PSA Vlaanderen vzw
[email protected] www.psa-vlaanderen.be
Prostaatkanker Omdat weten belangrijk is!
Informatie over de prostaat
Informatie over de prostaat Wat is de prostaat? De prostaat is een klier die deel uitmaakt van het mannelijk voortplantingssysteem. De prostaatklier is ongeveer zo groot als een walnoot en ligt juist onder de blaas, aan de voorkant van het rectum. De plasbuis loopt er doorheen. De prostaat bestaat voor 30% uit spierweefsel en 70% uit klierweefsel. Prostaat
Sigmoid
Blaas
Endeldarm Penis
© P. Bonnet
Functie van de prostaat ? De prostaat produceert het vocht dat de zaadcellen vervoert bij een zaadlozing en dat ervoor zorgt dat de zaadcellen in leven blijven in de vagina. Onder invloed van het mannelijk hormoon testosteron gaat de prostaat vanaf de puberteit groeien. Vanaf 50 jaar kan de groei van de prostaat problemen geven omdat de plasbuis door de prostaat loopt.
5-1
De groei van prostaatweefsel verkleint de diameter van de plasbuis en kan deze dan afsluiten. Dat veroorzaakt obstructieve problemen (het niet volledig kunnen ledigen van de blaas), onder andere bij het plassen. Deze klachten zijn meestal het gevolg van een prostaatvergroting, maar kunnen in zeldzame gevallen het gevolg zijn van prostaatkanker.
Wat is prostaatkanker? Prostaatkanker is in de geïndustrialiseerde landen de meest frequente kanker bij mannen. Minder dan 10 % zullen last hebben van een van de symptomen van prostaatkanker en minder dan 3 % zullen hiervan sterven. Daarom geldt het gezegde:
Abbott sa/nv BE 09 GENL 16 083 - 07 Apr 2009
« Tot nu toe sterven nog steeds meer mannen mét hun kanker dan vàn hun kanker »
-6 2-
Wat zijn de klachten en symptomen van prostaatkanker? In het beginstadium: geen klachten. In veel gevallen geeft prostaatkanker zelfs nooit klachten en hoeft het ook niet altijd behandeld te worden. Als er wel klachten zijn, gaat het meestal om: • Problemen met plassen: pijn bij plassen, moeite met plassen (de plasbuis loopt door de prostaat en wordt afgekneld), bloed in urine. • Problemen met stoelgang: als de kanker dusdanig gegroeid is dat deze tegen de endeldarm gaat drukken kan deze zwelling de doorgang van de ontlasting bemoeilijken. • Pijn: door lokale groei van de tumor naar organen in de nabijheid (blaas, darmen, zenuwen, spieren) kan er pijn ontstaan.
7-3
Wat zijn de oorzaken en risicofactoren van prostaatkanker ? Erfelijkheid Mannen die een familielid hebben in de tweede graad (grootvader, oom) met prostaatkanker lopen een verhoogd risico om zelf prostaatkanker te krijgen. Wanneer het gaat om iemand uit de eerste graad (vader of broer) dan is het risico drie maal het risico van de algemene populatie. Leeftijd Vanaf 50 jaar gaat het risico op prostaatkanker toenemen.
40-54 : 2,4% 60-64 : 9,4% 70-74: 16,5% 80-84 : 16,2%
55-59 : 5,2% 65-69 : 15,4% 75-79 : 17,2% 85+ : 17,7% Canadian Prostate Cancer Network
Ongeveer de helft van de mannen boven 75 jaar heeft prostaatkanker.
-8 4-
Abbott sa/nv BE 09 GENL 16 083 - 07 Apr 2009
Het voorkomen van prostaatkanker in functie van de leeftijd in Canada (2001)
Voeding Prostaatkanker komt veel meer voor in de Westerse landen. Een Chinese man heeft 100 keer minder kans dan een Europeaan om prostaatkanker te krijgen. De voornaamste verklaring hiervoor is de voeding. Een voeding rijk aan dierlijke vetten zou een risicofactor zijn.
Meerdere studies hebben aangetoond dat het risico op kanker 1,5 tot 2 maal hoger ligt bij NoordAmerikaanse zwarten dan bij blanken.
-9 5-
Hoe kan een diagnose worden gesteld? Momenteel gebeurt de opsporing van prostaatkanker in België vanaf de leeftijd van 50 jaar via een bepaling van de PSA-waarde (bloedafname) en via het rectaal onderzoek door de huisarts. In de prostaat wordt een stof aangemaakt, het Prostaat
Abbott sa/nv BE 09 GENL 16 083 - 07 Apr 2009
in het bloed duidt op afwijkingen in de prostaat, bijvoorbeeld (maar zeker niet noodzakelijk) kanker. Als het PSA-gehalte hoog is, worden er aanvullende diagnostische onderzoeken verricht. Lichamelijk onderzoek: Via de endeldarm wordt de prostaat op de tast gecontroleerd op afwijkingen: het rectaal onderzoek. Kankers in een vroegtijdig stadium kunnen met deze techniek zelden worden opgespoord; toch blijft het een belangrijk onderzoek voor alle mannen ouder dan 50 jaar.
© P. Bonnet
--10 6 --
Via de endeldarm wordt een echosonde naar binnen gebracht. De gehele prostaat kan hiermee worden bekeken. Ook afwijkingen kunnen hiermee worden opgespoord.
© P. Bonnet
-- 11 7 --
Biopsie van de prostaat: Bij het vermoeden van een kanker tijdens een van de opsporingstesten een biopsie uitgevoerd.
gaat men stalen van het prostaatweefsel nemen die microscopisch ontleed worden. Op deze manier kan er bevestigd worden of er al dan niet prostaatkanker aanwezig is en kan ook de agressiviteit van de kanker bepaald worden. Het onderzoek bestaat uit een afname van prostaatweefselstukjes via het doorprikken van de rectumwand met een holle naald. Het onderzoek gebeurt meestal onder locale verdoving en de patiënt dient een antibioticakuur te volgen. De belangrijkste last die men heeft na dit onderzoek is wat bloedverlies dat zichtbaar kan zijn gedurende enkele weken in de urine, de stoelgang of het sperma.
--12 8 --
Abbott sa/nv BE 09 GENL 16 083 - 07 Apr 2009
© P. Bonnet
PCA3 (urinetest) kan bijkomende informatie geven waaruit kan blijken of een tweede biopsie nodig is of niet. Screening naar uitzaaiingen: De kans op uitzaaiing wordt ingeschat op basis van het PSA-gehalte in het bloed, de structuur van de kankercellen («Gleason score») en de grootte van de tumor. Deze risico-inschatting is een kansberekening. Als de kans groot is, worden aanvullende onderzoeken uitgevoerd: • CT-scan van de buik: om na te gaan of hier uitzaaiingen zijn. • Botscan: om na te gaan of er uitzaaiingen zijn in de botten. Dit is namelijk de meest frequente plaats van uitzaaiing bij prostaatkanker. • MRI: voor een nog betere beoordeling van de prostaatkanker kan soms een MRI-onderzoek helpen om bvb. de juiste omvang van de prostaatkanker te kunnen beoordelen.
-- 13 9 --
Behandeling
Behandeling van prostaatkanker Wanneer uit de onderzochte weefselstukjes blijkt dat er prostaatkanker aanwezig is, bespreekt de uroloog de bevindingen met de patiënt. De keuze voor een eventuele behandeling hangt af van verschillende factoren: • De groei, agressiviteit en uitgebreidheid van de prostaatkanker • De leeftijd van de patiënt, en zijn gezondheid • De voorkeur van de patiënt • De voorkeur van de behandelende arts • Aanwezigheid van klachten.
Indien er nog geen uitzaaiingen zijn • Actieve monitoring: Prostaatkanker hoeft niet altijd behandeld te worden. De patiënt zal actief opgevolgd worden. Actieve opvolging kan een optie zijn: - Bij mannen met veel andere medische problemen. - Bij tumortypes die de eerste jaren hoogstwaarschijnlijk geen problemen zullen veroorzaken. • Chirurgie: Als besloten wordt om operatief in te grijpen, wordt de prostaat in zijn geheel verwijderd via een insnede in de buik, via een kijkoperatie of met de robot. • Radiotherapie: Bestraling kan zowel uitwendig als inwendig gebeuren (brachytherapie).
- 17 11 -
Bij inwendige radiotherapie worden er blijvende radioactieve zaadjes ingebracht die de tumor moeten vernietigen. • Adjuvante hormonale therapie: Vooral bij agressieve vormen van prostaatkanker wordt een uitwendige bestraling soms gecombineerd met hormonale therapie in de vorm van medicatie in tabletten en/of injecties. Na hormoonbehandeling nog enkele jaren voortduren.
Als er wel uitzaaiingen zijn
Abbott sa/nv BE 09 GENL 16 083 - 07 Apr 2009
De hormonale behandeling De ontwikkeling van prostaatcellen is afhankelijk van de hoeveelheid testosteron in het lichaam. Testosteron is een hormoon dat geproduceerd wordt door de teelballen. Via een hormonale behandeling gaat men de hoeveelheid van testosteron verminderen. Er zijn verschillende vormen van hormonale behandeling: • Chirurgische castratie: Door het operatief verwijderen van de teelballen (of een deel ervan) gaat de productie van testosteron met 95% dalen in het lichaam waardoor een progressie van de ziekte wordt tegengegaan.
- 18 12 -
• Chemische castratie: De LHRH-agonisten zijn geneesmiddelen die via een intramusculaire of onderhuidse injectie worden toegediend. Onder invloed van deze stoffen gaat het testosterongehalte in het bloed dalen.
Teelbal Bijnier
© P. Bonnet
Prostaat
19 - 13
Wat zijn LHRH-agonisten? LHRH-agonisten zijn synthetische (kunstmatige) vormen van het normale menselijke hormoon LHRH (Luteinizing Hormone-Releasing Hormone). Dit hormoon wordt geproduceerd in een gebied centraal in de hersenen (de hypothalamus). Het LHRH stimuleert de productie van een ander hormoon in de hypofyse, het LH (luteinizing hormone), dat op zijn beurt bij mannen de productie van testosteron in de teelballen stimuleert. Testosteron stimuleert de ontwikkeling en functie van de mannelijke geslachtsorganen en de secundaire geslachtskenmerken (spiergroei, zware stem, lichaamsbeharing, etc.). LHRH-agonisten hebben een zelfde werking als het door de hersenen geproduceerde LHRH, maar zijn veel krachtiger. Door continue stimulatie door de agonist zal de hypofyse na circa twee weken ongevoelig raken voor het lichaamseigen LHRH of de LHRH-agonist. Hierdoor zal de hypofyse geen LH meer afgeven en stopt de testosteronproductie. Deze vorm van hormonale therapie heeft hetzelfde effect als chirurgische castratie, namelijk het afremmen of terugdringen van tumorgroei: deze wordt immers gestimuleerd door testosteron.
- 20 14 -
Abbott sa/nv BE 09 GENL 16 083 - 07 Apr 2009
• Anti-androgenen: Anti-androgenen zijn stoffen die de invloed van testosteron rechtstreeks blokkeren in de cellen van de prostaat. Naargelang de ernst van de ziekte kan een associatie van verschillende technieken/ therapieën worden overwogen.
Wat zijn de effecten van een behandeling met een LHRH-agonist? Een groot deel van de prostaattumoren is hormoongevoelig. Daardoor kan een behandeling met LHRH-agonisten de groei van de tumor in sterke mate afremmen. Eventueel aanwezige pijnklachten kunnen verminderen, en ook het PSA, gemeten in het bloed, zal door de behandeling dalen. LHRH-agonisten worden toegediend via een injectie onder de huid of in een spier. Hierdoor zal de productie van testosteron door de teelballen grotendeels stoppen. Wat zijn de bijwerkingen van LHRH-agonisten? Aangezien deze medicatie een aanzienlijk effect heeft op de mannelijke hormoonhuishouding (en de tumorgroei), kan ze gepaard gaan met bijwerkingen. Deze bijwerkingen kunnen bij iedereen die deze medicatie gebruikt in meer of mindere mate optreden: • Verlies van zin in seks (libido) • Impotentie (erectiele dysfunctie), d.w.z. het onvermogen tot het krijgen van een erectie • Warmteopwellingen, d.w.z. aanvallen van rood• Moeheid • Lichte zwelling en/of pijnlijkheid van de borsten en tepels (gynaecomastie) • Verlies aan spiermassa • Toename van lichaamsgewicht, m.n. van de hoeveelheid vet, gepaarde gaande met een toename van het risico op diabetes en cardiovasculaire problemen
- 21 15 -
Chemotherapie Chemotherapie is de behandeling van kanker met celdelingremmende medicatie: cytostatica. Er zijn verschillende soorten cytostatica, elk met een eigen invloed op de celdeling. De medicatie verspreidt zich via het bloed door het lichaam en kan op vrijwel alle plaatsen kankercellen bereiken. De medicatie kan op verschillende manieren worden toegediend, bijvoorbeeld per infuus, onder de vorm van tabletten of via een injectie. Pas sinds enkele jaren komen sommige patiënten met uitgezaaide prostaatkanker - bij wie hormoonbehandeling geen effect (meer) heeft - in aanmerking voor chemotherapie. Als de behandeling aanslaat leidt dat tot een langere levensduur en een betere levenskwaliteit. Of men in aanmerking komt voor deze behandeling, kan men het best bespreken met de arts. Meestal worden de cytostatica toegediend volgens een vastgesteld schema. Hierna volgt een rustperiode van een aantal weken waarin men geen cytostatica krijgt. Een dergelijk schema van toediening met daarna een rustperiode heet een cytostaticakuur. Zo’n kuur wordt meestal enige malen herhaald.
- 22 16 -
Abbott sa/nv BE 09 GENL 16 083 - 07 Apr 2009
• Botontkalking (osteoporose), gepaarde gaande met een verhoging van het risico op breuken • Gedragsveranderingen - Klachten ter hoogte van de spijsvertering - Klachten ter hoogte van de lever - Bloedarmoede (anemie) Gelieve steeds de behandelende arts of de desbetreffende bijsluiter te raadplegen.
Ondersteunende behandelingen In een laat stadium kan prostaatkanker bepaalde medicatie te verhelpen zijn. Dreigende botbreuken – Als de tumor is uitgezaaid naar de botten kan het skelet verzwakken. Dit kan pijn veroorzaken en de kans op botbreuken doen toenemen. Bifosfonaten zijn stoffen die dit proces kunnen vertragen, doordat zij de verzwakking van het skelet kunnen tegengaan. Pijn Prostaatkanker kan pijn veroorzaken. In het begin van de ziekte hebben weinig mannen pijn. Als de ziekte zich uitbreidt en er sprake is van uitzaaiingen, kan wel pijn optreden, bijv. door uitzaaiingen in de botten. Pijn is een ingewikkeld verschijnsel. Er treedt een pijnprikkel op, bijvoorbeeld omdat een tumor op een zenuw drukt. Deze pijnprikkel gaat via de zenuwbanen naar de hersenen. Er komt als het ware een telefoonverbinding tot stand tussen de pijnlijke plaats en de hersenen. Daardoor voelt men pijn. Naast lichamelijke klachten, zitten er ook emotionele en sociale gevolgen aan pijn. Iedereen ervaart het op een andere manier. Over pijn bij kanker bestaan nogal wat misverstanden. Zo wachten mensen vaak (te) lang met het gebruiken van pijnstillers. Ze zijn bijvoorbeeld bang dat niets meer voldoende helpt als de pijn toeneemt. Of ze zijn bang om verslaafd te raken. Maar een goede pijnstiller maakt het meestal mogelijk om toch weer actief te zijn. Pijn kan een grote invloed hebben op uw leven. Daarom is het belangrijk pijnklachten met uw arts te bespreken. - 23 17 -
Notities
Notities ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
- 27 -
……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
Notities ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
- 28 -
……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
Notities ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
- 29 -
……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
Notities ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
- 30 -
……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
Notities ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
- 31 -
……………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………
