum aan voor de Verenigde Staten. In afwachting van de uitkomst hiervan verleende de burgemeester van Naarden hem nog enige tijd respijt. Andermaal werd ondertussen een poging ondernomen om zijn twee dochters naar Naarden te laten overkomen. Onder de dekmantel van een vakantie van twee maanden werden bij het Nederlands consulaat in Lodz voor de jongedames visa aangevraagd. Maar toen de consul in de gaten kreeg dat het niet uitgesloten was dat dit een poging tot vestiging betrof, beschikte hij afwijzend op het verzoek. Begin juli 1939 was er nog geen enkel zicht op een visum voor Amerika. Rotenbach had inmiddels wel weer een geldig Pools paspoort kunnen bemachtigen. In de tweede week van juli stond hem niets meer in de weg om ‘vrijwillig’ naar zijn geboorteland terug te keren. Een politieagent van Naarden heeft hem toen meegedeeld dat hij zijn zaak moest opheffen en ons land verlaten. Rotenbach verklaarde dat ook te zullen doen. Maar in november - alsof er tot dusver niets was gebeurd - vroeg hij bij het ‘Nederlandsch Comité voor menschlievende hulp aan het Poolsche volk’ in Den Haag geld om zijn gezin uit Zloczew te laten overkomen. Echter nadat het comité ter ore was gekomen dat Rotenbach in Naarden als ‘ongewenste vreemdeling’ werd beschouwd, die ternauwernood in het onderhoud van zichzelf kon voorzien, werd ervan afgezien hem te helpen. ‘Zeer bijzonder geval’ Twee jaar na zijn komst in Nederland boog Justitie zich opnieuw over ‘het geval Rotenbach’ en zijn in Polen verblijvende gezin. De omstandigheden voor joden in Polen waren op dat moment zo verslechterd dat een uitzetting van deze vreemdelingen naar menselijke maatstaven gerekend gewoon niet meer kon. Voor de zoveelste keer lag er een verzoek bij Justitie om gezinshereniging. De Naardense burgemeester Boddens Hosang werd erbij betrokken. Deze liet zich uitvoerig informeren over de toestand rond Rotenbach en vroeg zich uiteindelijk af of hier misschien ‘een buitengewoon geval dan wel een geval van dringende noodzaak’ kon worden bewerkstelligd. Rotenbach had op dat moment nog steeds zijn manufacturenwinkeltje in de Wuijvert. Ook ventte hij zijn waren langs de weg in Huizen en Naarden. Aan werklust ontbrak het de man niet. Maandelijks maakte hij 40 tot 60 gulden over aan zijn vrouw in Polen. Zelf was hij ervan overtuigd dat hij met de voortzetting van zijn zaak in Naarden in staat was om in het onderhoud van vrouw en kinderen te voorzien. Regelmatig kreeg hij brieven van hen waaruit bleek dat zij in zeer kommervolle omstandigheden verkeerden. Bovendien werd hen meegedeeld dat ze binnenkort door de Duitse autoriteiten vanuit Kalisch nabij Lodz zouden worden verplaatst naar een joods ‘reservaat’ nabij Lublin in het oosten van het land (6). Ro omroeper 2012 nr1.indd 36
07-10-11 08:20
Persoonskaart van Jankiel Rotenbach in het gemeentearchief van Naarden. tenbach ging onder deze berichten zwaar gebukt en koesterde nog altijd de hoop om met zijn gezin naar Amerika te kunnen vertrekken. Boddens Hosang concludeerde intussen dat het niet aannemelijk was dat Rotenbach nog naar zijn geboorteland zou kunnen terugkeren. Dat betekende dat hij hier - zij het dan ook deels door eigen schuld - gescheiden van zijn gezin zou moeten blijven leven. Op het gedrag van Rotenbach was tijdens zijn tweejarig verblijf in Naarden overigens niets aan te merken geweest. Hoewel het niet zeker was dat bij een gezinshereniging het verblijf van de familie Rotenbach niet ten laste van de openbare kas zou komen, kwam de burgemeester - in afwijking van zijn eerdere adviezen - uiteindelijk toch tot de slotsom dat het hier een ‘zeer bijzonder geval’ betrof. Daarom raadde hij de procureur-generaal aan om een gunstige beslissing in ernstige overweging te willen nemen. De minister van justitie week echter niet af van de ingezette harde lijn en op 17 januari 1940 schreef de procureur-generaal aan de burgemeester dat aan vrouw en kinderen van Rotenbach geen verblijf hier te lande kon worden toegestaan. In de brief werd nog eens onderstreept dat Rotenbach zonder toestemming van de minister van justitie in december 1937 ons land was binnengekomen. Verder was nadien bepaald dat hij hier niet mocht blijven en dat zijn vertrek moest worden bevorderd. Over zijn emigratie naar Amerika stond niets vast en zijn financiën werden ontoereikend geacht. De minister zag er dus geen uitzonderingsgeval of omroeper 2012 nr1.indd 37
07-10-11 08:20
De Wuijvert in de jaren vijfig. Vanuit het hoekhuis (Regenboogstraat 12) tegenover de vrachtauto dreef Rotenbach op het laatst zijn manufacturenzaak. een van dringende noodzaak in. Wel werd goedgevonden met Rotenbach te handelen overeenkomstig de geheime Vreemdelingencirculaire no. 8. Dat hield in dat Rotenbach zelf voorlopig in Naarden mocht blijven. Op 18 januari 1940 werd dit aan Rotenbach meegedeeld en tekende de vreemdelingendienst van Naarden een verblijfsvergunning aan in zijn paspoort. De oorlog Sindsdien houdt de berichtgeving over Rotenbach als ongewenste vreemdeling op. Wel staat zijn naam nog in een schriftje voor aanmeldingsplicht van joden in februari 1941 genoteerd. Twee maanden later gebeurde dit ook bij de vordering van zijn radiotoestel. Op 29 juni 1942 kreeg Rotenbach, net als de Naardense jood Weiss, uitstel van ‘evacuatie’ op grond van zijn Poolse nationaliteit. Rotenbach woonde toen in de vroegere kruidenierswinkel van Polder op de hoek van de Wuijvert met als adres Regenboogstraat 12. De op 24 april 1941 bij hem ingetrokken huishoudster Irmgard Gertrud Thomasky (7) werd als Duitse jodin daarentegen wel op 29 juni 1942 uit Naarden weggevoerd. Het gedwongen vertrek van Rotenbach vond uiteindelijk toch plaats en wel op donderdag 22 april 1943. Met de datum van een dag later (8) werd hij ‘Abgemeldet nach Amsterdam’. In de hoofdstad werd hij ingeschreven op het adres Schalk omroeper 2012 nr1.indd 38
07-10-11 08:20
Burgerstraat 15. Daar is hij echter nooit aangekomen. Al op 22 april werd Rotenbach naar kamp Vught overgebracht, waar hij een dag later werd geregistreerd (9). Op 29 juni is hij doorgevoerd naar kamp Westerbork waar hij in barak 62 werd ondergebracht. In Westerbork heeft hij nog geprobeerd een zogenoemd Palestina-certificaat te krijgen (10); zijn moeder woonde namelijk in Haifa. Maar op 4 juli 1943 werd duidelijk dat hij daarvoor niet in aanmerking kwam. Twee dagen later werd hij op transport gesteld naar Sobibor, waar hij op 9 juli 1943 werd vergast.
Een tekstkokertje (mezoeza) aan de deurpost van een synagoge in Antwerpen.
Naschrift Er zijn nog maar weinig oude Naarders over, die zich de persoon Rotenbach voor de geest kunnen halen. Een van hen is Ben van Rooijen wiens vader loodgieter was en aan Weiss een woning verhuurde. Bens vader kwam regelmatig langs bij Rotenbach. Mogelijk lagen hun geloofsopvattingen daaraan ten grondslag. Rotenbach vond hij een bijzonder aardige kerel en een zeer godvruchtige man. Op zijn deurposten had hij kokertjes met daarin teksten uit de Thora bevestigd (11). Voor zijn gedwongen vertrek uit Naarden gaf Rotenbach aan Van Rooijen zijn gouden vestzakhorloge - zo’n ouderwetse die je openklapt - in bewaring. Toen hij na de oorlog niet terugkeerde, heeft Van Rooijen het bezit van het pronkstukje bij een daarvoor ingestelde instantie aangegeven. Tegen betaling van een tientje ontving hij een verklaring waarin de herkomst was vastgelegd en dat een en ander volgens de regels was afgehandeld. Van Rooijen heeft het horloge nadien nog vele jaren gedragen. Helaas raakte het later bij een bromfietsongeluk zodanig beschadigd dat het niet meer gerepareerd kon worden. Noten:
1. Dr. I. Lipschits, Honderd jaar NIW, Het Nieuw Israëlitisch Weekblad 1865-1965. Amsterdam, 1965. Zie pp. 274-278. 2. Stadsarchief Naarden. Archief Gemeentepolitie Naarden, Inventarisnr. 47. Noord-Hollands Archief, Haarlem. Archief parket van de procureur-generaal te Amsterdam 1930-1939. Toegang 307. Inventarisnr. 97. 3. Jankiel Rotenbach is de zoon van Iser Henoch (geb. te Zdunska Wola) en Estera Kjajderman (geb. te Sieradz 1868).
omroeper 2012 nr1.indd 39
07-10-11 08:20
4. Mr. J. van Dijk woonde Sarphatistraat 68 te Amsterdam. Als jurist verrichtte hij soms werk voor het Comité voor Bijzondere Joodse Belangen, maar maakte geen deel uit van deze organisatie. Hij kwam op voor de belangen van de joodse vluchtelingen welke door het Comité waren afgewezen, onderhandelde met bestuurders van tal van gemeenten en wist daarmee vele joodse vluchtelingen in ons land een veilig onderkomen te bezorgen. 5. Maurits Serphos, Sint Antoniesbreestraat 15-17 te Amsterdam, was een van de firmanten van de grossierderij in manufacturen en confectie onder de naam M. & G. Serphos. Het bedrijf bezat confectieafdelingen in Enschede en een distributietak in zowel Amsterdam als Rotterdam. De firma werd eind jaren dertig geleid door de drie broers Maurits in Amsterdam (sinds 1933), Willy in Rotterdam en Arthur in Enschede. In 1939 beschikte Maurits over een immigratievergunning voor Canada, maar vertrok niet daarheen omdat zijn vrouw Benjamin Sara (Miep) Koppels niet buiten haar ouders kon. Maurits Serphos wist kennelijk de weg om aan een visum te komen en heeft Jankiel Rotenbach hierover geïnformeerd. Serphos verschafte ook referenties toen de dochters Rotenbach in Lodz een visum voor Nederland aanvroegen. 6. In Zloczew woonden in 1939 2067 joden. Dat was 39 % van de bevolking. Toen de nazi’s Zloczew innamen, staken ze de stad in brand. Er vielen daarbij 200 doden (50 Polen en 150 joden). Vanaf eind oktober 1939 is de joodse bevolking van Zloczew gearresteerd en naar Lublin in Oost-Polen overgebracht. Na opheffing van het getto daar werden de joden getransporteerd naar het nabijgelegen vernietigingskamp Majdanek en naar het getto in Zdunska Wola en nog later naar het getto van Lodz. In augustus 1942 hebben de nazi’s de laatste overgebleven joden van Zloczew gedeporteerd naar het concentratiekamp Chelmno. Het is aannemelijk te veronderstellen dat in een van deze kampen of getto’s de vrouw en de kinderen van Rotenbach zijn overleden. 7. Irmgard Gertrud Thomasky werd op 3 juli 1912 geboren te Berlijn-Charlottenburg. Zij was een dochter van Friederike Gertrud Thomasky. Op 15 juni 1935 trouwde Irmgard met Werner Herzog in Berlijn. Het huwelijk werd echter op 14 oktober 1935 al weer ontbonden te Berlijn. Irmgard bezat de Duitse nationaliteit. In 1937 was ze vanuit Berlijn naar Amsterdam gereisd en kwam via woonadressen in Zandvoort en Oss op 24 april 1941 terecht in Naarden. Daar trok ze als huishoudster in bij Rotenbach. Ze is op 30 september 1942 te Auschwitz overleden. 8. Stadsarchief Naarden. NANn., inventarisnr. VN 877. Brief van 12 mei 1943 van de burgemeester van Naarden aan de ‘Beauftragte des Reichskommissars für die Provinz Nordholland zu Haarlem’ met daarin een lijst van joden die in Naarden hun woning geruimd hebben. In deze brief komt onder meer de naam voor van J. Rotenbach met de mededeling ‘abgemeldet 23 April 1943 nach Amsterdam’. 9. Mededeling per e-mail op 30 augustus 2011 van de heer Raymond Schütz van de afdeling Oorlogsnazorg van Het Nederlandse Rode Kruis. 10. Mededelingen per e-mail op 16 mei 2011 van mevrouw José Martin van het voormalige kamp Westerbork. 11. Zo’n tekstkokertje (een mezoeza) wordt volgens traditioneel joods gebruik op deurposten van woon-, werk- en slaapvertrekken aangebracht. Het bevat een stukje perkament met daarop in onuitwisbare inkt teksten uit het Oude Testament geschreven. Een van deze teksten (Deuteronomium 6: 4-9) luidt: ‘Hoor Israël: De Heer is onze God, de Heer is Een! Heb God lief en laat dat het centrale vuur in je leven zijn, daar moet het in heel je leven altijd weer om gaan. Daarom wordt opgedragen: schrijf het op de deurposten van je huis en aan je poorten.’
omroeper 2012 nr1.indd 40
07-10-11 08:20
‘Bis auf weiteres’ Eliazer en Abraham Henselijn, manufacturiers van joodse komaf te Naarden Henk Schaftenaar Begin 1942 verbood het Duitse gezag de joden om een gemengd huwelijk te sluiten. In september daarop moesten alle bestaande gemengd-gehuwden zich aanmelden. De Naarder Abraham (Ab) Henselijn was een van hen. Op de dag dat de verordening inging, werden zijn ouders en ex-vrouw in Auschwitz vergast. Het verhaal over Ab Henselijn is niet bijzonder. Het verging hem als de meeste joden in zijn categorie, hij overleefde als een van de weinigen van zijn omvangrijke familie de oorlog. Ab verbrandde in mei 1945 zijn jodensterren en keek daarna alleen nog maar vooruit. Hier volgt een terugblik op de periode van rampspoed in zijn familie (1). De firma E. Henselijn en Zoon Eliazer Henselijn werd op 30 november 1882 in Amsterdam geboren. Zijn vader Salomon was daar textielhandelaar (2). Eliazer trouwde op 22 augustus 1907 in Amsterdam met Betje Naarden (3), een dochter van een diamantslijper. Het echtpaar
Betje Naarden (1882-1942).
Eliazer Henselijn (1882-1942).
omroeper 2012 nr1.indd 41
07-10-11 08:20
kreeg drie zonen: Salomon (2-7-1908), Samuel (4-4-1911) en Abraham (31-11913). Het gezin woonde onder meer in de Plantage Franselaan. Eliazer werd koopman in manufacturen. Omstreeks 1930 ventte hij met textiel in Naarden en omgeving. Jongste zoon Ab assisteerde hem daarbij. Het tweetal pendelde met de Gooise tram tussen Amsterdam en Naarden. Hun handkar werd gestald in de ‘Schuur van Piet van Gent’ aan het begin van de Wuijvert. In januari 1933 kocht Eliazer twee kleine woonhuizen in de Naardense Kloosterstraat, liet ze slopen en stichtte op de plek een modern winkelwoonhuis. Op 27 oktober van hetzelfde jaar ging hij er wonen en vestigde er de manufacturenhandel E. Henselijn en Zoon. Ab was van meet af aan zijn compagnon, werd secretaris van de plaatselijke middenstandsvereniging en was een van de eerste winkeliers in de Vesting die zich een mooie auto kon veroorloven. Orthodoxe joden Eliazer en zijn vrouw behoorden tot een orthodox-joodse familie. Op 4 mei 1933 overleed hun oudste zoon Salomon aan een hersenvliesontsteking. In die omstandigheden was het gebruikelijk bij traditioneel ingestelde joden dat de jongste broer trouwde met de vrouw van de overleden broer. Dit wordt een leviraatshuwelijk (4) genoemd. Onder druk van deze traditie trad Ab op 18 december 1935 in het huwelijk met Rachel Kleerekoper, de verloofde van zijn overleden broer. Ab werd echter hevig
V.l.n.r. de broers Samuel, Salomon en Abraham Henselijn in 1928.
Het moderne winkelwoonhuis Kloosterstraat 16.
omroeper 2012 nr1.indd 42
07-10-11 08:20
verliefd op een mooie slanke jonge vrouw die bij hem in de winkel werkte. Haar naam was Theodora Gerardina (Doortje) Snoek (5). Ze was katholiek en ook dat viel bepaald niet goed bij de familie. Maar de liefde overwon. In november 1939 vertrok Rachel naar Amsterdam waar ze op het adres Keizersgracht 721 bij Abs broer Samuel en zijn gezin ging wonen (6). De officiële scheiding volgde op 24 januari 1940. Een half jaar later (17 juli 1940) trad Ab in het huwelijk met Doortje Snoek (1919-1998) en zo ontstond het huwelijk dat door het nazi-regime als ‘gemengd’ werd aangemerkt en uiteindelijk bepalend werd voor wat in de oorlog zou komen. Gemengd-gehuwden Veel antwoorden op vragen over het lot Theodora Gerardina Snoek in 1935. van gemengd-gehuwde joden ten tijde van de Duitse bezetting zijn te vinden in het proefschrift van Coen Stuldreher (7). In een verhandeling op internet over deze dissertatie staat dat in Duitsland de gemengd-gehuwde joden niet werden vervolgd. In Nederland daarentegen moesten ze een ster dragen en waren ze vogelvrij. Sterilisatie van gemengd-gehuwden is in Duitsland wel overwogen, maar alleen in Nederland tijdelijk toegepast. De secretarissen-generaal van Justitie en Binnenlandse Zaken, en de Joodse Raad hadden veel meer kunnen doen om gemengd-gehuwden in Nederland te beschermen, maar daar waren ze, in de woorden van Stuldreher, te ‘labbekakkerig’ voor. Zoals de gehele jodenvervolging in ons land veel geolieder en daardoor massaler is voltrokken dan elders, zo is ook de vervolging van gemengd-gehuwden aanvankelijk veel te vlotjes gegaan, totdat dit op bevel van Berlijn werd teruggedraaid. De sterilisaties werden gestaakt en reeds geïnterneerde mensen werden uit Westerbork vrijgelaten. Niet vanwege specifieke omstandigheden of speciale bescherming maar gewoon omdat ze volgens de Duitse regels (nog) helemaal niet voor vervolging in aanmerking kwamen. De deportatie van Eliazer en Betje Vanaf 3 mei 1942 moest ook Ab met de stigmatiserende ster door het leven. De omroeper 2012 nr1.indd 43
07-10-11 08:20
manufacturenzaak werd toen al geleid door een Duitse zetbaas. Als gevolg daarvan werkte Ab als grondwerker bij een groentekweker. Hij woonde in het nieuwe huis Ruijsdaelplein 21. Bij de ‘evacuaties’ van de joden in juni/ juli 1942 werd aan Ab uitstel verleend vanwege zijn gemengde huwelijk. Zijn ouders daarentegen werden op vrijdag 3 juli uit hun woning gehaald en op transport gezet naar Amsterdam. Daar werd hen vergund om tijdelijk bij hun zoon Samuel op de Keizersgracht in te trekken en zich ter beschikking te houden voor een oproep. In de korte tijd die hen nog restte, heeft Eliazer een poging ondernomen om een ‘Sperre’ te verkrijgen door te solliciteren bij de Joodse Raad. Vrijdag 4 september 1942 ontving hij echter een brief waarin hem werd meegedeeld dat het niet mogelijk was hem aan te stellen. Wat er daarna gebeurde lezen we in een afscheidsbriefje dat Eliazer met een anilinepotlood schreef op de achterkant van het epistel van de Joodse Raad. Al de zaterdagavond na de afwijzing werden Eliazer, Betje en Rachel (Abs exvrouw) uit het huis op de Keizersgracht gehaald en doorgestuurd naar kamp Westerbork. Daar moet Eliazer op zondag 6 september het briefje hebben geschreven. Gedrieën hadden ze toen al gehoord dat ze de volgende dag op transport zouden worden gesteld naar Duitsland. Op maandag 7 september 1942 vertrokken ze in een transport van 930 personen. De volgende dag kwam de trein in het verre Auschwitz aan. Officiële documenten delen mee
Ab Henselijn met zijn zoon Eliazer (geb. 1940) achter het huis Ruijsdaelplein 21 in juni 1942.
Eliazer en Betje voor het portiek van hun winkel in de Kloosterstraat in 1941.
omroeper 2012 nr1.indd 44
07-10-11 08:20
De afwijzing van een betrekking voor Eliazer bij de Joodse Raad. dat Eliazer Henselijn, Betje Naarden en Rachel Kleerekoper daar op donderdag 10 september 1942 zijn overleden. Ondergedoken In de week na de moord op zijn ouders en ex moest Ab zich op de gemeentesecretarie van Naarden melden om zich te laten registreren als gemengd-gehuwde. Deze status werd op 15 oktober 1942 beloond met het Sperrstempel van de SD op zijn persoonsbewijs. De zin ‘Inhaber dieses Ausweises ist bis auf weiteres vom Arbeitseinsatz freigestellt’ was daarmee toegevoegd aan de J die al eerder in het document was aangebracht. Het ‘bis auf weiteres’ duurde tot De afscheidsbrief (6 september 1942) 13 maart 1944. Die dag moest Ab zich van Eliazer aan Ab, Door en Eddy. melden voor ‘Arbeitseinsatz’ in Havelte. Daar wist hij met hulp van de familie Stummel in Ruinerwold te ontsnappen. Met een vals persoonsbewijs (8) op naam van A. Heynen, vertegenwoordiger te Amsterdam, reisde Ab terug naar zijn gezin (9) in Naarden en dook onder in het Jacobi Verhoefhuis in de Turfpoortstraat. Het omroeper 2012 nr1.indd 45
07-10-11 08:20
Het persoonsbewijs van Abraham Henselijn. grote monumentale pand - toen nog een geheel vormend met de gebouwen van het oude mannen- en vrouwenhuis van de Diaconie - was daar uitermate geschikt
De patroon met drie verkoopsters achter de toonbank van de winkel omstreeks 1949. V.l.n.r. Riek van den Berg, Ab Henselijn, Bets Hanskamp, Atie van Altveer en voor de toonbank mevrouw Snijder-van Gent. omroeper 2012 nr1.indd 46
07-10-11 08:20
voor. In dezelfde tijd gaf het moedige conciërge-echtpaar Van den Burg-Sjoerdsma (10) er ook onderdak aan de latere burgemeester Jurjen Visser en de PvdA-voorman Evert Vermeer. Ab Henselijn overleefde de oorlog maar zijn omvangrijke familie niet. Op 26 juni 1945 heropende hij zijn zaak weer onder de oude naam. Het duurde lang, heel lang eer alles over eigendomsrechten, vererving en derving van inkomsten was geregeld. Alsof de ambtelijke molenaars, zo kort na de oorlog, niet hadden begrepen dat er voor de joden een weerzinwekkend verleden had bestaan. De manufacturenzaak in de Kloosterstraat, vanaf 1950 onder de naam van Ab en later uitgebreid met filialen in de Marktstraat en de Evert de Bruijnstraat, heeft tot in 1963 bestaan. Ab is op 5 mei 1987 te Utrecht overleden. Zijn vrouw Doortje volgde hem op 20 december 1998 in Blaricum.
Jan van den Burg (1890-1951) en Elisabeth Sjoerdsma (1882-1965) aan de achterzijde van het Jacobi Verhoefhuis kort na de oorlog.
Noten:
1. Deze terugblik was mogelijk door gebruik te maken van het onderzoek dat Abs zoon Theo (Naarden 1942) eerder naar de geschiedenis van zijn familie deed. 2. De ouders van Eliazer Henselijn zijn Salomon Abraham Henselijn (Loosdrecht 8-9-1845 - Amsterdam 20-7-1898) en Hanna de Groot (Mijdrecht 21-11-1846 - Amsterdam 12-5-1931). Eliazer komt uit een gezin van negen kinderen. Vier van hen, onder wie hijzelf, waren nog in leven in het begin van de Tweede Wereldoorlog. Ze overleefden de oorlog niet: Abraham Salomon (Mijdrecht 13-9-1868 - 2-4-1943 Sobibor), Saartje (Amsterdam 25-10-1880 - Auschwitz 24-9-1942), Eliazer (Amsterdam 30-11-1882 - Auschwitz 10-9-1942), Samuel (Amsterdam 1-7-1886 - Sobibor 167-1943). 3. De ouders van Betje Naarden zijn Samuel Naarden (Amsterdam 29-5-1863 - Auschwitz 16-71943) en Roosje Mouw (Amsterdam 22-1-1860 - Sobibor 16-7-1943). Het echtpaar trouwde te Amsterdam op 12-8-1880. Ze kregen negen kinderen (allen te Amsterdam geboren): Isaäc (1-11-1880 - Auschwitz 28-1-1944), Betje (8-2-1882 - Auschwitz 10-9-1942), Joseph (25-9-1883 - Sobibor 16-4-1943), Vrouwtje (2-5-1885 - Sobibor 4-6-1943), Hartog (31-3-1887 - onbekend), Fietje (19-5-1893 - Sobibor 11-6-1943), Rica (24-10-1896 - Sobibor 11-6-1943), Mietje (18-111899 - Sobibor 11-6-1943), Barend (1-6-1901 - overleefde de oorlog). 4. Een leviraatshuwelijk of zwagerhuwelijk is vanouds een samenlevingsvorm van een man met de weduwe van een overleden broer, wanneer uit dat huwelijk geen kinderen zijn geboren. Het eerste kind werd dan geacht een kind van de overleden broer te zijn. Op deze wijze ging de nalatenschap van de broer niet verloren en werd de weduwe verzekerd van verzorging of inkomsten. Deze gewoonte werd al nageleefd bij het joodse nomadenvolk uit het Oude Testament.
omroeper 2012 nr1.indd 47
07-10-11 08:20
5. De ouders van Theodora Gerardina Snoek (Naarden 19-10-1919 - Blaricum 20-12-1998) zijn Taddeus Snoek (Amsterdam 24-5-1871 - Naarden 10-10-1951) en Gesina Agatha Zwaan (Naarden 12-7-1882 - Naarden 5-3-1945). Zij trouwden op 21-7-1913 te Naarden. Het was het tweede huwelijk voor Taddeus, na het overlijden van zijn eerste vrouw in 1908. 6. Samuel (Amsterdam 4-4-1911 - Schwarzheide bij Dresden maart 1945) huwde op 24 augustus 1933 te Amsterdam Sara Veronica Cats (Amsterdam 5-10-1911 - Auschwitz 7-7-1944). Hun enig kind heette Salomon Eliazer Henri (Amsterdam 25-11-1936 - Auschwitz 1-7-1944). Samuel Henselijn en zijn broer Salomon (Amsterdam 2-7-1908 - Amsterdam 4-5-1933) dreven een groothandel (ook fabricage) in textiel en werkkleding in Amsterdam. Hun showroom stond naast de Grote Synagoge in Amsterdam.
Het echtpaar Henselijn-Cats (broer en schoonzuster van Ab) met hun zoon Henri in 1940. 7. Coen Stuldreher, De legale rest: Gemengd gehuwde Joden onder de Duitse bezetting. Stuldreher was wetenschappelijk medewerker bij het NIOD (Nederlands Instituut voor Oorlogs Documentatie). Hij is op dit onderwerp vlak voor zijn overlijden in 2002 gepromoveerd. 8. Het valse persoonsbewijs was vervaardigd door de Naarder Willem Groenhart (1893-1960). 9. In het gezin Henselijn-Snoek waren inmiddels drie zonen geboren, Eddy, Theo en Joop. 10. Voor meer informatie over het echtpaar Van den Burg-Sjoerdsma zie Annie Verweij, Jurjen Visser, veertig jaar op de bres voor Naarden. In De Omroeper jrg. 23 (2010), nr. 3, pp. 86-108. en Annie Verweij, Zuster Appels (1891-1964), boegbeeld van de wijkverpleging in Naarden. In De Omroeper jrg. 22 (2009), nr. 3, pp. 91.
omroeper 2012 nr1.indd 48
07-10-11 08:20
