PROVINCIE NOORD-HOLLAND. Referentiewaarden voor Aquatische Systemen in Noord-Holland

PRO VIN C IE

Colofon Uitgave Provincie Noord-Holland Postbus 123 2000 MD Haarlem Tel.: (023) 514 31 43 Fax: (023) 514 40 40 Internetadres: www.noord-holland.nl E-mailadres: [email protected] Eindredactie Gert van Ee, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Anneke Houdijk, Provincie Noord-Holland Tekst Ingrid van Grootveld, Jeroen van de Koppel, Anja Ooms-Wilms, Roeland Schenkels, Wendy Schuurman, Jan Willem Siffels Met bijdrage van Henk van der Hammen, Hans van der Goes, Tom Dam Met dank aan Bart Bos, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Martin Meirink, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Grafische verzorging: Provincie Noord-Holland MediaProductie Pentekeningen Bart Groeneveld Oplage 300 exemplaren

Haarlem, november 2006

N O O R D - H O LLAN D

Referentiewaarden voor Aquatische Systemen in Noord-Holland


September, 2006

2

■

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

■ ■ ■

Inhoudsopgave

■ ■

5

Woord vooraf

7

1

Inleiding 1.1 Algemeen 1.2 Beleid rond Referentiewaarden voor Aquatische Systemen 1.2.1 Referentiewaarden voor Noord-Holland 1.2.2 Drie kwaliteitsniveaus 1.2.3 Aquatische Referentiewaarden en het natuurbeleid 1.3 Referentiewaarden voor Aquatische Systemen en de KRW

11

2

Beschrijving van watertypen in vogelvlucht 2.1 Waterstromen 2.2 Watertypen in verscheidenheid 2.3 Watertypen: een overzicht 2.4 Herstel van watertypen 2.5 Watertypen in groepen

19

3

Polderwateren 3.1 Zilte en brakke polderwateren 3.1.1 Zilte polderwateren (Zz) 3.1.2 Brakke polderwateren (Zb) 3.1.3 Licht brakke polderwateren (Zl) 3.1.4 Verzoetende polderwateren (Zv) 3.2 Zoete polderwateren 3.2.1 Algemene polderwateren (Pa) 3.2.2 Polderwateren onder invloed van zoete kwel (Pk) 3.2.3 Zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek (Vp) 3.2.4 Zoete mesotrofe kwelsloten (Vm) 3.2.5 Minder zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek (Vi) 3.2.6 Sloten onder invloed van kwel uit de Vecht (Vs) 3.3 Gradiëntrijke polderwateren 3.3.1 Gradiëntrijke polderwateren onder invloed van kwel (Gk) 3.3.2 Gradiëntrijke polderwateren onder invloed van infiltratie (Gi)

47

4

Overige wateren 4.1 Boezemwateren 4.1.1 Licht brakke boezemwateren (Kl)

R E F E R E N T I E WA A R D E N

V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N

N O O R D - H O L L A N D

■

3

4.1.2 Diepe boezemwateren (Kd) 4.1.3 Ondiepe boezemwateren (Ko) 4.2 Zandwinplassen 4.2.1 Zoete zandwinplassen (Wz) 4.2.2 Licht brakke zandwinplassen (Wl) 4.3 Polderplassen 4.3.1 Zoete polderplassen (Lz) 4.3.2 Brakke polderplassen (Lb) 4.4 Duinwateren 4.4.1 Duinwateren met zee-invloed (Dz) 4.4.2 Geïsoleerde duinwateren (Dg) 4.4.3 Overige stagnante duinwateren (Ds) 4.5 Binnenduinrandwateren 4.5.1 Kalkarme duinrellen (Ba) 4.5.2 Binnenduinrandwateren (Br) 4.6 Stuwwalwateren 4.6.1 Regenwatergevoede stuwwalwateren (Sr) 4.6.2 Grondwatergevoede stuwwalwateren (Sg) 83

Literatuurlijst Bijlagen

4

89

1

Methodiek achter de referentiewaarden voor Aquatische Systemen in Noord-Hollandse oppervlaktewateren

109

2

Kenmerkende plantensoorten voor de Noord-Hollandse watertypen

127

3

Kenmerkende macrofaunasoorten voor de Noord-Hollandse watertypen

158

4

Kenmerkende diatomeeënsoorten voor de Noord-Hollandse watertypen

171

5

Referentiewaardentabel voor de Noord-Hollandse Watertypen

173

6

Begrippenlijst

■

P R O V I N C I E


L

even in Noord-Holland is leven met water. In ons waterplan hebben we beschreven hoe we er samen met onze partners voor gaan zorgen dat we in de toekomst kunnen beschikken over kwalitatief goed water om te wonen, te werken en te recreëren. Uitgangspunt voor ons waterkwaliteitsbeleid is de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW).

Met de invoering van KRW verandert ons streven naar goed, gezond water niet wezenlijk. Wel is het zo dat het streven zich vertaalt in het maken van concrete, afrekenbare afspraken die aan een bepaalde termijn gebonden zijn. We hebben tot op zekere hoogte de vrijheid zelf onze doelen te bepalen en geven vervolgens de wijze aan waarop en wanneer we deze doelen willen gaan halen. Om goed invulling te kunnen geven aan deze ‘vrijheid’ is kennis van watersystemen, vooral ecologische, in Noord-Holland onmisbaar. Gelukkig beschikken we in Noord-Holland over een schat aan informatie over de verschillende wateren en de daarin voorkomende planten en dieren. Begin jaren negentig is een start gemaakt met het verzamelen van allerlei gegevens die al gedeeltelijk zijn gepresenteerd in het achtergronddocument (Stilstaan bij waterkwaliteit) bij het tweede Waterhuishoudingsplan. Afgelopen jaren hebben we de gegevens gecompleteerd. Voor alle in Noord-Holland voorkomende watersystemen zijn referentiewaarden ontwikkeld die onder meer gebruikt kunnen worden bij het afleiden van KRW-doelen. In dit rapport ‘Referentiewaarden voor Aquatische Systemen’ dat het oude SEND-rapport vervangt hebben we de oude en nieuwe gegevens bij elkaar gezet en toegankelijk gemaakt. Gemeenten, waterbeheerders, terreinbeheerders, natuurbeheerders kortom, iedereen die samen met ons werkt aan mooi en gezond water, kan er zijn voordeel mee doen door gebruik te maken van dit instrument. Patrick Poelmann Gedeputeerde Water Provincie Noord-Holland


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

5

6

■

P R O V I N C I E


■

1

■ ■

Inleiding

■ ■

1.1

Algemeen

Verder zijn naast de polderwateren ook de overige wateren (uitgewerkt en geëvalueerd) opgenomen in

De provincie Noord-Holland wil de grote natuurlijke

dit rapport waarmee alle watertypen in Noord-

variatie aan planten en dieren in en rond het opper-

Holland zijn beschreven.

vlaktewater waar mogelijk behouden. Hiertoe werden in het eerste Waterhuishoudingslan voor het eerst de

In het Derde Waterhuishoudingsplan ‘Bewust omgaan

Ecologische NormDoelstellingen geïntroduceerd. In

met Water’ wordt het Europese (KRW) en nationale

het tweede Waterhuishoudingsplan ‘Stilstaan bij

beleid (vierde Nota water) vertaald naar regionaal

Stromen’ werd het ‘Stelsel van Ecologische Norm-

beleid. Zo moeten alle wateren per 2015 in de zoge-

doelstellingen (SEND) opgenomen als normenkader

noemde ‘goede toestand’ verkeren. Om precies te

voor het provinciaal beleid. In het bijbehorende

zijn: in een ‘goede chemische toestand’ én een ‘goede

achtergrondrapport ‘Stilstaan bij Waterkwaliteit’ werd

ecologische toestand’.

uitgebreid ingegaan op de streefbeelden voor water-

Volgens dit plan is het doel van de provincie:

natuur in Noord-Holland.

■

het vaststellen van de (ecologische) water-

Naast de bescherming van de specifieke Noord-

kwaliteitsdoelen voor alle wateren door Provin-

Hollandse biodiversiteit vormde de slechte toepas-

ciale Staten in 2009.

baarheid van de landelijke systemen een reden om

■

bij het bepalen van de (ecologische) water-

naast bestaande landelijke systematieken een eigen

kwaliteitsdoelen voor wateren buiten de waterli-

invulling te geven aan de waterkwaliteitsnormering.

chamen vormt het natuurdoeltype of de infor-

Gebleken is dat het SEND de afgelopen jaren vooral

matie uit het SEND uitgangspunt.

gebruikt is voor het bepalen van streefbeelden in

■

de relatie tussen aquatische natuurwaarden en waterkwaliteit wordt uitgewerkt met als doel te

gebiedsgerichte projecten.

komen tot haalbare (ecologische) waterkwaliMet het ingaan van de Europese Kaderrichtlijn Water

teitsdoelen voor wateren die wij, in samenspraak

(KRW) in 2000 zijn wij verplicht voor eind 2009 de

met alle belanghebbenden, aanmerken als ecolo-

afrekenbare doelen voor waterkwaliteit vast te stellen

gisch waardevol.

Dit proces is inmiddels gestart. Omdat de provincie

De uitbreiding van het SEND met overige wateren

niet vooruit wil lopen op dit proces is in het derde

(boezemwateren, duinwateren, stuwwalwateren,

Waterhuishoudingsplan geen normenstelsel (SEND)

zandwinplassen en polderplassen) betreft vooral

opgenomen.

wateren die tot de KRW waterlichamen behoren.

Het rapport Referentiewaarden voor Aquatische

Deze nieuwe informatie wordt dan ook nu al

Systemen, dat het SEND-rapport vervangt, bevat dan

gebruikt bij het vaststellen van de maatlatten voor de

ook geen normen maar presenteert een instrument

meeste voorkomende watertypen in Rijn-West. Ook

waarin referentiewaarden ten behoeve van de

voor het bepalen van de ecologisch waardevolle

bescherming en behoud van aquatische natuur-

wateren (‘Waterparels’) wordt gebruik gemaakt van

waarden worden gegeven.

dit nieuwe stelsel.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

7

1.2 Beleid rond Referentiewaarden voor Aquatische Systemen

Dit rapport is samengesteld, met oude en nieuwe gegevens, om alle informatie over de relatie tussen waterkwaliteit en het voorkomen van aquatische organismen op overzichtelijk wijze beschikbaar te stellen voor alle belangstellenden. Het rapport ver-

1.2.1 Referentiewaarden voor Noord-

vangt daarmee het SEND-rapport ‘Stilstaan bij

Holland Met het rapport Referentiewaarden voor Aquatische

Waterkwaliteit’.

Systemen is een gebiedsdekkend overzicht van alle Het nieuwe instrument Referentiewaarden voor

watertypen met bijbehorende randvoorwaarden voor

Aquatische Systemen is evenals het SEND speciaal

een goede waterkwaliteit gerealiseerd, toegesneden

voor toepassing in Noord-Holland ontwikkeld.

op de situatie in Noord-Holland. Deze randvoor-

Toepassing buiten de provincie dient met de nodige

waarden betreffen de zogenaamde gebiedseigen stof-

voorzichtigheid te geschieden, aangezien het goed

fen, te weten macro-ionen en trofie-parameters. De

denkbaar is dat het betreffende watersysteem elders

nadruk lag bij het vroegere SEND op de kleinere

sterk afwijkt van de Noord-Hollandse situatie.

wateren als sloten, duinrellen en kleinere plasjes en petgaten. Voor de Referentiewaarden voor Aquatische Systemen is dit ook voor de overige wateren gedaan. Hieronder vallen de grotere wateren (polderplassen, zandwinplassen), meren (duinmeren), stuwwalwateren en boezemwateren. Voor de parameters zuurstof, E-coli, doorzicht en temperatuur zijn de landelijke minimumkwaliteitseisen aangehouden.

1.2.2 Drie kwaliteitsniveaus De drie niveaus van het SEND-stelsel, te weten hoog, midden, laag, zijn gehandhaafd in het rapport referentiewaarden voor Aquatische Systemen. Het niveau is afhankelijk van de plaats in het landschap. ■

Het hoogste niveau is bedoeld voor oppervlaktewateren in natuurgebieden of gebieden die daar direct aan grenzen. De waarden van een niveau worden referentiewaarden genoemd. Soms zijn er gebieden waar het gebruik niet agrarisch is en waar in het watersysteem (potentieel) hoge natuurwaarden aanwezig zijn. Ook hier wordt het hoogste niveau als haalbaar beschouwd. Voorbeelden hiervan zijn rietlanden, bosschages, campings en landgoederen in de binnenduinrand en de Gooizoom.

■

Een niveau lager noemen we het middelste niveau. In alle gebieden buiten natuurgebieden, maar wel binnen de Provinciale Ecologische Hoofdstructuur en in gebieden met hoge (potentiële) waterafhankelijke natuurwaarden (bijzondere waterkwaliteit; weidevogels) moet het middelste niveau haalbaar zijn.

8

■

P R O V I N C I E


■

In alle overige gebieden moet het laagste niveau

plannen. Voor Noord-Holland zullen de doelstellingen

haalbaar zijn. Dit niveau wordt beschouwd als de

uit het water (KRW) - en het natuurbeleid (VHR) zo

basiskwaliteit van het desbetreffende watertype.

goed mogelijk op elkaar afgestemd worden.

Een voordeel van dit onderscheid in drie niveaus is dat er voor het gehele Noord-Hollandse oppervlaktewater heldere doelstellingen aan te geven zijn. Bovendien is op zodanige wijze rekening gehouden met het gebiedseigen karakter van het oppervlaktewater dat de referentiewaarden in de praktijk haalbaar zijn. Ook is er met het oog op maatregelen kritisch gekeken naar welke stoffen meegenomen moeten worden. Zo zijn voor het watertype algemeen polderwater alleen trofie-parameters meegenomen. Voor de gebieden met een meer specifieke waterkwaliteit zijn tevens referentiewaarden voor macro-ionen opgenomen.

1.2.3 Aquatische referentiewaarden en het natuurbeleid De Referentiewaarden voor Aquatische Systemen zijn bedoeld als hulpmiddel om de waterkwaliteitsdoelen te bepalen van het Noord-Hollandse oppervlaktewater met het oogmerk om de aquatische biodiversiteit te behouden of te ontwikkelen. Het waterbeleid is in dit geval voorwaardenscheppend voor het natuurbeleid. Het is daarom noodzakelijk dat er een goede afstemming tussen waterbeleid en het (provinciale) natuurbeleid plaatsvindt. Binnen het natuurbeleid bestaat een trend tot het con-

1.3 Referentiewaarden voor Aquatische Systemen en de KRW

cretiseren van de natuurdoelen. In verband hiermee is in 1995 het eerste landelijke Handboek Natuur-

Zowel in de KRW als in referentiewaarden voor

doeltypen verschenen (Bal et al., 1995). Dit handboek

Aquatische Systemen staan randvoorwaarden waar-

is in 2003 in geheel herziene versie opnieuw ver-

onder soorten kunnen voorkomen centraal. De stu-

schenen met minder natuurdoeltypen, maar met

dies die de basis vormen voor het vroegere SEND en

meer aandacht voor waternatuur, landschap, cultuur-

de huidige referentiewaarden blijven daarmee zeer

historie en aardkundige waarden (Bal et al. 2001).

waardevol. Immers, tussen beide benaderingen

Mede aan de hand van deze typologie heeft de pro-

bestaat een grote overeenkomst. Er zijn echter ook

vincie een natuurdoeltypenkaart gemaakt, waarmee

verschillen: binnen de referentiewaarden worden

het natuurbeheer wordt aangestuurd. Met de gewij-

drie kwaliteitsniveaus onderscheiden; in de KRW zijn

zigde wet natuurbeschermingswet (2006) verkrijgen

er vijf niveaus voor natuurlijke wateren en vier

natuurgebieden een wettelijke bescherming. Deze

niveaus voor kunstmatige of sterk beinvloede wateren.

bescherming van zogeheten Vogel- en Habitatricht-

Een ander belangrijk verschil is dat in de studies naar

lijngebieden (VHR) vindt plaats door het formuleren

de referentiewaarden en SEND een aantal relevante

van instandhoudingsdoelen en opstellen van beheer-

onderdelen ontbreekt ten opzichte van de KRW.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

9

Bijvoorbeeld structuurparameters of de rol in het voedselweb zijn zaken die niet voorkomen in SEND of referentiewaarden. Ook ontbreken enkele kwaliteitselementen zoals fytoplankton en vissen. De referentiewaarden geven echter wel goede aanknopingspunten voor de discussies rond ambitieniveau en haalbaarheid. Immers, de referentiewaarden zijn gebaseerd op het werkelijk voorkomen van soorten en stoffen binnen het gebied. Wat betreft het kwaliteitsniveau is de vertaling van KRW naar referentiewaarden niet één op één. Wel zou de hoogste kwaliteit (maximaal haalbare kwaliteit) voor de natuurgebieden overeen moeten komen met de hoogste kwaliteitsklasse in de KRW: de zeer goede ecologische toestand voor natuurlijke wateren en maximaal ecologisch potentieel voor de sterk veranderde en kunstmatige wateren. Een analyse van de belangrijkste sturende factoren en de haalbaarheid van de referentiewaarden zal duidelijkheid moeten geven of dit ook daadwerkelijk het geval is. Onderstaande figuur geeft een voorbeeld van vertaling van klassen.

SEND

KRW-natuurlijke wateren

KRW-kunstmatig/sterk veranderd

Hoog niveau

Referentie condities of Zeer Goede Ecologische Toestand

Maximaal ecologisch potentieel (MEP)

Goede Ecologische Toestand (GET)

Midden niveau

Goed ecologisch potentieel (GEP) Matig

Matig Ontoereikend Ontoereikend

Laag niveau

10

■

P R O V I N C I E

Slecht Slecht


■

2

■ ■ ■ ■

Beschrijving van watertypen in vogelvlucht

2.1 Waterstromen

2.2 Watertypen in verscheidenheid

Noord-Holland is een drijfnatte provincie, getuige de grote hoeveelheid sloten, meren en plassen. Maar het

De kwaliteit van het oppervlaktewater in Noord-

is niet één pot nat. Het oppervlaktewater van Noord-

Holland is enorm divers. Door invloed van natuur-

Holland kent grote verschillen in samenstelling. Deze

lijke processen in heden en verleden, maar ook door

verschillen worden voor een belangrijk deel veroor-

menselijk ingrijpen zijn er veel verschillen in de

zaakt door grondwaterstromen. Door heel Noord-

samenstelling van het water in sloten, meren en

Holland dringt het water zich door verschillende

plassen.

bodems, waarbij het allerlei stoffen opneemt.

De belangrijkste oorzaak waarom in Noord-Holland

Wanneer dit grondwater weer in de sloten en plassen

zo veel verschillende watertypen voorkomen is de

naar boven komt, heeft het door de bodempassage

grote variatie in zoutgehaltes (Amesz en Barendregt,

een geheel eigen samenstelling, een eigen watertype

1996; Barendregt, 1989; Barendregt, 1993 en Provincie

gekregen.

Noord-Holland, 1995). Dit is des te opmerkelijker

Veel planten- en diersoorten hebben zich in de loop

omdat de invloed van met name de Zuiderzee in

der tijd aangepast aan deze soms curieuze eigen-

deze eeuw sterk is afgenomen. Toch verschillen de

schappen van het water. Zo kan in brakke wateren de

overgebleven brakke en zilte wateren zowel in water-

brakwatersteurgarnaal tegen sterk wisselende zout-

kwaliteit als levensgemeenschap zo sterk van de rest

gehaltes, weet de beekloper zich goed te verplaatsen

van Noord-Holland dat ze onmiddellijk herkend

over het stromende wateroppervlak in duinrellen en

worden. Door de grote hoeveelheden opgeloste

vult het groot blaasjeskruid op voedselarme stand-

zouten (chloride, natrium, magnesium, kalium, maar

plaatsen zijn dieet aan met kleine waterdieren.

ook sulfaat, calcium en hydro-carbonaat) en de sterke

In dit hoofdstuk beschrijven we de verschillende

wisselingen in concentraties van deze zouten hebben

kwaliteiten van het oppervlaktewater in Noord-

de meeste planten en dieren speciale aanpassingen

Holland. In de eerste paragraaf 2.2 schetsen we in

nodig om hier te kunnen overleven.

grote lijnen de verscheidenheid aan watertypen en

Zilt water is in Noord-Holland op verschillende

lichten we de ligging van de watertypen in het land-

plaatsen langs de kust te vinden, met name waar het

schap toe.

polderland door slechts een dijk van de zee wordt

In paragraaf 2.3 geven we een overzicht van drie refe-

gescheiden. Meer landinwaarts komen vooral in diep

rentiewaarden voor de waterkwaliteit van de Noord-

gelegen droogmakerijen de brakke en licht brakke

Hollandse watertypen en vergelijken we deze met de

oppervlaktewateren voor. Hier komt het diepere

landelijke richtlijnen. Algemene richtlijnen voor

grondwater van Noord-Holland naar de oppervlakte.

behoud en herstel van watertypen worden gegeven

Daarop drijven een aantal zoetere watervoorraden

in paragraaf 2.4. Vervolgens wordt in paragraaf 2.5

met name bij het Gooi, de duinen en de hogere

aangegeven op welke wijze vanaf hoofdstuk 3 de

gronden van Texel en Wieringen. Binnen deze zoetere

verschillende watertypen zullen worden behandeld.

wateren blijkt de ‘rijping’ van het water met calcium en hydro-carbonaat een belangrijke factor voor veel


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

11

organismen te zijn (Amesz en Barendregt, 1996;

nutriëntenrijk dan het rivierwater in veel polders. In

Barendregt, 1989; Barendregt, 1993 en Provincie

brakke of zilte gebieden kunnen van nature ook sterk

Noord-Holland, 1995). De plantenwereld van de wat

voedselrijke omstandigheden voorkomen.

zuurdere, zoete wateren met minder kalk verschilt aanzienlijk met die van kalkrijke wateren. Oorzaken hiervoor moeten gezocht worden in de zuurgraad en

2.3 Watertypen: een overzicht

het effect van de aanwezigheid van opgeloste kalk op de fosfaathuishouding van wateren. De verschillen in

De verschillende watertypen leiden tot een grote

kalkrijkdom van het oppervlaktewater worden ver-

hoeveelheid referentiewaarden voor de kwaliteit van

oorzaakt door de verschillen in het kalkgehalte van

het oppervlaktewater. In deze paragraaf wordt voor

de ondergrond waardoor het water heeft gestroomd

3 parameters een overzicht over verschillende water-

en de periode die het water onderweg is geweest. Het

typen gegeven. Figuur 2.1 geeft de referentiewaarden

zoete regenwater, waar vooral natrium en chloride

voor chloride. Chloride hangt sterk samen met mag-

zijn opgelost verandert tijdens deze passage in zoet

nesium, kalium en natrium en in iets mindere mate

water waar calcium en hydrocarbonaat overheersen.

met sulfaat, hydrocarbonaat en calcium. Het geeft een goede indruk van het zoutgehalte van het water.

Tot slot is ook de voedselrijkdom voor veel organis-

In het diagram zijn de brakke en zilte watertypen

men van groot belang (Amesz en Barendregt, 1996;

goed te herkennen met brede bandbreedtes en hoge

Barendregt, 1989; Barendregt, 1993 en Provincie

zoutgehaltes. Het zoetste water wordt aangetroffen

Noord-Holland, 1995). Het meest voedselarme kwel-

in de Gooi en Vechtstreek (Vp, Vm, Vs, Sr, Sg) en in

water in Noord-Holland wordt aangetroffen in de

de binnenduinrand (Ba, Br). Een middenpositie

Vechtstreek, maar ook elders waar zoet water in

nemen de gradiëntrijke watertypen Gk en Gi in, met

sloten en plassen uittreedt is het water vaak minder

zowel een brakke als een zoete component. In het

Vereenigde Harger- en Pettemerpolder In het gebied rond de Hondsbossche Zeewering komen er

Schoorlsche duinen

Camperduin Noordzee

van alle kanten verschillende soorten water toegestroomd. De Schoorlsche duinen en de Noordzee zorgen ervoor dat vlak bij elkaar extreme en bijzondere omstandigheden voorkomen. Binnen enkele honderden meters zijn er over-

Hondsbossche Zeewering

gangen van zoete duinrellen tot de zoute Putten en van kalkrijk naar kalkarm oppervlaktewater. Omdat een groot deel van Noord-Holland onder zeeniveau ligt, dringt het zeewater voortdurend onder dijken en duinen door het binnenland in. Dit brakke water zit soms meters diep in de ondergrond, maar komt in bepaalde laaggelegen polders aan de oppervlakte. Is de zee vlakbij, dan is het opwellende water flink zout. Dit is het geval achter de Hondsbossche Zeewering, waar het watertype zilt polderwater aanwezig is. Verder landinwaarts neemt de invloed van de zee af en hiermee het zoutgehalte van het water. Midden in deze zoute plas ligt het zoet-waterreservoir van de duinen. In de kalkarme zandbodem drijft een zoetwaterbel op het zoute water in de ondergrond. Deze bel stroomt af richting binnenduinrand en kwelt op in rellen en sloten. Hier bevindt zich het watertype kalkarme duinrellen. Verder landinwaarts heeft het opwellende water een steeds langere weg door de ondergrond afgelegd, waardoor het kalkrijker is geworden (kalkrijke binnenduinrandwateren). De opbouw van het landschap veroorzaakt allerlei grondwaterstromen, die zorgen voor een bonte schakering aan waterkwaliteiten.

12

■

P R O V I N C I E


Figuur 2.1

■

Grafische weergave van de referentiewaarden voor chloride (in mgCl/l) voor

verschillende watertypen in Noord-Holland en de MTR voor chloride. chloride (mg/l)

100000

10000

1000 MTR chloride 200 mgCl/l

100

10

1

Zz Zb Zl Zv Pa Pk Vp Vm Vi Vs Gk Gk Gi Gi Kl Kd Ko Wz Wl Lz Lb Dz Dg Ds Ba Br Sr Sg zoet

brak

zoet

brak

watertype

diagram is ook de minimumkwaliteit (MTR-waarde: 200 mgCl/l) uit de vierde nota Waterhuishouding

Gradiënten en watertypen, de moeilijkheden van indelen:

(Ministerie van Rijkswaterstaat, 1998) weergegeven.

Elke indeling in duidelijk omschreven watertypen heeft tot gevolg dat

Duidelijk is dat deze algemene richtlijn maar weinig

geleidelijke overgangen, de zogenaamde gradiënten, geweld wordt

recht doet aan de verscheidenheid van de Noord-

aangedaan. Tussen de verschillende watertypen zijn op veel plaatsen

Hollandse watersystemen.

geleidelijke overgangen te vinden. Veel van deze overgangen kennen waardevolle levensgemeenschappen. De gradiënten lenen zich echter

In figuur 2.2 is voor fosfaat (P043-) een overzicht

slecht voor normering. Een voorbeeld kan dat verduidelijken. Het

gegeven van de referentiewaarden voor de verschil-

opnemen van de volledige gradiënt van zoete kwel rond de Hooge

lende watertypen. Ook voor fosfaat geldt dat de ver-

Berg op Texel naar de zilte kwel achter de Waddenzeedijk zou zeer

schillen tussen de watertypen groot zijn. De brakke

brede ranges opleveren voor zowel zoutgehaltes als nutriënten. Deze

watertypen met hun plaatselijk zeer hoge gehaltes en

brede ranges geven geen enkele garantie op een enigszins ontwikkelde

de zoete mesotrofe wateren met lage gehaltes in de

levensgemeenschap in bijvoorbeeld de zoete kwelzones. Daarom is in

Vechtstreek. De rijksnorm voor totaal-fosfaat van 0,15

de meeste gevallen besloten om de gradiënt ‘op te knippen’ in

mg P/l voor eutrofiëringsgevoelige stagnante wate-

aanliggende watertypen. Bij de beschrijving van de watertypen zijn

ren is niet direct vergelijkbaar met de hier gegeven

zover bekend de overgangen naar andere watertypen aangegeven.

PO4-P concentraties. Duidelijk is wel dat met name

In de praktijk van het bemonsteren moet echter wel rekening gehouden

in de brakke gebieden deze normering veelvuldig

worden met deze overgangen. De monsterpunten dienen goed

door ‘natuurlijke’ oorzaken overschreden wordt.

gespreid over de gradiënt te liggen, waarbij in ieder geval de extremen

Voor de grotere polderwateren in de Vechtstreek is de

van de gradiënt (de eigenlijke watertypen) goed zijn vertegen-

rijksnorm echter te soepel om de gewenste natuur-

woordigd. Een zelfde situatie treedt op bij landinwaarts gelegen

doelen te bereiken. In het watertype algemene pol-

droogmakerijen met brakke kwel. Deze liggen vrijwel altijd in een

derwateren is de referentiewaarde van 0,35 mg PO4-

zoetere omgeving waardoor er langs de randen sprake is van lokale

P/l veel ruimer dan de rijksnorm. Met het oog op de

zoete kwel. Hierdoor treedt er altijd een gradiënt op van zoet water

natuurlijke belasting, de aanwezigheid van een goed

langs de randen naar brak water in het centrum van de droogmakerij.

ontwikkelde watervegetatie in met name de sloten,

Bij het opstellen van de watertypenkaart is niet verder met dit lokale

is deze een reëel alternatief voor de rijksnorm, die in

verschijnsel rekening gehouden.

veel gevallen niet realistisch is voor Noord-Hollandse


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

13

Figuur 2.2

■

Grafische weergave van de referentiewaarden voor fosfaat (PO4-P in mg P/l) voor

verschillende watertypen in Noord-Holland. Orthofosfaat (mg P/l (mg P/l Orthofosfaat 1 0,9 1 0,8 0,9 0,7 0,8 0,6 0,7 0,5 0,6 0,4 0,5 0,3 0,4 0,2 0,3

MTR totaal-P 0,15 mgP/l mg/l

0,1 0,2 0,1 0 0

MTR totaal-P 0,15 mgP/l mg/l Zz Zb Zl Zv Pa Pk Vp Vm Vi Vs Gk Gk Gi Gi Kl Kd Ko Wz Wl Lz Lb Dz Dg Ds Ba Br Sr Sg zoet brak zoet brak Zz Zb Zl Zv Pa Pk Vp Vm Vi Vs Gk Gk Gi Gi Kl Kd Ko Wz Wl Lz Lb Dz Dg Ds Ba Br Sr Sg Watertype zoet brak zoet brak Watertype

Figuur 2.3

■

Grafische weergave van de referentiewaarden voor nitraat (NO3-N in mg N/l) voor

nitraat (mgwatertypen N/l) verschillende in Noord-Holland. 0,80 nitraat (mg N/l) 0,70 0,80 0,60 0,70 0,50 0,60 0,40 0,50 0,30 0,40 0,20 0,30 0,10 0,20 0,00 0,10 0,00

Zz Zb Zl Zv Pa Pk Vp Vm Vi Vs Gk Gk Gi Gi Kl Kd Ko Wz Wl Lz Lb Dz Dg Ds Ba Br Sr Sg zoet brak zoet brak Zz Zb Zl Zv Pa Pk Vp Vm Vi Vs Gk Gk Giwatertype Gi Kl Kd Ko Wz Wl Lz Lb Dz Dg Ds Ba Br Sr Sg zoet brak zoet brak watertype

14

■

wateren. Overigens moet wel worden opgemerkt dat

2,2 mg N/l) streng te noemen. De gezamenlijke

het overgrote deel van de sloten in Noord-Holland

indruk die uit de figuren 2.1 tot en met 2.3 naar voren

niet aan de norm van 0,35 mg PO4-P/l voldoet.

komt is dat de gebiedsgerichte referentiewaarden een

Tot slot wordt in figuur 2.3 het overzicht gegeven

sterk afwijkend beeld oplevert ten opzichte van de lan-

voor nitraat. Ook hier valt het grote verschil tussen

delijke richtlijnen. Deze afwijking is echter noodzake-

de brakke en zoete watertypen op. Voor de zoete

lijk om de verschillende watersystemen met hun bij-

typen zijn de referentiewaarden ten opzichte van de

behorende levensgemeenschap tot hun recht te laten

(niet geheel vergelijkbare) rijksnorm (totaal stikstof

komen in Noord-Holland.

P R O V I N C I E


2.4 Herstel van watertypen

voordat er water wordt ingelaten. Gedacht kan worden aan fluctuatietrajecten van zo’n 10-30 cm, afhankelijk

Momenteel voldoen veel wateren niet aan de referentie-

van de functie van het gebied. Op deze wijze hoeft er

waarden. Er zijn veel maatregelen noodzakelijk om

veel minder water ingelaten te worden. Wanneer ook

het herstel van waterkwaliteit en levensgemeenschap

de route, die het inlaatwater door de polder moet

te realiseren. Een aantal van deze maatregelen is zeer

afleggen, wordt verlengd kan een aanzienlijke winst

specifiek voor het betreffende watertype. Deze zullen

behaald worden. Belangrijk daarbij is dat het inlaat-

worden behandeld in hoofdstuk 3 en 4. Daarentegen

water zich niet onmiddellijk door de hele polder kan

zijn er ook ingrepen die meer algemeen toepasbaar

verspreiden, maar met name de (minder kwetsbare)

zijn, zoals het bestrijden van een te grote voedselrijk-

gebieden nabij het inlaatpunt beïnvloedt. Een flink

dom, het beperken van de hoeveelheid inlaatwater en

deel van de polder kan dan op peil gehouden wor-

de aanleg van natuurvriendelijke oevers.

den met gebiedseigen water. De slootkanten vormen

Veel sloten in Noord-Holland kennen momenteel een

in veel gevallen een toevluchtsoord voor soorten die

te grote voedselrijkdom, hetgeen leidt tot een gesloten

zich niet meer in de graslanden kunnen handhaven.

kroosdek. Door een gebrek aan licht sterft de onder-

Deze oevers bieden de vochtige, niet al te voedselrijke

watervegetatie af. Uiteindelijk ontstaat gebrek aan

omstandigheden, die veel plantensoorten nodig heb-

zuurstof, waardoor verschillende vissoorten en amfi-

ben. Het is daarom van belang dat de oevers ontzien

bieën verdwijnen. Ook andere diersoorten als libel-

worden bij het bemesten en bewerken van de grond.

lenlarven, kokerjuffers en watermijten zijn zeer

De optimale omstandigheden voor een bloemrijke

gevoelig voor de aanwezigheid van een gesloten

oever worden bereikt bij een maaibeheer, waarbij het

kroosdek. Van groot belang is dan ook directe

maaisel wordt afgevoerd en de bagger niet op de

bemesting en afstroming van meststoffen zoveel

oever maar verderop over het land wordt gedeponeerd.

mogelijk te beperken. Ook de aanvoer van voedsel-

Het maaien kan het best één keer per jaar plaatsvinden

rijk inlaatwater dient zo veel mogelijk beperkt te worden.

in de nazomer als de meeste bloemen al zijn uitge-

Bij situaties met een gesloten kroosdek kunnen ook

bloeid. Ook extensieve begrazing leidt tot goede resul-

meer effectgerichte maatregelen genomen worden, als

taten. Het schonen van de sloot kan vaak minder fre-

kroosverwijdering in voorjaar en zomer, in combina-

quent plaatsvinden dan wat nu gebruikelijk is. Vaak is

tie met baggeren (in het vroege voorjaar) en schonen

eenmaal per jaar schonen in nazomer of herfst vol-

van de sloot (in oktober) (zie ook: Hesen (red), 1998).

doende. Het vergroten van de waardevolle over-

Bij het op diepte brengen van de watergang is het aan

gangszone tussen water en land biedt meer kansen op

te bevelen een zekere variatie in waterdiepte aan te

een goed ontwikkelde en diverse levensgemeenschap.

houden. Hierdoor valt er op de ondiepere plaatsen

Van belang is een zo groot mogelijke contactzone van

voldoende licht op de bodem om ontkieming van de

water en oever. Een hellingshoek met een helling van

waterplanten te stimuleren. Op de diepere plaatsen

1:4 of liefst nog flauwer is een manier om dit te reali-

kunnen vissen zich in geval van vorst terugtrekken.

seren. Soms wordt echter ook gekozen voor een zoge-

Veel van de watertypen die gevoed worden door

naamd terras-talud, waarbij een deel van de oude

kwel worden bedreigd door een te grote aanvoer van

oever wordt afgegraven tot net onder het waterpeil.

inlaatwater uit de boezem. Maatregelen die dan over-

De hele afgegraven oever vormt zo een moerassige

wogen kunnen worden zijn met behulp van peil-

zone van gelijke (on)diepte. Figuur 2.4 toont door-

fluctuatie verminderen van het inlaatwater en het

sneden van verschillende natuurvriendelijke oevers.

aanpassen van de route van het inlaatwater door de

Voor meer gedetailleerde informatie over natuur-

polder. In het eerste geval wordt er in tijden van een

vriendelijke oevers wordt verwezen naar de diverse

neerslagoverschot water vastgehouden door een iets

handboeken en handleidingen die in de loop der

hoger polderpeil te accepteren. In tijden van een

jaren hierover zijn verschenen. In de literatuurlijst

neerslagtekort wordt een iets lager peil geaccepteerd,

zijn hiervoor een aantal voorbeelden gegeven (CUR,


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

15

Figuur 2.4

■

Voorbeeld van twee natuurvriendelijke oevers.

Bron: Provincie Noord-Holland, 1993a.

1994; Provincie Noord-Holland, 1993a; Stichting

lingen gedaan ten aanzien van inrichting en beheer.

LONL, 1990).

Bij de beschrijvingen van de verschillende watertypen in de hoofdstukken drie en vier worden de watertypen niet allemaal afzonderlijk besproken,

2.5 Watertypen in groepen

maar zijn ‘verwante’ watertypen in groepen samengenomen. Het zoutgehalte is de belangrijkste oorzaak

Op de kaart (figuur 2.5) is de watertypologie Noord-

van de grote diversiteit in watertypen. De meeste

Holland opgenomen, die aangeeft waar welk water-

watertypen in Noord-Holland nemen een eigen posi-

type kan voorkomen. Deze kaart uit het SEND is

tie in op de zoet-zoutgradiënt. Mede aan de hand van

onveranderd gebleven. In de volgende hoofdstukken

deze gradiënt worden twee hoofdgroepen onder-

worden de verschillende watertypen toegelicht. Met

scheiden:

behulp van sfeerbeelden wordt duidelijk gemaakt

1

hoe een gebied met een dergelijk watertype eruit kan

wateren, de zoete wateren, de gradiëntrijke wateren,

zien. Deze voorbeelden zijn exemplarisch. Voor een

met sterke overgangen tussen zoet en brak water.

aantal watertypen betekent dit dat er maar één van

Overige wateren: hiertoe behoren boezemwateren, zandwinplassen, polderplassen, duinwateren,

Bij elk watertype wordt de samenstelling van het

binnenduinrandwateren en stuwwalwateren.

gegeven hoe de samenhang is met processen in het landschap. Tot slot worden per watertype aanbeve-

■

2

de mogelijke situaties in een sfeerbeeld is uitgewerkt. water en de levensgemeenschap besproken en aan-

16

Polderwateren (zoet-zoutgradiënt): de zilte en brakke

P R O V I N C I E


Watertypologie 2006 Legenda Zz Zilte polderwateren Zb Brakke polderwateren Zl Licht brakke polderwateren Zv Verzoetende polderwateren Gk Gradientrijke polderwateren onder invloed van kwel Gi Gradientrijke polderwateren onder invloed van infiltratie Vp Zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek Vi Minder zoete, groeter polderwateren in de Vechtstreek Vm Zoete mesotrofe kwelsloten Vs Sloten onder invloed van lokale kwel uit de Vecht Pk Polderwateren onder invloed van zoete kwel Pa Algemene Polderwateren D Duinwateren (Dz, Dg en Ds) Br Binnenduinrandwateren Ba Kalkarme duinrellen S Stuwwalwateren (Sr, Sg)

Sector Kennis & Beleidsevaluatie, 2006 0

2

4

8

12 Km

Schaal 1:300000


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

17

18

■

P R O V I N C I E


■

3

■ ■

Polderwateren

■ ■

3.1 Zilte en brakke polderwateren

De zilte polderwateren (de zoutste binnenwateren van de provincie Noord-Holland) vindt men in de gebieden waar het laaggelegen polderlandschap slechts door

De zee heeft lange tijd een sterke invloed gehad op

een dijk gescheiden is van de zee. Door de hoge

de Noord-Hollandse binnenwateren. Tot ver in de

kweldruk van de zee sijpelt het zeewater onder de

Middeleeuwen veroverden de Noordzee en Zuider-

dijk door en staat het oppervlaktewater onder sterke

zee regelmatig stukken land en lieten zij brak en zilt

invloed van continue zoute kwel. In laaggelegen

water achter. Door de aanleg van sluizen, dijken en

gebieden van Noord-Holland die verder van zee ver-

andere waterschapswerken werden steeds meer

wijderd liggen komt brakke kwel afkomstig uit de

gebieden aan de directe invloed van de zee onttrok-

diepere ondergrond aan het oppervlak. Het opper-

ken. De zee wist zo nu en dan een dijk te doorbreken

vlaktewater is hier minder brak. Afhankelijk van de

en (soms grote) delen land terug te veroveren, maar

mate van menging met zoet water treft men in deze

de Noord-Hollanders werden steeds bedrevener om

gebieden de brakke polderwateren dan wel de licht

het zeewater buiten te houden. Gebieden direct

brakke polderwateren aan. Daarnaast zijn door de

achter de zeedijken stonden door hun lage ligging

invloed van de zee in het verleden op enkele plaatsen

nog wel onder invloed van zilte kwel. Ook was men

nog brakke plantensoorten aanwezig ondanks het feit

in droge perioden nog steeds afhankelijk van de

dat deze gebieden geheel door zoet water worden

inlaat van water uit de Zuiderzee waardoor de

gevoed.

Noord-Hollandse boezem en een groot aantal pol-

De watertypen zilte, brakke en licht brakke polderwateren

ders hun brakke karakter behielden. Na de afsluiting

zijn toegekend aan gebieden waar brakwatergemeen-

van de Zuiderzee in 1932 nam de invloed van de zee

schappen duurzaam in stand gehouden en ontwikkeld

op de Noord-Hollandse binnenwateren pas echt

kunnen worden. Duurzaam wil in dit geval zeggen

drastisch af. Het ontstane zoete IJsselmeer zorgde

dat de aanvoer van brak water minimaal nog enkele

voor voldoende zoet inlaatwater in droge perioden.

tientallen jaren mogelijk is. In grote delen van de

Al spoedig verzoette hierdoor de Noord-Hollandse

voormalige brakke gebieden, zoals Waterland,

boezem; de verzoeting van de polders verliep echter

Zaanstreek en West-Friesland, is het brakke water

in een trager tempo.

echter voltooid verleden tijd. In grote lijnen is het streven er op gericht dat het water dermate zoet

Tegenwoordig treft men in Noord-Holland nog slechts

wordt, dat zich een soortenrijke zoetwatergemeen-

in beperkte mate brakke polderwateren aan. Op som-

schap kan ontwikkelen. Dit watertype wordt aange-

mige plaatsen sijpelt er nog brakke kwel onder de

duid met verzoetende polderwateren.

zeedijken door en in enkele laag gelegen gebieden (droogmakerijen) van Noord-Holland kwelt brak

Maar weinig dieren- en plantensoorten zijn goed aan-

water uit de diepere ondergrond op. In dit hoofdstuk

gepast aan de zoute omstandigheden in het opper-

worden de brakke watertypen van Noord-Holland

vlaktewater. De daar voorkomende levensgemeen-

beschreven. De vier onderscheiden typen zijn: de zilte,

schappen kenmerken zich door relatief weinig soorten,

de brakke, de licht brakke en de verzoetende polderwateren.

maar de soorten die daar voorkomen zijn wel zeer


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

19

kenmerkend. Door de sterke afname van de invloed

Iets verderop zijn in de sloten heel wat minder vogels aan-

van de zee op de Nederlandse binnenwateren zijn de

wezig. De wat iele ruppia's worden in dit heldere water

zilte en brakke polderwateren zeer zeldzaam gewor-

alleen belaagd door een paartje achtergebleven smienten.

den. Noord-Holland heeft daarom een belangrijke

Al grondelend werken ze heel wat van deze zeldzame

verantwoordelijkheid om deze unieke en ook in

waterplanten naar binnen. De oevers zijn nog in afwach-

Noord-Holland zeldzame levensgemeenschappen te

ting van het melkkruid en de schijnspurries die over een

beschermen en waar mogelijk te versterken.

maandje bescheiden maar onmiskenbaar zullen bloeien.’

Figuur 3.1

■

De verdeling van macrofauna-soortsgroepen

voor brakke wateren in Noord-Holland. Taartdiagram met de verdeling van macrofaunasoortsgroepen voor brakke wateren

Taartdiagram met de verdeling van macrofaunasoortsgroepen voor brakke wateren Wormen 13%

Slakken 17%

Watermijten 4%

Wormen 13%

Watermijten 4%

Slakken 17%

Insekten 32%

Kreeften 34%

Insekten 32%

Kreeften 34%

Ligging in het landschap

Figuur 3.2

■

De verdeling van macrofauna-soortsgroepen

voor zoete met wateren in van Noord-Holland. Taartdiagram de verdeling macrofauna-

dijk lager is dan zeeniveau, staan de wateren achter de dijk onder invloed van brakke kwel, die onder de

Taartdiagram met de verdeling van macrofaunaSlakken 8%

Kreeften 1%

Slakken 8%

Kreeften 1%

Watermijten 20% Wormen 8%

directe nabijheid van de Waddenzee of Noordzee. Doordat de waterstand in de polders achter de zee-

soortsgroepen voor zoete wateren

soortsgroepen voorWormen zoete wateren 8%

Het watertype zilte polderwateren komt voor in de

dijk door sijpelt. Alleen op Texel en achter de Hondsbossche Zeewering wordt dit type tegen-

Watermijten 20%

woordig nog aangetroffen. Op Texel betreft dit bijvoorbeeld Polder de Eendracht en Polder het Noorden. Achter de Hondsbossche Zeewering komt

Insekten 63%

Insekten 63%

dit type onder andere voor in de sloten en kleiputten van de Vereenigde Harger- en Pettemerpolder. Van oudsher is ook op Wieringen zilt water achter de Waddenzeedijk te vinden. Tegenwoordig is hier

3.1.1 Zilte polderwateren (Zz)

alleen bij Vatrop zilt water aanwezig, door directe inlaat van water uit de Waddenzee.

Sfeerbeeld ‘Steeds meer vogels komen over de zeedijk aanvliegen, op

20

■

Biotische en abiotische beschrijving

de vlucht voor de vloed. Ze strijken neer in het plasje vlak

De zilte polderwateren zijn de zoutste binnenwateren

achter de dijk, waar kluten op hun deftige hoge poten met

die men in Noord-Holland kan aantreffen. Het water-

maaiende snavelbewegingen allerlei kreeftjes uit het water

type komt zowel op klei- als op zandgrond voor en

zeven. Langs de slikkige rand scharrelt een bontbek-plevier

wordt voor een belangrijk deel gevoed door lokale

tussen de zeekraal door; ook op zoek naar voedsel. Dit zilte,

kwel. De wateren bestaan uit sloten, (voormalige)

troebele plasje krioelt dan ook van de garnaaltjes, zee-

kreken, vrij smalle vaarten (5-10m breed) en

duizend-poten, wadslakjes en oprollers.

(ondiepe) plassen. Behalve zeer zout is het opper-

P R O V I N C I E


vlaktewater van dit type doorgaans ook zeer voed-

tussen de macrofaunasamenstelling van brakke en

selrijk. In zilte wateren is fosfor veelal in overmaat

zoete wateren. Bij het fytoplankton zijn de kiezel-

aanwezig, terwijl stikstof relatief minder beschikbaar

wieren relatief goed vertegenwoordigd met veel

is. Het stikstofgehalte is in zilte wateren dan ook

soorten en hoge aantallen. Veel soorten kiezelwieren

vaak de beperkende factor in de plantengroei. In de

zijn kenmerkend voor deze wateren en komen niet of

referentiewaardentabel (bijlage 5) staan de referen-

nauwelijks in andere wateren voor.

tiewaarden met betrekking tot de fysisch-chemische

Beheer en inrichting

parameters weergegeven. In zilte polderwateren kan ondanks het hoge zoutge-

Om te voorkomen dat kenmerkende soorten ver-

halte een goed ontwikkelde levensgemeenschap

dwijnen, is het van belang dat het zoutgehalte van dit

voorkomen. Deze gemeenschap is zeer karakteristiek

watertype hoog blijft. Bij de inrichting van wateren

en inmiddels ook zeldzaam geworden (tabel 3.1). De

van dit type is het dus belangrijk dat de zilte kwel

planten en dieren zijn specifiek aangepast aan de

goed tot haar recht komt. Dit zoute water moet

zoute omstandigheden. Maar weinig planten en dieren

zoveel mogelijk worden geconserveerd voor drogere

gedijen in dit extreme milieu. Algemene soorten van

perioden, omdat de inlaat van zoeter water absoluut

zoete sloten zoals zwanebloem, grof hoornblad en de

ongewenst is. Op plaatsen waar de toevoer van zilte

zwanemossel komen in deze wateren niet voor.

kwel, bijvoorbeeld door dijkversterking of door

De vegetatie bestaat voornamelijk uit oeverplanten.

lagere slootpeilen in de omgeving, aanzienlijk ver-

Dit zijn vaak planten die ook kenmerkend zijn voor

minderd is, zijn verschillende maatregelen nodig om

kwelders, wat terug te vinden is in de namen:

het zoutgehalte van het oppervlaktewater te verhogen.

gewoon kweldergras, schorrezoutgras en zeekraal.

Afhankelijk van de situatie en de terrestrische

Dat de vegetatie vooral op de oever te vinden is,

natuurdoelen kan gekozen worden voor de toevoer

heeft te maken met het veelal troebele karakter van

van zeewater (via hevel of buis door de zeedijk), het

zilt water. Dit wordt veroorzaakt doordat de zilte

versterken van de kwelstroom door het plaatsen

kwel vaak wordt verrijkt met voedingsstoffen als zij

van zogenaamde kwelbuizen (een serie buizen

onderweg veen- en kleilagen passeert. Veel zilte

waardoor het zoute grondwater op kan wellen), of

wateren worden bovendien druk bevolkt door

door het verhogen van het slootpeil in de omgeving

vogels, die via uitwerpselen voor een grote toevoer

(Wessels, 1998).

van voedingsstoffen zorgen. Enkele gebieden kennen

Omdat de meeste kenmerkende plantensoorten

wat minder voedselrijke omstandigheden. Natuur-

oeverplanten zijn, is de aanwezigheid van natuur-

reservaat De Bol op Texel is een voorbeeld van een

vriendelijke oevers belangrijk voor een goede ont-

plaats waar het brakke kwelwater van nature minder

wikkeling van de levensgemeenschap. Natuur-

voedselrijk is. Het grondwater komt op zijn weg door

vriendelijke oevers in brakke gebieden dienen er

de diepe ondergrond namelijk geen klei of veen maar

anders uit te zien dan langs zoete wateren. In een

enkel (zee)zand tegen. Dit zilte polderwater is een

‘normale’ natuurvriendelijke oever met een flauw

stuk helderder, zodat zich een waardevolle water-

talud kan zich, met name in de zoute kleigronden,

vegetatie kan ontwikkelen. Kenmerkende onder-

een zoetwaterbel ontwikkelen, waardoor een brakke

waterplanten zijn snavelruppia, spiraalruppia en

oevervegetatie vaak afwezig blijft. Het aanleggen van

groot zeegras.

een plas-draszone, een ondiepte aan de kant van de

Bij de macrofauna van zilte polderwateren nemen de

waterloop (zie figuur 3.3) en fluctuatie van het peil

kreeftachtigen een belangrijke plaats in, zoals de

zijn hiervoor kansrijke oplossingen. Veel variatie in

steurgarnaal, de brakwatervlokreeft en de oproller.

diepte van de wateren komt ook de ontwikkeling van

Platwormen, watermijten, kokerjuffers, haften en

de macrofauna zeer ten goede.

libellen komen niet of nauwelijks in deze zilte wateren

Flauwe oevers en ondiepe plassen kunnen echter in

voor. De figuren 3.1 en 3.2 geven de verschillen weer

nabijheid van de zee vaak grote hoeveelheden (over-


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

21

tijende) vogels aantrekken. Door de toevoer van

Een nadere blik toont meerdere soorten, met veelzeggende

meststoffen via uitwerpselen en ook door de opwer-

namen als zilte rus, kweldergras en zilte schijnspurrie.

veling van slib, kan de helderheid van het water ver-

Onder water leven allerlei garnalen, vlokreeften en zee-

minderen. Kleinere wateren of sloten met steilere

duizendpoten.

oevers en grotere waterdiepte zijn minder interessant

Deze planten en dieren verwacht je veel meer buitendijks,

zijn voor vogels. Wanneer brakke gebieden ook dit

op een kwelder. Niet kilometers landinwaarts, tussen kolen

soort wateren kennen, kunnen zich hier levens-

en graan. Brakke natuur is hier onverwacht, maar over-

gemeenschappen ontwikkelen die afhankelijk zijn

duidelijk aanwezig.’

van helder water, zoals ruppia-vegetaties. Zilte wateren zijn tegenwoordig veelal beperkt tot hydrologisch geïsoleerde natuurgebieden. Het oppervlaktewater kent hierdoor geen doorstroming, waardoor zich grote hoeveelheden voedingsstoffen in het water kunnen ophopen. Deze hoge nutriëntengehalten zorgen voor overmatige algengroei en vertroebeling van het water, wat nadelig is voor de watervegetaties. Directe inlaat van zilt (zee)water kan in dit soort gebieden zorgen voor lagere gehaltes aan voedingsstoffen en een betere doorstroming. Verwacht wordt dat hiermee de helderheid zal toenemen. Voor een uitgebreid overzicht van mogelijke maat-


regelen om de kwaliteit van de brakke wateren te

De brakke polderwateren worden aangetroffen in pol-

optimaliseren wordt verwezen naar het rapport ‘Brak

ders die onder invloed staan van brakke kwel uit de

bekeken’ (Wessels, 1998).

dieper gelegen ondergrond. Deze kwel is afkomstig uit zee of uit het brakke Noordzeekanaal. De polders

Figuur 3.3

■

Voorbeeld van een natuurvriendelijke oever

die brakke kwel uit zee ontvangen, liggen vaak ver-

met plas-draszone.

der van zee dan de polders met het type zilte polder-

Bron: Milieuvriendelijke oevers in Noord-Holland. een aanpak…, Provincie Noord-Holland, 1993a.

wateren. De kwelstroom die de brakke polderwateren voedt heeft een lager zoutgehalte dan bij zilte polderwateren. In sommige gevallen treedt menging op met zoeter water, bijvoorbeeld afstromend duinwater (Polder Waal en Burg op Texel). De Wieringermeer staat deels onder invloed van brak kwelwater uit de Waddenzee en ontvangt deels ook brak kwelwater dat via de ondergrond nog onderweg is uit de voormalige Zuiderzee. Brakke polderwateren komen ook

3.1.2 Brakke polderwateren (Zb)

voor langs het Noordzeekanaal, van waaruit brak water infiltreert en in de naastgelegen IJpolders als

Sfeerbeeld

brak kwelwater aan de oppervlakte komt. In het

‘Het akkerland strekt zich oneindig uit tot aan de horizon.

recreatiegebied Spaarnwoude wordt het brakke

Het land is zo vlak als Holland kan zijn. En toch stroomt

water direct ingelaten uit de zijkanalen van het

er ergens water: in diepe sloten komt het roestbruin

Noordzeekanaal.

omhoog. En even verderop stort het over in de brede tochten. Op het eerste gezicht lijkt alleen echt lepelblad zich met haar witte bloemen te handhaven tussen het riet.

22

■

P R O V I N C I E


Tabel 3.1

■

Kenmerkende plantensoorten van de watertypen zilte, brakke en licht brakke

polderwateren (Zz, Zb en Zl) en de toedeling van soorten aan ambitieniveaus (h=hoog; m=midden; l=laag). * = alleen in veengebieden Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Atriplex portulacoides

gewone zoutmelde

h

Cochlearia officinalis subsp. anglica

engels lepelblad

m

Limonium vulgare

lamsoor

m

Ruppia cirrhosa

spiraalruppia

h

Salicornia europaea s.l.

zeekraal

h

Salicornia europaea s.s.

kortarige zeekraal

h

Salicornia procumbens

langarige zeekraal

h

Spergularia maritima

gerande schijnspurrie

h

Suaeda maritima

schorrekruid

h

Zostera marina

groot zeegras

h

Puccinellia maritima

gewoon kweldergras

m

Triglochin maritime

schorrezoutgras

m

Lotus corniculatus subsp. tenuifolius

smalle rolklaver

l

Plantago maritime

zeeweegbree

m

h

Ruppia maritime

snavelruppia

h

h

h

Chara connivens*

gebogen kransblad

m

h

Chara baltica*

kustkransblad

m

h

Chara canescens*

brakwaterkransblad

m

h

Tolypella glomerata*

klein boomglanswier

l

m

Zannichellia palustris subsp. pedicellata

gesteelde zannichellia

l

l

l

Glaux maritima

melkkruid

m

h

h

Puccinellia distans

stomp kweldergras

l

h

h

Spergularia salina

zilte schijnspurrie

l

h

h

Aster tripolium

zulte

l

h

Juncus gerardi

zilte rus

m

m

Cochlearia officinalis subsp. officinalis

echt lepelblad

m

m

Ranunculus baudotii

zilte waterranonkel

m

h

Rumex maritimus**

goudzuring

Scirpus maritimus*

heen

Senecio congestus**

moerasandijvie

l

Zannichellia palustris s.l.**

zannichellia

l

Najas marina**

groot nimfkruid

Ceratophyllum submersum*

fijn hoornblad

l

Hippuris vulgaris**

lidsteng

l

Scirpus lacustris subsp. tabernaemontani**

ruwe bies

*

Zz

m

Zb

Zl

l l

l

m

l

l

voor Zl in kleigebieden. **voor Zl in veengebieden

N.B. deze tabel is gebaseerd op Cl- tolerantie. Voor trofie zijn de soorten van deze typen minder gevoelig.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

23



De invloed van de zee is in deze gebieden minder

Bij brakke polderwateren zijn beheer en inrichting ver-

direct en het water is hierdoor minder zout dan bij

gelijkbaar met die van zilte polderwateren (Zz). Ook

het type zilte polderwateren. In de referentiewaarden-

hier is van belang het zoutgehalte zoveel mogelijk in

tabel (bijlage 5) zijn de abiotische kenmerken weer-

stand te houden. De brakke kwel dient zo goed

gegeven. De zoutreferentiewaarden voor het hoogste

mogelijk tot haar recht te komen, terwijl de inlaat van

ambitieniveau zijn lager dan die voor het laagste

(zoeter) gebiedsvreemd water moet worden vermeden.

ambitieniveau van zilte polderwateren. Het zoutgehalte

Een fluctuerend waterpeil biedt hiertoe mogelijk-

is echter nog dermate hoog dat dit bepalend is voor

heden. Omdat ook bij dit type de oevervegetatie veel

de samenstelling van de levensgemeenschap. De

kenmerkende soorten bevat, heeft de inrichting van

eveneens vaak hoge voedselrijkdom van deze wate-

natuurvriendelijke, glooiende, plas-dras-oevers de

ren is dit niet, hetgeen blijkt uit het feit dat er geen

voorkeur. Uiteraard moeten deze oevers zoveel

verschil is tussen de trofiewaarden van de ambitie-

mogelijk spuitvrij gehouden worden. Maaien en

niveaus. Binnen de polders is het zoutgehalte niet

afvoeren dient over het algemeen éénmaal per jaar

overal hetzelfde. In de IJpolders loopt het zoutgehalte

uitgevoerd te worden in september of oktober.

in de richting van het Noordzeekanaal langzaam op. In Polder Waal en Burg op Texel is het westelijk deel

3.1.3 Licht brakke polderwateren (Zl)

zoeter door de invloed van zoet afstromend duin-

Sfeerbeeld

water. De waterlopen met brak water kunnen zowel diep

‘Varend wagen we ons in het kletsnatte landschap met een

als ondiep zijn, en variëren van smalle sloten tot

wirwar van sloten. Langs de oevers wuift een kleurige riet-

brede vaarten, oude kreken zoals de Roggesloot op

kraag. Heemst en moerasmelkdistel begeleiden hier de

Texel en geïsoleerde wateren recent aangelegd in bij-

groene pollen echt lepelblad. Een dodaars schiet verschrikt

voorbeeld de Houtrakpolder langs het Noordzee-

van zijn op draadwier gebouwde nest. De bodem van de

kanaal. De bodemsamenstelling loopt uiteen van zeer

boot schuurt over een stekelige bos groot nimfkruid. Vanuit

zandig tot zware klei.

de kant dringen de planten zich voorzichtig op. Markant

De levensgemeenschap van brakke polderwateren is

gaan de statige ruwe biezen voorop in de strijd, met kleine

soortenarm maar karakteristiek. Net zoals bij zilte

watereppen in hun kielzog. Zo groeien oevers naar elkaar.

polderwateren is het water te zout voor de algemene

En verwordt onze roeispaan tot vaarboom. Mysterieus is

zoetwaterplanten en -dieren. De echte zoutspecia-

het geluid waarmee een roerdomp zich meldt, onzichtbaar

listen zoals zeekraal en spiraalruppia die kenmer-

tussen het riet.’

kend zijn voor zilte polderwateren kunnen zich bij deze lagere zoutconcentraties van brak polderwater echter niet meer handhaven. De oevervegetatie bestaat voornamelijk uit lagere kruiden en grassen waaronder echt lepelblad, zulte en melkkruid. In het water groeien weinig plantensoorten, zoals enkele aan brak water gebonden kranswieren en zilte waterranonkel. Tabel 3.1 geeft een overzicht van de kenmerkende plantensoorten voor brakke polderwateren. De macrofauna wordt gedomineerd door kreeftachtigen, terwijl van de platwormen, kokerjuffers, watermijten, libellen en haften weinig soorten worden aangetroffen.

24

■

P R O V I N C I E



polderwateren komt voor op klei en veen. Op klei-

Licht brakke polderwateren komen voor waar (licht)

gronden zoals op Texel, in de Kop van Noord-

brak water opwelt uit de ondergrond, of waar licht

Holland en West-Friesland lijkt de vegetatie op die

brak water wordt ingelaten uit het Noordzeekanaal.

van brakke polderwateren: zulte, zilte schijnspurrie,

De polders waar (licht) brak water opwelt liggen

melkkruid en echt lepelblad komen hier voor. In het

doorgaans verder van zee dan de polders met zilt of

licht brakke water op veen worden echter ook nog

brak water. Ook hier treedt op sommige plaatsen ver-

een aantal extra plantensoorten aangetroffen.

menging op met zoet water uit bijvoorbeeld aanlig-

Waterplanten zoals ruwe bies en het zeldzame groot

gende duingebieden. Dit zorgt voor lagere zoutge-

nimfkruid komen vooral in het veengebied voor. Met

haltes. Een voorbeeld hiervan is het licht brakke polder-

name ruwe bies staat aan de basis van de ‘brakwater-

water in de Vereenigde Harger- en Pettemerpolder.

verlanding’: het langzaam dichtgroeien van sloten en

Verder in het binnenland is het licht brakke water-

plassen in brak water. In de diverse successie-stadia

type beperkt tot laag gelegen droogmakerijen als de

waaruit de verlanding bestaat, kunnen zeer bijzon-

Wijde Wormer, de Schaalsmeerpolder en de

dere plantensoorten zich vestigen. Brakke verlan-

Horstermeerpolder en tot plaatsen waar licht brak

dingsvegetaties zijn zeer waardevol, ook internatio-

water wordt ingelaten. Dit zien we bijvoorbeeld in

naal gezien. Het brakke veengebied (met name

Polder Westzaan waar het inlaatwater door de

Polder Westzaan) is een van de weinige plekken

invloed van het voormalige IJ van oorsprong licht

waar deze vegetatie nu nog wordt aangetroffen. De

brak is. Andere gebieden waar licht brakke polder-

kenmerkende plantensoorten van watertype Zl wor-

wateren worden aangetroffen, zijn o.a. Polder

den weergegeven in tabel 3.1.

Eijerland op Texel en Polder Huisduinen bij Den

Voor de macrofauna bestaat er geen duidelijk onder-

Helder.

scheid tussen de veen- en kleigebieden. In vergelijking met het zilte polderwater zijn de typisch zilte


soorten verdwenen. Er komen relatief meer insecten

In de reeks van zilte en brakke watertypen heeft het

(kevers, wantsen, muggelarven, watermijten, koker-

watertype licht brakke polderwateren het laagste zout-

juffers, libellen) en allerlei soorten slakken voor.

gehalte (bijlage 5, referentiewaardentabel). Planten en dieren met een grote tolerantie voor zout, maar


die niet per definitie afhankelijk zijn van zoute

Belangrijk bij het beheer van dit watertype is het

omstandigheden, gedijen ook in dit watertype. De

voorkomen en/of tegengaan van eutrofiëring. De

soortenrijkdom van licht brakke polderwateren is

geëutrofieerde wateren zijn vaak erg troebel en heb-

daarom aanmerkelijk groter dan bij zilte en brakke

ben veel voedselrijk slib op de bodem liggen. Dit slib

polderwateren. Er komen met name meer waterplan-

of bagger maakt op meerdere manieren de vestiging

ten voor. De kenmerkende soorten van het licht

van waterplanten lastig, zo niet onmogelijk. De grote

brakke water zijn gevoeliger voor hoge concentraties

hoeveelheden voedingsstoffen in de bagger kunnen

voedingsstoffen. Bij hoge voedselrijkdom zullen ze

een overmatig voedselrijke waterkwaliteit veroorzaken

verdwijnen ten gunste van meer algemene soorten.

die ongunstig is voor de groei van waterplanten. Ook

Naast het zoutgehalte speelt de voedselrijkdom van

kan de bagger door opwerveling zeer troebel water

dit water dus een belangrijke rol in de soorten-

veroorzaken, waardoor gebrek aan licht de oorzaak

samenstelling. De norm voor het gehalte nitraat

is dat waterplanten niet in staat zijn te kiemen. Dikke

(NO3-N) ligt daarom lager dan bij zilte en brakke

lagen bagger kunen een dermate losse en instabiele

polderwateren.

ondergrond vormen dat waterplanten er überhaupt niet in kunnen kiemen of wortelen. Het baggeren en

Ook de bodemsamenstelling is van invloed op de

afdammen van deze wateren kan zorgen voor helder

soortensamenstelling. Het watertype licht brakke

water waarin nieuwe mogelijkheden voor de water-


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

25

vegetatie (waaronder ook kranswieren) ontstaan. Wel

Veel van de (oever)planten van licht brakke polder-

dient men bij deze systemen beducht te zijn voor de

wateren worden nog aangetroffen in greppels, die

mogelijkheid dat uit de bodem nalevering van nutri-

’s zomers droogvallen. Dit valt met name op in

ënten kan plaatsvinden na het baggeren. Het water

gebieden die al vrij sterk verzoet zijn. Ondanks de

kan hierdoor nog steeds voedselrijk en troebel (over-

lagere zoutgehaltes kunnen de zouttolerante soorten

matige algengroei) blijven na het baggeren. Echt

hier nog lang de concurrentiestrijd winnen van alge-

lepelblad is er bij gebaat als de schone, pyriet arme

menere soorten, omdat ze beter tegen droogvallen

bagger (klasse I-II), in beperkte mate, op de oever

kunnen.

wordt gebracht; op deze plaatsen gedijt de plant goed. Natuurlijk is het zoutgehalte essentieel voor licht

3.1.4 Verzoetende polderwateren (Zv)

brakke polderwateren. Bij de waterbeheersing moet ernaar gestreefd worden het licht brakke karakter

Sfeerbeeld

zoveel mogelijk te behouden. Doordat het zout-

‘Het water snijdt op veel plaatsen door de groene gras-

gehalte vergeleken bij zilte en brakke polderwateren vrij

vlakte heen. Het verleent het weidse landschap een recht-

laag is, is het watertype gevoeliger voor verzoeting. Veel

lijnig karakter. Langs de sloot bloeien volop pinkster-, koe-

van de droogmakerijen met licht brak water (zoals

koeks- en dotterbloemen. Een tureluur pikt in de vochtige

die in Waterland en de Zaanstreek) worden omringd

oever naar sporen van leven. Even verdwijnt hij achter de

door hoger gelegen polders met zoet water. In de

stronken moerasandijvie die uit het water oprijzen. Een

droogmakerijen welt zodoende aan de randen zoet

groene kikker schrikt daarbij op, en duikt weg in een woud

water op, wat voor te zoete omstandigheden in de

van aarverderkruid.’

gehele polder zorgt. Hier kan gekozen worden om zoet en brak water van elkaar te scheiden. Dit kan door de zoete randzone hydrologisch te isoleren van de kern van het gebied, waar de brakke kwel overheerst. Het brakke water in het centrale deel wordt zodoende niet vermengd met het zoete lokale kwelwater, hetgeen voldoende hoge zoutgehaltes oplevert voor een goed ontwikkelde brakwatervegetatie. En dergelijke ingreep is met succes toegepast in de Schaalsmeerpolder. Een andere manier om een licht brakke waterkwaliteit te waarborgen is het inlaten van (licht) brak water. Voor polder Westzaan is geko-

26

■


zen om licht brak water in te laten vanuit het

Het watertype verzoetende polderwateren is in een groot

Noordzeekanaal.

deel van Noord-Holland te vinden: de veenweide-

Een ongewenste bron van zoet water bij licht brakke

gebieden van Waterland, de Zaanstreek en de

polderwateren is de inlaat van gebiedsvreemd water.

Zeevang en het zeekleigebied West-Friesland.

Deze inlaat kan verminderd worden door water meer

De gebieden in Waterland, de Zaanstreek en de

vast te houden, bijvoorbeeld door een flexibel peil-

Zeevang, waar dit zoete watertype voorkomt, liggen

beheer. Een al te drastische berging van neerslag kan

alle ongeveer op dezelfde hoogte, zo'n één tot ander-

echter weer voor te zoete omstandigheden zorgen.

halve meter onder NAP. Belangrijke natuurgebieden

Het kan dus nodig zijn wel afvoer te hebben voor al

die tot dit type behoren zijn het Wormer- en

te grote neerslagpieken. De inrichting van natuur-

Jisperveld, Ilperveld en het Oostzanerveld. Tot de

vriendelijke oevers kan belangrijk bijdragen aan de

Middeleeuwen was het één groot veengebied, met

waterconservering en komt de soortenrijkdom van

grotere en kleinere meren. In de tiende eeuw is men

de systemen ten goede.

begonnen het veen te ontginnen, zodat de bodem

P R O V I N C I E


begon te dalen. Daarnaast steeg de zeespiegel sterk,

lijk tot goed ontwikkelde levensgemeenschappen van

zodat het gebied regelmatig werd overstroomd door

brakwater aangetroffen. Door gebrek aan concurren-

de Zuiderzee. Het water in Waterland, de Zaanstreek

tie kunnen deze soorten het hier nog lang volhouden

en de Zeevang was hierdoor brak (5.000-6.000 mg Cl-/l

ondanks dat het oppervlaktewater soms al behoor-

en na overstromingen tot 10.000 mg Cl-/l). Ook na de

lijk zoet is. Mede vanwege de hoge belastingen met

omdijkingen, waardoor overstroming minder vaak

nutriënten, chloride, sulfaat en hydrocarbonaat uit

voorkwam, bleef het water nog lang brak. Dijk-

het brakke verleden zijn de levensgemeenschappen

doorbraken zorgden nog regelmatig voor over-

vrij arm aan soorten. De genivelleerde levensge-

stromingen, en bovendien stond de boezem in con-

meenschappen zullen pas weer aan waarde winnen

tact met de zoute Zuiderzee. In de loop van de tijd

bij een voldoende zoet en voedselarm milieu (chlo-

zijn steeds meer meren drooggemalen en ontstonden

ride < 150 mg/l, sulfaat < 120 mg/l, nitraat < 0,15 mg

de diepe droogmakerijen, zoals de Purmer, de

N/l en fosfaat < 0,15 mg P/l) (bijlage 5, referentie-

Beemster, de Wijde Wormer en de Noordmeer.

waardentabel). Bij voldoende lage nutriëntgehalten

Hierdoor werd de hydrologie van het gebied totaal

zien we veranderingen in de vegetatie. De voorhoede

veranderd. Veel water verdwijnt nu uit de hoger gele-

wordt gevormd door kikkerbeet en watertorkruid.

gen veenpolders naar de droogmakerijen. Zoet

Wordt het nog zoeter, dan volgen waterscheerling,

regenwater en aangevoerd rivierwater uit het

witte waterlelie en gele plomp. Het zeldzame groot

IJsselmeer voeren nu de boventoon. Zoet water heeft

nimfkruid kan zich, in veengebieden, nog lang in

dan ook de toekomst in Waterland, de Zaanstreek en

zoet, helder water handhaven (bij een chloridegehalte

de Zeevang. Deze gebieden bevinden zich in de over-

rond de 100 mg/l kan groot nimfkruid nog groeien

gangsfase van brak naar zoet.

en zelfs bij 30 mg/l kan deze soort nog steeds voor-

In West-Friesland is het water al langer zoet, de

komen. Groot nimfkruid is een kenmerkende plant

invloed van de zee is langer geleden verminderd.

voor dit verzoetende watertype (tabel 3.2).

West-Friesland was vroeger een getijdengebied maar

Het nutriëntengehalte van verzoetend polderwater is

werd al vroeg ingedijkt. De bodem, die met name uit

laag ten opzichte van de brakkere polderwateren.

klei bestaat, is bijna overal slecht doorlatend, zodat

Het ammonium-gehalte is van nature vrij hoog in

veel zoet regenwater aan de oppervlakte blijft. En

Waterland, de Zeevang en West-Friesland, maar de

hoewel het gebied een stuk lager ligt dan het water-

concentraties aan nitraat en fosfaat moeten lager zijn

peil van het IJsselmeer, is hier door de slecht door-

dan in de algemene polderwateren. Op sommige plaatsen

latende bodem ook weinig kwel te vinden. Kortom:

is het voedingsstofgehalte dermate laag, dat soorten

het water staat bijna overal nagenoeg stil. Slechts op

als groot blaasjeskruid en glanzig fonteinkruid een

plaatsen waar oude zandige kreekruggen liggen kan

kans krijgen. Groot blaasjeskruid kan kleine water-

water infiltreren, waardoor plaatselijk (in de omge-

diertjes vangen en is aangepast aan het leven in

ving van Hoorn) zoete kwelmilieus bestaan.

voedselarme omstandigheden. In zoet water is de

Belangrijke gebieden waar dit type voorkomt, zijn

soortenrijkdom van waterdieren (slakken, insecten,

De Groote Vliet bij Medemblik, De Weelen bij

bloedzuigers, wormen e.d.) veel groter met veel meer

Grootebroek en enkele gebieden rondom Hoorn.

kenmerkende soorten dan in zilte en brakke wateren.



Ondanks dat dit watertype deel uitmaakt van de

Bij dit watertype staat verzoeting centraal. De (geïso-

groep van zilte en brakke wateren, is het streefbeeld

leerde) stukken waar nog goed ontwikkelde restanten

van dit watertype voornamelijk zoet. Het water-

van brakwatergemeenschappen worden aangetroffen

systeem maakt een proces van verzoeting door, maar

moeten hierbij echter zoveel mogelijk worden ont-

op veel plaatsen is het water brak noch zoet. Op

zien. Hierdoor is de biodiversiteit in het gebied veel

plaatsen die geïsoleerd liggen worden nog vaak rede-

groter. Vooral in de genivelleerde levensgemeen-


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

27

schappen kan middels het waterbeheer worden

sulfaat- en hydrocarbonaatrijke water kan in deze

gewerkt aan verzoeting. Hierbij dient in de natuur-

verzoetende systemen een sterk eutrofiërende en ver-

gebieden zoveel mogelijk regenwater te worden vast-

troebelende werking hebben. Door bijvoorbeeld in de

gehouden. De inlaat van gebiedsvreemd water direct

natuurgebieden peilfluctuaties toe te staan kan de

uit het IJsselmeer, het Markermeer of uit de boezem

afhankelijkheid van deze inlaat worden verminderd.

moet zoveel mogelijk worden voorkomen. Het harde,

Hiervoor zijn twee mogelijkheden.

Tabel 3.2

■

Kenmerkende plantensoorten van het watertype Verzoetende polderwateren (Zv) en

de toedeling van soorten aan ambitieniveaus (h=hoog; m=midden; l=laag) Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Acorus calamus

kalmoes

l

Apium nodiflorum*

groot moerasscherm

l

Chara vulgaris

gewoon kransblad

h

Cicuta virosa

waterscheerling

h

Equisetum fluviatile

holpijp

m

Hippuris vulgaris*

lidsteng

h

Hydrocharis morsus-ranae

kikkerbeet

l

Lemna trisulca**

puntkroos

h

Myriophyllum spicatum

aarvederkruid

m

Najas marina

groot nimfkruid

h

Nitella flexilis

buigzaam glanswier

h

Nitella translucens**

doorschijnend glanswier

h

Nuphar lutea

gele plomp

h

Nymphaea alba

witte waterlelie

h

Nymphoides peltata*

watergentiaan

l

Oenanthe aquatica

watertorkruid

m

Peucedanum palustre

melkeppe

h

Potamogeton lucens

glanzig fonteinkruid

h

Ranunculus circinatus**

stijve waterranonkel

l

Riccia fluitans**

watervorkje

m

Rumex maritimus

goudzuring

m

Scirpus lacustris subsp. lacustris

mattenbies

h

Senecio congestus

moerasandijvie

l

Sium latifolium

grote watereppe

l

Sparganium erectum

grote egelskop

Spirodela polyrhiza

veelwortelig kroos

l

Stratiotes aloides**

krabbenscheer

h

Utricularia vulgaris*

groot blaasjeskruid

h

Veronica beccabunga

beekpunge

m

Veronica catenata

rode waterereprijs

Wolffia arrhiza*

wortelloos kroos

N.B.

* voor Zv in kleigebieden. ** voor Zv in veengebieden

28

■

P R O V I N C I E


Zv

m

l m

Ten eerste kunnen korte peilfluctuaties worden toe-

bloem, kalmoes en kikkerbeet. Zoet water voert dan

gestaan om zomerse buien op te vangen. Ten tweede

ook de boventoon in Noord-Holland. De grote groep

kunnen hoge winterpeilen en lage zomerpeilen wor-

van zoete wateren kent elf verschillende watertypen.

den ingesteld. In de winter is het in zo'n geval toege-

Ook binnen de zoete wateren is het zoutgehalte een

staan dat gedurende een natte periode het waterpeil

belangrijke factor die zorgt voor de verschillen in

met bijvoorbeeld tien centimeter stijgt. Hierdoor

watertypen. Maar daarnaast is het gehalte van opge-

wordt minder regenwater uitgemalen en hoeft er

loste stoffen, met name kalk, ijzer en voedingsstoffen

minder water uit IJsselmeer of Markermeer te wor-

van belang.

den ingelaten. Een andere mogelijkheid is het verhogen van de waterstand in de diepe droogmakerijen,

Het merendeel van de sloten en plassen in de Noord-

eventueel gecombineerd met natuurontwikkeling.

Hollandse polders behoort tot het watertype algemeen

Hierdoor zal minder water in de omliggende gebie-

polderwater (Pa). Het water is hier vrij rijk aan voe-

den (met watertype Zv) infiltreren en dus minder

dingsstoffen en kent wat macro-ionen betreft geen

water ingelaten hoeven worden.

specifieke samenstelling; over het algemeen is het water niet uitgesproken zoet. Maar op een aantal

Specifiek voor het veengebied (Waterland, Zaanstreek,

plaatsen in Noord-Holland komt water voor met een

Zeevang) geldt dat dichtslibbing van de watergang

aanmerkelijk zoetere samenstelling. Dit water treft

met bagger een grote bedreiging vormt voor de

men vooral aan op en rond de hoger gelegen gebieden

onderwatervegetatie. Door het geringe doorzicht

van Noord-Holland, zoals de duinen, het Gooi en de

stagneert de groei van waterplanten. Een maatregelen-

stuwwallen van Wieringen en Texel. Neerslag, die in

pakket van baggeren, afdammen van watergangen

deze gebieden valt, infiltreert en vormt zodoende een

en visstandsbeheer (om opwerveling van slib tegen

zoetwaterbel, een grote zoetwatervoorraad, die drijft

te gaan), kan de vertroebeling verhelpen. Ook helpt

op het zwaardere zoute grondwater.

het als er een zekere variatie in waterdiepte wordt

Het watertype polderwateren onder invloed van zoete

aangehouden, zodat enerzijds er voldoende licht op

kwel komt in al deze gebieden voor. Onder de zoete

de waterbodem valt om kieming van waterplanten

kwelwateren is dit het minst zoete type. In de

mogelijk te maken en anderzijds vissen zich ’s winters

Vechtstreek komt het type polderwateren onder invloed

kunnen terugtrekken in de diepere delen. Een kant-

van zoete kwel voor langs de IJsselmeerkust. Direct aan

tekening hierbij is dat in deze systemen met zowel

de voet van het Gooi treft men zeer zoete, voedsel-

een historische als actuele hoge sulfaatbelasting het

arme wateren aan. Deze wateren behoren tot het type

gevaar bestaat op zogenaamde interne eutrofiëring.

zoete, mesotrofe kwelsloten. Meer naar het westen in de

Sulfaat kan hierbij de oorzaak zijn voor het losmaken

Vechtstreek treft men grotere wateren aan zoals pet-

van nutriënten die door de jaren heen zijn opgeslagen

gaten en veenplassen. De waterkwaliteit aan de oost-

in het systeem. Het uitvoeren van proefprojecten

zijde van deze grotere wateren wordt nog hoofd-

wordt aanbevolen.

zakelijk bepaald door kwel uit het Gooi. Deze zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek gaan verder naar het westen geleidelijk over in de minder zoete, grotere

3.2 Zoete polderwateren

polderwateren in de Vechtstreek. Nog verder westwaarts staat het oppervlaktewater onder sterke invloed van

De zoete polderwateren zijn in Noord-Holland wijd

(voedselrijke) kwel uit de Vecht.

verbreid. Sinds de afsluiting van de Zuiderzee en de aanvoer van rivierwater via het Marker- en IJsselmeer is het Noord-Hollandse water onmiskenbaar zoeter geworden. Deze verzoeting is herkenbaar aan de sterke toename van plantensoorten als zwane-


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

29

3.2.1 Algemene polderwateren (Pa)

drongen uit de percelen komen nog wel voor in sloten

Sfeerbeeld

wateren zijn dat geen soorten die afhankelijk zijn van

en slootkanten. Voor het watertype algemene polder‘Een rietkraag vol van rietsigaren kleurt paars op van de

een bijzondere samenstelling van het water, maar

harige wilgenroosjes. Een blauwe reiger staat verborgen

soorten die wel tegen een stootje kunnen. Toch vormen

tussen het riet en staart roerloos in het rimpelend water-

bijvoorbeeld zwanenbloem, groene kikker, kleine

vlak. Tussen de waterplanten krioelt het van de vissen,

watersalamander en tal van vissoorten een levendig

bloedzuigers, waterkevers en allerlei insektenlarven. Even

en plezierig decor voor een groot deel van het Noord-

verderop schoolt een groep groene kikkers samen op het

Hollandse platteland. De kenmerkende plantensoorten

watervlak. Ze vallen nauwelijks op tussen de bescheiden

voor dit watertype staan in tabel 3.3.

plukjes kroos. Plotseling schiet de reiger als een katapult naar voren. De kikkers zoeken hun heil in het dichte struik-

Het type Algemene polderwateren kent veel verschij-

gewas van hoornblad. De reiger heeft beet: een vis glanst

ningsvormen: van lijnvormige elementen als sloten

in zijn snavel.’

in polders en droogmakerijen, tot kleine plasjes. De wateren kunnen zowel gevoed worden door kwelwater als inlaatwater. In beide gevallen leidt dit niet tot een specifieke samenstelling van macro-ionen. Het water is niet uitzonderlijk zoet, zout en/of kalkrijk. Zo varieert het chloride-gehalte grofweg tussen de 150 en de 600 mg/l. Gezien de brede ranges voor de macro-ionen zijn voor dit watertype geen referentiewaarden geformuleerd. Het watertype is voor zoet water relatief voedselrijk. Hierdoor is er een ondergedoken watervegetatie met soorten als doorgroeid en tenger fonteinkruid en


gedoornd hoornblad aanwezig. Er is voldoende

Algemene polderwateren komen op veel plaatsen in het

zuurstof in het water voor stekelbaarzen, kikkers en

Noord-Hollandse landschap voor. In de droogmake-

salamanders. De slootkanten kennen veel algemene

rijen zoals de Purmer, de Beemster en de Haarlem-

soorten als grote lisdodde en zwanebloem.

mermeer worden de sloten beïnvloed door kwel-

Dichtgroeien van de sloot met kroos dient ten alle

water, dat schommelt tussen licht brak en zoet.

tijde te worden voorkomen. Dit treedt op bij een te

In andere polders behorend bij dit type (bijvoorbeeld

grote voedselrijkdom. Ondergedoken waterplanten

Eilandspolder) zijgt zoveel water weg, dat het opper-

en waterdieren kunnen bij een gesloten kroosdek

vlaktewater geheel wordt bepaald door ingelaten

door gebrek aan licht en zuurstof niet leven.

water vanuit de boezem. Daarnaast komt algemeen

Uitgaande van een goed ontwikkelde watervegetatie

polderwater ook voor in wateren, die in open verbin-

in een sloot met helder water zijn aan de hand van

ding staan met de boezem, zoals in Polder het

milieu-indicatiewaarden van waterplanten referen-

Koegras en de Zijpe- en Hazepolder.

tiewaarden bepaald (maximaal: fosfaat-P 0,35 mg/l, nitraat-N 0,20 mg/l). Aangezien de samenstelling


30

■

van het water verder geen bijzonderheden vertoont

In Noord-Holland staan we er al bijna niet meer bij

is hier afgezien van opdeling in ambitieniveaus (bij-

stil. Sloten zijn voor ons een normaal verschijnsel.

lage 5, referentiewaardentabel). De referentiewaarden

Toch spelen juist deze sloten een zeer belangrijke rol

voor de trofieparameters dienen gezien te worden als

in de natuur van het landelijk gebied. Veel planten en

basiskwaliteit. Nagegaan moet worden of de huidige

dieren die door het intensieve landgebruik zijn ver-

referentiewaarden voor trofie een goed functionerend

P R O V I N C I E


Tabel 3.3

■

Kenmerkende plantensoorten van het watertype Algemene polderwateren (Pa)

Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Berula erecta

kleine watereppe

Butomus umbellatus

zwanebloem

Carex riparia

oeverzegge

Ceratophyllum demersum

grof hoornblad

Chara vulgaris

gewoon kransblad

Eleocharis palustris palustris

gewone waterbies

Elodea nutallii

smalle waterpest

Galium palustre

moeraswalstro

Glyceria fluitans

mannagras

Lemna minor

klein kroos

Lemna trisulca

puntkroos

Myosotis laxa subsp. cesp.

zompvergeet-mij-nietje


aarvederkruid

Phragmites australis

riet

Potamogeton pectinatus

schedefonteinkruid

Potamogeton pusillus

tenger fonteinkruid

Ranunculus circinatus


Rorippa amphibia

gele waterkers

Rorippa microphylla

slanke waterkers

Rumex hydrolaphatum

waterzuring

Scirpus maritima

heen

Spirodela polyrhiza

veelwortelig kroos

Triglochin palustris

moeraszoutgras

Typha latifolia

grote lisdodde

Zannichellia palustris

zannichellia

watersysteem, waarvan ook vissen en amfibieën deel

Bij het op diepte brengen van de watergang is het aan

uitmaken, garanderen.

te bevelen een zekere variatie in waterdiepte aan te brengen. Hierdoor valt op de ondiepere plaatsen vol-


doende licht op de bodem om ontkieming van de

Voor dit watertype gelden geen specifieke beheer- en

waterplanten te stimuleren. Op de diepere plaatsen

inrichtingsmaatregelen. Van groot belang is het

kunnen vissen zich in geval van vorst terugtrekken.

directe bemesting en afstroming van meststoffen

Veel van de watertypen die gevoed worden door

zoveel mogelijk te beperken. Ook de aanvoer van

kwel worden bedreigd door een te grote aanvoer van

voedselrijk inlaatwater dient zo veel mogelijk beperkt

inlaatwater uit de boezem. Maatregelen die dan over-

te worden. Bij situaties met een gesloten kroosdek

wogen kunnen worden zijn met behulp van peilfluc-

kunnen ook meer effectgerichte maatregelen geno-

tuatie verminderen van het inlaatwater en het aan-

men worden, als kroosverwijdering in voorjaar en

passen van de route van het inlaatwater door de polder.

zomer, in combinatie met baggeren (in het vroege

In het eerste geval wordt er in tijden van een neer-

voorjaar) en schonen van de sloot (in oktober) (zie

slagoverschot water vastgehouden door een iets

ook: Hesen (red), 1998).

hoger polderpeil te accepteren. In tijden van een


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

31

neerslagtekort wordt een iets lager peil geaccepteerd,

In de literatuurlijst zijn hiervoor een aantal voor-

voordat er water wordt ingelaten. Gedacht kan worden

beelden gegeven (CUR, 1994; Provincie Noord-

aan fluctuatietrajecten van zo’n 10-30 cm, afhankelijk

Holland, 1993a; Stichting LONL, 1990).

van landgebruik in het gebied. Op deze wijze hoeft veel minder water ingelaten te worden. Wanneer ook

3.2.2 Polderwateren onder invloed van

de route, die het inlaatwater door de polder moet

zoete kwel (Pk)

afleggen, wordt verlengd kan aanzienlijke winst behaald worden. Belangrijk daarbij is dat inlaatwa-

Sfeerbeeld op Wieringen

ter zich niet onmiddellijk door de hele polder kan

‘Ribbels in het zand; het overtollige water stroomt heuve-

verspreiden, maar met name de (minder kwetsbare)

lafwaarts. Holpijp biedt met zijn stijve stengels weerstand

gebieden nabij het inlaatpunt beïnvloedt. Een flink

tegen het kabbelende stroompje. Even verder komt de sjaan

deel van de polder kan dan op peil gehouden worden

uit in een bredere sloot. Hier duikt moerasscherm onder,

met gebiedseigen water.

drijft fonteinkruid op het watervlak en staat moerasweeg-

De slootkanten vormen in veel gevallen een toe-

bree er stijfjes bij. Schrijvertjes kris-krassen onvermoeibaar

vluchtsoord voor soorten die zich niet meer in de

tussen de drijfbladeren heen en weer. Ze stuiven uiteen als

graslanden kunnen handhaven. Deze oevers bieden

een waterspitsmuis het water inglijdt op zoek naar iets van

de vochtige, niet al te voedselrijke omstandigheden,

zijn gading. Alleen in dit heldere water heeft hij voldoende

die veel plantensoorten nodig hebben. Het is daarom

zicht om zijn prooi te vangen.’

van belang oevers te ontzien bij bemesten en bewerken van de grond. De optimale omstandigheden voor een bloemrijke oever worden bereikt bij een maaibeheer, waarbij het maaisel wordt afgevoerd en bagger niet op de oever maar verderop over het land wordt gedeponeerd. Het maaien kan het best één keer per jaar plaatsvinden in de nazomer als de meeste bloemen al zijn uitgebloeid. Ook extensieve begrazing leidt tot goede resultaten. Het schonen van de sloot kan vaak minder frequent plaatsvinden dan wat nu gebruikelijk is. Vaak is éénmaal per jaar schonen in nazomer of

32

■


herfst voldoende.

Het watertype polderwater onder invloed van zoete kwel

Het vergroten van de waardevolle overgangszone

wordt gekenmerkt door een grote diversiteit aan

tussen water en land biedt meer kansen op een goed

kwelsystemen, die hun zoete karakter gemeen hebben.

ontwikkelde en diverse levensgemeenschap. Van

Veelal gaat het om relatief kleinschalige systemen,

belang is een zo groot mogelijke contactzone van

waar de plaats van infiltratie dicht bij de plek uit-

water en oever. Een hellingshoek met een helling van

treding ligt. Het duidelijkst komt dit naar voren

1:4 of liefst nog flauwer is een manier om dit te reali-

tussen Petten en Den Helder. De duinenrij is hier zeer

seren. Soms wordt echter ook gekozen voor een zoge-

smal. Het water is hierdoor niet zo zoet als bij water-

naamd terras-talud, waarbij een deel van de oude

type kalkarme duinrellen of binnenduinrandwateren. Dit

oever wordt afgegraven tot net onder het waterpeil.

geldt ook voor de wateren achter de duinen van

De hele afgegraven oever vormt zo een moerassige

Texel. Bovendien is er in de Texelse binnenduinrand

zone van gelijke (on)diepte. Voor meer gedetailleerde

sprake van een steile gradiënt naar brak water. Het

informatie over natuurvriendelijke oevers wordt ver-

geschetste sfeerbeeld op Wieringen is een ander voor-

wezen naar de diverse handboeken en handleidingen

beeld van een kleinschalig kwel-infiltratie systeem.

die in de loop der jaren hierover zijn verschenen.

Wieringen is evenals de Hoge Berg op Texel een kei-

P R O V I N C I E


Tabel 3.4

■

Kenmerkende plantensoorten van het watertype Polderwateren onder invloed van

zoete kwel (Pk) en de toedeling van soorten aan ambitieniveaus (h=hoog; m=midden; l=laag Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Pk

Alisma lanceolatum

smalle waterweegbree

m

Apium inundatum

ondergedoken moerasscherm

h

Callitriche hamulata

haaksterrekroos

h

Callitriche platycarpa

gewoon sterrekroos

h

Caltha palustris ssp. palustris

gewone dotterbloem

h

Echinodorus ranunculoides

stijve moerasweegbree

h

Elodea canadensis

brede waterpest

h

Elodea nuttallii

smalle waterpest

m


holpijp

h

Groenlandia densa

paarbladig fonteinkruid

h


kikkerbeet

m

Juncus bulbosus

knolrus

m

Myriophyllum alterniflorum

teer vederkruid

h


aarvederkruid

m

Potamogeton gramineus

ongelijkbladig fonteinkruid

h

Potamogeton mucronatus

puntig fonteinkruid

h

Potamogeton natans

drijvend fonteinkruid

h

Potamogeton perfoliatus

doorgroeid fonteinkruid

m

Potamogeton polygonifolius

duizendknoopfonteinkruid

h


tenger fonteinkruid

h

Potamogeton trichoides

haarfonteinkruid

h

Ranunculus aquatilis

fijne waterranonkel

m



m

Rorippa nasturtium-aquaticum

witte waterkers

Sagittaria sagittifolia

pijlkruid

m

Scirpus fluitans

vlottende bies

h

Sparganium emersum

kleine egelskop

h

Veronica anagallis-aquatica

blauwe waterereprijs

h

l

N.B. Het laagste ambitieniveau wordt gevormd door Pa

leemheuvel. De neerslag die op deze heuvels valt,


infiltreert in het dekzand en stroomt ondiep af over

De wateren waarin dit type voorkomt hebben vanuit

een ondoorlatende keileemlaag. Dit water treedt aan

de historie verschillende benamingen. Langs de

de voet van de heuvels uit. Dit kwel-infiltratie

binnenduinrand worden de vrij afstromende water-

systeem is dus niet alleen kleinschalig door de

lopen duinrellen genoemd. Op Wieringen en Texel

omvang van de heuvel, maar eveneens door de

zijn ondiepe greppels gegraven om het overtollige

ondiepte van het systeem door de keileemlaag. Langs

water af te voeren, die respectievelijk sjanen of sjenen

de IJkust tussen Amsterdam en Huizen is sprake van

heten. Daarnaast komen op Wieringen walsloten

lokale kwel vanuit het IJmeer.

voor. Deze sloten omringen de heuveltoppen en


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

33

scheiden deze af van lager gelegen kogen en polders.

risch beheer. Deze voor Noord-Holland wat uitzon-

Deze lager gelegen delen werden zodoende gevrij-

derlijke situatie zet het relatief voedselarme karakter

waard van wateroverlast.

van de kwelmilieus onder druk. Voedingsstoffen

Essentieel voor dit watertype is het verschijnsel kwel.

spoelen met het afstromende grondwater mee naar

Het komt wat betreft dit aspect overeen met de typen

de kwelmilieus. Om waardevolle vegetaties in deze

binnenduinrandwateren en kalkarme duinrellen en een

kwetsbare kwelgebieden in stand te houden zullen

aantal typen in de Vechtstreek. Het verschilt hiervan

maatregelen nodig zijn.

in macro-ionensamenstelling. Zo is het zoutgehalte

Een andere bron van vervuiling is de inlaat van zouter

hoger (de chloridenorm is < 150 mg/l, in plaats van

en voedselrijker gebiedsvreemd water. Vooral op het

75 of 100 mg/l). Plaatselijk kan dit type echter zoeter

voormalig eiland Wieringen heeft dit tot een sterke

zijn zoals rond de Hoge Berg op Texel, op Wieringen

nivellering van de waterkwaliteit geleid. Ook directe

en de sloot direct achter de Westerduinen op Texel

eutrofiëring vanuit aangrenzend landgebruik speelt

(bijlage 5, referentiewaardentabel). Wat betreft macro-

een rol, met name in de gebieden met intensieve

ionensamenstelling komt dit watertype sterk overeen

bollenteelt.

met dat van verzoetende polderwateren. De gehalten aan voedingsstoffen zijn in polderwater onder invloed

3.2.3 Zoete, grotere polderwateren in

van zoete kwel lager dan die in verzoetend polder-

de Vechtstreek (Vp)

water. Deze zijn globaal vergelijkbaar met wateren in de binnenduinrand en in de Vechtstreek. Kleine onderlinge verschillen tussen deze watertypen zijn

Wateren in Gooi en Vechtstreek - algemeen

terug te voeren op de samenstelling van de onder-

De Gooi en Vechtstreek kennen samen een grote variatie aan watertypen.

grond.

Naast gradiëntrijke polderwateren, algemene polderwateren en polder-

Het type wordt gekenmerkt door soorten die afhan-

wateren onder invloed van zoete kwel, die ook elders in Noord-Holland

kelijk zijn van kwel en enigszins zoet water (tabel

te vinden zijn, komen er vijf watertypen voor die specifiek aan deze

3.4). Holpijp, drijvend fonteinkruid en kleine egels-

regio zijn gebonden. De Vechtstreek kent een aantal waterrijke natuur-

kop zijn hier goede voorbeelden van. De macrofauna

gebieden die van dit bijzondere water profiteren, zoals de Ankeveensche

is kenmerkend voor vrij zoet water: relatief rijk aan

en Kortenhoefsche plassen en het Naardermeer. Deze gebieden worden

slakken, bloedzuigers, waterkevers en waterwantsen.

gevoed door verschillende waterbronnen. Regenwater dat op de Gooise

Vrijwel alle macrofaunasoorten zijn algemeen voor-

stuwwal valt, infiltreert in de droge zandige bodem. Hier en daar stagneert

komend.

het regenwater; hier hebben zich vennen kunnen ontwikkelen. De zoet-

Het plaatselijk zoetere karakter van dit watertype op

waterbel in de stuwwal is een belangrijke bron voor de Vechtstreek.

Texel en Wieringen komt naar voren in de zeld-

Langs de voet van het Gooi ligt een zone waarin zoet, matig voedselrijk

zamere planten- en diersoorten. Duizendknoop-

water opwelt. De watertypen Zoete mesotrofe kwelsloten en Zoete,

fonteinkruid, ondergedoken moerasscherm, teer

grotere polderwateren in de Vechtstreek komen hier voor. Nog verder

vederkruid en stijve waterweegbree komen voor in

naar het westen verandert het kwelmilieu in een infiltratiemilieu. Water

het zoete, soms licht zure, relatief voedselarme water

zijgt weg naar laag gelegen polders als de Horstermeerpolder. Inlaat van

van de sjanen, sjenen, walsloten en binnenduinrand-

Vecht- en IJmeerwater zorgen hier voor minder zoet en voedselrijker

sloten.

water, dat behoort tot de zogenaamde Minder zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek. Langs de Vecht tenslotte kwelt zoet, eutroof

Beheer en inrichting De waterkwaliteit van het oppervlaktewater wordt

Deze verschillende waterstromen zorgen voor veel variatie en enkele

grotendeels bepaald door de kwaliteit van het kwel-

bijzondere milieus, waarin zeldzame waterplanten en dieren zich hebben

water. In de binnenduinrand is een goede kwaliteit

kunnen ontwikkelen. Daarnaast vinden waardevolle levensgemeenschap-

kwelwater. De wegzijgingsgebieden van Wieringen

pen als trilvenen en blauwgraslanden hun basis in het Gooise kwelwater.

en Texel zijn echter voor een aanzienlijk deel in agra-

34

■

water uit de rivier op in Sloten onder invloed van kwel uit de Vecht.

P R O V I N C I E



Sfeerbeeld ‘Het varenrijke, moeilijk begaanbare elzenbos wijkt uiteen,

De grotere polderwateren bestaan naast petgaten uit

ineens schijnt de felle zon op het verderop gelegen petgat.

grote veenplassen, die zijn ontstaan door afkalving

Voorzichtig zoeken we de weg tussen de witte parnassi-

van te smalle legakkers, die de petgaten van elkaar

asterren en enkele kleine groene orchideeën. Het mosgroene

scheiden. De plassen staan onder invloed van zeer

tapijt golft zompig onder onze voeten. Steeds verder zak-

zoet kwelwater (chloridegehalte <50 mg/l). Dit water

ken we in het bruine water. Een groen-blauwe pol markeert

bevat, ten opzichte van het chloridegehalte, relatief

gelukkig weer een droge plek. Langs het water vliegen

veel kalk. De voedselrijkdom is laag, hetgeen tot uit-

vuurjuffers, opvallend rood tegen het groene plantendek.

drukking komt in de referentiewaarden voor fosfaat

Terwijl duizenden pluimmuggen rond onze hoofden zwer-

en stikstof. Deze zijn de laagste van Noord-Holland.

men, schreeuwen zwarte sterns luidruchtig vanaf hun

Het lage nutriëntengehalte heeft te maken met de

puntige krabbenscheernesten.’

lange weg die het water heeft afgelegd door een zandige bodem; het organisch materiaal is eruit gefilterd en fosfaat is neergeslagen met calcium. De referentiewaarden voor de watertypen in de Vechtstreek staan weergegeven in de referentiewaardentabel (bijlage 5). In het gebied met dit watertype komen ook sloten voor. Ondanks dat dit kleinere wateren zijn, gelden hiervoor dezelfde referentiewaarden. Het water is helder, waardoor veel soorten waterplanten kunnen groeien: fonteinkruiden, zoals rossig, stomp en spits fonteinkruid en bijvoorbeeld ook waterviolier en waterdrieblad. Op de oever groeien planten als moeraskartelblad, slangenwortel, moe-


raswederik en grote boterbloem (tabel 3.5). De water-

De door vervening ontstane petgaten en grote veen-

vegetaties van het zoete, matig voedselrijke water

plassen danken hun rijke natuur aan het zeer zoete,

staan aan de basis van een verlandingsproces, waarin

matig voedselrijke water dat opwelt uit de Gooise

meerdere waardevolle vegetaties elkaar opvolgen. Zo

heuvelrug. In dit van oorsprong al kletsnatte gebied

kunnen trilvenen zich alleen in dit water ontwikkelen.

heeft zich gedurende duizenden jaren een uitgestrekt

De verlanding begint wanneer planten als krabben-

veengebied ontwikkeld. Aan de oostrand gaat het

scheer, galigaan, waterscheerling, hoge cyperzegge

veen over in de zandige stuwwal. Tot de vervening

en padderus een kragge (een plantendek dat op het

en de drooglegging van het Horstermeer en de pol-

water drijft) vormen. Op de kraggen ontwikkelt zich

ders langs de Vecht, stond bijna het gehele gebied

een trilveen-vegetatie. Hierin vinden zeldzame soorten

tussen Vecht en Gooi onder invloed van dit water. Nu

als groenknolorchis, veenmosorchis, ronde zegge en

is het kwelgebied beperkt tot het oostelijke deel. De

rood schorpioenmos een plaats.

grote wateren hier behoren tot het watertype zoete,

Ook voor dieren zijn de zoete vechtplassen van groot

grotere polderwateren in de Vechtstreek. De goede water-

belang. De zeldzame zwarte stern nestelt er op de

kwaliteit, de afwisseling tussen veen- en zandbodem

drijvende planten. De plassen zijn zeer rijk aan kleine

en de aanwezigheid van kwel zorgen voor een eigen

waterdieren: naast honderden algemene soorten kun-

karakteristieke en soortenrijke levensgemeenschap.

nen we maar liefst 90 soorten waterdieren aantreffen,

Goed ontwikkelde vegetaties en kenmerkende

die karakteristiek zijn voor dit watertype. Natuurlijk

macrofaunasoorten zijn te vinden in het Naarder-

veel zoetwaterinsekten als libellen, waterkevers en

meer, in de Ankeveense plassen en de Korten-

watermijten. Opvallend veel dieren zijn afhankelijk

hoefsche plassen en Het Hol.

van krabbenscheer. De groene glazenmaker, een


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

35

beschermde libellensoort, is strikt gebonden aan

schoon kwelwater uit de diepe polders (terugpom-

krabbenscheer. Deze libel zet haar eitjes alleen op

pen naar natuurgebieden). Ook kan, indien aanvoer

deze plant af, ze is dan ook zeer zeldzaam. Er zijn in

van gebiedsvreemd water noodzakelijk is, het inlaat-

Noord-Holland maar een paar plaatsen waar de

water via een verlengde route of via een diepe plas

groene glazenmaker kan worden aangetroffen.

geleid worden, zodat veel van de aanwezige nutriënten reeds zijn verwijderd alvorens het water de


kwetsbare gebieden bereikt. Ook kan het inlaatwater

Aanvoer van zoet, basenrijk kwelwater is essentieel

gedefosfateerd worden, zoals het geval is in het

voor dit watertype. Deze aanvoer is de afgelopen

Naardermeer. Dit geeft echter alleen soelaas bij te

decennia verminderd door de winning van (drink)water

hoge fosforgehaltes, voor chloride, stikstof en andere

in het Gooi, de vergrote drooglegging van de aanlig-

stoffen biedt dit geen oplossing. Vanwege de optre-

gende polders (water verdwijnt uit de natuurgebieden

dende verlanding zal, als geen beheer gevoerd wordt,

naar drogere landbouwpolders) en de inlaat van

het oppervlaktewater uiteindelijk in moerasbos ver-

gebiedsvreemd Vecht- en IJmeerwater. Ook het lage

anderen. Door de successie plaatselijk terug te zetten

waterpeil in de diepe Horstermeerpolder zorgde

(het creëren van open water, nieuwe petgaten), kun-

voor een verminderde aanvoer van kwelwater of

nen de vegetaties die in een vroeg stadium van de

wegzijging in de natuurgebieden. Dit leidde enerzijds

successie ontstaan, zoals de watervegetaties en tril-

tot verdroging van de waardevolle landecosystemen,

venen, weer opnieuw ontwikkeld worden.

zoals trilvenen en blauwgraslanden, en anderzijds tot het verdwijnen van het gebiedseigen karakter van het

3.2.4 Zoete mesotrofe kwelsloten (Vm)

oppervlaktewater. Met name de toename van voedingsstoffen en zouten (Cl-, Na+, SO4 2- etc.) zorgde

‘De sloot doorsnijdt het zompig land, dat roze en geel

soorten. Een duurzame oplossing van dit probleem

kleurt

moet dan ook gezocht worden in maatregelen die de

Waterviolieren steken als bleekroze vlaggetjes uit het don-

kwelstroom vergroten. Het hanteren van een flexibel

kere water omhoog. Lichte kleuren zijn hier favoriet; ook

peilbeheer heeft als positief effect dat meer gebied-

kikkerbeet, pijlkruid en grote watereppe bloeien mee. Tussen

seigen water vastgehouden kan worden en minder

de vlakke stroken fonteinkruid schieten kevers en wantsen

gebiedsvreemd water hoeft te worden aangevoerd.

weg, beschutting zoekend in een veldje kranswieren.

Wanneer agrarische activiteiten samengaan met een

Verderop wordt de sloot breder, waar in een brede rietkraag

vergrote toevoer van meststoffen of de aanvoer van

een bosrietzanger zijn buren imiteert. Een ringslang ligt

gebiedsvreemd Vecht- of IJmeerwater, heeft dat sterk

op de oever in de zon op temperatuur te komen. Langzaam

negatieve effecten op het kwetsbare, mesotrofe eco-

wiekend vliegt een purperreiger over, onderweg naar de

systeem. Wanneer deze activiteiten plaatsvinden op

kolonie in het rietmoeras.’

de overgang van Gooi naar Vecht zorgen ze ook ‘benedenstrooms’ voor negatieve effecten. Het beperken hier van vermesting en van inlaat van gebiedsvreemd water heeft een positief effect op het hele watersysteem. Door een ordening van het landgebruik, waarbij rekening wordt gehouden met de eigenschappen van het watersysteem, kan de waterkwaliteit in het gehele Vechtplassengebied verbeteren. Lokaal kunnen aanvullende maatregelen gezocht worden om de waterkwaliteit te optimaliseren. Gedacht kan worden aan het benutten van overtollig

36

■

Sfeerbeeld

voor het verdwijnen van karakteristieke en kritische

P R O V I N C I E


van

koekoeksbloemen

en

boterbloemen.

Tabel 3.5

■

Kenmerkende plantensoorten van de watertypen Zoete, grotere polderwateren in de

Vechtstreek (Vp), Zoete mesotrofe kwelsloten (Vm), Minder zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek (Vi), Sloten onder invloed van kwel uit de Vecht (Vs) en de toedeling van soorten aan ambitieniveaus (h=hoog; m=midden; l=laag) Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Calamagrostis canescens

hennegras

Calla palustris

slangewortel

m


gewoon sterrekroos

h


gewone dotterbloem

l

Carex acuta

scherpe zegge

Carex acutiformis

moeraszegge

l

Carex lasiocarpa

draadzegge

h

Carex paniculata

pluimzegge

m

Carex pseudocyperus

hoge cyperzegge

m

Carex riparia

oeverzegge

Carex rostrata

snavelzegge

Chara contraria

brokkelig kransblad

Chara globularis

breekbaar kransblad

Chara vulgaris

gewoon kransblad

Cicuta virosa

waterscheerling

Cladium mariscus

galigaan

h

Elodea canadensis

brede waterpest

l

m

h


holpijp

m

m

h

Fontinalis antipyretica

bronmos

m

Hottonia palustris

waterviolier

h


kikkerbeet

l

Hypericum elodes

moerashertshooi

h

Juncus acutiflorus

veldrus

Juncus subnodulosus

padderus

m

m

Lemna trisulca

puntkroos

h

h

Lysimachia thyrsiflora

moeraswederik

m

m

Menyanthes trifoliata

waterdrieblad

h

h

Myriophyllum verticillatum

kransvederkruid

h

h

Najas marina

groot nimfkruid

Nitella flexilis

buigzaam glanswier

Nitella hyalina

klein glanswier

Nitella translucens


Nitellopsis obtusa

sterkranswier

h

Nuphar lutea

gele plomp

l

Nymphaea alba

witte waterlelie

l

Nymphoides peltata

watergentiaan

Pedicularis palustris

moeraskartelblad

Peucedanum palustre

melkeppe


V O O R

A Q U AT I S C H E

Vp

Vi

Vm

Vs

l m h m

m

h

m

m

l

m

l h m l m l

h

l

h h m

m

S Y S T E M E N

m

h

m m

h h h

m h m

I N


■

37

Tabel 3.5

■

Vervolg


Nederlandse naam

Vp

Vi

Vm

Potamogeton acutifolius

Vs

spits fonteinkruid

h

h

m

Potamogeton alpinus

rossig fonteinkruid

h

Potamogeton berchtoldii

klein fonteinkruid

Potamogeton compressus

plat fonteinkruid

Potamogeton lucens



puntig fonteinkruid

Potamogeton natans


m

m

Potamogeton obtusifolius

stomp fonteinkruid

m

h




tenger fonteinkruid


haarfonteinkruid

l

Potentilla palustris

wateraardbei

h



Ranunculus lingua

grote boterbloem

h

h

Riccia fluitans

watervorkje

l

m


pijlkruid

Scirpus fluitans

vlottende bies

h

Scirpus lacustris ssp. lacustris

mattenbies

m

Sium latifolium

grote watereppe

l

l

l

m

Sparganium emersum

kleine egelskop

m

h

h

h

Sparganium natans

kleinste egelskop

h

Stratiotes aloides

krabbenscheer

m

Thelypteris palustris

moerasvaren

Tolypella prolifera

groot boomglanswier

Utricularia minor

klein blaasjeskruid

h

Utricularia vulgaris

groot blaasjeskruid

l

Veronica beccabunga

beekpunge

m

Veronica scutellata

schildereprijs

m

h

l

h

h

h

m

h

l h

l m m h

h

h m

l

h

l

m

h l

h m

m

l h

m h


38

■

De ligging van dit watertype komt vrij sterk overeen

Dit heeft deels te maken met het hoge waterpeil dat

met het watertype dat hiervoor is beschreven, namelijk

in de ’s-Gravelandsche polder wordt gehandhaafd.

zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek. De kwel is

Vanwege de ligging binnen het watersysteem en de

niet alleen regionaal, maar ook lokaal, zoals bij

functie als brongebied voor de Kortenhoefse en

Egelshoek. Het oppervlaktewater in de ’s-Grave-

Ankeveense Polder, is dit watertype toch aan deze

landsche polder behoort ook tot dit watertype, maar

polder toegekend. Enkele vaarten aan de noorden

wijkt af ten opzichte van de andere polders. Een

oostzijde van het Gooi zijn gegraven in de flanken

groot deel van de polder staat onder invloed van

van de stuwwal, van en naar de zanderijen (plaatsen

infiltratie, het water zijgt weg in de richting van de

waar zand werd gewonnen). Het water in deze vaarten

Kortenhoefsche en Ankeveensche polders.

stroomt vrij af.

P R O V I N C I E




Het water in de zoete mesotrofe kwelsloten is zoet

Belangrijk voor het watertype zoete mesotrofe kwelsloten

(chloridegehalte <75 mg/l), mesotroof en basenrijk

is voldoende aanvoer van kwelwater uit het Gooi. De

(bijlage 5, referentiewaardentabel). Het aantal soor-

inlaat van gebiedsvreemd water zorgt voor eutrofië-

ten fonteinkruiden dat hier voorkomt is indrukwek-

ring en minder zoete omstandigheden. Ook de

kend: spits, plat, glanzig, puntig, stomp, drijvend,

bemesting van aangrenzende en naburige percelen

tenger en haarfonteinkruid. Er komen veel kwel-

zorgt voor een verminderde waterkwaliteit. De ken-

afhankelijke planten voor, zoals holpijp, waterviolier

merkende planten- en diersoorten zullen hierdoor

en pijlkruid (tabel 3.5). Door de geringe dimensies is

verdwijnen ten gunste van algemenere soorten, zoals

de dynamiek ook onder natuurlijke omstandigheden

bultkroos en veelwortelig kroos. Net als bij het water-

groot. Hierdoor komen niet veel kenmerkende

type zoete grotere polderwateren in de Vechtstreek dienen

macrofaunasoorten voor, maar meer algemene soor-

duurzame maatregelen gericht te zijn op het versterken

ten van sloten, waaronder veel insecten en slakken.

van de kwelstroom. Door meer seizoensfluctuatie in

De soortenrijkdom is wel groter dan elders in Noord-

het waterpeil toe te staan, zal de hoeveelheid water

Holland, omdat meer structuur aanwezig is (met

die ingelaten wordt, verkleind kunnen worden. Zoals

name door de goed ontwikkelde watervegetatie) en

eerder vermeld kent het watersysteem in de

doordat het water zeer zoet en helder is. Waar de

Vechtstreek van oost naar west een gradiënt in onder

afstand tot het Gooi kleiner is, zoals bij Egelshoek, is

andere zoutgehalte en hardheid. Indien inlaat

het water afkomstig van lokaal kwelwater, dat min-

gewenst is, dient deze plaats te vinden aan de kant

der kalk en ijzer bevat. Planten als vlottende bies en

van de gradiënt waar de gehaltes aan deze opgeloste

duizendknoopfonteinkruid profiteren hiervan.

stoffen het hoogst zijn. Zo ondervinden de kwetsbare

De referentiewaarden voor chloride, natrium, kalium,

gebieden aan de zoete kant van de gradiënt de min-

magnesium, sulfaat en in mindere mate calcium en

ste hinder van de inlaat. Daarnaast verdient inlaten

hydrocarbonaat zijn ruimer voor zoete mesotrofe kwel-

van water dat in samenstelling het minst verschilt

sloten dan voor zoete grotere polderwateren in de

van het gebiedseigen water vanzelfsprekend de voor-

Vechtstreek. Dit vindt zijn oorzaak in de lokale kwel-

keur. Suppletie uit de Hilversumse Bovenmeent of de

stroom vanuit de ’s-Gravelandsche Polder.

oude haven van Hilversum in de ’s-Gravelandsche

De ’s-Gravelandsche Polder staat namelijk onder

Polder is hiervan een voorbeeld.

invloed van infiltratie, waardoor het watertekort voortdurend moet worden aangevuld met minder

3.2.5 Minder zoete, grotere polderwateren

zoet inlaatwater dat vervolgens wegzijgt naar de aan-

in de Vechtstreek (Vi)

liggende polders. Zonder deze wateraanvoer zijn de landgoederen niet in de huidige vorm te handhaven.

Sfeerbeeld

De referentiewaarden voor zoete mesotrofe kwelsloten

‘Grote markante bossen mattenbies steken uit het meer. Het

zijn echter scherper dan die in de huidige situatie.

water laat tussen de glans- en kranswieren zijn zandbodem

Om deze referentiewaarden te kunnen bereiken is

zien. Op windluwe plekken bedekken lelie, gele plomp en

meer waterconservering noodzakelijk en zoveel

kikkerbeet de waterspiegel. De wuivende rietoevers worden

mogelijk suppletie met zoeter en weinig voedselrijk

ingekleurd met grote boterbloem en watermunt. Een grote

water. Momenteel lijkt echter een chloridemaximum

karekiet grijpt zich vast aan een stevige rietstengel, en

van 50 mg/l niet te realiseren. Daarom is gekozen

schiet dan plots het water in. Met een natte kop en een

voor een meer reële norm van 75 mg Cl-/l. Mogelijk

libellenlarve tussen de snavel zoekt hij zijn nest weer op.’

dat op langere termijn wel de uiteindelijk te prefereren referentiewaarde van 50 mg Cl-/l haalbaar blijkt.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

39

waaronder veel soorten waterjuffers en libellen, slakken, waterkevers en waterwantsen. Planten van zeer zoete omstandigheden als breekbaar kransblad, rossig fonteinkruid en moeraskartelblad komen niet voor in deze wateren. Voorts groeien er vanwege het infiltratiemilieu weinig of geen kwelindicerende planten als holpijp, waterviolier en haarfonteinkruid. Ook in deze minder zoete wateren kan verlanding leiden tot interessante vegetaties als veenmosrietland en moerasheide. Trilvenen kunnen echter alleen gevormd worden in zeer zoete wateren (watertype

Ligging in het landschap Het oppervlaktewater in de minder zoete, grotere

zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek) en komen hier dus niet voor.

polderwateren in de Vechtstreek is een mengelmoesje; het heeft zowel de eigenschappen van zoet, basenrijk


kwelwater als van hard, minder zoet inlaatwater. De

Bij het optimaliseren van dit watertype staat de

plassen staan namelijk niet, zoals het oostelijke deel

mengverhouding tussen de verschillende bronnen

van de regio, onder invloed van kwel uit het Gooi,

(neerslag, afstromend grondwater uit oostelijke plassen,

maar kennen een infiltratiemilieu. Deze infiltratie is

inlaat uit IJmeer/Vecht) centraal. Ondanks de minder

het gevolg van het lage waterpeil van aangrenzende

zoete referentiewaarde, levert de aanvoer van grote

polders als de Horstermeerpolder en Nieuwe

hoeveelheden inlaatwater – met te hoge zouten

Keverdijkse polder. De infiltratiepolders worden der-

nutriëntengehaltes – problemen op voor de levens-

halve van water voorzien door afstroming van (zoet,

gemeenschap van dit watertype. De mix dient zoveel

basenrijk) oppervlaktewater uit de oostelijke

mogelijk te verschuiven naar een groter aandeel neer-

Vechtplassen én door inlaat van (hard, minder zoet)

slagwater en afstromend grondwater en zo weinig

Vecht- en IJmeerwater.

mogelijk inlaatwater. Deze verschuiving kan ingezet worden door de plassen hydrologisch te bufferen,


40

■

zodat minder water wegzijgt richting Horstermeer-

De samenstelling van dit mengwatertype wordt

polder en andere omringende polders met een lager

bepaald door de samenstelling van de twee belang-

waterpeil. Wanneer in de plassen zelf en de oostelijk

rijkste bronnen: het water uit de oostelijke

gelegen polders het waterpeil meer kan fluctueren, is

Vechtplassen, dat zoet, kalkrijk en redelijk voedsel-

de behoefte om water in te laten kleiner. Zodra de

arm is, en het inlaatwater uit het IJmeer of de Vecht,

inlaat van minder zoet en voedselrijker water wordt

dat meer zouten (chloride, kalium, sulfaat) en voedings-

verminderd, zal het gebied waar het watertype zoete

stoffen bevat (bijlage 5, referentiewaardentabel). Dit

grotere polderwateren in de Vechtstreek voorkomt zich

verschil in samenstelling zorgt voor een andere

uitbreiden. Het gewenste beleid van verzoeting is

vegetatie dan in de oostelijke Vechtstreek. De water-

gekozen omdat de levensgemeenschappen van de

vegetatie bestaat onder andere uit zouttolerante soorten

zoete mesotrofe omstandigheden waardevoller en

als groot nimfkruid (tabel 3.5). Zeker op plaatsen

zeldzamer zijn en van nature hier voorkomen. Het

waar de voedselrijkdom relatief laag is, groeien

gaat hier dan niet alleen om de bijzondere wateren

onder water grote bossen kranswieren (brokkelig

oevervegetaties, maar ook om de verlandingsvege-

kransblad, sterkranswier). Opvallend zijn de grote

taties zoals trilvenen. Gezien de landschappelijke

bossen mattenbies die uit het water oprijzen. In de

context zal inlaat noodzakelijk blijven en zal het type

oever staan planten als hoge cyperzegge en moeras-

minder zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek niet

varen. Het heldere water is rijk aan waterdieren,

geheel kunnen worden vervangen door het type zoete

P R O V I N C I E


grotere polderwateren in de Vechtstreek. Een tweede pad


dat leidt naar optimalisering is het verbeteren van de

De waterlopen in de polders langs de Vecht staan alle

kwaliteit van het inlaatwater. De nu relatief hoge

onder invloed van kwel vanuit de hogergelegen

nutriëntengehaltes kunnen door verschillende maat-

Vecht. Het Vechtwater is ten zuiden van Weesp zoet.

regelen verlaagd worden. Zo kan bij de aanvoer van

Samen met regenwater zorgt dit voor zoete

inlaatwater gebruik worden gemaakt van de zuiver-

omstandigheden in de polders. In tegenstelling tot de

ende werking van zandwinplassen. Eventueel kan

noordelijker gelegen Vechtpolders treedt hier nau-

het water voorgezuiverd worden, zoals nu in het

welijks tot geen brakke regionale kwel op, iets wat in

Naardermeer gebeurt. Verder kan de aanvoerroute

het noorden nog leidt tot sterke zoet-zoutgradiënten

van het water naar de meeste kwetsbare delen ver-

(watertype gradiëntrijke polderwateren onder invloed van

lengd worden. Door de zuiverende werking van het

kwel).

watersysteem, is de trofielast op grotere afstand van het inlaatpunt kleiner. Van groot belang is dat het


water ‘onder in de gradiënt’ wordt ingelaten. Van de

Het oppervlaktewater is door de kwel vanuit de

heuvelrug naar het westen loopt ook binnen dit

Vecht zoet. Ondanks dat het water van de Vecht vrij

watertype een gradiënt van water met een grond-

voedselrijk is, is het gehalte aan nutriënten van dit

waterkarakter naar water met een Vecht/IJmeer-

watertype vrij laag, omdat het water door de bodem-

water-karakter. Inlaat vindt dan ook het beste plaats

passage minder eutroof wordt (bijlage 5, referentie-

aan de Vecht/IJmeer-kant van de gradiënt.

waardentabel). De referentiewaarden voor stikstofen fosfaat liggen dan ook vrij laag, in vergelijking met

3.2.6 Sloten onder invloed van kwel uit

bijvoorbeeld de algemene polderwateren (Pa). Door de

de Vecht (Vs)

aanwezigheid van kwel, en het relatief zoete en heldere water, is de vegetatie vrij soortenrijk (tabel

Sfeerbeeld

3.5). Watergentiaan komt in grote aantallen voor,

‘Een rijtje populieren markeert de bochten van de rivier.

maar ook kwelafhankelijke soorten als holpijp,

Rondom, in de sloten is het heldere water bedekt met

drijvend fonteinkruid en pijlkuid. Het aantal macro-

drijvende bladschijven van allerlei formaat. Tussen ronde,

faunasoorten is vrij hoog, ondanks dat het algemene

middelgrote bladeren drijven de gele bloemen van de water-

soorten zijn. Het gaat vooral om insecten als water-

gentiaan. De kleinste rondjes zijn eigendom van kikkerbeet,

kevers, waterwantsen en libellen.

dat zijn witte bloempjes eveneens uit het water steekt. Ook het drijvend fonteinkruid bedekt met zijn eironde bladeren


het watervlak. Zijn bloem is minder kleurig, maar de

Hoewel de sloten indirect (door kwel) water uit de

groene aren zijn zeker zo herkenbaar.’

Vecht ontvangen, is een directe inlaat vanuit de Vecht niet goed voor de kenmerkende levensgemeenschap. Het inlaatwater is een stuk voedselrijker, eutrofer, wat nadelig is voor de specifieke watervegetatie en macrofauna. Indien inlaat noodzakelijk is, kunnen de nadelige invloeden hiervan zoveel mogelijk worden beperkt door bijvoorbeeld voorzuivering of door het creëren van verlengde aanvoerroutes. Dit laatste draagt er toe bij dat het inlaatwater in de aanloopsloot voorgezuiverd is op het moment dat het de meest kwetsbare gebieden bereikt.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

41

3.3 Gradiëntrijke polderwateren

Ligging in het landschap In polders rondom Weesp (zoals de Aetsveldsche

In de vorige hoofdstukken is al aan de orde gekomen

Polder, Bloemendaler polder, Nieuwe Keverdijkse

dat in Noord-Holland zowel zoet als brak water

Polder) en in de Bovenkerker polder bij Amstelveen

voorkomt. In een aantal polders in het zuiden van de

komt van verschillende kanten water toegestroomd.

provincie zijn beide typen water op korte afstand van

Uit de voormalige Zuiderzee, nu IJmeer, is via de

elkaar te vinden. In de polders langs de Amstel en de

ondergrond nog licht brak water onderweg. Dit

Vecht is een gradiënt aanwezig van zoet naar licht

water is terug te vinden in het hart van de polders. In

brak water. Gebieden met gradiënten kennen een

de Nieuwe Keverdijksche Polder is daarnaast ook

soortenrijke natuur. Zo ook hier: er groeien planten

regionale zoete kwel aanwezig. Aan de randen gren-

en dieren met een voorkeur voor zoet water, voor

zen de polders aan de hoger gelegen Vecht, het

brak water, voor water met wisselende zoutgehaltes

Amsterdam-Rijnkanaal of de Amstel. Hier kwelt

en soorten zonder een al te grote voorkeur. Dit levert

derhalve zoet water op. De grens tussen licht brak en

een gevarieerde natuur op, met een aantal zeldzame

zoet water is diffuus en verschuift door het jaar heen.

planten- en diersoorten. Vooral de watervegetatie is

Het water is in de winter zoeter en in de zomer brakker.

goed ontwikkeld en is samen met die van de Vechtstreek de soortenrijkste van Noord-Holland.

Biotische en abotische beschrijving

Een tweetal gradiëntrijke watertypen wordt in dit

Door de sterke gradiënt zijn de referentiewaarden

gebied onderscheiden: gradiëntrijke polderwateren onder

niet in één getal te vatten. Het polderwater moet op

invloed van kwel (Gk) en gradiëntrijke polderwateren onder

sommige plaatsen voldoende zoet zijn en op andere

invloed van infiltratie (Gi).

plaatsen voldoende brak. De brakke invloed verschilt per polder. In de Nieuwe Keverdijkse Polder kwa-

3.3.1 Gradiëntrijke polderwateren

men in begin jaren ’80 chloridegehaltes tot 2.000

onder invloed van kwel (Gk)

mg/l voor. Maar ook lagere zoutgehaltes (> 500 mg Cl/l) leveren een interessante levensgemeenschap

Sfeerbeeld

op. Tegelijkertijd dient er op andere plaatsen vol-

‘Vrijwel overal barsten de sloten uit de voegen van het

doende zoet water aanwezig te zijn, met een chlori-

waterleven. Uit het vrij ondiepe water steken de stekelige

degehalte lager dan 150 mg/l voor de levens-

knotsjes van de stijve moerasweegbree en de kleine egels-

gemeenschappen die daarbij behoren.

kop, afgewisseld met de prehistorische aren van de holpijp.

Het water is matig voedselrijk, met nutriëntengehaltes

Tussen de smalle fonteinkruiden en puntige kranswieren

die vergelijkbaar zijn met bijvoorbeeld verzoetende

duikt een waterspin naar haar schuilplaats in een luchtbel

polderwateren (Zv). Voor water met een hoger zout-

onder water. Verderop neemt de lidsteng bezit van het

gehalte is de voedselrijkdom relatief zelfs laag te

water. De stijve kransen staan dicht opeen en laten nau-

noemen. De referentiewaarden voor de gradiëntrijke

welijks ruimte voor andere waterplanten. Na goed zoeken

polderwateren staan weergegeven in de referentie-

blijkt er nog wat haarfonteinkruid aanwezig. Zo is er in

waardentabel (bijlage 5).

één sloot, op verschillende plaatsen, een keur aan verschillende planten en dieren te vinden.’

Door de grote variatie in zoutgehalte en het optreden van relatief voedselarme zoete kwel heeft dit type één van de meest soortenrijke watervegetaties van Noord-Holland. Dit type bevat het grootste aantal kwelafhankelijke soorten. In het zoete water groeien zeldzame planten als stijve moerasweegbree en smalle waterweegbree. Verder komen kleine egelskop, spits fonteinkruid en breekbaar kransblad voor.

42

■

P R O V I N C I E


Holpijp en beekpunge zijn typische soorten van zoete

Sfeerbeeld

kwel. In de contactzone en de minder zoete zone

‘Langs de kronkelende Amstel wuift het riet in de wind.

komen soorten voor die niet gebonden zijn aan zoet

Vlak achter het jaagpad is het land nog op hoogte. In de

water: drijvend fonteinkruid, pijlkruid, watergentiaan,

verte lijkt het land te zijn weggezonken in de diepte.

glanzig fonteinkruid en haarfonteinkruid (tabel 3.6).

Geometrisch lopen de sloten de smalle, hoge polder in.

De macrofauna is soortenrijk en kenmerkend voor

Langs de sloten groeien de lange, grasgroene bladeren van

zoete, structuurrijke, heldere sloten. Slakken, water-

de kalmoes, tussen de witte schermen van de waterscheer-

kevers en waterwantsen domineren, maar ook kriti-

ling. Verderop in de polder wordt de sloot breder en breder,

sche groepen als watermijten, kokerjuffers en libellen

om trechtervormig uit te komen in een brede vaart. De

zijn goed vertegenwoordigd. De zoete macrofauna-

planten van daarnet maken plaats voor brakkere soorten

soorten lijken niet sterk beïnvloed te worden door het

als moeraszoutgras en het zeldzame groot nimfkruid.’

wisselend brakke karakter van het water. Macrofaunasoorten van echt brak water zijn echter slecht ver-


tegenwoordigd door de verschuiving van de zoet-

Net als bijvoorbeeld het watertype kalkarme duinrellen,

zout gradiënt door de tijd.

is dit watertype gebonden aan een specifiek watersysteem dat zeer lokaal in Noord-Holland voorkomt.


Het wordt aangetroffen in de Kalslagerpolder en

Bij het beheer staat vanzelfsprekend het behoud van

Uithoornse Polder, de zogenaamde bovenlanden van

de zoet-zoutgradiënt centraal. Naast de aanwezig-

de Amstel bij Uithoorn. De Amstel (die hier Amstel-

heid van brakke kwel is de aanvoer van zoet, relatief

Drechtkanaal heet) vormt hier de grens tussen Noord-

voedselarm kwelwater van belang.

Holland en Utrecht. Langs de rivier is in tijden van de

De planten- en diersoorten die van dit water afhan-

vervening een strook van enkele honderden meters

kelijk zijn, zijn eutrofiëringsgevoelig. Eutrofiëring

uitgespaard vanuit veiligheidsoverwegingen. Deze

dient dan ook zoveel mogelijk te worden tegen-

bovenlanden liggen tegenwoordig enkele meters

gegaan. Inlaat van gebiedsvreemd water is om twee

boven de omringende diepe polders als de Zuider

redenen ongewenst. Enerzijds worden hiermee de

Legmeerpolder en de Utrechtse Polder Mijdrecht.

zoet-zoutgradiënten genivelleerd, anderzijds wordt

Het water in de bovenlanden infiltreert derhalve en

het oppervlaktewater voedselrijker.

stroomt in de richting van de diepe polders.

Voor de rijke watervegetatie is het van belang dat er

Watertoevoer vindt plaats door lokale zoete kwel

voldoende open water is en dat de sloten op vol-

vanuit de Amstel. Daarnaast wordt er ’s zomers van-

doende diepte zijn.

uit de Drecht brak water via de ringvaart ingelaten. De zoutgradiënt in de betreffende polders ontleent

3.3.2 Gradiëntrijke polderwateren

hieraan zijn oorsprong. Het inlaatwater vanuit de

onder invloed van infiltratie (Gi)

Drecht heeft ’s zomers een brak karakter, omdat het brakke water van de diepe polders hierop wordt uitgeslagen. De ringvaart voert het water in noordoostelijke richting af, waardoor het zoutgehalte van het water in deze richting afneemt. Het brakke water dringt tevens de kavelsloten in en ontmoet daar het zoete (kwel)water, dat afkomstig is uit de Amstel. De gradiënt kent dus twee richtingen. Vanaf het inlaatpunt in de ringvaart wordt water in noordoostelijke richting minder brak. Haaks daarop wordt het water vanaf de ringvaart richting de Amstel steeds zoeter.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

43

Biotische en abiotische beschrijving Net als bij de gradiëntrijke polderwateren onder invloed van kwel zorgt de variatie in zoutgehalte voor een soortenrijke vegetatie en macrofauna. Voor een optimale ontwikkeling moet er in de polder zowel water dat voldoende zoet is (chloridegehaltes tussen 75 en 200 mg/l) als zwak tot licht brak water aanwezig zijn. In het deel van de polder waar het water overwegend zoet is, groeien planten als waterscheerling, kalmoes en groot moerasscherm. Daar waar de schommelingen in zoutgehalte groot zijn, zijn tenger fonteinkruid, aarvederkruid en gewoon kranswier kenmerkend. In het brakke water groeien zouttolerante soorten als groot nimfkruid en moeraszoutgras (tabel 3.6). Alleen direct langs de rivier kunnen door lokale kwel de kwelafhankelijke soorten als holpijp aangetroffen worden. Elders in deze polders ontbreken dergelijke soorten. Kwelafhankelijke soorten behoren dan ook niet tot de kenmerkende soorten van dit watertype. Het water is niet zo voedselrijk (bijlage 5, referentiewaardentabel). De macrofauna is vergelijkbaar met die van de gradiëntrijke polderwateren onder invloed van kwel.

Beheer en inrichting Bij het beheer staat het behoud van de zoet-zoutgradiënt centraal. Naast de aanwezigheid van gebiedseigen, zoet water, is de periodieke aanvoer van brak inlaatwater hier van belang. De planten- en diersoorten die van dit water afhankelijk zijn, zijn eutrofiëringsgevoelig. Eutrofiëring dient dan ook zoveel mogelijk tegen te worden gegaan.

44

■

P R O V I N C I E


Tabel 3.6

■

Kenmerkende plantensoorten van de watertypen gradiëntrijke polderwateren onder

invloed van kwel (Gk) en gradiëntrijke polderwateren onder invloed van infiltratie (Gi) en de toedeling van soorten aan ambitieniveaus (h=hoog; m=midden; l=laag) Wetenschappelijke naam (v.d. Meijden, 1990)

Nederlandse naam

Alisma gramineum

slanke waterweegbree

m

Alisma lanceolatum


m

Apium nodiflorum

groot moerasscherm

m

Caltha palustris subsp. palustris

gewone dotterbloem

m

Carex acuta

scherpe zegge

m

Carex acutiformis

moeraszegge

m

Carex paniculata

pluimzegge

h

Chara aspera

ruw kransblad

h

Chara globularis

breekbaar kransblad

h

Chara major

stekelharig kransblad

h

Chara vulgaris

gewoon kransblad

h

Cicuta virosa

waterscheerling



h

Elodea canadensis

brede waterpest

m

Elodea nuttalli

smalle waterpest


holpijp

h

Hippurus vulgaris

lidsteng

m


kikkerbeet

m


aarvederkruid

m

Najas marina

groot nimfkruid

h

Nuphar lutea

gele plomp

h

Nymphaea alba

witte waterlelie

h

Nymphoides peltata

watergentiaan

m


spits fonteinkruid

h

Potamogeton lucens


h


puntig fonteinkruid

m

Potamogeton natans


h


stomp fonteinkruid

h



m


tenger fonteinkruid


haarfonteinkruid



m

Rorippa microphylla

slanke waterkers

m


pijlkruid

m

Sium latifolium

grote watereppe

m

Sparganium emersum

kleine egelskop

h

Spirodela polyrhiza

veelwortelig kroos

Veronica beccabunga

beekpunge

h

Wolffia arrhiza

wortelloos kroos

m


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

Gk

Gi

m

h

h h

h m

m

l m

m

l

I N


■

45

46

■

P R O V I N C I E


■

4

■ ■

Overige wateren

■ ■

Deze categorie bevat de overige watertypen: boezemwateren, zandwinplassen, polderplassen, duin-

Boezemwateren algemeen (K)

wateren en wateren in de binnenduinrand en ten-

Boezemwateren bestaan uit een onderling verbonden stelsel van vaarten,

slotte de stuwwalwateren in het Gooi. Boezem-

kanalen, meren en plassen. Boezemsystemen in Noord-Holland bestaan

wateren, zandwinplassen en polderplassen komen

uit een groot aantal meestal lijnvormige wateren maar soms ook een meer

overal verspreid in de provincie voor. Met name op

of een plas. Voorbeelden hiervan zijn het Amstelmeer, het Alkmaarder-

grond van hun dimensie kennen deze wateren

meer en de Westeinderplassen. In Noord-Holland kunnen vijf centrale

andere levensgemeenschappen dan poldersloten.

boezemsystemen worden onderscheiden. Ten zuiden van het Noord-

Boezemwateren, zandwinplassen en polderplassen

zeekanaal liggen de Amstellandboezem en de Rijnlandse boezem.

zijn dan ook niet apart aangegeven op de typologie-

Hollands Noorderkwartier kent drie centrale systemen: de Schermerboezem,

kaart. Overal waar een zandwinplas, een polderplas

de Amstelmeerboezem en de Verenigde Raakmaats en Niedorper

of een boezemwater voorkomt, ook al is op de kaart

Koggeboezem (VRNK).

een ander regionaal watertype aangegeven, zijn de

De hoofdfunctie van boezemwateren bestaat uit aanvoeren van rivier-

referentiewaarden van deze bijzondere watertypen

water bij een neerslagtekort en het afvoeren van water bij een groot water-

richtinggevend. Duinwateren, wateren in de binnen-

overschot. Dit heeft tot gevolg dat er tijdelijk veel stroming kan optreden

duinrand en stuwwalwateren nemen een aparte positie

en de kwaliteit van het water sterk kan wisselen. Grote delen van de

in. De duinwateren kennen een specifieke soorten-

boezem zijn beschoeid. Ook vindt veel scheepvaart plaats. Door de

gemeenschap die vooral door dimensie en afstand tot

(tijdelijk) sterke stroming en de scheepvaart zorgen met name opgewervelde

zee wordt bepaald. De wateren in de binnenduin-

slibdeeltjes voor vertroebeling. Vertroebeling en beschoeide oevers zorgen

rand op de overgang van duinen naar polder voeren

voor omstandigheden die ongunstig zijn voor de vestiging van watervegetaties

zoet kwelwater uit de duinen af (duinrellen). De

en macrofauna. De visstand is laag door het ontbreken van geschikte schuil-

stuwwalwateren liggen in het Gooi en maken deel uit

en paaiplaatsen. Door de doorvoerfunctie van water ontbreekt het specifieke

van geisoleerde wateren op de Utrechtse Heuvelrug.

eigen karakter van het watertype: boezemwateren zijn als het ware verzamelpunten van vele typen water. Het trofiegehalte van boezemwateren is extreem hoog. Door hun historisch brak karakter zijn ook de

4.1 Boezemwateren

sulfaatgehaltes hoog. De relatief hoge ligging van de boezem ten opzichte van de polders ver-

De boezem kan worden opgevat als de slagader van

oorzaakt wegzijging van water naar de omliggende polders. Het boezem-

het waterhuishoudkundige systeem van Noord-

stelsel vertakt zich door heel Noord-Holland en verbindt veel natte natuur-

Holland. Het zorgt voor de aanvoer van water naar

gebieden met elkaar. Mede daardoor is een aanzienlijk deel van het

de polders bij een neerslagtekort en de afvoer van

boezemstelsel aangewezen als ecologische verbindingszone.

polderwater bij een (te groot) wateroverschot. Door deze water aan- en -afvoerfunctie kent het oppervlaktewater een grote dynamiek en in samenhang

De belangrijkste sturende factoren zijn het chloride-

daarmee ook een wisselende waterkwaliteit. Het boe-

gehalte en de dimensie van de watergangen. Binnen

zemwater kent functies als professionele scheepvaart,

Noord-Holland kunnen drie typen boezemwateren

pleziervaart, beroeps- en sportvisserij.

worden onderscheiden: de licht-brakke (Kl), de diepe


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

47

Noordzeekanaal licht brak. Met uitzondering van het Amstelmeer betreft het voornamelijk kanalen en vaarten. Bij de licht brakke boezemwateren gaat het voornamelijk om uiteinden van het boezemsysteem. Bij het openen van sluizen dringt water vanuit de Waddenzee of het Noordzeekanaal het boezemwater binnen. Hier vermengt zich het zoute buitenwater met het zoete water van de boezem. De Harger- en Pettemervaart vormt als ‘geïsoleerd’ brak boezemwater een uitzondering. Deze vaart ligt achter de Hondsbossche Zeewering en wordt gevoed met kwelwater vanuit de Noordzee. boezemwateren (Kd) en de ondiepe (Ko)). De licht-brakke boezemwateren (Kl) liggen aan uiteinden van het


boezemsysteem waar met het schutten van sluizen

Het chloridegehalte is de belangrijkste sturende fac-

brak water de boezem binnendringt. De zoete

tor die bepaalt welke soorten voorkomen in het

boezemwateren worden op grond van hun dimensie

water. Het chloridegehalte is dan ook gebruikt voor

onderscheiden in diepe en ondiepe. De diepe boezem-

het onderscheiden in niveau’s. Vanaf het middelste

wateren (Kd) zijn gekenmerkt door sterke stroming,

niveau (>1.000 mg/l chloride) komen kenmerkende

hoge graad aan harde beschoeiing en scheepvaart. Bij

brakwatersoorten voor. Voor het hoogste niveau is de

de ondiepe boezemwateren (Ko) gaat het meestal om

referentiewaarde voor chloride gesteld op hoger dan

uiteinden van een boezem of afgelegen zijtakken van

3.000 mg/l (bijlage 5, referentiewaardentabel). In

de hoofdvaart of het kanaal.

diepe boezemwateren ontstaat een gelaagdheid van dieper zouter water en ondiep zoeter water.

4.1.1 Licht brakke boezemwateren (Kl)

Boezemwateren zijn vaak zeer eutroof, omdat ze water verzamelen uit de polders. De nutriëntenge-

Sfeerbeeld

haltes in brakke wateren spelen echter pas een rol als

‘Op een paal aan de rand van het brede water spreidt een

aan de referentiewaarde voor chloride is voldaan. Op

Aalscholver zijn vleugels uit om ze te laten drogen. Hij is

het hoogste niveau is de referentiewaarde 0,1 mg/l

net terug van een zoektocht naar voedsel. Aan de keel is te

nitraat, 0,2 mg/l ammonium en 0,6 mg/l fosfaat. De

zien dat de brakwatergrondel naar beneden glijdt. Vanuit

fosfaatgehaltes zijn in de werkelijkheid vaak zeer

de brede rietkraag, waar moerasmelkdistel bovenuit steekt,

hoog. Ook aan de laagste referentiewaarde voor

komt een familie kuifeend. Plotseling duikt het mannetje

nitraat wordt in de huidige situatie bijna nergens vol-

weg, om even later met een driehoeksmossel in zijn snavel

daan. De hoge nutriëntengehaltes worden aange-

weer te voorschijn te komen’.

voerd met het polderwater. Brakke wateren kennen van nature wel een hogere fosfaatgehalte dan zoete


wateren.

De boezem vormt de directe verbinding tussen het

48

■

polderwater enerzijds en het buitenwater van

Door het brakke karakter en factoren als inrichting en

IJsselmeer, Markermeer, Noordzee en Waddenzee

scheepvaart komen in de licht-brakke boezemwateren

anderzijds. Licht brakke boezemwateren komen voor in

weinig plantensoorten voor (tabel 4.1). Op het hoog-

het noorden bij de Amstelmeerboezem en in delen

ste niveau zijn snavelruppia, heen en spiraalruppia

van de Schermerboezem, zoals de Harger- en

kenmerkend. Voor het middelste niveau is het voor-

Pettemervaart en het Noordhollands Kanaal bij Den

komen van veel oeverplanten karakteristiek. Het

Helder. Ook zijn delen van de boezem rond het

laagste niveau wordt gekenmerkt door algemene

P R O V I N C I E


tolerante soorten. Door de grote dimensies is vaak

Beschoeide en steile oevers kunnen natuurvriende-

voldoende ruimte voor een flauwe oever en een

lijk worden ingericht. In gebieden waar de boezem

brede rietkraag. Op plaatsen waar licht brak water

deel uitmaakt van ecologische verbindingszones

voorkomt kunnen soorten als moerasmelkdistel en

dient dit met voorrang te geschieden. Vooral in de

heemst voorkomen. Kenmerkend voor de macro-

Amstelmeerboezem is nog ruimte om flauwere

faunagemeenschappen zijn kreeftachtigen en borstel-

oevers aan te leggen.

wormen.

In sommige gevallen is het mogelijk om de aanliggende oeververdediging en (bijna) dichte vooroever-

Van zoet naar brak is een duidelijke overgang van ver-

verdediging te vervangen door een open vooroever-

schillende soorten vlokreeften waarneembaar (tabel

verdediging. Door het aanleggen van zogenaamde

4.1). In wateren met een chloridegehalte >1.000 mg/l

fauna-uittreedplaatsen worden hindernissen over-

komen slechts enkele soorten vedermuggenlarven,

wonnen, die te steile of beschoeide oevers vormen

waterkevers en waterwantsen voor; andere soorten

voor veel diersoorten.

insecten worden bijna niet meer aangetroffen. Doordat

Kanalen worden regelmatig gebaggerd om ze vol-

de oevers van deze wateren vaak beschoeid zijn, zijn er

doende diep te houden voor de scheepvaart. Door

weinig schuilen paaiplaatsen voor vis. De visfauna is

baggerwerkzaamheden wordt het water troebel als

dan ook armer dan in wateren met een meer natuurlijke

gevolg van het opwervelen van slib. Driehoeks-

oever. Bovendien kennen brakke wateren ondanks de

mosselen en waterplanten worden hierdoor bedekt

voedselrijkdom een relatief arme visfauna. De grotere

met slib. Bij het contact tussen slib en water ver-

dimensie in vergelijking met het polderwater zorgt wel

slechtert de waterkwaliteit. De baggerwerkzaam-

voor een geschikt overwinteringgebied voor vissen.

heden kunnen het beste plaatsvinden in de herfst

Daar waar kanalen of vaarten in verbinding staan

omdat ze dan het minste nadelinge effect op het eco-

met het zoute buitenwater kunnen in de ideale situ-

systeem hebben. De meeste organismen hebben dan

atie zoet-zout vissen heen en weer trekken. In geïso-

hun levenscyclus voltooid, bevinden zich niet meer

leerde brakke wateren zoals de Harger- en Pettemer-

in het water of zijn minder kwetsbaar. Verder dient

vaart komen zouttolerante zoetwatervissen voor. De

gestreefd te worden om de oorspronkelijke bodem

grotere meren hebben een belangrijke functie als

van kanalen zoveel mogelijk tot uitdrukking te laten

voedsel- en rustgebied voor watervogels. Driehoeks-

komen.

mosselen vormen een belangrijke voedselbron voor

4.1.2 Diepe boezemwateren (Kd)

deze vogels.


Sfeerbeeld

In het subtype licht brakke boezemwateren is het belang-

‘Achter de brede rietkraag beginnen twee futen met ‘kop-

rijk het brakke karakter te behouden en te versterken.

schudden’; het begin van hun complexe baltsritueel.

Daarnaast speelt de verbinding voor vissen met zee

Plotseling duiken ze weg. Met fonteinkruiden en hoorn-

een grote rol. Beide benaderingen richten zich op de

blad in de snavel komen ze boven. Watertrappelend botsen

(gradiënt in) zee-invloed. De visstand van brak water

ze tegen elkaar en stijgen zo bijna geheel op uit het water.

kan worden verbeterd door de vergroting van moge-

Over een paar dagen zullen ze hun nest met waterplanten

lijkheden voor vis om heen en weer te trekken tussen

verankeren tussen het door dotterbloemen geheel geel

zoet binnenwater en zout water buitengaats.

gekleurde riet. Een rietzanger, krassend op volle sterkte,

Een aantal natuurtechnische voorzieningen kan hier-

zal het eerste geluid zijn dat de jonge fuutjes zullen opvan-

voor een belangrijke bijdrage leveren door het ver-

gen. Voor het futenpaar breekt dan een drukke tijd aan.

minderen van de barrièrewerking van sluizen en

Constant zullen ze op zoek zijn naar vis voor hun onver-

gemalen. Ook dient de verbinding van boezem naar

moeibaar schreeuwende kroost’.

polderwater te worden verbeterd.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

49


wateren zoals verschillende soorten kevers en koker-

De boezem vormt de directe verbinding tussen het

juffers. Wanneer we de kokerjuffer Lype phaeopa

polderwater en het buitenwater van IJsselmeer,

vinden betekent dit dat de waterkwaliteit goed is.

Markermeer en Waddenzee. Diepe boezemwateren

Ook de visstand is in beschoeide kanalen laag omdat

komen in alle boezemsystemen in Noord-Holland

schuilen paaiplaatsen ontbreken. In wateren met

voor (zie kader). Met uitzondering van enkele plas-

een natuurlijke oever is deze aanmerkelijk hoger.

sen, zoals het Alkmaardermeer en de Geestmer-

Kenmerkend voor de diepe boezemwateren is het

ambachtplas, betreft het voornamelijk kanalen en

vistype brasem-snoekbaars.

vaarten. Deze boezemwateren hebben een belangrijke functie voor scheepvaart en recreatievaart.

De grotere dimensie in verhouding met het polderwater zorgt wel voor een geschikt overwinterings-


gebied voor vissen. De aanwezige vis vormt een

Tot het watertype Diepe boezemwateren worden alle

voedselbron voor viseters als aalscholver, grote zaag-

boezemwateren gerekend met een waterdiepte gro-

bek, nonnetje en fuut. De grotere meren en plassen

ter dan 1,5 meter. Grote delen van deze boezem-

hebben een belangrijke functie als voedsel- en rust-

wateren zijn beschoeid met hout, staal of beton. Ze

gebied voor watervogels. Duikeenden als kuifeend

hebben een open karakter, waarmee wordt bedoeld

en tafeleend eten bodemfauna tot een diepte van

dat ze doorstroomd worden met boezemwater en

5 meter.

niet, zoals sommige vaak kleinere boezemwateren,

50

■

doodlopend zijn of de afvoer van polderwateren ver-

De waterkwaliteit op de inlaatpunten wordt voorna-

zorgen. Door de tijdelijk snelle stroming en de

melijk

scheepvaart kennen de diepe boezemwateren een hoog

Uitzonderingen vormen de boezems van Amstel- en

gehalte aan opgewervelde slibdeeltjes, die voor veel

Vecht en de duinzoom van Noord-Kennemerland,

vertroebeling zorgen.

die veel zoeter zijn en de boezemwateren nabij zee of

Vertroebeling en beschoeide oevers zorgen voor

bij uitslagpunten van diepe droogmakerijen, die dui-

omstandigheden die weinig tot niet geschikt zijn

delijk brakker zijn. Boezemwateren zijn vaak zeer

voor de vestiging van waterplanten (tabel 4.1). In de

voedselrijk, omdat ze water ontvangen uit de diverse

huidige situatie zijn met uitzondering van veen-

polderwateren.

wortel niet of nauwelijks waterplanten aangetroffen.

In de diepe boezemwateren van Noord-Holland zijn de

In de boezem van Amstel en Vecht komen geregeld

factoren inrichting van de oevers en stroming domi-

drijfbladvegetaties voor met gele plomp en witte

nant. Daarom is besloten om voor dit watertype voor

waterlelie.

alle chemische parameters slechts één referentie-

Vanwege de ontbrekende watervegetaties zijn alleen

waarde te hanteren en geen verschillende niveau’s te

macrofaunasoorten geselecteerd voor het afleiden

benoemen (bijlage 5, referentiewaardentabel).

van de referentiewaarden en niveaus. Maar ook de

Pas wanneer voldaan is aan de belangrijkste rand-

macrofauna wordt in sterke mate bepaald door de

voorwaarden (natuurlijke oevers, geen scheepvaart,

structuur en is in deze wateren soortenarm (tabel 4.1)

luwe delen) komen verschillen in waterkwaliteit tot

Vaak bestaat de macrofaunagemeenschap vooral uit

uitdrukking. De indeling van niveaus gebeurt dan

mollusken van diep water, zoals zwanenmosselen,

ook aan de hand van het bedekkingspercentage

schildersmossel, en driehoeksmossel. Ook kleine

emergente vegetatie, dit zijn waterplanten die boven

kreeften, wormen en vedermuggen komen voor.

het water uitsteken.

In kanalen met een gevarieerde rietoever is de soor-

In de optimale situatie (hoogste niveau) dient 5% van

tenrijkdom van de macrofauna groter. In meer

het boezemwater bedekt te zijn met emergente vege-

beschutte delen worden soorten aangetroffen die

tatie, in het middelste en laagste niveau respectieve-

kenmerkend zijn voor kleinere of structuurrijkere

lijk >2% en >1%. Het voedselrijke karakter van boe-

P R O V I N C I E


bepaald

door

ingelaten

rivierwater.

zemwateren komt tot uitdrukking in de norm voor

kunnen hier een oplossing bieden, indien de aanleg

fosfaat van <0,4 mg/l. Voor alle niveau’s zijn de refe-

van natuurvriendelijke oevers niet mogelijk is.

rentiewaarden voor nitraat < 0,15 mg/l en ammonium <0,1 mg/l. Het chloridegehalte heeft een refe-

4.1.3 Ondiepe boezemwateren (Ko)

rentiewaarde van lager dan 300 mg/l.

Sfeerbeeld Beheer en inrichting

‘Aan dit doodlopende boezemwater gaat de flauwe oever

In de diepe boezemwateren is de inrichting van de

langzaam over in een breed rietland. Tussen het riet springen

oevers veel belangrijker voor de ecologie dan de

de gele plekken met dotterbloem direct in het oog. Net is

waterkwaliteit. De grootste inspanning voor ontwik-

nog een schim van een Noordse woelmuis te zien, voordat

keling en herstel van deze boezemwateren dient dan

deze uit het zicht verdwijnt in haar hol tussen de riet-

ook gericht op het nemen van inrichtingsmaatregelen

stengels. Voor de rietkraag spreiden zich de bladeren van

om de situatie te verbeteren voor planten en vissen.

drijvend fonteinkruid. De jongen van een waterhoen

Waar mogelijk moeten met hout, beton of staal

haasten zich achter hun moeder aan. In het heldere water

beschoeide oevers worden vervangen door een meer

leren ze te zoeken naar hun eerste voedsel.

natuurvriendelijke inrichting. In delen waar de boezem deel uitmaakt van de ecologische verbindingszones


dient dit met voorrang te geschieden.

De ondiepe boezemwateren vormen meestal afgele-

Op veel plaatsen, met name in de Verenigde Raak-

gen zijtakken van hoofdvaart of kanaal. Vaak zijn het

maats- en Niedorperkoggeboezem, is nog voldoende

doodlopende uiteinden, die geïsoleerd zijn. De ver-

ruimte om flauwe oevertaluds aan te leggen. In vol-

blijftijd van het water is langer dan bij de diepe boe-

doende brede deelstukken kunnen brede oevers met

zemwateren. Ondiepe boezemwateren komen overal in

paaiplaatsen voor vis worden aangelegd. Met name

Noord-Holland voor. Het zwaartepunt ligt echter op

zogenaamde plasbermen zijn zeer geschikt. Plas-

de meer geïsoleerde delen van de Schermerboezem

bermen kunnen op druk bevaren boezemwateren

en de Verenigde Raakmaats- en Niedorperkogge-

beschutte zones bieden waar vegetatie en macro-

boezem. De zijtakken van de Schermerboezem in het

fauna zich ontwikkelt. Ook kan worden gedacht aan

Bergermeergebied en in de polder Het Koegras zijn

vervanging van aanliggende oeververdediging en

een goed voorbeeld van dit watertype. Ook de

dichte vooroeververdediging door open vooroever-

ondiepe delen van plassen en meren, bijvoorbeeld

verdediging. Door het toestaan van meer ‘natuur-

van het Alkmaardermeer, vallen onder dit watertype.

lijke’ dynamische processen zullen de oevers zich

Ondiepe boezemwateren hebben een andere (afvoer)-

meer heterogeen gaan ontwikkelen waardoor een

functie dan de diepere watergangen waar scheep-

grotere biodiversiteit een kans krijgt zich te ontwikkelen.

vaart plaatsvindt. Ze liggen buiten de hoofdstroom

Sluizen, stuwen en gemalen tussen de deelsystemen

van het boezemwater en worden daardoor in natte

van de boezem vormen vaak onneembare barrieres

perioden vooral door polderwater gevoed. In droge

voor de migratie van vissen. Een aantal natuur-

perioden kan ook aanvoer van boezemwater plaats-

technische voorzieningen kan een bijdrage leveren

vinden. Ze hebben vaak natuurlijke oevers, een

aan het verminderen van deze barrierewerking. Ook

geringere diepte en het water stroomt niet (stagnant)

de verbinding tussen boezem- en polderwater moet

waardoor waterplanten een veel grotere kans op ont-

worden verbeterd. Hiervoor wordt op dit moment

wikkeling hebben.

geëxperimenteerd met de ontwikkeling van een


gemaal met vispassage. Door de vaak beschoeide en te steile oevers kunnen

De ondiepe boezemwateren zijn onbeschoeide wateren,

diverse zoogdieren en amfibieën de oever onmoge-

vrij smal en ondiep (<1,5m) en vaak stagnant. Veel

lijk bereiken. Zogenaamde fauna-uittreedplaatsen

wateren hebben een flauwe oeverzone met rietlanden


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

51

en andere oeverplanten (dotterbloemen en harig

kent de visstand onder voedselrijke omstandigheden

wilgenroosje). Doordat de wateren niet benut wor-

een hoge biomassa van het blankvoorn-brasem type.

den voor scheep- en recreatievaart wordt slib niet

In voedselarme omstandigheden is dit een ander

opgewerveld. Veel van de ondiepe boezemwateren

type: het snoek-blankvoorn type. De helofytenzone

zijn dan ook helder en rijk aan waterplanten (tabel

kan, wanneer deze een beperkte breedte heeft, als

4.1). Echter, het gaat vaak om algemene plantensoorten.

broedgelegenheid fungeren voor watervogels als

In de winter wordt de waterkwaliteit voornamelijk

fuut, wilde eend en kleine karekiet. Bij grote breedte

bepaald door het uitgeslagen polderwater, dat veel

kunnen meer kritische vogelsoorten broeden: snor,

voedingsstoffen bevat. In de zomer wordt voor-

baardmannetje, bruine kiekendief en roerdomp.

namelijk rivierwater aangevoerd.

Diverse watervogels zoals knobbelzwaan en meer-

In ondiepe boezemwateren zijn in tegenstelling tot in

koet foerageren vaak op waterplanten.

diepe boezemwateren verschillen in concentraties van voedingsstoffen. De voedingsstoffen zijn dan ook de


belangrijkste factor voor de indeling in niveaus. De

De referentiewaarden zijn vooral gericht op nutriën-

macro-ionen spelen een ondergeschikte rol. De eisen

ten en impliciet op zwevende stof en helderheid.

voor het hoogste niveau weerspiegelen een vrij

Voor vis is de aanwezigheid van waterplanten essen-

voedselarme situatie en zijn voor fosfaat <0,05 mg/l,

tieel. Behoud en ontwikkeling van ondiepe boezem-

ammonium <0,06 mg/l en nitraat <0,1 mg/l (bijlage

wateren richt zich op het verder ontwikkelen van

5 referentiewaardentabel).

redelijk voedselarm en helder water met veel water-

In de huidige situatie voldoen veel wateren aan deze

planten, met name ondergedoken waterplanten. Het

referentiewaarden. Daar kunnen drijvend fontein-

doorzicht en daarmee de ontwikkeling van onder-

kruid, glanzig fonteinkruid en brede waterpest

gedoken waterplanten in de boezemwateren wordt

groeien. Het middelste niveau is gekenmerkt door

vooral bepaald door zwevend stof. Maatregelen om

grote egelskop, grote waterweegbree en bij aan-

zwevend stof te verminderen zijn bijvoorbeeld de

wezigheid van kwel ook pijlkruid. In de voedselrijke

aanleg van diepe putten of visstandsbeheer in geïso-

wateren van het laagste niveau wordt gestreefd naar

leerde delen. Verbetering van de kwaliteit van het

een basiskwaliteit van <0,12 mg/l fosfaat, <0,1 mg/l

polderwater heeft ook een positieve invloed op de

ammonium en <0,25 mg/l nitraat. Hier groeien alge-

verbetering van de kwaliteit van het boezemwater.

mene plantensoorten als smalle waterpest, grof

Ongezuiverde lozingen dienen zoveel mogelijk te

hoornblad en schedefonteinkruid.

worden gesaneerd. Ook bij dit watertype zal het omvormen van

52

■

De macrofaunagemeenschap wordt gestuurd door de

beschoeide en steile oevers in flauwe oevers bijdragen

aanwezigheid van veel wateren oeverplanten.

aan de biodiversiteit. In gebieden waar de boezem

Slakken, wormen, platwormen en bloedzuigers zijn

deel uitmaakt van de ecologische verbindingszones

vaak zeer talrijk in voedselrijke wateren (tabel 4.1).

dient dit met voorrang te geschieden. Bij voldoende

Bepaalde soorten kokerjuffers en libellen zijn kriti-

ruimte zijn naast plasbermen moerassige oeverzones

scher en komen alleen in schoon, voedselarm water

zeer gewenst. Variatie in diepte en breedte vergroten

van het hoogste niveau voor.

de diversiteit en daardoor de natuurwaarde. Voor de

Naast de waterkwaliteit worden ook eisen gesteld

visstand is het van belang om de migratie tussen polder

aan een rijk ontwikkelde emergente vegetatie.

en boezem te verbeteren. Op dit moment wordt hier-

Aflopend van het hoogste naar het laagste niveau

voor geëxperimenteerd met een gemaalvispassage.

wordt gestreefd naar een bedekking van >10%, >5%

In voedselrijke omstandigheden is de productiviteit

en >1%.

hoog. Periodiek moet overtollige plantengroei worden

Vanwege de inrichting van de oevers, de helderheid

verwijderd. De frequentie moet zo zijn dat de water-

van het water en de aanwezigheid van waterplanten

plantengemeenschap voldoende tijd heeft zich te ont-

P R O V I N C I E


wikkelen. Gedeeltelijk schonen geniet grote voorkeur. Daardoor kan ook de macrofauna zich weer snel herstellen. Het optimale tijdstip voor schoning is de herfst.

Tabel 4.1

■

Kenmerkende planten- en macrofaunasoorten van de watertypen licht brakke boezem-

wateren (Kl), ondiepe boezemwateren (Ko) en diepe boezemwateren (Kd) en de toedeling van soorten aan niveaus: h = hoog, m = midden, l = laag. Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Kl

Ko

Alisma plantago-aquatica

grote waterweegbree

m

m

Berula erecta

kleine watereppe

l

Bolboschoenus maritimus

heen

h

Butomus umbellatus

zwanebloem

Callitriche obtusangula

stomphoekig sterrekroos


grof hoornblad

Eleocharis palustris

gewone waterbies

Elodea canadensis

brede waterpest

Elodea nuttallii

smalle waterpest

l


holpijp

h

Hippuris vulgaris

lidsteng


kikkerbeet

Mentha aquatica

watermunt


aarvederkruid

l

Potamogeton lucens


h

Potamogeton natans


h


schedefonteinkruid




tenger fonteinkruid

l



m

Rumex hydrolapathum

waterzuring

l

Ruppia cirrhosa

spiraalruppia

h

Ruppia maritima

snavelruppia

h


pijlkruid

Schoenoplectus lacustris

mattenbies

Schoenoplectus tabernaemontani

ruwe bies

Sium latifolium

grote watereppe

Sparganium emersum

kleine egelskop

h

Sparganium erectum subsp. erectum

grote egelskop s.s.

m

Veronica catenata

rode waterereprijs

Zannichellia palustris ssp. pedicellata


Kd

plantensoorten


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

l m l m h

m m m

l

l h

m l m l

m

m l

I N


■

53


Nederlandse naam

Kl

Ko

Kd

macrofaunasoorten

54

■

Aeshna cyanea

libelle

Agabus conspersus

kever

Agraylea sexmaculata

kokerjuffer

h

Agrypnia pagetana

kokerjuffer

m

Anabolia nervosa

kokerjuffer

l

Anacaena lutescens

kever

Anodonta cygnea cygnea

tweekleppige slak

Argyroneta aquatica

waterspin

m

Arrenurus latus

watermijt

m

Athripsodes aterrimus

kokerjuffer

Caenis horaria

haft

Chaetogaster diaphanus

borstelworm

Chaoborus sp

mug

Chironomus gr. salinarius

borstelworm

m

Chironomus halophilus gr

vedermug

m

Cloeon dipterum

haft

Cloeon simile

haft

Corophium lacustre

kreeftje

h

Corophium volutator

kreeftje

h

Cricotopus ornatus

vedermug

l

Cryptochironomus sp

vedermug

l

Cyrnus flavidus

kokerjuffer

m

Dicrotendipes gr nervosus

vedermug

l

Dreissena polymorpha

tweekleppige slak

l

Dytiscus sp.

kever

h

Ecnomus tenellus

kokerjuffer

m

Enallagma cyathigerum

libelle

Enochrus isotae

kever

Erythromma najas

libelle

Gammarus duebeni

kreeftje

m

Gammarus zaddachi

kreeftje

m

Graptodytes pictus

kever

m

Gyrinus substriatus

kever

m

Haliplus immaculatus

kever

m

Holocentropus dubius

kokerjuffer

h

Holocentropus picicornis

kokerjuffer

Hydrachna conjecta

watermijt

l

Hydrobia sp

slak

h

Hydrobius fuscipes

kever

l

Hydroporus palustris

kever

Idothea chelipes

kreeftje

Ilybius fenestratus

kever

P R O V I N C I E


h m

m l

h m l m

h h

h m m

h

m h m

m


Nederlandse naam

Ilyocoris cimicoides

wants

Jaera sp

kreeftje

Leptocerus tineiformis

kokerjuffer

Lype phaeopa

kokerjuffer

h

Molanna angustata

kokerjuffer

h

Monopelopia tenuicalcar

vedermug

l

Mystacides longicornis

kokerjuffer

l

Nebrioporus depressus elegans

kever

h

Nereis diversicolor

borstelworm

Oulimnius rivularis

kever

Palaemon longirostris

kreeftje

Paracorixa concinna

wants

Paramerina cingulata

vedermug

h

Physa fontinalis

slak

l

Piona coccinea

watermijt

Piscicola geometra

bloedzuiger

Ranatra linearis

wants

Sialis lutaria

slijkvlieg

Sigara falleni

wants

Sigara lateralis

wants

Spercheus emarginatus

kever

Sphaeroma rugicauda

kreeftje

h

Theodoxus fluviatilis

slak

l

Triaenodes bicolor

kokerjuffer

Tubifex costatus

borstelworm

Unio pictorum

tweekleppige slak

Unionicola aculeata

watermijt

Unionicola crassipes

watermijt

Valvata piscinalis

slak

l

Velia caprai

wants

h


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

Kl

Ko

Kd

l h h

h h m l

l

m l m m l l m

h m

h h m m

I N


■

55

Zandwinplassen algemeen (W) Zandwinplassen zijn door de mens gegraven met als doel zand te winnen voor onder andere de aanleg van wegen, het ophogen van woningbouwterreinen of bedrijventerreinen. De zandwinplassen liggen verspreid over de hele provincie. De meeste van deze plassen of gaten zijn groot en meer dan 10 meter diep, soms wel tot 50 meter diep. In diepe plassen vanaf zes tot tien meter komt een spronglaag voor. Onder invloed van wind kan de spronglaag echter ook dieper liggen. De spronglaag is een verschijnsel dat optreedt als gevolg van warmte-instraling. De opgewarmde, relatief lichtere bovenlaag drijft als het ware op de koude, zwaardere onderlaag. In de zomer vindt geen menging van deze lagen plaats. Het dode organische materiaal en zwevend stof zinken in rustige perioden naar de bodem. Doordat er geen uitwisseling tussen de lagen plaatsvindt, fungeert de diepe laag als val voor voedingsstoffen. Dit effect wordt nog versterkt doordat in diepe wateren geen opwerveling van slib plaatsvindt. Het lage gehalte aan voedingsstoffen en de bezinking van zwevend stof leidt tot zeer helder water in de diepe plassen. Vaak staan de diepe zandwinplassen in contact met de diepe grondwatervoerende lagen. De kwaliteit van het diepe grondwater is vaak beter dan van het omringende oppervlaktewater en beïnvloedt in positieve zin de waterkwaliteit en versterkt nog eens het effect van de lage voedselrijkdom. Afhankelijk van het zoutgehalte in het grondwater zijn de zandwinplassen zoet of licht brak.

4.2 Zandwinplassen De belangrijkste reden om de zandwinplassen als apart watertype te onderscheiden is het grote effect dat de diepte heeft op de voedselrijkdom en het lichtregime van de plas en daarmee ook op de bijbehorende levensgemeenschappen. Zandwinplassen liggen verspreid door heel Noord-Holland, zowel in klei- als in veengebieden. Het grootste verschil van de levensgemeenschappen van de zandwinplassen in Noord-Holland kan verklaard worden door het zoutgehalte van het water. Zodoende worden er twee watertypen onderscheiden:

4.2.1 Zoete Zandwinplassen (Wz)

de zoete zandwinplassen (Wz) en de licht-brakke zand-

Sfeerbeeld

winplassen (Wl). Een belangrijk deel van de eigenschappen van een

‘In het midden van de plas glijdt een duiker het heldere,

specifieke diepe plas wordt bepaald door de geo-

diepe water in. Vanaf grote afstand kan hij het oude wrak

hydrologie (bijvoorbeeld de kwaliteit van het diepe

al op de grond zien liggen. Hier in de diepte zijn weinig

grondwater). Dit is door een beheerder van een spe-

waterdieren te zien. Verscholen tussen kranswieren en

cifieke plas in het algemeen niet te beïnvloeden. De

fonteinkruiden slaat een snoek de duiker gade. Aan de

gestelde referentiewaarden zullen hierdoor dus in

oever doet een dodaars zich te goed aan rietkevers. Snel pikt

bepaalde gevallen niet haalbaar zijn. Hier moet de

hij ze van de bladen van de waterlelies en de kleine egels-

referentiewaarde eerder als een indicatie worden

kop. De snorrende snor in het riet maakt deze lauwe voor-

gezien: welke planten- en macrofaunasoorten kun-

jaarsavond compleet’.

nen worden verwacht onder de gegeven omstandigheden. Tenslotte bieden de referentiewaarden een


kader bij de aanleg van diepe plassen of slibstort

In Noord-Holland liggen enkele tientallen zoete

zodat de haalbaarheid van een bepaald kwaliteits-

zandwinplassen, verspreid door de hele provincie.

niveau reeds van tevoren kan worden ingeschat.

Een deel ervan ligt in kleigebieden, de overige in veengebieden. Veel van deze zoete zandwinplassen

56

■

P R O V I N C I E


worden vanwege het schone en heldere water benut

zes meter kunnen voorkomen (zie tabel 4.2).

voor waterrecreatie zoals duiken, zeilen, surfen en

Sterkranswier wordt bijvoorbeeld vaak in dichte

zwemmen.

begroeiingen aangetroffen. In de ondiepe zone langs

Tussen deze plassen bestaan grote verschillen in

de oever zijn verschillende soorten fonteinkruiden

trofiegraad, helderheid en het voorkomen van water-

karakteristiek. Voorbeelden zijn glanzig fonteinkruid,

planten. Sommige zandwinplassen staan onder

haarfonteinkruid en gekroesd fonteinkruid. Aan de

invloed van kwel, zoals de Gaasperplas. Deze ken-

oevers komen verlandingsvegetaties voor met mat-

nen doorgaans een betere waterkwaliteit. Zandwin-

tenbies, kleine lisdodde en in kwelomstandigheden

plassen staan in Noord-Holland vaak in open ver-

ook kleine egelskop. In de meeste zoete zandwinplassen

binding met het omringende oppervlaktewater van

worden reeds veel van deze kenmerkende plantens-

polders en boezem. In een aantal gevallen fungeert

oorten aangetroffen. De mooiste zoete zandwinplassen

de plas als val voor voedingsstoffen van het achter-

met de beste waterkwaliteit en de hoogste soorten-

liggende oppervlaktewater. Een voorbeeld hiervan is

rijkdom aan waterplanten zijn de Gaasperplas, de

de Spiegelplas. Vanuit de Vecht wordt voedselrijk

Spiegelplas, het Twiske en de Weel bij Obdam.

water in de Spiegelplas ingelaten. Het water in de

Op een zachte bodem komen veel vedermuggen en

Spiegelplas wordt weer ingelaten in de Stichts

watermijten voor, op harder substraat groeien veel

Ankeveense Polder. Door de lange verblijftijd in de

driehoeksmosselen, stapelvoedsel voor met name

Spiegelplas en het zelfreinigend vermogen van diepe

kuif- en tafeleenden. Door de relatief grote opper-

plassen verbetert de kwaliteit van het water wat

vlakten treedt er langs veel zandwinplassen een

voedselrijkdom betreft aanzienlijk.

behoorlijke golfslag op. In deze zogenaamde golfslagzone langs de oever komen enkele macrofauna-


soorten voor die ook kenmerkend zijn voor stromend

Door de spronglaag in diepe plassen kan de boven-

water (tabel 4.2). Een voorbeeld hiervan is het slakje

ste laag voedselarm zijn, met name aan fosfaat en

Ancylus fluviatilis. Zelfs bij lang aanhoudende vorst,

ammonium. Referentiewaarden voor fosfaat is < 0,01

vriezen de zandwinplassen door de grote diepte niet

mg/l en voor ammonium < 0,05 mg/l. Onder de

dicht. Wanneer de polderwateren in de omgeving

spronglaag is het water door het verteren van orga-

bevroren zijn, zoeken grote groepen overwinterende

nisch materiaal zuurstofarm of zuurstofloos. Er zijn

watervogels de zandwinplassen op.

maar weinig macrofaunasoorten aangepast aan deze extreme omstandigheden. Het water in zandwinplassen is door het lage gehalte aan voedingsstoffen

Beheer en inrichting Cruciaal voor het behoud van de kwaliteit en de

tot op grote diepte vaak erg helder. De referentie-

helderheid van de zoete zandwinplassen is het instand-

waarde voor zoete zandwinplassen voor chloride <75

houden van de diepte en daardoor de spronglaag.

mgCl/l. Slechts weinig plassen, bijvoorbeeld de

Soms wordt de waterkwaliteit mede gestuurd door

Ursemmerplas, voldoen hieraan. Vaak hebben de

het contact met het grondwater. De kwaliteit van het

plassen een hoger chloridegehalte doordat ze in ver-

water in de plas is dan niet geheel te beïnvloeden.

binding staan met het boezemwater (bijlage 5, refe-

Wel kan bij de aanleg van nieuwe diepe plassen hier-

rentiewaardentabel).

mee rekening worden gehouden. Een aantal zandwinplassen kent door de directe verbinding met eut-

Door de grote helderheid kunnen tot op grote diepte

roof oppervlaktewater algenbloei met cyanobacteriën

nog waterplanten voorkomen. Zoete zandwinplassen

(blauwalgen) en bevat vaak troebel water.

zijn gekenmerkt door een hoge soortenrijkdom aan

Het toestaan van peilfluctuaties kan de noodzaak

waterplanten. Kenmerkend zijn diverse soorten

voor aanvoer van voedselrijk water verminderen.

kranswieren, zoals ruw kransblad, brokkelig krans-

Recent zijn verschillende onderzoeken gedaan naar

blad en stekelharig kransblad, die tot een diepte van

de haalbaarheid van het verondiepen van zandwin-


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

57

plassen. Verondiepen van deze diepe plassen hoeft

plas van ruim 2 meter tot op het boezempeil (peil van

geen negatief effect te hebben op de plassen zolang

het Noordzeekanaal). Hierdoor neemt het brakke

de spronglaag in stand gehouden wordt en de kwa-

karakter af. Tegenwoordig heeft het water in deze

liteit van het gestorte materiaal niet leidt tot een ver-

plas een chloride-concentratie tussen 600 en 700

slechtering van de waterkwaliteit.

mg/l. De Noorder IJpolderplas staat niet in verbinding met het omringende oppervlaktewater. Slechts

Veel zandwinplassen kennen slechts een zeer smalle

als het water in natte perioden boven een bepaalde

oeverzone en hebben een sterke hellingshoek van de

grens stijgt, wordt het overtollige water afgevoerd.

waterbodem. De smalle oeverzone heeft tot gevolg

De Ouderkerkerplas en de Leijen worden benut voor

dat er slechts over een geringe oppervlakte een

waterrecreatie, zoals duiken, zwemmen, surfen en

watervegetatie aanwezig is. Overwogen kan worden

zeilen.

om de helling flauwer te maken en zo een groter areaal ondiep water met variatie in structuur te creëren.


Optimaal is een verhouding tussen diep en ondiep

De belangrijkste sturende factoren van de licht-brakke

water van 3:1. Periodiek droogvallende oeverdelen

zandwinplassen zijn chloridegehalte en helderheid. De

vergroten de biodiversiteit van macrofauna en water-

helderheid is te danken aan de aanwezige sprong-

planten. Eventueel dienen de ondiepe delen perio-

laag. Het chloridegehalte wordt bepaald door de voe-

diek gebaggerd te worden om ophoping van orga-

ding met chloridearm grondwater. De referentie-

nisch materiaal te voorkomen.

waarde voor chloride is >1.000 mg/l en is vergelijkbaar met de referentiewaarde voor licht-brakke polder-

4.2.2 Licht brakke zandwinplassen (Wl)

wateren (bijlage 5, referentiewaardentabel). Kenmerkend voor licht-brakke wateren zijn ook relatief hoge

Sfeerbeeld

waarden van de andere macro-ionen zoals sulfaat

‘De koude heeft al de poldersloten doen dichtvriezen.

(>200 mg/l), calcium (> 90 mg/l) en natrium (>700

Alleen hier heeft de vorst nog geen grip gekregen op het

mg/l).

water. Grote groepen kuifeenden dobberen als drijvende

Brakke wateren zijn vaak stikstofgelimiteerd. Dat wil

damborden op de plas. Ze rusten uit na hun nachtelijke

zeggen dat fosfaat hier in overvloed aanwezig is en

duiktochten op zoek naar hun favoriete voedsel: de drie-

het gehalte aan stikstof de voedselrijkdom beperkt.

hoeksmossel. In de ondiepere oeverzone zoeken meerkoeten

Bij een geringe toename van stikstof zal hierdoor

naar restanten van fonteinkruidvelden. ‘

onmiddelijk een hogere groei van algen kunnen ontstaan. Uit meetgegevens van de Noorder IJpolderplas


58

■

en de Oudekerkerplas blijkt dat brakke wateren niet

Noord-Holland kent in totaal slechts drie licht-brakke

altijd hoge fosfaatgehaltes kennen. Met het bezinken

zandwinplassen: de Noorder IJpolderplas, de Oude-

van het organische materiaal verdwijnen de voe-

kerkerplas en de Leijen bij Hensbroek. Door de grote

dingsstoffen uit de bovenste waterlaag. Ook kan de

diepte staat het water in de plassen in contact met het

voeding met diep grondwater van invloed zijn.

diepe grondwater. Op de locaties van deze drie plas-

De karakteristieke plantensoorten zijn niet gevoelig

sen is het diepe grondwater (licht) brak. Op dit

voor hoge fosfaatgehalten. In een stilstaand water

moment is de Oudekerkerplas het brakst met een

zoals in een zandwinplas bestaat gevaar van blau-

gemiddelde chlorideconcentratie van 1.000 mg/l.

walgen-bloei. Bepaalde soorten blauwalgen zijn in

De Leijen is minder brak (chloride 690 mg/l).

staat om stikstof uit de lucht te fixeren en op die

De Noorder IJpolderplas stond in het verleden onder

manier gebruik te maken van het aanwezige

invloed van brakke kwel vanuit het Noordzeekanaal.

(overvloedige) fosfaat. Troebelheid van het water is

In 1982 is hier het kwelgebied veranderd in een infil-

dan het gevolg. Conclusie is dat voor het bereiken

tratiegebied ten gevolge van een peilverhoging in de

van het hoogste niveau behalve een laag stikstof-

P R O V I N C I E


gehalte (ammonium <0,05 mg/l en nitraat <0,25


mg/l) ook een laag fosfaatgehalte (<0,01 mg/l) zeer

Licht-brakke wateren zijn gevoelig voor verzoeting.

belangrijk is. De waarde voor het hoogste niveau is

Belangrijk voor het behoud van de kwaliteit van de

gelegd op concentraties waarbij geen blauwalgen-

licht-brakke zandwinplassen is dan ook het behouden

bloei mogelijk is. De Ouderkerkerpolder en de

van contact met het diepe brakke grondwater.

Noorder IJpolderplas zijn van goede kwaliteit. Het

Behoud van de spronglaag zorgt voor een grote

doorzicht in deze plassen is groot, zo’n 2,50 meter.

helderheid van het water. Inlaat van zoet en voed-

Chloride en fosfaat voldoen bijna aan de referentie-

selrijk boezemwater kan worden beperkt door het

waarden van het hoogste niveau. Het water in de

toestaan van peilfluctuaties. In de Noorder

Leijen is eutroof en minder brak.

IJpolderplas worden peilschommelingen al gehandhaafd. Hier wordt in natte periodes alleen het over-

Brakke wateren zijn over het algemeen soortenarm.

tollige water afgevoerd, indien het een bepaald peil

De licht-brakke zandwinplassen kennen minder ken-

overschrijdt.

merkende soorten dan de zoete zandwinplassen. Dat

Door het polderpeil lager in te stellen dan in de

diepe plassen soortenrijk zijn komt tot uitdrukking

omgeving kan brak kwelwater worden aangetrokken.

in het hogere aantal kenmerkende plantensoorten

Doordat de waterkwaliteit ook wordt gestuurd door

dan in de licht-brakke polderwateren (zie tabel 4.2).

het diepe grondwater (geo-hydrologie), is de water-

Indien aan de referentiewaarden van het hoogste

kwaliteit niet volledig te beheersen. Wel kan bij de

niveau wordt voldaan, kunnen snavelruppia, brak-

aanleg van nieuwe diepe plassen daarmee rekening

waterkransblad, kustkransblad en in het open water

worden gehouden.

ook zilte waterranonkel voorkomen. Zilte water-

Veel zandwinplassen kennen slechts een zeer smalle

ranonkel is kenmerkend voor brakke wateren. In het

oeverzone en een sterke hellingshoek van de water-

algemeen komt deze soort voor in kleinere wateren

bodem. Hierdoor kan slechts een geringe oppervlakte

maar is ook in de Noorder IJpolderplas aangetroffen.

met watervegetatie aanwezig zijn. Een groter areaal

Daarnaast komen in de licht-brakke polderwateren veel

ondiep water en een flauwere hellingshoek leiden tot

soorten voor die ook kenmerkend zijn voor zoete

een hogere soortenrijkdom van de levensgemeen-

zandwinplassen.

schappen. Ideaal is een aandeel ondiep water van

De soorten van het middelste niveau en het basis-

25%. Periodiek droogvallende oeverdelen vergroten

niveau zijn niet echt kenmerkend voor brakke

de biodiversiteit van macrofauna en waterplanten.

omstandigheden. Zij kennen eerder een hoge tolerantie voor zout. In deze groep valt een groot aantal kranswieren, die met name in heel helder water voorkomen. Breekbaar kransblad is hiervan een voorbeeld. Aan de oever komen verlandingsvegetaties voor met heen en ruwe bies. Ook deze planten hebben een hoge tolerantie voor licht brakke omstandigheden. In wateren met een lager chloridegehalte (middelste en lage niveau) vormen zouttolerante soorten meestal het zwaartepunt. In helder water zijn dat veelal kranswieren en fonteinkruiden. Ook bij lang aanhoudende vorst vriezen de zandwinplassen vanwege de grote diepte niet dicht. Wanneer de polderwateren in de omgeving dichtgevroren zijn, zoeken grote groepen overwinterende watervogels de zandwinplassen op.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

59

Tabel 4.2

■

Kenmerkende plantensoorten van de watertypen zoete zandwinplassen (Wz) en licht

brakke zandwinplassen (Wl) en de toedeling van soorten aan ambitieniveaus: h = hoog, m = midden, l = laag

60

■


Nederlandse naam

Wz


grote waterweegbree

m

l

Berula erecta

kleine watereppe

m

m


heen

l

h

Botomus umbellatus

zwanebloem

Callistriche obtusangula


l

Caltha palustris pal.

gewone dotterbloem

l


grof hoornblad

l

l

Chara aspera

ruw krasblad

h

m

Chara baltica

kustkransblad

h

Chara canescens

brakwater kransblad

h

Chara contraria

brokkelig kransblad

Chara connivens

gebogen kransblad

Chara globularis

breekbaar kransblad

h

m

Chara major


h

m

Chara vulgaris

gewoon kransblad

m

m


stijve morasweegbree

h


gewone waterbies

m

l

Elodea canadensis

brede waterpest

h

l

Elodea nutallii

smalle waterpest

m

l


holpijp

m

Hippuris vulgaris

lidsteng

l

Hottonia palustris

waterviolier

h


kikkerbeet

m

Lythrum salicaria

grote kattestaart

m

Mentha aquatica

watermunt

m

Myosotis scorpioides

moerasvergeet-mij-nietje


aarvederkruid

m


kransvederkruid

h

Najas marina

groot nimfkruid

h

m

Nitella hyalina

klein glanswier

h

m

Nitellopsis obtusa

sterkranswier

h

m

Nuphar lutea

gele plomp

h

Nymphaea alba

witte waterlelie

h

Nymphoides peltata

watergentiaan

h

Oenanthe aquatica

watertorkruid

m

Oenanthe fistulosa

pijptorkruid

m

Persicaria hydropiper

waterpeper

l


plat fonteinkruid

l

Potamogeton crispus

gekroesd fonteinkruid

l

P R O V I N C I E


Wl

m

l

l

l m

m

l

l m

l

m


Nederlandse naam

Potamogeton lucens


h


puntig fonteinkruid

l

l

Potamogeton natans


m

l


schedefonteinkruid

l

m



l

Potamogeton praelongus

langstengelig fonteinkruid

h


tenger fonteinkruid

l

m


haarfonteinkruid

h

l

Ranunculus aquatilis + Ranunculus peltatus

fijne en grote waterranonkel

l

Ranunculus baudotii

zilte waterranonkel



m

l

Rumex hydrolapathum

waterzuring

m

l

Ruppia maritima

snavelruppia


pijlkruid

m


mattenbies

h

m


ruwe bies

l

h

Sium latifolium

grote watereppe

m

Sparganium emersum

kleine egelskop

h

Sparganium erectum ssp. erectum

grote egelskop s.s.

m

Tolypella glomerata

klein boomglanswier

Typha angustifolia

kleine lisdodde

h


groot blaasjeskruid

h

Veronica catenata

rode waterereprijs

l

m

Zanichellia palustris ssp. palustris

zittende zanichellia

l

h

Zanichellia palustris ssp. pedicellata

gesteelde zanichellia

4.3 Polderplassen

Wz

Wl

h

h

m

h

Bij beide typen gaat het om polderplassen buiten de Vechtstreek. Polderplassen binnen de Vechtstreek

Polderplassen onderscheiden zich door hun dimensie.

worden beschouwd als ’zoete, grotere polderwateren in

Bij polderplassen speelt windwerking een grote rol.

de Vechtstreek (Vp) en ‘minder zoete, grotere polderwateren

Afhankelijk van de grootte en expositie ten opzichte

in de Vechtstreek’ (Vi), omdat hun waterkwaliteit en

van de windrichting, treedt minder of meer golfslag

levensgemeenschappen een zeer grote overeenkomst

in de plassen op. Deze golfslag kan erosie van de

vertonen met de andere watertypen in de Vecht-

oevers veroorzaken en beïnvloedt de vestiging van

streek.

wateren oeverplanten en daarmee de verlanding. De meeste van de 80 polderplassen in Noord-

4.3.1 Zoete polderplassen (Lz)

Holland hebben een (half)natuurlijke oorsprong. Het zijn braken, wielen (dijkdoorbraken) en veenplassen.

Sfeerbeeld

Sommigen zijn gegraven voor recreatiedoeleinden of

‘Ooit is door golfslag het veen weggeslagen. Midden in het

natuurontwikkeling. In Noord-Holland kunnen we

veengebied verbreedt zich de sloot nu tot een grote plas.

twee typen polderplassen onderscheiden: de zoete

Aan de flauwe oever gaan mattenbies en heen langzaam

polderplassen (Pz) en de brakke polderplassen (Pb). Deze

over in een stevige vegetatie met riet. Grote tapijten van

laatste zijn altijd wielen en braken.

witte waterlelie en watergentiaan bedekken het water.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

61

Vanaf de stok van een palingfuik wacht een visdief zijn

Aangezien de toenemende verzoeting in Waterland

kans af. Opeens duikt hij onder. Met een jonge bittervoorn

een natuurlijk proces is, worden deze plassen gerekend

in zijn snavel duikt hij op en vliegt naar zijn jongen.

tot de zoete polderplassen.

Plotseling duikt van grote hoogte een visarend het water in. Met enige moeite vliegt ook hij weer op met een flinke

In de meeste gevallen maken de polderplassen deel

brasem in zijn klauwen’.

uit van het polder- of boezemsysteem. Slechts weinig plassen zijn geïsoleerd ten opzichte van het omrin-


gende water. Veel braken achter de dijk liggen dieper

De zoete polderplassen liggen overal verspreid in

dan de omgeving. Zij staan daardoor (deels) onder

Noord-Holland zowel in veen- als in kleigebieden,

invloed van lokale kwel vanuit het IJsselmeer of de

maar komen niet voor in de Vechtstreek. De meeste

aangrenzende boezemwateren. De veenplassen liggen

hebben een (half)natuurlijke oorsprong. Het gaat

met name in het hoger gelegen ‘oude land’. Hier is

enerzijds om braken en wielen en anderzijds om

voornamelijk sprake van infiltratie van water. De

veenplassen. De braken en wielen zijn ontstaan door

dimensies van de zoete polderplassen kunnen nogal

dijkdoorbraken. Deze liggen dan ook altijd langs dijken.

verschillen. Er zijn grote plassen zoals het Kinselmeer

Een deel van de braken ligt nog steeds aan dijken van

in Waterland of de Grote Vliet bij Medemblik en

buitenwater, langs het IJsselmeer. De andere braken

langgerekte wateren zoals de Aeën en Dieën in

liggen door verdere bedijking ondertussen aan dijken

Waterland. Maar er is ook een groot aantal kleine

zonder buitenwater, bijvoorbeeld langs de Westfriese

plasjes, met name kleine wielen en braken. De meeste

Omringdijk en de Noorder IJ- en Zeedijk. In de veen-

plassen zijn tot maximaal enkele meters diep. De bra-

weidegebieden zijn door het wegslaan van veen

ken kunnen dieper zijn.

grote plassen ontstaan, de zogenaamde veenplassen. Voorbeelden van deze plassen zijn de Poel in


Amstelveen en de Merken in het Wormer- en

De werking van de wind heeft grote invloed op de

Jisperveld. Ook worden de fortgrachten tot deze

ontwikkeling van de levensgemeenschappen van een

groep wateren gerekend. Tevens zijn er plassen die

plas. In de luwe, ondiepe gedeelten speelt verlanding

in de afgelopen decennia zijn gegraven voor natuur-

een grote rol, als gevolg van successie van planten-

ontwikkeling of voor recreatiedoeleinden.

gemeenschappen. Bij dit proces volgen plantengemeenschappen elkaar in ruimte en tijd op. In de

Vanouds waren in Noord-Holland de meeste pol-

zoete polderplassen zorgen riet, kleine lisdodde en

derwateren en –plassen matig tot sterk brak (tot 6.000

mattenbies samen met oeverzegge, gele lis, water-

mgCl/l). Door de overstromingen tijdens dijkdoor-

munt en kleine watereppe voor de verlanding. In de

braken bleef het water nog lang brak. Na het droog-

niet-luwe delen zijn door golfslag de omstandig-

malen van de grote droogmakerijen in de 17e eeuw

heden ongunstig voor verlanding. Indien hier geen

veranderde echter de hele hydrologie. In het hoger

oevervegetatie aanwezig is kan de golfslag zelfs leiden

gelegen ‘oude land’ ontstond een watertekort dat

tot erosie van de oever. In sommige gevallen kan de

werd aangevuld door het aanvoeren van water uit de

golfslag zo krachtig zijn, dat hier macrofaunasoorten

Zuiderzee. Sinds de aanleg van de Afsluitdijk in 1932

worden gevonden van stromend water.

en de daarmee gepaard gaande verzoeting van het

62

■

IJsselmeer, voert de aanvoer van zoet water (chloride-

In de optimale situatie is het centrale deel van de

gehalte van 200 mg/l) nu de boventoon. In

plassen begroeid met groot nimfkruid en krans-

Waterland en de Zaanstreek zijn nog meerdere licht

wieren, als sterkranswier. Kenmerkend voor grote

brakke plassen aanwezig met een chloridegehalte

zoete polderplassen zijn grote velden met waterplanten

van boven de 300 mg/l, bijvoorbeeld de Ransdorper

als witte waterlelie, watergentiaan en groot blaasjes-

Die, de Moordenaarsbraak en de Noorderham.

kruid (zie tabel 4.3). Door de toenemende verzoeting

P R O V I N C I E


breiden witte waterlelie en watergentiaan zich op dit


moment uit boven het Noordzeekanaal. In grote, hel-

De van oudsher heldere en plantenrijke toestand is

dere wateren komt ook een gevarieerde visfauna

in veel plassen vandaag de dag omgeslagen naar

voor met soorten als bittervoorn, grote modderkruiper,

troebel water. De belangrijkste maatregel om de

snoek, baars, zeelt en paling.

levensgemeenschappen te herstellen is vermindering

In Noord-Holland zijn tegenwoordig veel polder-

van het inlaten van eutroof, gebiedsvreemd water.

plassen hypertroof (sterke overmaat aan voedings-

Dit kan onder andere worden bereikt door het toe-

stoffen). In deze zeer voedselrijke wateren overheerst

staan van natuurlijke peilfluctuaties, zodat in droge

algenbloei. Het doorzicht is daardoor zeer slecht.

perioden minder gebiedsvreemd water hoeft te wor-

Door het afsterven van de algen in de herfst ontstaat

den ingelaten. Door de aanvoerroute van het water

een dikke organische sliblaag op de waterbodem.

door de polder te verlengen, kunnen plassen meer

Ondergedoken waterplanten zijn hier niet of nauwe-

geïsoleerd worden van dit inlaatwater. In sommige

lijks aanwezig. In enkele gevallen komen nog zeer

gevallen zou een plas helemaal geïsoleerd kunnen

algemene soorten voor als schede- en tenger fontein-

worden. Deze maatregel heeft nog een tweede posi-

kruid, grof hoornblad, zittende zannichellia en smalle

tief effect: het bevorderen van verzoeting door het

waterpest. Veel soorten kroos bedekken het water-

vasthouden van neerslagwater. Om de concentraties

oppervlak, waardoor het water geen zuurstof kan

voedingsstoffen te verlagen en opwerveling van slib

opnemen. Verlanding treedt niet meer op en de bio-

te voorkomen is het baggeren van de slibrijke bodem

diversiteit is sterk gedaald.

essentieel. Met behulp van bufferzones kan inspoeling

Belangrijke voorwaarde voor het herstel van de

vanuit aangrenzende agrarische percelen worden

levensgemeenschappen is een laag gehalte van alle

voorkomen.

voedingsstoffen in het water en een goed doorzicht.

Door de huidige toestand van de plassen is ook de

Voor het hoogste niveau zijn de referentiewaarden

samenstelling en de totale biomassa van de visstand

voor de concentraties fosfaat, ammonium en nitraat

drastisch veranderd. Bij verbetering van de water-

dan ook gesteld op lager dan 0,05 mg/l (bijlage 5

kwaliteit door verlaging van de voedingsstoffen blijkt

referentiewaardentabel).

de troebele toestand niet vanzelf om te slaan in hel-

Dit trofieniveau is vergelijkbaar met de zoete en minder

der water, de visstand is hiervoor in veel gevallen

zoete plassen in de Vechtstreek. Qua nitraat voldoen

beperkend.

veel plassen al aan de referentiewaarde van het hoog-

Door het ontbreken van voldoende waterplanten zijn

ste ambitieniveau. Qua ammonium en fosfaat vol-

geen snoeken aanwezig omdat ze niet kunnen schui-

doet bijna geen enkele plas. De Grote Vliet, de

len en paaien. Witvis, zoals brasem, gaat domineren.

Oosterdel, de Streekbosplas en de Kerkebreek zijn de

Op hun beurt vreten de witvissen de watervlooien op

minst voedselrijke zoete polderplassen. Qua zout-

en woelen de bodem om. Doordat de algen onvol-

gehalte wordt gestreefd naar uiteindelijk zoet water

doende door de weinige watervlooien worden weg-

met een chloridegehalte van maximaal 70 mgCl/l.

gegeten (begraasd) en het zwevend stofgehalte ver-

Vanwege de langzame overgang van brak naar zoet

hoogd is, blijft het water troebel, waardoor water-

wordt deze referentiewaarde nog in geen enkele plas

planten geen kans krijgen. Voor het herstel van hel-

benoorden het Noordzeekanaal bereikt. Vanwege de

der plantenrijk water kan mogelijk een éénmalige of

geohydrologie, bijvoorbeeld de kwaliteit van het

periodieke uitdunning van de witvisstand nood-

kwelwater, of vanwege voedselrijke kleigrond, is de

zakelijk zijn. Eventueel kan het uitzetten van roofvis

waterkwaliteit niet altijd stuurbaar. De referentie-

als aanvullende maatregel worden genomen.

waarden geven dan eerder aan wat mogelijk is bij een

Het toestaan van natuurlijke peilfluctuaties, van

bepaalde waterkwaliteit.

’s winters hoog en ’s zomers laag, heeft nog een aanvullend voordeel: het bevordert de verlanding. Er zal een brede oeverzone tot ontwikkeling komen met


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

63

verschillende verlandingsstadia, waardoor de biodi-

sen zijn diverse plassen op Texel achter de

versiteit van planten en macrofauna sterk kan toene-

Waddenzeedijk en langs het Noordzeekanaal.

men. Indien bomen in de verlandingsvegetatie opkomen dienen deze te worden verwijderd, zodat de wind vrij vat op de plas kan blijven hebben.

Biotische en abiotische beschrijving In een goed ontwikkelde situatie wordt de vegetatie in de brakke polderplassen gekenmerkt door bijzondere

4.3.2 Brakke polderplassen (Lb)

en karakteristieke soorten. Vergelijkbaar met de zoete polderplassen heeft de windwerking een grote invloed

Sfeerbeschrijving

op de ontwikkeling van levensgemeenschappen in

‘Achter de bocht in de dijk ligt de braak. Ooit is hier de dijk

de plassen. Voornamelijk in de luwe gedeelten van

gebroken en heeft een geweldige watermassa een diep gat

de plas vindt verlanding plaats. Deze brakke verlan-

geslagen in het land. Nu proberen heen en ruwe bies vanaf

dingsvegetaties zijn van zeer hoge natuurwaarde,

de kant het gat te dichten. Het zal nog vele jaren duren eer

ook internationaal gezien. Het brakke gebied van

dat is gebeurd. Daar steekt voorzichtig de zilte water-

Noord-Holland is een van de weinige gebieden in

ranonkel zijn witte bloempjes omhoog’.

Europa waar de kenmerkende brakke vegetatie nog wordt aangetroffen. Bij de verlanding van brakke


plassen staan ruwe bies en heen aan het begin. In de

De brakke polderplassen zijn wielen en braken die als

optimale situatie komen kustkransblad, brakwater-

gevolg van dijkdoorbraken ontstonden. Ze zijn dan

kransblad, spiraalruppia en zilte waterranonkel voor

ook tamelijk diep (enkele meters). Brakke polderplassen

als echte waterplanten.

komen voor op veen- en kleigrond. Tegenwoordig is er in Noord-Holland slechts een beperkt aantal plas-

De kenmerkende plantensoorten van dit watertype

sen die tot dit watertype behoren. De braken onder-

zijn weergegeven in tabel 4.3. Bij het laagste niveau

scheiden zich door de mate van brakheid. De Wielen

zijn de oeversoorten ingedeeld, die voor brak water

ten zuiden van Den Oever en een aantal braken achter

tolerant zijn. In veel brakke polderplassen komen deze

de Waddenzeedijk op Texel zijn de enige overgebleven

plantensoorten voor, die niet kenmerkend zijn voor

matig brakke polderplassen in Noord-Holland. Deze

brak water, maar een hoge tolerantie hebben voor

blijven matig brak doordat ze nog steeds worden

zout. Breekbaar kransblad, gewoon kransblad, stekel-

gevoed door kwelwater vanuit zee. Voorbeelden van

harig kransblad en zittende zanichellia zijn hier voor-

licht brakke polderplassen zijn Braak Nauerna (in het

beelden van. De macrofauna wordt gekenmerkt door

Zuiderveen), de Grote Braak ten westen van

veel verschillende soorten brakwaterkreeftjes en weinig

Zaandam en het Schaalsmeertje bij Oostknollendam.

insectensoorten, maar kenmerkt zich wel door enkele specifieke brakwaterinsecten. De brakwatergrondel

Door de diepe ligging van het Schaalsmeertje in de

maakt de vissenfauna bijzonder.

Schaalsmeerpolder kwelt hier licht brak grondwater

64

■

op. De Grote Braak en Braak Nauwerna liggen hoger

Voor de ontwikkeling van het zeldzame watertype

dan de omgeving. Kwel is hier omgeslagen in infil-

brakke polderplassen is de aanwezigheid van brak

tratie. Door de (relatief grote) diepte van de braken

water van levensbelang. Voor het hoogste niveau

staan ze vaak in contact met het brakke grondwater.

wordt gestreefd naar een chloridegehalte van >3.000

De brakke fortgracht van het fort Zuidwijkermeer

mg/l (bijlage 5, referentiewaardentabel). Kenmerkend

behoort ook tot dit watertype.

voor dit watertype zijn verder de hoge waarden van

Recent zijn meerdere brakke polderplassen gegraven in

andere macroionen zoals sulfaat (>680 mg/l), cal-

het kader van natuurontwikkeling. Deze plassen zijn

cium (>320 mg/) en natrium (>2.150 mg/l). Deze

echter zeer ondiep, omdat ze aangelegd zijn voor

referentiewaarden worden op dit moment alleen

foeragerende steltlopers. Voorbeelden van deze plas-

bereikt in De Wielen ten zuiden van Wieringen en bij

P R O V I N C I E


braken achter de Waddenzeedijk op Texel. De iets

leren door fysieke barrières. Te drastische berging

minder brakke plassen van het middelste niveau (Cl

van neerslagwater door peilfluctuaties kan echter

>1.000mg/l) hebben een vergelijkbare waterkwaliteit

voor zoete omstandigheden zorgen. Het kan nodig

als de licht brakke polderwateren, maar zijn soorten-

zijn om een afvoer te hebben voor al te grote neer-

rijker.

slagpieken. Om remobilisatie van voedingsstoffen en opwerveling van slib te voorkomen is het baggeren

In de huidige situatie komen in brakke polderplassen

van de slibrijke bodem essentieel. Met behulp van

niet of nauwelijks waterplanten voor. De weinig aan-

bufferzones kan inspoeling vanuit aangrenzende

wezige waterplanten zijn algemeen en niet karakter-

agrarische percelen worden voorkomen.

istiek voor brakke omstandigheden. Evenals in de

Door de huidige toestand van de plassen is ook de

zoete polderplassen komt hier algenbloei voor als

samenstelling en de totale biomassa van de visstand

gevolg van de zeer hoge voedselrijkdom. Hierdoor

drastisch veranderd. Bij verbetering van de water-

wordt het doorzicht van het water slecht, met als

kwaliteit blijkt de troebele toestand niet vanzelf om

gevolg dat de echte waterplanten verdwijnen.

te slaan in helder water. Door de hoge voedings-

Weliswaar zijn brakke ecosystemen van nature

stofgehaltes is de biomassa vis erg hoog. Ook de

voedselrijker dan zoete, het water dient echter niet

soortensamenstelling met veel bodemwoelende vissen

hypertroof te worden. De referentiewaarden van het

en het ontbreken van zoöplankton zorgt voor blijven-

hoogste niveau zijn die met maximaal 0,1 mg/l voor

de vertroebeling. Voor het herstel van helder,

ammonium, 0,15 mg/l voor nitraat en 0,25 mg/l voor

plantenrijk water kan mogelijk een éénmalige of

fosfaat lager dan de referentiewaarden voor de brakke

periodieke uitdunning van de visstand noodzakelijk

polderwateren. De referentiewaarden van de voedings-

zijn, eventueel in combinatie met het uitzetten van

stoffen voor het laagste niveau van brakke polderplas-

roofvis.

sen en brakke polderwateren komen wel overeen. De Wielen ten zuiden van Wieringen kennen het relatief

Het toestaan van natuurlijke peilfluctuaties, ’s winters

minst voedselrijke water.

hoog en ’s zomers laag, heeft nog een ander voordeel: het bevordert verlanding. Er zal een brede zone tot


ontwikkeling komen met verschillende verlandings-

Net als bij brakke polderwateren gaat het er om het

stadia, waardoor de biodiversiteit van planten en

zoutgehalte zo hoog mogelijk te houden. De brakke

macrofauna sterk zal verbeteren. Bomen die in de

kwel dient zoveel mogelijk tot haar recht te komen.

verlandingsvegetatie opkomen dienen verwijderd te

Een cruciale factor voor het herstel van deze wateren

worden, zodat de wind vrij vat op de plas houdt.

is tevens het herstel van een goed doorzicht. De helderheid van het water is in veel wateren omgeslagen naar troebelheid. Oorzaak is veelal de aanvoer van voedselrijk boezemwater. Om de levensgemeenschappen van brakke polderplassen te herstellen is vermindering van de inlaat van zoet en voedselrijk boezemwater noodzakelijk. Dit kan onder andere worden bereikt door het toestaan van natuurlijke peilfluctuaties, zodat in droge perioden minder gebiedsvreemd water hoeft te worden ingelaten. Door de aanvoerroute van het water door de polder te verlengen kunnen plassen geïsoleerd worden van dit inlaatwater. In sommige gevallen zou ervoor gekozen kunnen worden om een plas helemaal te iso-


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

65

Tabel 4.3

■

Kenmerkende plantensoorten van de watertypen zoete polderwateren (Lz) en brakke

polderwateren (Lb) en de toedeling van soorten aan ambitieniveaus: h = hoog, m = midden, l = laag

66

■


Nederlandse naam


grote waterweegbree

Berula erecta

kleine watereppe


heen

Carex riparia

oeverzegge


grof hoornblad

l

Chara aspera

ruw krasblad

h

Chara baltica

kustkransblad

h

Chara canescens

brakwater kransblad

h

Chara connivens

gebogen kransblad

h

Chara contraria

brokkelig kransblad

h

Chara globularis

breekbaar kransblad

h

Chara major


m

Chara vulgaris

gewoon kransblad

m


gewone waterbies

l

Elodea nutallii

smalle waterpest

m

Fontinal antipyrectica

bronmos

h

Galium palustre

moeraswalstro

l

Iris pseudacorus

gele lis

Lycopus europeus

wolfspoot

Lythrum salicaria

grote kattestaart

Mentha aquatica

watermunt

l



l


aarvederkruid

m

Najas marina

groot nimfkruid

h

Nitella flexilis

buigzaam glanswier

h

Nitella hyalina

klein glanswier

h

Nitellopsis obtusa

sterkranswier

h

Nymphaea alba

witte waterlelie

h

Nymphoides peltata

watergentiaan

m


waterpeper

l

Potamogeton coloratus

weegbreefonteinkruid

l

Potamogeton crispus


l


schedefonteinkruid

l


tenger fonteinkruid

l

Ranunculus baudotii

zilte waterranonkel



m

Rumex hydrolapathum

waterzuring

m

Ruppia cirrhosa

spiraalruppia

h

Ruppia maritima

snavelruppia

m


mattenbies


ruwe bies

P R O V I N C I E


Lz

Lb l

m

l h

m

m

m

m

m l l l

m

h

h

l

l h


Nederlandse naam

Lz

Lb

Sium latifolium Solanum dulcamara

grote watereppe

h

l

bitterzoet

m


grote egelskop s.s.

Tolypella glomerata

klein boomglanswier

Typha angustifolia

kleine lisdodde

h


groot blaasjeskruid

h

Zanichellia palustris ssp. palustris.


m



h

4.4 Duinwateren

l m

met harde westerstorm het zeewater is binnengedrongen in deze vallei. Vanuit het water klinkt het ‘rrrrrrrrrrrrrrr’

Open water in de duinen is voor onze voorouders

van de rugstreeppad. Tussen de velden van groot nimf-

altijd vanzelfsprekend geweest. In strenge winters

kruid en zilte waterranonkel zijn al de eerste eisnoeren van

kon men zonder al te veel klunen grote delen van het

deze pad te zien. Over een aantal dagen zullen het er veel

duingebied per schaats doorkruisen. Toen het duin-

meer zijn’.

water in de twintigste eeuw meer en meer gebruikt ging worden voor de drinkwaterproductie, werd


open water langzamerhand een schaars goed.

In de eerste fase van het ontstaan van een primaire

Uiteindelijk werd besloten om de winning van duin-

duinvallei, wordt de vallei nog regelmatig ’s winters

water te compenseren door het infiltreren van rivier-

overstroomt met zeewater. Naarmate de nieuwe duinen

water. Momenteel wordt in het Noord-Hollands

aan de zeezijde steeds hoger worden, vinden de over-

duingebied nog maar een fractie van de vroegere

stromingen steeds minder vaak plaats, totdat een

hoeveelheden duinwater gewonnen. Naast de gegraven

overstroming nooit meer geschiedt. De brakke

infiltratieplassen met rivierwater zijn daardoor op

invloed die eerst nog via het grondwater merkbaar

allerlei plekken weer waterpartijen ontstaan met een

is, zal steeds minder worden en de duinvallei ver-

meer natuurlijke samenstelling.

zoet. Regenwater wordt steeds meer bepalend. De

De duinwateren zijn ingedeeld in duinwateren die

verzoeting van duinvalleien is een natuurlijk proces.

onder invloed staan van zeewater (Dz) met een ver-

De valleien die vlak bij zee liggen, zullen wel nog

hoogd zoutgehalte en zoete duinwateren. De zoete

invloed ondervinden van ‘saltspray’. Het watertype

duinwateren zijn ingedeeld in zoete geïsoleerde, vaak

duinwateren met zee-invloed ligt in de duinen vlak bij

wat kleinere, duinwateren (Dg) die grotendeels

zee. Het wordt door zeewater beïnvloed via perio-

natuurlijk zijn en overige stagnante, meestal grotere,

dieke overstromingen (de Slufter op Texel, de Kerf bij

duinwateren (Ds), die vaak zijn gegraven voor zand-

Schoorl), brak grondwater en/of verstuiving van zee-

winning of recreatie.

water (‘saltspray’) zoals in het Zwanenwater, de Horsmeertjes en de Muy op Texel en het Spartelmeer

4.4.1 Duinwateren met zee-invloed (Dz)

in de Kennemerduinen. In totaal zijn in NoordHolland maar weinig voorbeelden van dit watertype.

Sfeerbeeld

Hoe verder de valleien van zee liggen, hoe minder de

‘Met zijn flauwe oevers ligt de vallei in het duin, door

invloed van ‘saltspray’. In het Zwanenwater blijkt uit

opgestoven zand afgesneden van de zee. De zon in het late

de samenstelling van de macrofauna een brakke

voorjaar heeft al veel water laten verdampen. Alleen in het

invloed in het westelijke en noordelijke deel. De Kerf

midden is nu nog een waterplas te bekennen. Men kan zich

ten noorden van Bergen aan Zee is een kunstmatig

op deze rustige avond nauwelijks voorstellen dat in de winter

aangelegde duinvallei met zee-invloed.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

67

Ook hier wordt de duinenrij aan de zeezijde steeds

Het brakke karakter komt ook tot uitdrukking in de

hoger, zodat de invloed van de zee langzaam minder

macrofaunagemeenschap (tabel 4.4). Deze wordt

wordt en de vallei verzoet.

vooral gevormd door de brakwatersoorten onder de vlokreeften, muggenlarven, waterkevers en wantsen.


In het Sluftergebied worden een aantal kenmerkende

Kenmerkend voor het abiotisch milieu van duinwateren

soorten waterkevers van brakke milieu’s aangetroffen,

met zee-invloed is de sterke dynamiek in waterpeil en

in het Zwanenwater soorten van geïsoleerde brakke

zoutgehalte. In hete, droge zomers kan de zandige

wateren. Macrofauna in droogvallende wateren

bodem droogvallen. ’s Winters is het waterpeil hoog,

wordt gedomineerd door larven van vliegende insecten

soms door overstroming met zeewater. Over het alge-

die vóór de periode van droogval uitvliegen en

meen zijn de meeste wateren licht brak (300-1.000

elders in het landschap hun heil zoeken of soorten

mgCl/l). Het chloridegehalte is de meest sturende

die overleven door een tijdelijke rustperiode in de

variabele voor de indeling in ambitieniveaus. Als

droogvaltijd.

referentiewaarde voor het hoogste niveau wordt >3.000 mgCl/l nagestreefd; voor het middelste niveau


>1.000 mgCl/l en voor het laagste niveau >300 mgCl/l

Verzoeting van duinvalleien is een natuurlijk proces.

(bijlage 5, referentiewaardentabel). Duinwateren met

Het stimuleren van spontane duinvorming, waarbij

zee-invloed zijn voedselrijker dan de andere twee

steeds nieuwe brakke duinplassen ontstaan, is essen-

duinwatertypen, omdat brakwater van nature rijker

tieel voor het behoud van de duinwateren met zee-

is aan nutriënten dan zoet water, met name aan fos-

invloed. Ook kunnen brakke duinplassen kustmatig

faat. Maar in verhouding tot de meeste polderwate-

worden aangelegd door de duinenrij aan de zeezijde

ren in Noord-Holland is dit type duinwateren rede-

te doorbreken.

lijk voedselarm. De referentiewaarden voor nitraat

De Kerf ten noorden van Bergen aan Zee is een voor-

zijn in alle niveau’s (hoog-midden-laag) hetzelfde en

beeld van het kunstmatig aanleggen van een duin-

voor ammonium bijna hetzelfde. Een verschil in

water met zee-invloed. Daarnaast is een zo natuurlijk

voedselrijkdom komt alleen bij fosfaat tot uitdrukking.

mogelijke hydrologie een cruciale randvoorwaarde om dit type te behouden.

De vegetatie in duinwateren met zee-invloed wordt

Door de sterke reductie van de drinkwaterwinning

gekenmerkt door soorten als snavelruppia en zilte

in de Noordhollandse duinen is de natuurlijke

waterranonkel (tabel 4.4). Ook komen in plassen die

hydrologie van veel duinplassen in meer of mindere

niet jaarlijks of slechts voor korte tijd droogvallen

mate hersteld, waardoor verdroging minder is

veel brakwatertolerante kranswieren voor zoals

geworden. Het dempen van ontwateringsgreppels in

gewoon kransblad bij het hoogste ambitieniveau en

de duinen en het omzetten van bos in andere

breekbaar en brokkelig kransblad, groot nimfkruid

vegetatietypen werkt ook positief om verdroging ver-

en sterkranswier bij het middelste niveau. Daarnaast

der tegen te gaan. Het is van belang het van nature

komen ook zoetwaterplanten voor, met name in het

voedselarme karakter van het water te behouden of

laagste niveau, waar het water een minder sterke zee-

te herstellen. Dit kan door het verwijderen van

invloed kent. Hier worden drijvend fonteinkruid,

voedselrijke bovenlagen in vochtige duinvalleien of

brede waterpest en fijne waterranonkel aangetroffen.

herprofileren van duinmeren, zoals in de Kennemer-

Kenmerkend voor de vegetatie van deze duinvalleien

duinen. Het terugdringen van de atmosferische

zijn ook planten die zijn aangepast aan tijdelijk

depositie is door de waterbeheerder echter niet te

droogvallen en die een (zekere) tolerantie hebben

sturen.

voor brak water. Planten van de gemeenschap van waterpunge en oeverkruid zijn kenmerkend voor de pioniervegetatie.

68

■

P R O V I N C I E


4.4.2 Geïsoleerde duinwateren (Dg)

Biotische en abiotische beschrijving Kenmerkend voor de geïsoleerde duinwateren is een

Sfeerbeeld

geringe diepte, een kale zandgrond en grote peil-

‘Een deel van de duinvallei is lang geleden na een aantal

fluctuaties met gedeeltelijke of gehele droogval. Het

hete zomers zover uitgestoven dat de kom zich vulde met

water is zoet. De wateren met een sterk regenwater

water. Na een aantal natte jaren is de vallei ook in de zomer

karakter hebben een relatief lage zuurgraad, zijn

gevuld met water. In deze zomer komen de dichte wouden

zwak gebufferd en kennen een geringe voedselrijk-

van verschillende kranswieren dan ook tot hun recht.

dom. De door jong grondwater gevoede wateren zijn

Waterpunge en waternavel zijn teruggedrongen tot een

iets sterker gebufferd met een iets hogere zuurgraad.

smalle oeverzone’.

In alle ambitieniveau’s wordt gestreefd naar een pH van 6,6 tot 8 (bijlage 5, referentiewaardentabel). Bij een sterkere buffering en een hogere trofiegraad zijn de wateren al snel productief en plantenrijk. In deze ondiepe systemen kunnen onder productieve omstandigheden sterke fluctuaties in zuurstofgehalte optreden. Productie en consumptie door planten en algen en afbraak van organisch materiaal zijn hiervoor verantwoordelijk. De belangrijkste sturende variabele in geïsoleerde duinwateren is de voedselrijkdom. Het water is met name arm aan fosfaat. In het hoogste ambitieniveau wordt


gestreefd naar een norm voor fosfaat van ten hoog-

Tot het type geïsoleerde duinwateren behoren alle duin-

ste 0,01 mgCl/l. Er zijn wateren in de duinen van

plassen en -plasjes die voor een belangrijk deel worden

Noord-Holland die aan deze norm voldoen. Het

gevoed door regenwater en jong grondwater. Het zijn

zoutgehalte is voor de verschillende niveaus minder

hoofdzakelijk kleinere plasjes met een geringe diepte.

van belang. Dit wordt met name gestuurd door het

Afhankelijk van de lokale hydrologie domineert

aandeel van neerslagwater en grondwater. Wateren

voeding door neerslagwater of jong grondwater.

met een iets hoger zoutgehalte staan onder invloed

Deze wateren zijn (overwegend) op natuurlijke wijze

van een geringe mate van saltspray. Het calcium-

ontstaan in primaire duinvalleien, doordat een duin-

gehalte hangt af van de ouderdom van de duinen

reep wordt afgesneden van de zee door nieuwe duin-

(jong kalkrijk, oud kalkarm) en de locatie (ten noorden

vorming, of in secundaire duinvalleien door uit-

van Bergen kalkarm). De norm voor calcium is in alle

stuiving tot op het grondwater. Kenmerkend voor

niveaus <100 mg/l. Geïsoleerde duinwateren zijn in het

deze wateren zijn peilfluctuaties als gevolg van

algemeen iets minder ionenrijk dan de stagnante duin-

voeding door regenwater en jong grondwater.

wateren.

Hierdoor vallen jaarlijks grote delen van de oevers of

De kenmerkende macrofaunasoorten weerspiegelen

de gehele plas droog. Duinwateren in het hoge

vooral het zwak zure en temporaire karakter van

centrale duinmassief worden meer gevoed door neer-

deze wateren (tabel 4.4). Over het algemeen is de

slagwater en kennen daardoor de grootste peilfluc-

macrofauna in heldere wateren soortenrijk wat

tuaties. Dieper gelegen duinvalleien worden meer

betreft waterkevers, watermijten, waterwantsen en

gevoed door jong grondwater. De geïsoleerde duin-

waterjuffers. Alleen soorten die zijn aangepast aan

wateren komen voor in alle duinen van Noord-

deze tijdelijke droge omstandigheden kunnen zich

Holland.

hier handhaven: vliegende macrofaunasoorten die verhuizen naar nabijgelegen water, zich ingraven


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

69

en/of uitvliegen vóór de periode van droogval of een

damping in het duin door het vermijden van naald-

rustperiode door maken (larve, ei). Goed tegen

bossen. Na het herstellen van de natuurlijke hydro-

droogval kunnen ook de planten uit de plantenge-

logie is het van groot belang om de voedselrijke top-

meenschap waterpunge en oeverkruid (tabel 4.4).

laag te verwijderen tot op het kale zand. Daarnaast

Kenmerkend voor de wateren die niet droogvallen

kunnen nieuwe natte situaties ontstaan, wanneer ver-

zijn op het hoogste niveau breekbaar kransblad,

stuiving wordt toegestaan en duinvalleien tot het

gewoon kransblad en drijvend fonteinkruid.

grondwater worden uitgeblazen.

Aan de oever staat veel grote kattenstaart. Water-

Ten opzichte van vroeger hebben de meeste duin-

navel is een indicatie voor meer invloed van regen-

meren een voedselrijker karakter door hogere stik-

water. Brede waterpest, stijve waterranonkel en

stofgehaltes in het regenwater. Soorten van voedsel-

kikkerbeet komen ook nog voor als het water iets

rijkere omstandigheden als doorgroeid fonteinkruid

voedselrijker is en zijn daardoor kenmerkend voor

en schedefonteinkruid komen nu veel voor. In veel

het middelste ambitieniveau.

wateren is slechts in geringe mate sprake van een onderwatervegetatie. De oorzaken van de eutrofie-


ring zijn verschillend. De atmosferische depositie kan

Belangrijkste factor voor een goede ontwikkeling van

aan de voedselrijkdom bijdragen. Plaatselijk kan de

geïsoleerde duinwateren is een zo natuurlijk mogelijke

verrijking met voedingsstoffen veroorzaakt zijn aan

hydrologie. Door stopzetting of sterke reductie van

grote concentraties vogels of het uitzetten van vissen.

de drinkwaterwinning in de duinen in het laatste

Beheersmaatregelen kunnen gericht zijn op het

decennium is op veel plaatsen (gedeeltelijk) herstel

beperken van de omvang van de vogelkolonies, het

van de natuurlijke hydrologie opgetreden. Andere

isoleren van het belaste gedeelte of het leegvissen van

maatregelen om het water vast te houden in de duinen

het duinwater.

zijn het verminderen van de drainage aan de binnen-

Indien geleidelijke verlanding optreedt, kan deze

duinrand, niet (verder) verlagen van de peilen in de

worden tegengegaan door plaatselijk en periodiek de

binnenduinrandpolders, verminderen van de ver-

vegetatie en het slib te verwijderen.

Tabel 4.4

■

Kenmerkende planten- en macrofaunasoorten en van de watertypen Duinwateren met

zee-invloed (Dz), Geïsoleerde duinwateren (Dg) en Overige stagnante duinwateren (Ds) en de toedeling van soorten aan ambitieniveaus: h = hoog, m = midden, l = laag Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Dz

Dg

Ds

Plantensoorten

70

■


heen




grof hoornblad

Chara contraria

brokkelig kransblad

m

Chara globularis

breekbaar kransblad

m

h

h

Chara vulgaris

gewoon kransblad

h

h

h


gewone waterbies

Elodea canadensis

brede waterpest

l

m

m

Elodea nutallii

smalle waterpest

l

m

m


kikkerbeet

m

m

Hydrocotyle vulgaris

waternavel

h

Juncus articulatus

zomprus

m

P R O V I N C I E


l l l

l


Nederlandse naam

Dz

Dg

Lythrum salicaria

grote kattestaart

h

Mentha aquatica

watermunt

m


aarvederkruid

h

Najas marina

groot nimfkruid

m

Nitellopsis obtusa

sterkranswier

m


puntig fonteinkruid

Potamogeton natans


l

h

h


schedefonteinkruid

h

l

l


tenger fonteinkruid

m

l

l


haarfonteinkruid


fijne waterranonkel

l

Ranunculus baudotii

zilte waterranonkel

h



m

Ranunculus flammula

egelboterbloem

m

Ruppia maritima

snavelruppia



m

Ds

m

m

h

m

h l

macrofaunasoorten Caenis luctuosa

haft

Chironomus halophillus gr.

vedermug

Cloeon simile

haft

Copelatus haemorrhoidalis

waterkever

Cyrnus crenaticoris

kokerjuffer

Gammarus duebeni

vlokreeft

m

Gammarus zaddachi

vlokreeft

h

Halocladius varians

vedermug

h

Hebrus ruficeps

wants

Hesperocorixa moesta

waterwants

Hydrobia ulvae

waterslak

Hydrodroma despiciens

watermijt

Hydroporus striola

waterkever

Hydryphantes octoporus

watermijt


kokerjuffer

h

Limnephilus lunatus

kokerjuffer

m

Limnephilus marmoratus

kokerjuffer

l

Limnephilus vittatus

kokerjuffer

Nereis diversicolor

borstelworm

h

Orchestia gamarella

vlokreeft

l

Ochthebius dilatatus

oeverkever

l

Ochthebius viridis

oeverkever

l

Paralimnophyes hydrophilus

vedermug

l

Psectrocladius limbatellus

vedermug

m

Sigara falleni

waterwants


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

m m h h h

l m h m m l

l

l

I N


■

71


Nederlandse naam

Sigara longipalis

waterwants

Suphrodytes dorsalis

waterkever

Tinodes waeneri

kokerjuffer

Thyas dirempta

watermijt

h

Zavrelimyia

vedermug

m

4.4.3 Overige stagnante duinwateren (Ds)

Dz

Dg

Ds l

h h

nante duinwateren betreft de infiltratiekanalen en -plassen in de Amsterdamse waterleidingduinen

Sfeerbeeld

(Zuid Kennemerland) en de duinen bij Castricum.

‘De oevers lopen flauw, begroeid met lisdodden, zeggen en

Deze infiltratiekanalen worden gevoed door voor-

riet het brede kanaal in. Het kanaal vervolgt zijn weg tot

gezuiverd gebiedsvreemd (rivier)water met een

aan de horizon. Zachtjes is te horen hoe het rivierwater via

andere chemische samenstelling dan het gebieds-

een bron geïnfiltreerd wordt in het kanaal. Onder water

eigen duinwater. Het geïnfiltreerde water wordt

groeien dichte wouden van groot nimfkruid en krans-

ondergronds of in winkanalen teruggewonnen voor

wieren. Een paartje krooneenden doet zich al duikend te

drinkwater.

goed aan dit onderwaterwoud. Een rietzanger scharrelt

Behalve infiltratiewateren zijn er kwelplassen.

rumoerig in de rietkraag.

Gedeeltelijk worden deze kwelplassen beïnvloed door het kunstmatig geïnfiltreerde, minder zoete en voedselrijkere rivierwater. Een ander type van de overige stagnante wateren zijn de kleine bomkraters in Kennemerland, overblijfselen van de Tweede wereldoorlog. Deze poelen kennen helder water en een hoge biodiversiteit van planten en dieren.

Biotische en abiotische beschrijving Overeenkomsten tussen de wateren binnen de overige stagnante duinwateren zijn de grote dimensie (breedte en diepte), het stagnante waterpeil, de minerale bodem met weinig slib en het zoete karakter.


Kenmerkend zijn een hoog kalkgehalte en daardoor

Zoals de naam overige stagnante duinwateren reeds

sterke buffering en een hoge pH, een goed doorzicht

zegt, zijn dit alle duinwateren die niet onder de

en een goede zuurstof-voorziening. De herkomst en

andere duinwatertypen vallen. Het zijn de zoete,

de chemische samenstelling van het water kunnen

stagnante duinwateren zonder peilfluctuatie of duin-

worden gekarakteriseerd als grondwater of opper-

wateren die niet hydrologisch geïsoleerd zijn. Het

vlaktewater gevoed. Het geïnfiltreerde rivierwater in

gaat met name om kunstmatige duinwateren met een

de infiltratiekanalen kent chemisch een andere

niet natuurlijke hydrologie.

samenstelling dan het grondwater in de bomkraters en kwelplassen. Door infiltratie in de duinen kan het

72

■

Overeenkomst tussen deze wateren is de grote

rivierwater ook de kwaliteit van het duin(grond)-

dimensie (diepte en breedte) en sterke buffering van

water in de omgeving beïnvloeden. In chemische

het water. Dat is dan ook het grootste verschil met de

samenstelling verschilt het infiltratiewater van het

andere duinwatertypen, die vooral door regenwater

(natuurlijke) grondwater in chloride, sulfaat en

gevoed zijn. Een belangrijk deel van de overige stag-

andere ionen. In de infiltratiekanalen heeft het water

P R O V I N C I E


een iets hoger chloridegehalte, het fosfaatgehalte is

4.5 Binnenduinrandwateren

door de voorzuivering van het rivierwater hier meestal laag. Overige stagnante duinwateren moeten

4.5.1 Kalkarme duinrellen (Ba)

voedselarm zijn omdat het geïnfiltreerde water invloed kan hebben op het duin(grond)water in de

Sfeerbeeld

omgeving en daardoor via het grondwater op andere

‘Vanuit de hoge duinen dalen we af in een groen bescha-

duinwateren. Voor alle nutriënten wordt dan ook

duwd dal. Juffers, glanzend als groen metaal, fladderen in

naar hetzelfde lage trofieniveau gestreefd als bij de

tandem voorbij. Een overhangende els lijkt hen voldoende

geïsoleerde duinwateren (bijlage 5, referentie-

plekken voor ei-afzet te bieden.

waardentabel).

Een eindje verderop wijkt het grillige bos lichtjes uiteen;

Zowel in de bomkraters als in de infiltratiewateren

kabbelend over de zandige ribbels stroomt het heldere water

komen in het heldere water veel kranswieren voor

richting polder. Om de stroming te weerstaan zoeken

(tabel 4.4). In de infiltratiewateren zijn het met name

waterplanten steun bij elkaar. De klimopwaterranonkel

kranswieren met een tolerantie voor zout en enige

siert deze drijfmatten op met haar witte sterren. Beeklopers

voedselrijkdom, zoals breekbaar en gewoon krans-

schaatsen volleerd tegen de stroming in: terug naar de duinen.’

blad. Ook wordt in de optimale situatie vaak drijvend en haarfonteinkruid aangetroffen. In iets voedselrijkere wateren van het middelste niveau komen nog veel ondergedoken waterplanten voor zoals brede en smalle waterpest, aarvederkruid en puntig fonteinkruid. De macrofauna wordt gedomineerd door zwemmers zoals waterkevers, libellen en wantsen, muggenlarven en eendagsvliegen. De kleinere wateren bevatten veel wantsen en keversoorten (tabel 4.4).

Beheer en inrichting In het verleden werd rivierwater in de infiltratiekanalen en -plassen ongezuiverd geïnfiltreerd. Daardoor


zijn veel locaties te voedselrijk geworden en moet

De duinen spelen als waterbron een essentiële rol in

regelmatig de sliblaag worden verwijderd. Om eutro-

het watersysteem van de duinzoom. Het regen-

fiëring tegen te gaan is het gewenst om ook de bom-

wateroverschot zijgt weg in de zandige bodem van

kraters en kwelplassen indien nodig periodiek te

de duinen. Hier vormt het een zoetwaterbel, die drijft

schonen en te baggeren. Veel van de oevers van de

op zout water in de diepe ondergrond. Aan de voet

gegraven duinwateren zijn erg steil, waardoor de

van de duinen komt het zoete water door kwel weer

oevervegetatie matig is ontwikkeld. Een flauwer

in de duinzoom aan de oppervlakte. Het verzamelt

talud aanbrengen is derhalve aanbevelenswaardig en

zich hier in duinrellen, gegraven waterlopen om de

op sommige plaatsen al uitgevoerd.

duinzoom te ontwateren. Het water stroomt hier in tegenstelling tot poldersloten (onder vrij verval) af. Het watertype kalkarme duinrellen komt voor binnen een voor Nederland vrij uniek watersysteem: een duinzoom langs kalkarme duinen. Slechts de omgeving van Schoorl kent een dergelijke goed ontwikkelde duinzoom. De Schoorlsche duinen zijn omvangrijk (breed en hoog) en lopen steil af naar de duinzoom.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

73

Door deze factoren is de kweldruk in de duinzoom

vermenging met gebiedsvreemd boezemwater

groot. Het mooiste voorbeeld van een kalkarme duin-

plaatsgevonden. De kwelstromen naar de duinzoom

rel bevindt zich in het natuurgebied het Hargergat,

kunnen vergroot c.q. hersteld worden door de drink-

bij Hargen. Maar ook andere duinrellen bij Schoorl,

waterwinning in de duinen te verminderen, de ver-

Hargen en Groet kennen een goed ontwikkelde

damping te verminderen (door naaldbos om te vormen

levensgemeenschap. Aan de noordoostzijde verder

tot loofbos of open duinvegetatie) en beregening met

de polder in gaat dit lokale type over in het kalkrijke

grondwater tegen te gaan. Op meerdere plaatsen zijn

type binnenduinrandwateren. Dit kalkrijke type komt

deze maatregelen uitgevoerd en succesvol gebleken.

zuidelijk van Bergen ook direct grenzend aan de

De duinzoom is erg gevoelig voor eutrofiëring. Door

kalkrijke duinen voor.

de zandige ondergrond kan (voedselrijk) water zich snel over een groot gebied stroomafwaarts verspreiden.


Vanuit dit oogpunt is het ongewenst om vervuilende

Het water dat bij Schoorl voorkomt, heeft een bij-

en vermestende activiteiten bovenstrooms van

zondere samenstelling: het is zoet en kalkarm. Dit

natuurrijke wateren of gebieden te situeren. Deels

wordt veroorzaakt doordat het kwelwater afkomstig

kan de eutrofiëring van het oppervlaktewater worden

is uit kalkarm duinzand (bijlage 5, referentie-

tegengegaan door bemesting- en spuitvrije zones

waardentabel). Het lage kalkgehalte komt eveneens

langs waterlopen aan te houden. Lokaal kan ervoor

tot uiting in een lage pH, die kan dalen tot pH 6.

worden gekozen om één waardevolle duinrel goed

Daarnaast heeft het lage kalkgehalte tot gevolg dat er

te ontwikkelen en beheren en aan een andere minder

minder fosfaat gebonden wordt, waardoor de fosfaat-

hoge eisen te stellen. Zo kan plaatselijk een duinrel

rijkdom van het water hoger is dan in de kalkrijke

worden ontzien van afwatering door buisdrainage.

binnenduinrandwateren (type Br). Lokaal wordt de

Van oudsher hebben duinrellen vaak steile taluds en

voedselrijkdom eveneens verhoogd door hoge

een drainerende, ontwaterende werking. Op grond

achtergrondwaarden van de nutriënten ten gevolge

van ecologische aspecten kan worden afgezien van

van enkele (historische) vervuilingsbronnen.

deze historische kenmerken. Voor een goed ontwik-

Het relatief voedselarme, kalkarme, licht zure,

kelde oevervegetatie is een flauwe oever van belang.

stromende en zuurstofarme kwelmilieu is een

Er kan ook gekozen worden voor een overgedimen-

extreem milieu, te extreem voor veel zoetwater-

sioneerde watergang, waar binnen de duinrel kan

planten en -dieren. Enkele kenmerkende, zeldzame

meanderen. Op deze wijze worden er bredere vochtig

soorten zoals de klimopwaterranonkel zijn hieraan

tot natte oevermilieus’s gecreëerd en krijgt de duin-

wel aangepast en komen dan ook alleen op deze

rel een beekachtig karakter.

plaats in Noord-Holland voor. De kwel zorgt voor

Bij het herstel van een duinrel zal eveneens de keuze

kwelspecialisten als holpijp, beekpunge en haar-

gemaakt moeten worden tussen een stromende en

fonteinkruid (tabel 4.5). Het zure milieu betekent dat

periodiek droogvallende duinrel of een permanent

weekdieren hier niet of nauwelijks voor kunnen

watervoerende waterloop. Vrije afwatering en

komen. Enkele soorten muggenlarven, kokerjuffers,

stroming zijn de belangrijkste kenmerken van een

waterkevers en vlokreeftjes zijn specifiek gebonden

goed ontwikkelde duinrel met bijbehorende dieren-

aan dit watertype.

en plantensoorten. Veel kenmerkende macrofaunasoorten (van stromend, zoet water) zijn aangepast


74

■

aan het droogvallen van een watergang. Het opstuwen

De vermindering van kwelwater in de duinzoom

van water, door middel van kleine stuwen, verstoort

heeft de afgelopen decennia tot negatieve effecten

de stroming en moet worden vermeden.

geleid. Een kleiner gebied dan vroeger staat nu nog

Om verstikking van onderwatervegetatie tegen te

onder invloed van het kwelwater, en daar waar nog

gaan zal minimaal één keer per jaar, in het begin van

wel zoet duinwater opwelt, heeft op veel plaatsen

het najaar, de waterloop geschoond moeten worden.

P R O V I N C I E


Omdat duinrellen veelal smal zijn, worden veel duin-


rellen momenteel twee keer per jaar geschoond, om

Het water in de binnenduinrand is zoet: het chloride-

dichtgroeien te voorkomen.

gehalte is lager dan 100 mg/l (bijlage 5, referentiewaardentabel). Tijdens de passage door het kalkrijke

4.5.2 Binnenduinrandwateren (Br)

duinzand zijn calcium en hydrocarbonaat in relatief grote hoeveelheden opgelost. Zout, kalkgehalte en de

Sfeerbeeld

voedselrijkdom zijn, naast de aanwezigheid van

‘De oude bomen van het landgoed steken donker af tegen

kwel, dan ook de belangrijkste factoren die de

de blauwe lucht. Zij rijzen op uit het bontgekleurde gras-

soortensamenstelling bepalen. Waterplanten die een

land. Een groepje wulpen is eventjes uit de duinen over-

voorkeur hebben voor dit watertype zoals paarbladig

gekomen: in de weiden vinden zij een goede aanvulling op

fonteinkruid, haarfonteinkruid, holpijp en de zeld-

hun maal. Op de ondiepe waterpartij drijven de eironde

zame witte waterkers zijn gebonden aan kwel. Naast

bladeren van het drijvend fonteinkruid; markant wijst een

de samenstelling van het water en de aanwezigheid

groep groene pijlen schuin uit het water, niet eens over de

van kwel, is ook de afstand tot de duinen van invloed

richting. Kleine blauwe beekpunge-bloempjes schuilen in

op de soortensamenstelling. In de duinrellen komen

de oevers. Een glimmend blauwpaars vlies vraagt om

planten en dieren voor die aangepast zijn aan het

onderzoek: het vlies breek in kleine fragmenten, de ijzer-

stromende water en de grote dynamiek (duinrellen

bacteriën laten zich makkelijk versnipperen. Gelukkig, geen

kunnen periodiek droogvallen), zoals fijne water-

olie.’

ranonkel en sterrekroos. Ook paarbladig fonteinkruid kan tegen deze dynamiek. De beekloper, een waterwants, kan over het oppervlak van stromend water wandelen. Ook de kleine erwtenmossel en zoetwatervlokreeft zijn hier te vinden. In de poldersloten, waar het water tot stilstand komt, kunnen planten groeien die wel van het zoete water houden, maar niet tegen al te veel stroming kunnen, zoals drijvend fonteinkruid. Ook pijlkruid en echte dotterbloem zijn in de poldersloten te vinden (tabel 4.5). Opvallend is de houtpantserjuffer, een waterjuffer die als enige haar eieren in schors van bomen legt. Dit insect is dan ook te vinden in de beschaduwde duinrellen die


door de landgoederen van de duinzoom stromen.

Het watertype binnenduinrandwateren komt voor langs de voet van de duinen. Langs de kalkrijke duinen


ten zuiden van Bergen, bij Egmond, zijn nog veel

De vermindering van kwelwater in de duinzoom

goed ontwikkelde duinrellen en sloten aanwezig.

heeft de afgelopen decennia tot negatieve effecten

Ook vele landgoederen in Kennemerland herbergen

geleid. Een kleiner gebied dan vroeger staat nu nog

oude duinrellen. Landinwaarts ligt het type binnen-

onder invloed van het kwelwater, en daar waar nog

duinrandwateren, die kalkrijk zijn. Deze waterlopen

wel zoet duinwater opwelt, heeft op veel plaatsen

worden gevoed door grondwater dat een langere

vermenging met gebiedsvreemd boezemwater

weg door de bodem heeft afgelegd en bevat

plaatsgevonden. De kwelstromen naar de duinzoom

zodoende vrij veel kalk en ijzer.

kunnen vergroot c.q. hersteld worden door de drink-

Ten noorden van de Hondsbossche zeewering vallen

waterwinning in de duinen te verminderen, de ver-

de wateren in de duinzoom onder het type polder-

damping te verminderen (door naaldbos om te vormen

wateren onder invloed van zoete kwel.

tot loofbos of open duinvegetatie) en beregening met


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

75

grondwater tegen te gaan. Op meerdere plaatsen zijn

gedimensioneerde watergang, waar binnen de duin-

deze maatregelen uitgevoerd en succesvol gebleken.

rel kan meanderen. Op deze wijze worden er bredere

De duinzoom is erg gevoelig voor eutrofiëring. Door

vochtig tot natte oevermilieus’s gecreëerd en krijgt de

de zandige ondergrond kan (voedselrijk) water zich

duinrel een beekachtig karakter.

snel over een groot gebied stroomafwaarts verspreiden.

Bij het herstel van een duinrel zal eveneens de keuze

Vanuit dit oogpunt is het ongewenst om vervuilende

gemaakt moeten worden tussen een stromende en

en vermestende activiteiten bovenstrooms van

periodiek droogvallende duinrel of een permanent

natuurrijke wateren of gebieden te situeren. Deels

watervoerende waterloop. Vrije afwatering en

kan de eutrofiëring van het oppervlaktewater worden

stroming zijn de belangrijkste kenmerken van een

tegengegaan door bemesting- en spuitvrije zones

goed ontwikkelde duinrel met bijbehorende dieren-

langs waterlopen aan te houden. Lokaal kan ervoor

en plantensoorten. Veel kenmerkende macrofauna-

worden gekozen om één waardevolle duinrel goed

soorten (van stromend, zoet water) zijn aangepast

te ontwikkelen en beheren en aan een andere minder

aan het droogvallen van een watergang. Het opstuwen

hoge eisen te stellen. Zo kan plaatselijk een duinrel

van water, door middel van kleine stuwen, verstoort

worden ontzien van afwatering door buisdrainage.

de stroming en moet worden vermeden.

Van oudsher hebben duinrellen vaak steile taluds en

Om verstikking van onderwatervegetatie tegen te

een drainerende, ontwaterende werking. Op grond

gaan zal minimaal één keer per jaar, in het begin van

van ecologische aspecten kan worden afgezien van

het najaar, de waterloop geschoond moeten worden.

deze cultuurhistorische kenmerken. Voor een goed

Omdat duinrellen veelal smal zijn, worden veel duin-

ontwikkelde oevervegetatie is een flauwe oever van

rellen momenteel twee keer per jaar geschoond, om

belang. Er kan ook gekozen worden voor een over-

dichtgroeien te voorkomen.

Tabel 4.5

■

Kenmerkende plantensoorten van de watertypen Binnenduinrandwateren (Br),

Kalkarme duinrellen (Ba) en de toedeling van soorten aan ambitieniveaus (h=hoog; m=midden; l=laag)

76

■


Nederlandse naam

Br

Alisma lanceolatum


h

Apium nodiflorum

groot moerasscherm

l


haaksterrekroos

h

h


gewoon sterrekroos

h

h


gewone dotterbloem

h

Elodea canadensis

brede waterpest

m

Elodea nuttallii

smalle waterpest

l


holpijp

m

Glyceria notata ssp. notata =

stomp vlotgras

h

Groenlandia densa


h

Hottonia palustris

waterviolier

h

Lythrum portula

waterpostelein

h

Montia fontana ssp. fontana

groot bronkruid

h

Potamogeton natans



tenger fonteinkruid

l


haarfonteinkruid

h


fijne waterranonkel

m

P R O V I N C I E


m

Ba

h

h

m


Nederlandse naam

Ranunculus hederaceus

klimopwaterranonkel


witte waterkers

m


pijlkruid

m

Sparganium emersum

kleine egelskop

h



h

Veronica beccabunga

beekpunge

m

Veronica scutellata

schildereprijs

h

=

Br

Ba h

h

h

in stromend water

4.6 Stuwwalwateren

Ligging in het landschap De regenwatergevoede stuwwalwateren liggen op de

4.6.1 Regenwatergevoede stuwwal-

hogere delen van het Gooi en worden slechts gevoed

wateren (Sr)

door neerslagwater. Door de aanwezigheid van een ondiepe, slecht doorlatende bodemlaag (oerlaag) en

Sfeerbeeld

de hoge positie in het landschap zijn de wateren

‘In het bos ligt een omvangrijke open plek van hoofdzakelijk

geïsoleerd van het grondwater. Het neerslagwater

droge hei. Maar op deze plaats glinstert er ineens water.

stagneert in deze vennen waardoor zich een tweede

Tussen de donkere biezen duiken de roze 'belletjes' van de

grondwaterspiegel, de zogenaamde schijnspiegel,

dophei op. Verderop strijkt een gentiaanblauwtje neer op

boven de eigenlijke grondwaterspiegel vormt.

een uitbundig bloeiende blauwe klokjesgentiaan. Langs het

Doordat de wateren slechts gevoed worden door

water is een brede strook drooggevallen. Hier groeit het

neerslagwater zijn grote peilschommelingen kenmer-

minuscule zeldzame oeverkruid. Even verderop is de natte

kend voor dit watertype. Sommige wateren kunnen

grond afgedekt met een rood tapijt van zonnedauw. Dit

zomers zelfs droogvallen. Resultaat is een sterke

vleesetende plantje heeft een zwarte heidelibel verstrikt in

zonering van milieu’s van vochtig en amfibisch (valt

zijn kleefdraden.

’s zomers droog) tot permanent open water. Elke zone kent zijn eigen levensgemeenschappen. De meeste van deze wateren zijn nu omgeven door bos, waardoor de wind weinig vat meer kan krijgen op de wateren en de oevers. Het Hilversumse Wasmeer en (delen van) de Laarder Wasmeren zijn de enige natuurlijke regenwatergevoede stuwwalwateren in Noord-Holland. In het kader van natuurontwikkeling zijn in de laatste jaren nieuwe stuwwalwateren aangelegd, zoals de Koeiemeent bij Bussum.

Biotische en abiotische beschrijving Op het water zwemt een paar geoorde futen achtervolgd

Stuwwalwateren kunnen in vorm nogal verschillen.

door roepend kroost. Al snel duikt er één onder, op zoek

Meestal zijn ze niet groter dan enkele tientallen

naar de muggen- en libellenlarven die het water rijk is. Een

meters lang en breed. Over het algemeen varieert de

witsnuitlibel snort tezamen met zijn spiegelbeeld over het

diepte van enkele decimeters tot 1,5 meter. De oevers

water. De aanblik van al dat waterleven doet vreemd aan

variëren van flauw naar steil. Het ven biedt de voor-

in dit dorre zandgebied.’

komende planten en dieren een extreem milieu: zuur


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

77

tot zwak zuur, zeer voedselarm en grote fluctuaties

Grootste gevaren voor de regenwatergevoede stuwwal-

in waterstand. De pH ligt tussen 5 en 7. Door de lage

wateren zijn eutrofiering en verzuring door atmos-

voedselrijkdom van het regenwater, met name het

ferische depositie van onder andere ammoniak. Het

gehalte aan fosfaat, zijn vennen van nature oligotroof

verminderen van depositie van verzurende en eutro-

(zeer voedselarm).

fiërende stoffen is dan ook gewenst. Voor succesvol

Vooral het gehalte aan fosfaat is zeer laag (<0,01

herstel van oorspronkelijk zeer zwak gebufferde

mg/l) (bijlage 5, referentiewaardentabel). Het water

wateren is het belangrijk om de baggerlaag te ver-

is verder zeer ionenarm. Dat betekent dat het weinig

wijderen. Bij het baggeren mag de waterondoorla-

kalk, zouten en ijzer bevat. Daardoor is het water

tende laag niet beschadigd worden. Door verzuring

zeer zwak gebufferd, waardoor zuur weinig gebon-

is het mogelijk dat er maar een kleine zaadbank is

den wordt. De enige input van bufferende stoffen

achtergebleven. Bij dit type vennen is herstel daarom

komt uit mineralen in de bodem. De regenwater-

moeilijker dan bij de grondwatergevoede stuwwalwate-

gevoede stuwwalwateren zijn zeer gevoelig voor ver-

ren. Door oevers met een flauwe helling te maken

zuring en eutrofiëring.

ontstaat een brede zonering met goed ontwikkelde overgangen van nat naar droog. Periodiek plaggen

Door de variatie in de waterstand door de jaren heen

van de oevers kan noodzakelijk zijn om het voedsel-

en de overgangen van open water naar droge

arme milieu van de oeverlevensgemeenschappen te

milieu’s kennen vennen een grote variatie aan levens-

herstellen en te handhaven. Dit moet dan wel gefa-

gemeenschappen (tabel 4.6). Waterlobelia, oever-

seerd gebeuren: in meerdere jaren in gedeeltes.

kruid, pilvaren, vlottende bies en veelstengelige bies komen in goed ontwikkelde vennen voor. In Noord-

Een andere herstelmaatregel is het kappen van bos in

Holland zijn de vennen op dit moment minder goed

een brede zone rondom het ven. Daardoor worden

ontwikkeld dan hierboven is beschreven. In het Klein

vennen weer blootgesteld aan windinvloed, wordt de

Wasmeer is het grootste aantal kenmerkende soorten

input van organisch materiaal (bladeren) geminima-

aanwezig waaronder veenpluis, kleine zonnedauw,

liseerd en kunnen zich de levensgemeenschappen

snavelzegge en waterveenmos, soorten van het hoog-

van de hele gradiënt van nat naar droog zich

ste en middelste niveau. In de overige wateren zijn

opnieuw ontwikkelen.

zeer weinig kenmerkende soorten aanwezig. Bij de macrofauna ontbreken kreeftjes en slakken doordat

4.6.2 Grondwatergevoede stuwwal-

het water zuur is en weinig kalk bevat; iets dat deze

wateren (Sg)

diergroepen nodig hebben. Vooral wantsen, libellenlarven, waterkevers, vedermuggen en kokerjuffers zijn met een hoge soortenrijkdom vertegenwoordigd.

Sfeerbeschrijving ‘Kijkend vanaf de rand van het Gooi valt de blik op de verre omgeving. Met steile oevers is hier het water gegraven tot

Beheer en inrichting Cruciale factor is het behouden (of herstellen) van de

spel is, laten holpijp en grote boterbloem ons zien. Even

ondoorlatende bodemlaag, zodat het neerslagwater

verderop trillen de aren van de hoge cyperzegge in de wind.

niet weglekt en de schijngrondwaterspiegel intact

Op een boven het water hangende tak glinstert het blauw

blijft. Het risico voor wegzakken van het water

van de ijsvogel in de zon. Een ogenblik later scheert de ijs-

bestaat bij de Laarder Wasmeren. Door decennia

vogel al over het water, op zoek naar kleine visjes voor zijn

lange aanvoer van ongezuiverd rioolwater in het ver-

hongerige jongen. De kamsalamander duikt voorzichtig op

leden zijn de Laarder Wasmeren sterk verontreinigd.

tussen de sierlijke bloemen van het waterdrieblad.

Momenteel wordt de natuur in de Laarder Wasmeren

Nauwelijks is zijn beweging in het water te zien.‘

hersteld.

78

■

aan het grondwater. Dat hier schoon grondwater in het

P R O V I N C I E



den zijn aan zuurdere, minder goed gebufferde ven-

De grondwatergevoede stuwwalwateren zijn gelegen op

nen, zoals waterlobelia, oeverkruid en ondergedoken

de rand van het Gooi. Uitgezonderd delen van de

moerasscherm vinden we hier niet.

Laarder Wasmeren zijn de meeste van deze wateren

Doordat dit type een gradiëntrijk overgangstype is

niet van natuurlijke oorsprong. Ze vormen de over-

tussen twee watertypen bestaat het uit een groot aan-

gang van regenwatergevoede stuwwalwateren naar de

tal soorten. Gradiëntrijke wateren bevatten over het

zoete, mesotrofe kwelsloten. Naast invloed van regen-

algemeen een relatief groot aantal (bijzondere en ken-

water bevat dit watertype ook een component van

merkende) soorten. Soorten van de regenwatergevoede

grondwater.

stuwwalwateren zijn pilvaren, naaldwaterbies, vlot-

Het regenwater dringt in het Gooi diep door in de

tende bies en doorgroeid fonteinkruid (tabel 4.6).

goed doorlatende zandbodem. Dit deel van dit water

Kenmerkend voor de grondwatercomponent zijn

komt via diepe kwel in de omliggende, laag gelegen

kwelindicerende plantensoorten als holpijp, water-

polders na lange tijd weer aan het oppervlak. Een

violier, kleine egelskop en pijlkruid. De best ontwik-

ander deel van het water dringt minder diep door,

kelde grondwatergevoede stuwwalwateren liggen in de

stroomt ondiep af en komt als laterale kwel omhoog

Hilversumse Meent tussen het Naardermeer en

aan de randen van de stuwwal. In kommen met een

Bussum en Naarden. Dit zijn de vijver in het

waterondoorlatende laag stagneert dan niet alleen

Laegieskamp, een poel en sloten in de Koeiemeent en

neerslagwater, maar ook het ondiepe grondwater. Bij

een kreek ten noordwesten van de Hilversumse

gegraven stuwwalwateren kan tot in het ondiepe

Meent. Hier zijn soorten aanwezig als pilvaren,

grondwater zijn gegraven, zoals bij het Zonneven in

moerashertshooi, spaanse ruiter, moerasviooltje, ster-

het bos nabij het vliegveld van Hilversum.

zegge en knolrus. De macrofauna is rijk aan onder andere water-


wantsen, watermijten, waterkevers, vedermuggen,

Door de gedeeltelijke voeding met grondwater zijn

kokerjuffers en opvallend veel libellensoorten. Tevens

deze wateren minder zuur en iets beter gebufferd

kan hier de zeldzame kamsalamander zich voort-

dan de regenwatergevoede stuwwalwateren (bijlage 5,

planten.

referentiewaardentabel). De grondwatergevoede stuwwalwateren zijn zwak zuur tot basisch met een pH van


6,25 tot 8. In vergelijking met andere wateren in

De belangrijkste factor voor deze watertypen is een

Noord-Holland is het water arm aan ionen, echter

goed intact grondwatersysteem. Bij de regenwater-

bevat het meer kalk, ijzer en zouten dan vennen die

gevoede stuwwalwateren is de ondoorlatende laag van

alleen door neerslagwater worden gevoed. Door de

levensbelang; bij de grondwatergevoede stuwwalwateren

lage voedselrijkdom van het regenwater zijn de

is het belangrijk om de kwelwaterstroom intact te

grondwatergevoede stuwwalwateren zeer voedselarm.

houden. Bij herstel van deze wateren is voorwaarde

Dat geldt vooral voor fosfaat met een hoogste refe-

dat de kwelstroom weer op gang komt. Soms kan het

rentiewaarde van <0,05 mg/l. Door de invloed van

verwijderen van een hoeveelheid bagger hiervoor al

het grondwater kan het fosfaatgehalte wel iets hoger

voldoende zijn.

worden dan in de regenwatergevoede stuwwalwateren.

Zolang de regen nog veel voedingsstoffen bevat moet

Het grondwater zorgt ervoor dat de grondwater-

de organische laag met enige regelmaat worden ver-

gevoede stuwwalwateren in droge zomers minder snel

wijderd tot op de minerale ondergrond. Grondwater-

droogvallen.

gevoede stuwwalwateren zijn het meest kansrijk voor herstel omdat zij in contact staan met gebufferd

In dit watertype komen kenmerkende plantensoor-

grondwater. Daardoor zijn ze minder gevoelig voor

ten voor van zowel regenwatergevoede stuwwalwateren

verzuring, maar ook kan de zaadbank hier langer in

als van zoete, mesotrofe kwelsloten. Soorten die gebon-

stand blijven. Flauwe oevers zorgen voor een goede


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

79

ontwikkeling van de vegetatiezonering van nat naar

blootgesteld aan windinvloeden, wordt de input van

droog. Een maatregel bij de regenwatergevoede stuw-

organisch materiaal (bladeren) geminimaliseerd en

walwateren is het kappen van bos in een brede zone

kunnen de levensgemeenschappen van de hele gra-

rondom het ven. Daardoor worden vennen weer

diënt van nat naar droog zich weer ontwikkelen.

Tabel 4.6

■

Kenmerkende plantensoorten van de watertypen regenwatergevoede stuwwalwateren

(Sr) en grondwatergevoede stuwwalwateren (Sg) en de toedeling van soorten aan ambitieniveaus: h = hoog, m = midden, l = laag

80

■


Nederlandse naam

Apium inundatum


Calla palustris

slangewortel


gewone dotterbloem

Carex acuta

scherpe zegge

Carex echinata

sterzegge

Carex pseudocyperus

hoge cyperzegge

Carex rostrata

snavelzegge

m

Chara vulgaris

gewoon kransblad

h

Cicuta virosa

waterscheerling

Drepanocladus fluitans

ven-sikkelmos

m

Drosera intermedia

kleine zonnedauw

h

Eleocharis acicularis

naaldwaterbies

m

Eleocharis multicaulis

veelstengelige waterbies

h

Eleogiton fluitans

vlottende bies

h

Elodea canadensis

brede waterpest

m


holpijp

m

Eriophorum angustifolium

veenpluis

h

Galium uliginosum

ruw walstro

l

Hottonia palustris

waterviolier

m


kikkerbeet

l


waternavel

Hypericum elodes

moerashertshooi

h

Juncus bulbosus

knolrus s.l.

m

m

Juncus subnodulosus

padderus

l

l

Littorella uniflora

oeverkruid

h

Lobelia dortmanna

waterlobelia

h


moeraswederik

Lythrum portula

waterpostelein

m


waterdrieblad

m

h

Molinia caerulea

pijpestrootje

l

l

Pilularia globulifera

pilvaren

h


plat fonteinkruid

m

Potamogeton lucens


m

Potamogeton natans


P R O V I N C I E


Sr

Sg

h m l

m m

m

m h

m

m

m

h

h

l

m

m

h

m


Nederlandse naam

Potamogeton obtusifolius Potamogeton polygonifolus Potentilla palustris

wateraardbei

Ranunculus lingua

grote boterbloem

Ranunculus ololeucos

witte waterranonkel


pijlkruid

l

Sium latifolium

grote watereppe

h

Sparganium emersum

kleine egelskop

m

Sphagnum cuspidatum

waterveenmos

m

Sphagnum denticulatum

geoord veenmos

m

Stratiotes aloides

krabbenscheer

m

Veronica beccabunga

beekpunge

m

Viola palustris

moerasviooltje


V O O R

Sr

Sg

stomp fonteinkruid

m

m


m

l

l

m

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

h h

m

m

I N


■

81

82

■

P R O V I N C I E


■ ■ ■

Literatuurlijst

■ ■

Amesz, M. & A. Barendregt, 1995a. Milieu-indicatiewaarden van aquatische macrofauna in Noord-Holland. Deel I, Vakgroep Milieukunde, Universiteit Utrecht. Dienst Milieu en Water & Dienst Ruimte en Groen, Provincie NoordHolland. Utrecht/Haarlem. Amesz, M. & A. Barendregt, 1995b. Milieu-indicatiewaarden van aquatische macrofauna in Noord-Holland. Deel II, Vakgroep Milieukunde, Universiteit Utrecht. Dienst Milieu en Water & Dienst Ruimte en Groen, Provincie NoordHolland. Utrecht/Haarlem. Amesz, M. en A. Barendregt, 1996. Imram: een voorspellingsmodel voor aquatische macrofauna in Noord-Holland, Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, Universiteit Utrecht. Bal, D., H.M. Beije, Y. R. Hoogeveen, S.R.J. Jansen en P.J. van der Geest, 1995. Handboek natuurdoeltypen in Nederland, IKC-Natuurbeheer, Wageningen Bal, D., H.M. Beije, M. Fellinger, R. Haveman, A.J.F.M. van Opstal &F.J. van Zadelhoff, 2001. Handboek Natuurdoeltypen. Tweede geheel herziene editie. Expertisecentrum LNV, Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. Barendregt, A., 1989. Een analyse van de trends in de samenstelling van het oppervlaktewater in het Naardermeer over de periode 1908-1988, Vakgroep Milieukunde, Rijksuniversiteit Utrecht. Barendregt, A., 1993. Hydro-ecologie van het Nederlandse polderlandschap, proefschrift, Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, Universiteit Utrecht. Barendregt, A. en M. Wassen, 1989. Het hydro-ecologisch model ICHORS (versies 2.0 en 3.0) - de relaties tussen wateren moerasplanten en milieufactoren in Noord-Holland, Vakgroep Milieukunde, Rijksuniversiteit Utrecht. Barendregt, A., J.W. Nieuwenhuis en P. de Joode, 1990. Milieu-indicatiewaarden van wateren oeverplanten in Noord-Holland, Interfacultaire Vakgroep Milieukunde, Rijksuniversiteit Utrecht. Bos, F. & M. Wasscher, 1997. Veldgids libellen, Stichting Uitgeverij van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, Utrecht. Braak, C.J.F. ter, 1987. Canoco - a Fortran program for canonical community ordination by [partial][detrended][cannonical] correspondance analysis, principal components analysis and redundancy analysis,TNO Institute of Applied Computer Science, Wageningen. CUR, 1994. Natuurvriendelijke oevers, rapport nr 168, CUR, Gouda CUWVO, 1988. Ecologische normdoelstellingen voor oppervlaktewateren, Coördinatiecommissie uitvoering wet verontreiniging oppervlaktewateren, Werkgroep V-I, Den Haag. Dam, H. van, A. Mertens en J. Sinkeldam, 1994. A checklist and ecological indicator values of freshwater diatoms from the Netherlands, Neth. Jour Aquat. Ecol. 28: 117-133. Goes, H. van der, H. de Mars en J.W. Nieuwenhuis, 1989. Een floristische typologie van polderwateren in NoordHolland, Provincie Noord-Holland, Dienst Ruimte en Groen, Haarlem. Grootjans, A.P., E.J. Lammerts en F. van Beusekom, 1995. Kalkrijke duinvalleien op de Waddeneilanden, ecologie en regeneratiemogelijkheden. Natuurhistorische bibliotheek van de KNNV No. 62. Stichting Uitgeverij van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, Utrecht. Hesen, P.L.G.M. (red.), 1998. Kroos nader beschouwd. Bundeling van recent kroosonderzoek in Nederland. KIWA, rapportnr. KOA98.091, Nieuwegein.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

83

Hammen, H. van der, 1992. De macrofauna van Noord-Holland, een aquatisch-ecologische studie: inventarisatie, verspreidingspatronen, tijdreeksen, classificatie van wateren. Provincie Noord-Holland Dienst Ruimte & Groen, Haarlem. Proefschrift Nijmegen. Hill, M.O., 1979. TWINSPAN, a fortran program for arranging multivariate data in on ordered two-way table by classification of individuals and attributes. Cornell University Ithaca, New York. ICW, 1982. Grond- en oppervlaktewater Noord-Holland benoorden het IJ; kwaliteit/kwantiteit, regionale studies nr. 16, werkgroep Noord-Holland, Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishouding, Wageningen. Londo, G., 1988. Nederlandse freatofyten, Pudoc, Wageningen. Meijden, R. van der, E.J. Weeda, W.J. Holverda en P.H. Hovenkamp, 1990. Heukels’ flora van Nederland, 21e druk, Wolters Noordhof, Groningen. Meijden, R. van der, E.J.M. Arnolds, F. Adema, E.J. Weeda en C.L Plate, 1983. Standaardlijst van de Nederlandse Flora, Rijksherbarium Leiden. Ministerie van Verkeer & Waterstaat, 1989. Water voor nu en later - Derde Nota Waterhuishouding, SDU, Den Haag Ministerie van Verkeer & Waterstaat, 1997. Water kader - Vierde Nota Waterhuishouding, Regeringsbeslissing, Ministerie van Verkeer & Waterstaat, Den Haag. Provincie Noord-Holland, 1987. Beleidsnota Natuur en Landschap in Noord-Holland, Provincie Noord-Holland, Haarlem Provincie Noord-Holland, 1990. Beleidsnota natuur en landschap. Ontwerp deelnota Water, Provincie NoordHolland, Haarlem. Provincie Gelderland, 1992. Landschapsecologische systeemanalyse Midden Nederland, in het kader van Grondwaterbeheer Midden Nederland, Provincie Gelderland, Arhem. Provincie Noord-Holland, 1991a. Natuurlijk, Water - Waterhuishoudingsplan Provincie Noord-Holland, Provincie Noord-Holland, Haarlem. Provincie Noord-Holland, 1991b. Natuurlijk, Water - Waterhuishoudingsplan. Bijlage Ecologische aspecten en normdoelstelling, Provincie Noord-Holland, Haarlem. Provincie Noord-Holland, 1993a. Milieuvriendelijke oevers in Noord-Holland, een aanpak..., in samenwerking met VNHW en Grontmij, Provincie Noord-Holland, Haarlem Provincie Noord-Holland, 1993b. Ecologische effecten van een polderpeilverlaging in de Nieuwe Keverdijkse Polder veranderingen van de flora en de mogelijkheden van het ICHORS-model om deze na te bootsen. Stageverslag J. Schuurman, Univeristeit Utrecht/Provincie Noord-Holland, Utrecht/Haarlem. Provincie Noord-Holland, 1995. Evaluatie van de Specifiek Ecologisch Normdoelstelling voor oppervlaktewaterkwaliteit en de opstelling van een toetsingskader voor deze normdoelstelling - Concept, Haarlem. Provincie Noord-Holland, 1998a. Stilstaan bij stromen, Waterhuishoudingsplan provincie Noord-Holland 19982000, Provincie Noord-Holland, Haarlem Provincie Noord-Holland, 1998b. De natuur van water, Noord-Holland, Haarlem. Raam, van der, J.C. & E.X. Maier, 1992. Overzicht van de Nederlandse kranswieren, Gorteria 18, p.111-116. Schaminée, J.H.J., A.H.F. Stortelder & V. Westhoff, 1995a. De Vegetatie van Nederland. Deel 1: Inleiding tot de plantensociologie - grondslagen, methoden en toepassingen, Opulus press, Uppsala, Leiden. Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda & V. Westhoff, 1995b. De Vegetatie van Nederland. Deel 2: Plantengemeenschappen van wateren, moerassen en natte heiden, Opulus press, Uppsala, Leiden. Schaminée, J.H.J., A.H.F. Stortelder & E.J. Weeda, 1996. De Vegetatie van Nederland. Deel 3: Plantengemeenschappen van graslanden, zomen en droge heiden, Opulus press, Uppsala, Leiden. Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda & V. Westhoff, 1998. De Vegetatie van Nederland. Deel 4: Plantengemeenschappen van kust en van binnenlandse pioniermilieus, Opulus press, Uppsala, Leiden. A.H.F. Stortelder, J.H.J. Schaminée & P.W.F.M. Hommel, 1999. De Vegetatie van Nederland. Deel 5: Plantengemeenschappen van ruigten, struwelen en bossen, Opulus press, Uppsala, Leiden.

84

■

P R O V I N C I E


Schot, P.P., 1989. Grondwatersystemen en grondwaterkwaliteit in het Gooi en randgebieden, Interfacultaire Vakgroep Milieukunde, Rijksuniversiteit Utrecht. Schot, P.P., J.M.A. Janssen, J.T. de Smidt en A.W.M. Verkroost, 1989. Veranderingen in omvang en kwaliteit van grondwatersystemen voor het milieu in Gooi en Vechtstreek. Interfacultaire vakgroep milieukunde, Rijksuniversiteit Utrecht. SPSS Inc., 1993. SPSS for Windows release 6.0, Chicago. Stichting LONL, 1990. Natuurlijke oevers in beweging, Handleiding voor inrichting en beheer van riet- en andere natuurlijke oevers, Stichting LONL, Utrecht Stuyfzand, P.J., 1987. Hydrochemie en hydrologie van duinen en aangrenzende polders tussen Zandvoort en Wijk aan Zee, KIWA, Nieuwegein. Stuyfzand, P.J., 1988. Hydrochemie en hydrologie van duinen en aangrenzende polders tussen Noordwijk en Zandvoort aan Zee, KIWA, Nieuwegein. Stuyfzand, P.J., 1989. Hydrochemie en hydrologie van duinen en aangrenzende polders tussen Egmond aan Zee en Petten, KIWA, Nieuwegein. TNO, 1979. Grondwaterkaart van Nederland, Dienst grondwaterverkenning TNO, Delft. Turlings, L.G., N.G. Jaarsma, 2003. HLM242 notitie SEND en Kaderrichtlijn Water. Witteveen+Bos Tweede Kamer der Staten Generaal, 1990. Motie van de leden Lansink en Van Rijn - Vellekoop m.b.t. het Nationaal Milieubeleidsplan, vergaderjaar 1989 - 1990, 21 137, nr 33. VROM, 1993. Nationaal Milieubeleidsplan 2, Milieu als maatstaf, Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Milieubeheer, Den Haag. Wassen, M.J., M.C. Bootsma en A. Barendregt, 1988. Hydrologische omstandigheden van de moerasvegetatie van het Naardermeer, Vakgroep Milieukunde, Rijksuniversiteit Utrecht. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1985-1994. Nederlandse ecologische flora, wilde planten en hun relatie, Deel 1-5. IVN i.s.m. VARA, Hilversum en VEWIN, Rijswijk. Wessels, Y. 1998. Brak bekeken, onderzoek naar optimalisatiemogelijkheden voor brakke watertypen, stageverslag provincie Noord-Holland/Universiteit Utrecht, Haarlem/Utrecht ZAG, 1986. De waterkwaliteit van de Noordhollandse ondiepe Vechtplassen 1978-1984, Zuiveringschap Amstel en Gooiland, Hilversum.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

85

86

■

P R O V I N C I E


Bijlagen

88

■

P R O V I N C I E


■

1

■ ■ ■ ■

Methodiek achter de referentiewaarden voor Aquatische Systemen in NoordHollandse oppervlaktewateren

1 Inleiding

2 Uitgangspunten

In 1988 kwam de Coördinatiecommissie Uitvoering

Bij het uitwerken van de ecologische normdoelstel-

Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren met het

lingen van de CUWVO is de ‘mate van natuurlijk-

rapport ‘Ecologische normdoelstellingen voor

heid’ in de zin van oorspronkelijkheid als referentie-

Nederlandse Oppervlaktewateren’ (CUWVO, 1988).

kader gebruikt. Voor de Noord-Hollandse metho-

Hierin beschrijft de commissie voor een groot aantal

dologie speelt dit slechts een ondergeschikte rol. Een

typen oppervlaktewateren in Nederland ecologische

groot deel van de Noord-Hollandse wateren zijn

normdoelstellingen. Deze normdoelstellingen bestaan

immers ontstaan door menselijk handelen. Het is

uit omschrijvingen van onder andere de natuurlijke

moeilijk om hier het stempel ‘oorspronkelijk’ op te

levensgemeenschap, de gewenste waterkwaliteit en

drukken. Want, wat is er ‘natuurlijk’ of oorspronke-

adviezen ten aanzien van het beheer van de opper-

lijk aan sloten, petgaten, zandafgravingen of duin-

vlaktewateren.

rellen? Wel worden deze landschapselementen

Ook de provincie Noord-Holland stond een derge-

gekenmerkt door een grote soortenrijkdom en een

lijke omschrijving voor ogen toen zij, voortvloeiend

sterke ruimtelijke differentiatie. Een sloot in de Pette-

uit de Derde Nota Waterhuishouding van het rijk

merpolder heeft een heel ander karakter en soorten-

(Ministerie van Verkeer & Waterstaat, 1989), speci-

samenstelling dan een sloot in de Hilversumse

fieke kwaliteitsdoelstellingen wilde formuleren. De

Ondermeent.

Nederlandse normstellingen door CUWVO doen

In de Noord-Hollandse systematiek wordt het refe-

echter geen recht aan het ecologisch functioneren van

rentiekader daarom niet gevormd door de ‘mate van

de specifieke Noord-Hollandse oppervlaktewateren.

natuurlijkheid’ van de waterloop, maar door de opti-

In deze bijlage wordt beschreven hoe de referentie-

male diversiteit, zowel biotisch als abiotisch, die de

waarden voor het Noord-Hollandse oppervlakte-

Noord-Hollandse waterlopen kunnen herbergen en

water tot stand zijn gekomen. Stapsgewijs wordt

de ligging in het landschap die daaraan ten grond-

besproken welke uitgangspunten zijn gehanteerd,

slag ligt.

hoe de referentiewaarden zijn uitgewerkt, welke

Bij het opstellen van de referentiewaarden van aqua-

gegevens en technieken hierbij zijn gebruikt en wat

tische systemen in Noord-Holland is daarom uit-

de uitkomst van de gehanteerde methode is. Het uit-

gegaan van de volgende punten:

eindelijke resultaat, de watertypen zoals die worden

■

De referentiewaarden moeten recht doen aan de

onderscheiden, hun ligging in het landschap en de

(potentiële) verscheidenheid van aquatische eco-

referentiewaarden, staan beschreven in hoofdstuk 3

systemen in Noord-Holland.

en 4.

■

De referentiewaarden moeten recht doen aan de onderlinge samenhang van een (aquatische) levensgemeenschap met de kwaliteit van haar directe omgeving. De hierbij omschreven abiotische omstandigheden zijn sturend voor de biotische samenstelling.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

89

■

De referentiewaarden moeten recht doen aan de relatie tussen de landschappelijke context en de

■

Stap 1: het opstellen van een watertypologie

hiervoor genoemde directe omgevingskwaliteit.

De eerste stap, het onderscheiden van watertypen,

Geomorfologische en hydrologische processen en

heeft vooral een beschrijvend en verkennend karak-

patronen zijn bijvoorbeeld van groot belang voor

ter. Aan de hand van flora- en macrofaunagegevens

de omgevingskwaliteit van een waterloop en

van de provincie Noord-Holland is gekeken welke

daarmee dus ook voor de aquatische levens-

aquatische levensgemeenschappen kunnen worden

gemeenschappen.

onderscheiden. Verspreidingskaartjes maken duide-

De referentiewaarden dienen een gebiedsdek-

lijk waar deze gemeenschappen in de provincie kun-

kend karakter te hebben, waardoor het op alle

nen worden aangetroffen.

Noord-Hollandse binnenwateren kan worden

Fysisch-chemische gegevens geven een overzicht van

toegepast.

de belangrijkste verschillen in waterkwaliteit in Noord-Holland. Op kaarten kan worden aangegeven

Het overzicht, dat hierbij voor ogen staat, is dus

waar de verschillen in waterkwaliteit zich voordoen.

opgebouwd uit een aantal watertypen met elk een

Studies naar de samenhang tussen wateren oever-

beschrijving van de kenmerkende levensgemeen-

planten en waterkwaliteit enerzijds en aquatische

schap, een beschrijving van de gewenste waterkwa-

macrofauna en waterkwaliteit anderzijds verschaffen

liteit, een landschapsecologische beschrijving en een

inzicht in stuurvariabelen en sleutelfactoren voor de

overzicht van de geografische verspreiding van dit

verschillende aquatische levensgemeenschappen.

watertype.

Wanneer de verspreidingskaarten voor vegetatie, macrofauna en waterkwaliteit over elkaar gelegd worden kunnen de eerste ruwe watertypen worden

3 Aanpak

onderscheiden. Belangrijk hierbij is de typen niet alleen te baseren op de actuele situatie in Noord-

In figuur B.1.1 is in een stroomdiagram de werkwijze

Holland maar ook rekening te houden met potenties.

voor de totstandkoming van de referentiewaarden

Dat wordt onder andere ondervangen door rekening

schematisch weergegeven. Deze werkwijze wordt

te houden met de landschappelijke context en het

gekarakteriseerd door een aanpak van grof naar fijn

onderliggende watersysteem, door middel van een

en kan worden opgedeeld in een drietal stappen:

zogenaamde Watersysteemanalyse (WASA). De ruwe

1

2

het opstellen van een watertypologie; het onder-

watertypen aan het eind van stap 1 bestaan uit lijsten

scheiden van verschillende aquatische ecosystemen

van kenmerkende planten- en macrofaunasoorten,

binnen Noord-Holland, resulterend in ruwe

waarvan de gezamenlijke aanwezigheid in een

watertypen.

bepaald gebied verwacht kan worden op grond van

het opstellen van concept-referentiewaarden per

de aanwezige waterkwaliteit en landschappelijke

watertype; het formuleren van abiotische rand-

ligging. Van deze watertypen kan ook een versprei-

voorwaarden voor deze watertypen, resulterend

dingskaart worden gemaakt, de watertypenkaart.

in (globale) referentiewaarden per watertype. 3

het opstellen van uiteindelijke referentie-

Stap 2: het opstellen van concept-

waarden per watertype; het controleren van de

referentiewaarden per watertype

referentiewaarden op onderlinge samenhang,

In de tweede stap wordt per watertype een nauw-

resulterend in referentiewaarden per watertype.

keuriger beschrijving gemaakt van de gewenste

Hieronder worden de drie stappen kort toegelicht.

waterkwaliteit. De levensgemeenschap behorend bij

In de hoofdstukken twee tot en met vier zijn ze in

een watertype is beschreven aan de hand van een

detail uitgewerkt.

aantal kenmerkende soorten. Van deze soorten beschikken we over milieu-indicatiewaarden, die

90

■

P R O V I N C I E


Figuur B.1.1

■

Schematische weergave van het opstellen van de referentiewaarden voor Noord-

Holland


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

91

aangeven bij welke milieukwaliteit deze soorten voornamelijk voorkomen in Noord-Holland. Aan de

3.1 Stap 1: Het opstellen van de watertypologie

hand van deze milieu-indicatiewaarden zijn de soorten ingedeeld in kritische, minder kritische en tole-

3.1.1 Inleiding

rante soorten binnen een watertype. Voor elk van

In dit hoofdstuk wordt beschreven hoe de water-

deze drie groepen zijn de milieu-indicatiewaarden

typen voor Noord-Holland zijn onderscheiden en

van de soorten samengevoegd zodat per watertype

hoe de watertypenkaart tot stand is gekomen (stap 1

drie niveaus (hoog-midden-laag) van referentie-

uit figuur B.1.1). Achtereenvolgens worden de ver-

waarden verkregen worden, waarbij men respectie-

schillende onderdelen van stap 1 nader toegelicht. De

velijk alle dan wel een deel van de soorten uit de

gehanteerde methodiek wordt behandeld, de globale

levensgemeenschap kan aantreffen. Met behulp van

resultaten worden aangehaald en met behulp van

de drie niveaus kan rekening gehouden worden met

voorbeelden wordt de gevolgde werkwijze nader

de multifunctionaliteit van het oppervlaktewater.

toegelicht.

Stap 3: het opstellen van uiteindelijke referentiewaarden per watertype

3.1.2 Clustering wateren oeverplanten Om te komen tot een indeling in provinciale water-

De derde stap vormt een controle op de onderlinge

typen is gebruik gemaakt van verspreidingsgegevens

samenhang van de concept-referentiewaarden. Deze

van wateren oeverplanten in Noord-Holland. Aan

referentiewaarden zijn eerst voor iedere parameter

de hand van floragegevens is onderzocht in welke

afzonderlijk opgesteld. Er dient echter nog te worden

samenstelling wateren oeverplanten groepsgewijs

gekeken of de referentiewaarden binnen een water-

voorkomen. Er is in feite gekeken welke verschil-

type op elkaar afgestemd zijn, wat betreft ecologie,

lende aquatische plantengroepen (ofwel planten-

chemie en watersysteem. Zo moet de referentie-

gemeenschappen) voor Noord-Holland op een speci-

waarde voor chemie in de vrije natuur ook werkelijk

fiek schaalniveau te onderscheiden zijn. Dit schaal-

kunnen voorkomen. Ook moet worden bezien of de

niveau moet goede mogelijkheden bieden voor het

waterkwaliteit kan worden aangetroffen in het

opstellen van een watertypologie.

gebied waar het watertype toegedacht is. Tot slot

Vervolgens is een beeld van de verspreiding van deze

moet worden bekeken hoe kenmerkende soorten rea-

plantengemeenschappen gevormd. Doel van deze

geren op de waterkwaliteit die wordt voorgesteld. Bij

exercitie is het verkrijgen van een gebiedsdekkend

het opstellen van de concept-referentiewaarden is

overzicht

namelijk alleen gekeken naar de gevoeligheid van de

gemeenschappen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt

kenmerkende soorten voor één chemische parameter.

van de Provinciale Natuur Informatie (PNI) van de

Hoe de soorten reageren op een bepaalde water-

provincie Noord-Holland. In de periodes van 1979-

kwaliteit door verschillende chemische parameters is

1987 en 1988-1996 is de Noord-Hollandse flora

daarmee nog niet bepaald.

gebiedsdekkend geïnventariseerd.

van

de

verschillende

planten-

Aan de hand van deze controles kunnen er bijstellingen plaatsvinden aan de concept-referentiewaarden uit

Om te komen tot groepen van plantensoorten is

stap 2. Het resultaat van stap 3 is een stelsel van

gebruik gemaakt van het computerprogramma

referentiewaarden bestaande uit een kaart met de

TWINSPAN (Hill, 1979). Dit is een statistisch pro-

geografische ligging van de verschillende water-

gramma dat ontwikkeld is om grote gegevens-

typen, per watertype een lijst van kenmerkende planten-

bestanden met biotische gegevens te analyseren.

en macrofaunasoorten en referentiewaarden, uit-

Stapsgewijs wordt het gegevensbestand opgedeeld

gesplitst in drie niveaus (hoog-midden-laag).

in groepen (clusters) die qua samenstelling van plantensoorten sterk overeenkomen.

92

■

P R O V I N C I E


Bij deze bewerking is een aantal keuzes gemaakt, die

Burg en de voormalige Gemeenschappelijke polders.

samenhangen met het gebruik van de PNI-gegevens

De aanwezigheid van zilte soorten heeft hier een zeer

of met de clusteringstechniek. Allereerst zijn logi-

sterk effect op de clustering, waardoor de zoete zijde

scherwijs alleen waterafhankelijke plantensoorten

van de gradiënt niet uit de verf komt. Voor deze

betrokken. Door alleen de ‘natte’ landschapselementen

afwateringseenheden zijn de zilte soorten tijdelijk uit

(sloten, duinrellen, petgaten, laagveenplassen) te

het bestand verwijderd. Vervolgens is de clustering

gebruiken is een eerste afbakening gemaakt. Een ver-

nogmaals uitgevoerd zonder zilte soorten. Hierdoor

dere selectie heeft plaatsgevonden op basis van de

zijn deze gebieden terechtgekomen bij andere

ecologische groepen uit de Standaardlijst van de

clusters. Het was op deze wijze uiteindelijk toch

Nederlandse Flora (Van der Meijden et al., 1983) en

mogelijk om de bovengenoemde afwateringseen-

op basis van de Nederlandse freatofyten (Londo,

heden toe te delen aan een zoet en een zout cluster.

1988). Deze selectie omvat waterplanten (hydrofyten)

Door verspreidingskaarten van de clusters te maken

en planten die voor een deel van hun levenscyclus

op kilometerhokniveau was het mogelijk om de

afhankelijk zijn van water om en nabij het maaiveld

clusters binnen de afwateringseenheid ook ruimtelijk

(obligate freatofyten).

te scheiden. Bij verdere interpretatie van de clusters is gebruik gemaakt van velden gebiedskennis,

Vanwege de omvang van het gegevensbestand heeft

specialistische kennis en literatuur over bepaalde eco-

de analyse plaatsgevonden op het schaalniveau van

logische soortengroepen, bijvoorbeeld de Vegetatie

afwateringseenheden. Afwateringseenheden kunnen

van Nederland (Schaminée et al, 1995a, 1995b, 1996,

over het algemeen worden beschouwd als homogene

1998; Stortelder et al, 1999).

waterkwaliteitseenheden, omdat de wateren binnen

De toegepaste methodiek en floristische clusters

zo’n eenheid onderling met elkaar verbonden zijn en

staan uitgebreid beschreven in ‘Een floristische typo-

zij een gemeenschappelijk punt van water-inlaat

logie van polderwateren in Noord-Holland’ (van der

en/of -uitlaat hebben.

Goes et al., 1989), dat op te vragen is bij de provincie

Er is gekozen om aan- of afwezigheid van planten-

Noord-Holland.

soorten als invoer te gebruiken, en niet de mate van voorkomen. Dit heeft tot gevolg dat zeldzame en

Figuur B.1.2

veelal karakteristieke soorten, met meestal een

zilte en uitgesproken zoete soorten per vegetatiecluster

beperkte abundantie, relatief een belangrijke rol

(afgeleid uit: Van der Goes et al., 1989).

■

De verdeling van het aantal uitgesproken

binnen het clusteringsproces innemen. Dit leidt tot een indeling van watertypen die meer door karakteristieke planten wordt bepaald dan door algemene soorten. Voor gebieden met sterke milieugradiënten is deze methode minder geschikt doordat de variatie op kleine schaal zeer groot is. In deze gebieden is op een andere, aanvullende wijze geanalyseerd. Voor de Vechtstreek is om deze reden gekozen voor een clusteranalyse op basis van opnamelijsten, waarbij wel gebruik gemaakt is van abundanties. Ook een aantal afwateringseenheden met sterke zoetzout gradiënten is anders geanalyseerd. Dit betreft de afwateringseenheden Vereenigde Harger- en Pettemerpolder, Wieringen, en op Texel Polder Waal en


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

93

Figuur B.1.3

■

Dendrogram van de PNI-clustering

(Afgeleid uit: Van der Goes et al., 1989 en Provincie Noord-Holland, 1995)

94

■

P R O V I N C I E


Figuur B.1.4

■

De verspreiding van het Glaux

pelijk karakter binnen de provincie. In gebieden met

maritima-type over de provincie Noord-Holland

een landschappelijk kleinschalig karakter is gekozen

(Uit: Van der Goes et al., 1989)

voor een ruimtelijke verdichting van bemonsteringspunten. Deze gestratificeerde bemonsteringswijze draagt er toe bij de regionale verschillen uit de verf te laten komen. De verzamelde macrofauna-gegevens zijn geclusterd met behulp van TWINSPAN (Hill, 1979). Het verspreidingspatroon van de TWINSPAN-clusters is vergeleken met de bestaande indelingen van hydrobiologische regio’s. In het proefschrift ‘De Macrofauna van Noord-Holland’ (Van der Hammen, 1992) wordt uitgebreider ingegaan op de toegepaste methodologie voor wat betreft de macrofauna. Resultaat clustering macrofauna Bij de analyse van de macrofaunagegevens bleek dat de verspreiding van individuele soorten en groepen van soorten goed wordt beschreven door de landschappelijke hoofdstructuur. De analyse leverde negen clusters op, die de verdere basis vormen voor een indeling in zogenaamde hydrobiologische regio's. Eén groep soorten is sterk geassocieerd met de duinen en de binnenduinrand; andere kenmerkende groepen komen voor in 't Gooi, in het Vechtplassengebied en in een zone langs die gedeelten van de provincie die aan zee grenzen (brak water). Binnen het poldergebied (zeeklei/veenweide), dat verreweg het grootste oppervlak beslaat, bestaat weinig differentiatie in de macrofaunasamenstelling. Wel zijn er macrofaunagroepen die kenmerkend zijn voor grotere polderwateren, voor sloten, voor zoetere en brakkere wateren. Maar het overgrote deel van de soorten is kenmerkend voor voedselrijke wateren en tole-

3.1.3 Clustering aquatische macrofauna

rant voor een zekere mate van vervuiling.

Evenals voor wateren oeverplanten is voor de aquatische macrofauna gezocht naar karakteristieke,

Figuur B.1.5 geeft de verspreidingskaartjes weer van een

gebiedseigen soorten en karakteristieke combinaties

cluster met soorten voornamelijk gerelateerd aan grote

van deze soorten. Om te komen tot een gebieds-

duinwateren (groep 6) en een groep met voornamelijk brak-

dekkend overzicht is een inventarisatiesysteem opge-

watersoorten (groep9)

zet waarin verspreid over de hele provincie in de periode 1979-1986 metingen zijn verricht aan de aquatische macrofauna. In totaal betreft het 950 locaties, die in die periode elk tweemaal (voorjaar en zomer) bemonsterd zijn. Bij de keuze van de bemonsteringslocaties is rekening gehouden met het landschap-


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

95

Figuur B.1.5

■

Verspreidingskaartjes van macrofaunaclusters

(Uit: Van der Hammen, 1992)

96

■

3.1.4 Clustering oppervlaktewater-

is aanvankelijk gebruik gemaakt van de beschikbare

kwaliteit

literatuur op dit gebied. Hierbij moet worden gedacht

Om te komen tot een indeling in provinciale water-

aan gebiedsstudies voor de Noord-Hollandse duinen

typen is gebruik gemaakt van waterkwaliteitsgegevens.

en aangrenzende polders (Stuyfzand, 1987, 1988 &

De waterkwaliteitsbeheerders in Noord-Holland

1989), de rapportages van de dienst grondwaterver-

bezitten een uitgebreid meetnet waarmee zij de

kenning (TNO, 1979), de regionale studies naar

kwaliteit van het oppervlaktewater in de provincie

gronden oppervlaktewater, kwaliteit en kwantiteit

volgen. In de periode dat het eerste Waterhuis-

(ICW, 1982 en ZAG, 1986) en hydro-ecologische

houdingsplan (Provincie Noord-Holland, 1991a) is

gebiedsstudies (Barendregt, 1989, Wassen et al., 1988

ontwikkeld had men echter nog niet de beschikking

en Schot, 1989).

over een dataset met voldoende waterkwaliteits-

Voor het tweede Waterhuishoudingsplan (Provincie

gegevens (met name gegevens over een aantal

Noord-Holland, 1998a) is wel gebruik gemaakt van

macro-ionen zoals SO42-, HCO3-, Ca2+, Mg2+, Na+, K+

gegevens van de waterkwaliteitsbeheerders. Tussen

ontbraken). Om toch een goed idee te krijgen van de

1987 en 1994 zijn gegevens over de waterkwaliteit

variatie in fysisch-chemische waterkwaliteit en de

van polderwateren verspreid over de hele provincie

ruimtelijke verspreiding hiervan in Noord-Holland

verzameld. Van elke locatie en over ieder jaar zijn de

P R O V I N C I E


gemiddelden bepaald van de concentratie van de Cl-,

en parameters gecorreleerd zijn aan (bepalend lijken

2-,

voor) de aanwezigheid van specifieke soorten. Dit is

HCO3-, Ca2+, Mg2+, Na+, K+, NO3--N, NH4+-N en

belangrijke informatie, in eerste instantie voor het

PO43--P. Omdat voor sommige locaties een aantal

samenstellen van een watertypologie, maar ook uit-

jaren achter elkaar gemeten is, is voor deze locaties

eindelijk voor het opstellen van referentiewaarden.

voor elk jaar een gemiddelde bepaald. Bij het

De analyses geven namelijk een belangrijke indicatie

berekenen van de gemiddelden is uitgegaan van de

welke parameters sturend zijn bij het opstellen van

periode mei tot en met augustus omdat dit de

watertypen en bij het opstellen van referentiewaarden.

belangrijkste periode is voor de groei en bloei van

Hiervoor is een zogenaamde canonische correlatie

planten. Met 1655 van deze zogenaamde zomer-

analyse (CCA) uitgevoerd met behulp van het com-

gemiddelden is verder gewerkt. Gekeken is of binnen

puterprogramma CANOCO (Ter Braak, 1987). Deze

deze dataset groepen onderscheiden kunnen worden

analyse berekent correlaties tussen soorten en water-

met een sterk overeenkomstige samenstelling. Om

kwaliteitsparameters. CANOCO geeft een zoge-

binnen een dergelijk groot databestand dit inzicht te

naamd ordinatiediagram. Hierin worden planten-

krijgen is geclusterd met behulp van SPSS (SPSS Inc.,

soorten of opnamepunten uitgezet op assen, die

1993). Ook hier is gebruik gemaakt van een hiër-

samengesteld zijn uit lineaire combinaties van de

archisch-divisieve clusteringsmethode. De clusters

fysisch-chemische parameters. Tevens wordt in dit

geven verschillen in waterkwaliteit die in Noord-

diagram met vectoren de invloed van bepaalde para-

Holland worden aangetroffen en hoe deze verschil-

meters weergegeven. Voor de betreffende CCA-ana-

len geografisch verspreid zijn (Provincie Noord-

lyse zijn 500 vegetatieopnamen en 500 daaraan

Holland, 1995).

gekoppelde zomergemiddelden gebruikt. Dit levert

belangrijkste chemische parameters:

SO4

inzicht op over hoe de onderlinge verschillen in vegeResultaat clustering oppervlaktewater-

tatiegegevens zich verhouden tot de variatie in

kwaliteit

waterkwaliteit.

De clustering leverde in eerste instantie 5 groepen op. De opsplitsing lijkt vooral te maken te hebben met het verschil

Resultaat gecombineerde clustering planten

in saliniteit (zoutgehalte) tussen de verschillende opnamen.

en waterkwaliteit

Twee clusters bevatten opnamen met hoge zoutgehalten,

In figuur B.1.6 is een CCA-ordinatiediagram weergegeven

met name gemeten op Texel, in de Wieringermeer, de

die het resultaat van de canonische correlatie analyse

Pettemerpolder en langs het Noordzeekanaal. Twee clusters

inzichtelijk maakt. Belangrijke verklarende parameters zijn

vertegenwoordigen opnamen met een matig zoet tot brak

als vectoren in de plot weergegeven. In de richting van de

karakter verspreid over de hele provincie. Eén cluster ten-

vector neemt de invloed van een bepaalde parameter toe en

slotte bevat opnamen met de meest zoete watermonsters

de lengte van de weergegeven vector is een indicatie van

die zich hoofdzakelijk in de Vechtstreek en de binnenduin-

de mate waarin de betreffende parameter verklarend is voor

rand bevinden. Bij het opnieuw clusteren van deze laatste

de spreiding binnen de vegetatiegegevens.

groep blijken naast saliniteit ook voedselrijkdom (trofie-

De belangrijkste verklarende factor voor het verschil in

graad) en de kalkrijkdom belangrijke onderscheidende para-

vegetatiesamenstelling blijkt de saliniteit (het zoutgehalte).

meters voor verdere opsplitsing van de clusters.

Een beperkt aantal plantensoorten blijkt positief gecorreleerd te zijn met hoge zoutgehalten. Andere soorten daar-

3.1.5 Gecombineerde clustering

entegen zijn juist negatief gecorreleerd aan het chloride

planten en waterkwaliteit

gehalte (hoe hoger het chloride gehalte des te minder vaak

Databestanden waarbij vegetatieopnamen gekoppeld

deze soorten voorkomen). Soorten als zilte rus (JUNCU-

zijn aan waterkwaliteitsgegevens ter plaatse, zijn

GER), zulte (ASTERTRI) en schorrezoutgras (TRIGL-

gebruikt om middels zogenaamde multivariate ana-

MAR) worden in de dataset aangetroffen op locaties met

lyses te bepalen welke fysisch-chemische processen

hoge chloridegehalten.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

97

Figuur B.1.6

■

CCA-ordinatiediagram gemaakt met behulp van

Resultaat gecombineerde clustering

CANOCO, waarin plantensoorten zijn uitgezet tegen de fysisch-

macrofauna en waterkwaliteit

chemische parameters

De belangrijkste verklarende factoren voor de

(Uit: Provincie Noord-Holland, 1995)

macrofaunaspreiding zijn de saliniteit, de zuurstofverzadiging, de structuurrijkdom van de wateren en de trofiegraad. Figuur B.1.7 is een ordinatiediagram van de polder-regio. In deze figuur komen de volgende factoren naar voren: Saliniteit: Daar waar het water zoet is (op de hogere gronden en langs de randen ervan waar kwelwater te voorschijn komt), komen soorten voor met een lage tolerantie voor zout (chloride en kalium in figuur B.1.7). En als het water in deze zones niet of zo min mogelijk wordt verrijkt met voedingsstoffen en milieuvreemde stoffen dan kunnen er, afhankelijk van de dimensie, de habitatstructuur en de permanentie, zeer soortenrijke (100-150 soorten) macrofaunalevensgemeenschappen aanwezig zijn (bijv. Het Zonneven bij vliegveld Andere verklarende factoren, die uit de analyse naar voren

Hilversum, Ankeveensche plassen, Naarder-

kwamen, zijn de trofie- en zuurgraad en voor de zoetere

meer, duinwateren op Texel). Naarmate het

wateren de invloed van gerijpt kwelwater met een hoge ver-

zoutgehalte stijgt, krijgt elk organisme te

zadiging aan calcium. Dit blijkt niet zo zeer uit de vector

maken met fysiologische stress (kans op uit-

voor calcium (CA), want het calcium gehalte is onder

droging). De ene soort is hiervoor beter aan-

brakke omstandigheden ook hoog. Het blijkt vooral uit de

gepast dan de andere. Bij de hoogste zout-

vector van INDEX4. Dit is een getal dat de relatieve con-

gehaltes (op Texel, Harger- en Pettemerpolder,

centraties calcium (ten opzichte van onder andere chloride)

Wieringermeer) is er sprake van een compleet

uitdrukt. Hoe hoger de index, des hoger het relatieve

andere samenstelling van de macrofauna. Een

calciumgehalte.

aanzienlijk deel van de fauna bestaat dan uit kreeftachtigen (vlokreeften, garnalen) en slak-

98

■

3.1.6 Gecombineerde clustering macro-

ken, terwijl het aantal soorten insecten sterk is

fauna en waterkwaliteit

teruggelopen.

Voor de macrofauna is uitgegaan van een dataset van

Zuurstofverzadiging:

844 opnamen met bijbehorende fysisch-chemische

Voor veel waterdieren is zuurstof een eerste

gegevens. De gegevens zijn onderverdeeld naar

levensbehoefte. In kleine wateren (sloten, poelen)

hydrobiologische regio’s (zie paragraaf 3.1.3).

bestaat, ook in niet-verontreinigde toestand,

Gebruik makend van multivariate analyses is in dit

een sterk dagen nachtritme: overdag is er veel

geval per regio bepaald welke parameters het sterkst

zuurstof door productie van planten, 's nachts

gecorreleerd zijn aan de macrofaunasamenstelling

verbruiken planten en waterbodem zuurstof.

(Van der Hammen, 1992).

Deze perioden van relatieve zuurstofarmoede

P R O V I N C I E


kunnen alleen door soorten met speciale aan-

Structuurrijkdom:

passingen worden overbrugd, b.v. door dieren

Met structuur wordt het aantal verschillende

die lucht happen, kunnen vluchten (wegvliegen),

‘habitats’ bedoeld: plaatsen waar dieren zich

of haemoglobine bezitten (rode muggenlarven,

graag ophouden om zich te verbergen tegen

tubifex). Op plekken waar zuurstofarme kwel

rovers, om voedsel te zoeken of om zich voort

optreedt, is het aantal soorten macrofauna vaak

te planten. Structuurverrijkend zijn met name

heel gering. In grote wateren (meren en plas-

oever- en waterplanten. Figuur B.1.7 laat zien

sen) is de zuurstofvoorziening veel stabieler (in

dat ook in de Polderregio de bedekking met

niet te sterk verontreinigde toestand) door

drijvende en submerse vegetatie van grote

onder meer golfwerking. Dit blijkt bijvoorbeeld

invloed is op de macrofaunasamenstelling.

ook uit figuur B.1.7 waarbij het zuurstofverzadigingspercentage samenhangt met de

Trofiegraad:

vectoren voor dimensie (breedte en diepte).

Ten slotte is nog van grote invloed de trofie-

Langs geëxponeerde oevers (sterke golfslag)

graad, of de mate van vervuiling (met mest-

kun je daarom soms soorten vinden die ken-

stoffen) van het oppervlaktewater. De trofie-

merkend zijn voor stromend water. Wanneer

graad kan grote gevolgen hebben op de vegeta-

grotere wateren te lijden hebben van algenbloei

tiesamenstelling in waterlopen, waardoor de

door verrijking met voedingsstoffen wordt de

soortensamenstelling indirect wordt beïnvloed.

zuurstofhuishouding instabieler en verdwijnen

Voor de polder-regio lijkt dit laatste minder

de ‘gevoelige’ soorten.

van belang zoals blijkt uit figuur B.1.7. De tro-

De invloed van stroming is ook merkbaar in de

fieparameters ammonium en totaal fosfaat ken-

binnenduinrand. In permanent watervoerende

nen hier een grote samenhang met de saliniteit

duinrellen komen macrofaunasoorten voor die

door de invloed van gebiedsvreemd water (uit

verder alleen voorkomen in beken op de hogere

de boezem) in poldergebieden.

zandgronden in het oosten en zuiden van ons

Het is dus niet verwonderlijk dat een combi-

land.

natie van factoren als grote dimensie, rijkdom aan structuur, zoet water en geen of geringe

Figuur B.1.7

■

DCCA-ordinatiediagram gemaakt met CANOCO

vervuiling leidt tot een zeer soortenrijke

waarin de macrofaunasoorten van de Polderregio zijn uitgezet tegen de fysisch-chemische parameters

macrofaunasamenstelling.

(Uit: van der Hammen 1992)


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

99

3.1.7 Opstellen watertypologie voor

Aan het eind van stap 1 hebben we nu (concept)

Noord-Holland

watertypen bestaande uit een reeks kenmerkende

Aan de hand van analyses van macrofauna en vege-

soorten (planten en macrofauna) en een ruimtelijke

tatieopnamen is bepaald welke verschillende aquati-

verspreiding, een watertypenkaart.

sche levensgemeenschappen kunnen worden onderscheiden in Noord-Holland. Ook is bekeken hoe de

Resultaten opstellen watertypologie

waterkwaliteit gecorreleerd is met deze levens-

De kwaliteit en de soortensamenstelling van het opper-

gemeenschappen. Door analyse van de waterkwali-

vlaktewater in Noord-Holland is enorm divers. Door

teitsgegevens weten we waar in de provincie deze

invloed van natuurlijke processen in heden en verleden,

parameters in welke mate worden aangetroffen.

maar ook door menselijk ingrijpen zijn veel verschillen

Nu is verder gekeken naar de samenhang tussen

ontstaan in de samenstelling van het water in sloten,

levensgemeenschappen en de ruimtelijke verdeling

meren en plassen.

van de waterkwaliteit. Van de waterkwaliteit is

Nog steeds blijkt de belangrijkste oorzaak van deze

bekend welke aspecten sterk gecorreleerd zijn aan

grote diversiteit het zoutgehalte, ondanks het feit dat

bepaalde levensgemeenschappen en dus welke

de invloed van met name de Zuiderzee in deze eeuw

aspecten voor de verspreiding van de levens-

sterk is afgenomen (zie Barendregt, 1989; Barendregt,

gemeenschappen sturend zijn. Met deze kennis kunnen

1993; Provincie Noord-Holland, 1995; Amesz &

ecologisch gedefinieerde watertypen onderscheiden en

Barendregt, 1996). De verschillen tussen de levens-

toegekend worden aan bepaalde gebieden.

gemeenschappen van brakke wateren en zoete wateren

Door verspreidingskaarten te combineren met de

zijn echter zo groot, dat ondanks de huidige relatief

ruimtelijke differentiatie van biotiek en abiotiek en

geringe omvang van de brakke wateren, deze bij een

het onderliggende watersysteem is er de mogelijk-

statistische analyse onmiddellijk herkend worden.

heid watertypen op basis van potentie toe te kennen

Zilt water is in Noord-Holland op verschillende plaatsen

aan bepaalde gebieden. Een dergelijke werkwijze

langs de kust te vinden, met name waar het polderland

duiden we aan met de term Watersysteemanalyse

door slechts een dijk van de zee wordt gescheiden. Meer

(WASA). De aanwezigheid van levensgemeenschappen

landinwaarts komen met name in de diepere droog-

wordt hierbij bijvoorbeeld gerelateerd aan de grond-

makerijen de brakke en licht brakke oppervlaktewateren

en oppervlaktewaterstromingen, bodemtype, of aan

voor. Hier komt het diepere grondwater van Noord-

levensgemeenschappen in de naaste omgeving. Zo

Holland naar de oppervlakte. In sommige gebieden,

wordt bepaald in welke gebieden een bepaald water-

zoals het Gooi, de duinen en de hogere gronden van

type wordt verwacht bij een optimale inrichting van

Texel en Wieringen bevindt zich op dit zilte of brakke

het gebied, waar het type niet meer te verwachten is,

grondwater een zoetwatervoorraad.

waar het type overgaat in een ander watertype en

De meeste watertypen in Noord-Holland nemen een

hoe scherp deze overgang is.

eigen positie in op de zoet-zoutgradiënt. De hoofd-

Bovendien is met behulp van de lijst met kenmer-

indeling van de watertypologie van Noord-Holland

kende plantensoorten een vertaling gemaakt naar

wordt gevormd door de indeling in zoete, brakke en

plantengemeenschappen volgens de Vegetatie van

gradiëntrijke wateren.

Nederland (Schaminée et al, 1995a, 1995b, 1996, 1998;

100

■

Stortelder et al, 1999). De watertypologie is hiermee

Binnen de zoetere wateren blijkt de ‘rijping’ van het

afgestemd op een landelijke standaard. De kensoorten

water met calcium een belangrijke factor voor veel

van de corresponderende plantengemeenschappen

organismen te zijn (zie Barendregt, 1989; Barendregt,

zijn, voor zover nog niet aanwezig, toegevoegd aan de

1993; Provincie Noord-Holland, 1995; Amesz &

soortenlijsten van de watertypen. Op deze wijze wordt

Barendregt, 1996). De kalkrijkdom loopt duidelijk op

de potentie van de watertypen wat betreft de aanwe-

van de kalkarme duinrellen rond Schoorl, via de water-

zigheid van plantensoorten in beeld gebracht.

typen onder invloed van afstromend grondwater uit

P R O V I N C I E


het Gooi (zoete mesotrofe kwelsloten en zoete grotere polderwateren in de Vechtstreek), die een intermediaire positie innemen, naar de kalkrijke duinrellen en het polderwater onder invloed van zoete kwel. Deze verschillen hebben met name te maken met het kalkgehalte van de ondergrond waar het kwelwater doorheen gestroomd is. Ook de hoeveelheid voedingsstoffen is voor veel organismen van groot belang (zie Barendregt, 1989; Barendregt, 1993; Provincie Noord-Holland, 1995; Amesz & Barendregt, 1996). De meest voedselarme systemen worden aangetroffen in het Gooi, de duinen en de Vechtstreek, de zoete watertypen buiten de Vechtstreek zijn iets voedselrijker, terwijl bij de brakke en zilte gebieden van nature ook sterk voedselrijke omstandigheden kunnen voorkomen. Watersysteemanalyse (WASA) Schematisch kan een Watersysteemanalyse wellicht het beste als volgt worden voorgesteld (zie figuur B.1.8). De uiteenlopende kennis die men heeft van een bepaald gebied met betrekking tot de voorkomende levensgemeenschappen en het milieu wordt verwerkt en op kaart gezet. Deze patronen worden vervolgens afgezet tegen doorsnedes, die de grondwaterstromen en de bijbehorende kwaliteit van het oppervlaktewater aangeven. Zo ontstaat een goede indruk van de samenhang tussen grondwaterstromen en voorkomen van natuurwaarden. Ook is het mogelijk om de potentie van gebieden in te schatten. Gebieden met een overeenkomstige positie in het landschap en een overeenkomstige samenstelling van het oppervlaktewater zullen immers in een optimale situatie een sterk gelijkende levensgemeenschap hebben. Voor gebieden waar deze levensgemeenschap is verdwenen kan door vergelijking met overeenkomstige gebieden de potentiële levensgemeenschap aangegeven worden. Gebieden met een overeenkomstige potentie worden in hetzelfde watertype geplaatst. Een voorbeeld van een watersysteemanalyses, ook wel een landschapsecologische systeemanalyse genoemd, is bijvoorbeeld de analyse in het kader van het project Grondwaterbeheer Midden Nederland (Provincie Gelderland, 1992).


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

101

Figuur B.1.8

102

■

■

Schematische voorstelling van een watersysteemanalyse (WASA)

P R O V I N C I E


3.2 Stap 2: Het opstellen van concept-referentiewaarden per watertype

plantensoort aan te geven wat de karakteristieken zijn van het milieu waarin de soort is aangetroffen. Dit noemen we de milieu-indicatiewaarden. Voor een groot aantal fysisch-chemische parameters zijn per

3.2.1 Inleiding

soort de statistieken gegeven zoals gemiddelde,

In stap 1 zijn watertypen opgesteld voor Noord-

standaarddeviatie, mediaan e.d. (Barendregt et al., 1990).

Holland. Aan alle oppervlaktewateren van de provincie is een watertype toegekend, weergegeven op

3.2.3 Optimumcurves en hoog/laag

de watertypenkaart. Voor elk watertype is een lijst

grafieken van plantensoorten

opgesteld met kenmerkende macrofauna- en planten-

Om per watertype een concept-referentiewaarde te

soorten. Aan de hand van de waterkwaliteitsgegevens,

krijgen voor een fysisch-chemische parameter, wordt

maar ook aan de hand van literatuur over de milieu-

allereerst gekeken naar de zogenaamde optimumcurve

omstandigheden waarbij soorten voorkomen, is een

die een soort of taxon heeft ten opzichte van deze

goede indruk ontstaan welke waterkwaliteit hoort bij

parameter.

de verschillende watertypen. Het ontbreekt echter

Uitgangspunt hierbij is die parameterwaarde waar-

nog aan duidelijk omschreven referentiewaarden

bij de soort vooral voorkomt, de optimumwaarde. Ook

voor deze waterkwaliteit. In stap 2 worden deze refe-

onder omstandigheden die licht afwijken van deze

rentiewaarden geformuleerd. Hierbij wordt gebruik

optimumwaarde kan deze soort nog wel voorkomen,

gemaakt van milieu-indicatiewaarden van plantens-

maar naarmate de omstandigheden verder afwijken

oorten, die per watertype worden verwerkt in hoog/

wordt de omgeving ongunstiger. De kans om een

laag-grafieken, waaruit de referentiewaarden per

bepaalde soort aan te treffen is dus het grootst bij de

fysisch-chemische parameter kunnen worden afge-

optimumwaarde en zal boven en onder deze waarde

lezen. Omdat de referentiewaarden die hieruit voort-

afnemen totdat de kans verwaarloosbaar klein is dat

komen in stap 3 vervolgens nog moeten worden

een soort onder de gegeven omstandigheden nog

getoetst, spreken we aan het eind van stap 2 van con-

wordt aangetroffen. De kansverdeling van het voor-

cept-referentiewaarden.

komen van een soort afhankelijk van de waarde van de betreffende parameter kan grafisch worden weer-

3.2.2 Milieu-indicatiewaarden van

gegeven in een zogenaamde optimumcurve (zie

plantensoorten

onderdeel a van figuur B.1.9). Als we de optimumcurve

Voor de ecologische onderbouwing van het water-

voorstellen als een weergave van het aantal malen

beleid van de provincie Noord-Holland zijn de

dat een soort voorkomt bij een bepaalde waarde van

hydro-ecologische voorspellingsmodellen ICHORS

de fysisch-chemische parameter in een grote dataset,

2.0 en 3.0 ontwikkeld, in nauwe samenwerking met

dan kunnen we uit de optimumcurve de meest voor

de Universiteit Utrecht (Barendregt & Wassen, 1989).

de hand liggende referentiewaarde voor deze para-

Voor het opstellen van deze modellen zijn grote

meter bepalen.

hoeveelheden veldgegevens verzameld in de provin-

In plaats van het construeren van afzonderlijke opti-

cie. Zo zijn voor ICHORS 3.0 bijvoorbeeld 770 loca-

mumcurves per soort of taxon is gebruik gemaakt

ties door heel Noord-Holland bemonsterd. Bij het uit-

van de milieu-indicatiewaarden. Met behulp van

zoeken van de locaties is speciaal gelet op een goede

deze waarden wordt een goede impressie verkregen

spreiding over de provincie. Verder is gezocht naar

van de optimumcurve van een soort voor een

goed ontwikkelde stabiele systemen.

bepaalde parameter.

Voor iedere locatie is ’s zomers zowel de vegetatie als

Als we de optimumcurve voorstellen als een weergave

de waterkwaliteit beschreven en zijn zaken als

van het aantal malen dat een soort voorkomt bij een

bodemsamenstelling en hydrologische situatie vast-

bepaalde waarde van de fysisch-chemische parameter

gesteld. Aan de hand van de verkregen dataset is per

in een grote dataset, dan is het oppervlak onder de


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

103

curve gelijk aan het totaal aantal malen dat een soort in de dataset is aangetroffen. De zogenaamde 50-per-

104

■

3.2.4 Hoog/laag grafieken en ecologische referentiewaarden

centielwaarde (P50, vaak mediaan genoemd) wordt

Voor elk watertype is in stap 1 een lijst gemaakt van

aangegeven in de milieu-indicatiewaarden. Deze is nu

de kenmerkende plantensoorten. Hierboven is toe-

de parameterwaarde, waaronder 50% van het totale

gelicht hoe we door middel van de milieu-indicatie-

aantal waarnemingen van een soort voorkomt. Het

waarden en in het bijzonder de 10-, 50- en 90-per-

andere deel van de waarnemingen komt dus voor bij

centielen een indruk krijgen van de optimumwaarde

een waarde die hoger ligt dan de 50-percentielwaarde.

van een soort voor één specifieke parameter. Door nu

Zou de optimumcurve normaal verdeeld zijn (sym-

de percentielen van alle kenmerkende soorten te

metrisch van vorm), dan zou de mediaan tevens de

bestuderen is voor een watertype de concept-

optimumwaarde zijn. De optimumcurves voor macro-

referentiewaarde voor een parameter te bepalen. Dit

fauna- en plantensoorten zijn echter meestal niet nor-

gebeurt op een grafische manier, namelijk door

maal verdeeld. Door ook de 10- en 90-percentiel

middel van zogenaamde hoog/laag grafieken. In

waarden erbij te betrekken kan een goede impressie

figuur B.1.9 is deze methode in een fictief voorbeeld

worden verkregen van de ligging van het ecologisch

voor een aantal soorten weergegeven. Door deze

optimum en daarmee kan men bepalen welke waarde

methode voor alle watertypen, voor alle parameters

de referentiewaarde zou moeten hebben uitgaande

toe te passen ontstaan de referentiewaarden.

van één soort of taxon en één parameter.

Bij het opstellen van deze concept-referentiewaarden

Kanttekening bij deze methode is dat we te maken

is onderscheid gemaakt in drie niveau’s: hoog,

hebben met een dataset met een zeer grote spreiding

midden en laag. Een indeling in kritische, minder

in de waarden van de chemische parameters en voor

kritische en tolerante soorten die kenmerkend zijn

sommige (zeldzame) soorten met extreme milieu-

voor respectievelijk een hoog, midden en laag niveau

eisen hebben we hiermee slechts nog de marges van

vormde hierbij de leidraad. De referentiewaarde van

hun voorkomen beschreven. Een voorbeeld hiervan

het hoge niveau is dusdanig gekozen dat er sprake is

zien we bij planten van zilte omstandigheden. Deze

van optimale omstandigheden voor alle kritische

worden behalve binnendijks vooral op kwelders

soorten. Minder kritische soorten kunnen binnen de

buitendijks gevonden. Het binnendijkse milieu is

referentiewaarde van het midden niveau goed of

voor deze soorten aan de zoete kant vergeleken bij de

optimaal voorkomen. Voor het lage basisniveau geldt

omstandigheden buitendijks. De P90-waarde ligt dan

dat voornamelijk tolerante soorten nog een goede

nog onder het ecologisch optimum. Figuur B.1.10 laat

kans op voorkomen hebben.

bijvoorbeeld een aantal curves zien die binnen de

De hoog-midden-laag karakterisering van plantens-

dataset geen ideale optimumcurve hebben waarbij de

oorten per parameter is vervolgens geaggregeerd op

P50 gelijk is aan de mediaan. Uitgaande van de per-

watertype-niveau, zodat per watertype kan worden

centielen op zich zoals in figuur B.1.10 zou men de

aangegeven of een plant kenmerkend is voor het

foute conclusies kunnen trekken, namelijk dat de

hoge, midden of lage niveau (bijlage 2, 3, 4). Indien

optimumwaarde rond de mediaan ligt. Van belang is

de hoog-midden-laag karakterisering niet eenduidig

dus ook de percentielverdeling van de hele dataset in

is voor de verschillende parameters, is gebruik

ogenschouw te nemen, zodat men een indruk krijgt

gemaakt van een deskundigenoordeel.

van het voorkomen van een soort binnen de dataset.

Ook de zeldzame plantensoorten, waar geen milieu-

Voor soort c betekent dit namelijk dat er in het

indicatiewaarden voor bestaan, zijn op basis van

geringe aantal metingen dat verricht is in het sterk

literatuur (Schaminée et al, 1995a, 1995b, 1996, 1998;

zilte milieu, de soort vrijwel altijd aanwezig was.

Stortelder et al, 1999; Van der Meijden et al.,

De relatieve aanwezigheid zit hiermee bijna op

1983;Weeda et al, 1985-1994) en een deskundigen-

100 procent. Voor deze soort ligt het optimum dus

oordeel ingedeeld als kenmerkend voor een hoog,

eerder rond de P90-waarde dan rond mediaan.

midden en laag niveau.

P R O V I N C I E


Figuur B.1.9

■

Voorbeeld van de omzetting van optimumcurves (omschreven

door de P10, P50 en P90) in een hoog/laag grafiek voor het aflezen van de referentiewaarde x voor de betreffende milieuparameter.

Figuur B.1.10

■

Illustratie van de niet ideale en normale verdeling van

optimumcurves in de beschikbare dataset (Uit: Barendregt et al., 1990).


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

105

3.2.5 Macrofauna Bij de macrofauna is aan de hand van de ecologische referentie uit de referentiewaardentabel een onder-

3.3 Stap 3: Verfijning van de concept-referentiewaarden per watertype

scheid gemaakt tussen taxa die kenmerkend zijn voor de het hoog, midden en laag niveau. Daarbij is

De hierboven bepaalde waterkwaliteitseisen zijn nog

gebruik gemaakt van milieu-indicatiewaarden, zoals

grof omdat per chemische parameter afzonderlijk is

die beschreven zijn in Amesz en Barendregt, 1995a

gekeken hoe de kenmerkende soorten reageren. Er is

+b. Niet in alle gevallen reageren macrofaunasoorten

dus nog niet gekeken hoe de soorten reageren op een

echter even nauwkeurig als de waterplanten op deze

totale set chemische parameters zoals beschreven in

verschillen in niveaus. Vandaar dat er ook minder

de concept-referentiewaarden. Evenmin is gekeken

differentiërende soorten zijn opgenomen, die wel

of de relatie van de chemische parameters onderling

kenmerkend zijn voor een (groep van) watertype(n),

realistisch is. Tot slot dient te worden bepaald of de

maar niet zo zeer voor een niveau.

samengevoegde concept-referentiewaarden een waterkwaliteit vertegenwoordigen die ter plekke ook

3.2.6 Diatomeeën

verwacht kan worden.

Diatomeeën of kiezelwieren zijn microscopisch kleine

Om tot een verfijning van de opgestelde referentie-

ééncellige algen die in het water leven. Zij worden

waarden te komen worden daarom drie sporen

veel gebruikt in biologische waterbeoordeling. Hun

bewandeld:

voorkomen wordt voornamelijk bepaald door de aanwezige stoffen in het water (voedingsstoffen,

Het biotische spoor

zouten), zuurgraad en zuurstofgehalte. Hier zijn de

Voor de kenmerkende vegetatie en macrofauna zijn

zogenaamde epifytische soorten gebruikt: soorten die

controleberekeningen uitgevoerd met ICHORS en

groeien aan de stengels van waterplanten zoals riet,

IMRAM [zie kader]. Dit zijn modellen die aan de

lisdodde.

hand van chemische en hydrologische factoren voor-

Voor diatomeeën is een iets andere benadering

spellen hoe respectievelijk de vegetatie en de macro-

gekozen. De soorten zijn eerst aan de verschillende

fauna hierop reageren. Bij invoer van de concept-

watertypen toegekend op basis van eigen gegevens,

referentiewaarden is gekeken of de kenmerkende

literatuur en deskundigenoordeel en vervolgens aan

soorten een hoge responsie geven (m.a.w. een hoge

de hand van gevoeligheid voor trofie, saprobie en

kans van voorkomen hebben). Indien dit niet het

zuurstofrijkdom ingedeeld in de verschillende nive-

geval blijkt te zijn, wordt de concept-referentie-

aus (hoog, midden, laag). Hierbij is voor de zoete

waarde bijgesteld.

wateren gebruik gemaakt van de standaardlijst van de Nederlandse diatomeeën met ecologische indica-

Het abiotische spoor

tiewaarden (Van Dam et al., 1994) aangevuld met

Gekeken is naar de samenhang van de chemische

gegevens uit eigen onderzoek van de provincie. De

parameters per watertype. De onderlinge samenhang

keuze van de soorten voor de zilte en brakke water-

van chemische parameters kan onder andere worden

typen is gebaseerd op het onderzoek aan brakke

uitgedrukt met behulp van de ionenbalans. Hierbij

wateren dat is uitgevoerd bij de provincie in 1992

wordt bepaald wat de concentratie aan positieve en

aangevuld met literatuurgegevens.

negatieve ionen is. Omdat geladen water in de vrije

Het verband met niveaus voor de referentiewaarden

natuur niet voorkomt, dienen beide fracties in even-

is voor diatomeeën door gebrek aan gegevens minder

wicht te zijn.

duidelijk dan bij de plantensoorten.

Verder kunnen lineaire regressievergelijkingen worden berekend uit het bestand van de waterkwaliteitsgegevens (1655 zomergemiddelden). Zo’n vergelijking beschrijft het onderlinge verband van twee

106

■

P R O V I N C I E


ICHORS/IMRAM Om de effecten van waterhuishoudkundige maatregelen op de vegetatie- en macrofaunasamenstelling te kunnen voorspellen, heeft de Universiteit Utrecht, in opdracht van en nauwe samenwerking met de provincie Noord-Holland, de hydro-ecologische voorspellingsmodellen ICHORS (Invloed van Chemische en Hydrologische factoren Op de Responsie van Soorten, versie 2.0 en 3.0) en IMRAM (Invloed van Milieufactoren op de Responsie van Aquatische Macrofauna) ontwikkeld. Bij gebrek aan kennis over de causale verbanden zijn de responsies van soorten als gevolg van milieufactoren correlatief beschreven. Hierbij is gebruik gemaakt van grote datasets uit Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht (voor ICHORS 2.0 en 3.0 respectievelijk 306 en 770 opnamen, voor IMRAM 582 bemonsteringspunten), waarbij per locatie zowel gegevens over de voorkomende soorten/taxa zijn vastgelegd als gegevens over de aangetroffen milieufactoren. Met behulp van statistische methoden is het mogelijk de aanwezigheid van een soort of taxon te beschrijven in termen van abiotische factoren. Dit vindt plaats met multipele logistische regressie waarmee per soort optimumcurves voor de abiotische variabelen worden berekend. Deze regressievergelijkingen per soort vormen de bouwstenen van de computermodellen ICHORS en IMRAM. Door de milieufactoren in de modellen in te voeren verkrijgt men een inzicht van de kans om de soorten planten respectievelijk macrofauna aan te treffen onder die omstandigheden. Voordeel van deze gekozen werkwijze om de beide modellen op te bouwen is onder andere dat men geen hinder ondervindt van onderlinge correlaties die milieufactoren kunnen vertonen omdat milieufactoren slechts worden toegevoegd aan de regressievergelijking indien zij bijdragen aan een betere voorspelling van het voorkomen van de soort. Van milieufactoren die sterk aan elkaar zijn gecorreleerd wordt dus hooguit maar één opgenomen in de vergelijking. Nadeel van de correlatieve beschrijving is dat men geen inzicht krijgt in de causale verbanden tussen soort en milieu. Ook betekent de gevolgde werkwijze dat de modellen vrijwel alleen toepasbaar zijn voor het gebied waar de gegevens zijn verzameld (Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht).

parameters (binnen een bepaald concentratiegebied).

Dit iteratieve proces levert uiteindelijk een set

Komt dit verband goed overeen met het werkelijke

afgewogen referentiewaarden op die samen met de

verband tussen de parameters, dan kan de regressie-

kenmerkende soorten de referentie beschrijven voor

vergelijking worden gebruikt om een referentie-

oppervlaktewateren in de provincie Noord-Holland.

waarde gerichter aan te passen. Bij aanpassing van een concept-referentiewaarde kan worden berekend wat de waarde van de andere concept-referentiewaarden moet worden.

Het watersysteemanalyse-spoor Reeds eerder is gekeken of de spreiding van bepaalde vegetatie- en macrofaunatypen over Noord-Holland kan worden verklaard aan de hand van de landschappelijke context. Hierbij is gebruik gemaakt van zogenaamde watersysteemanalyses. Ook in dit stadium worden deze analyses gebruikt. Belangrijke vraag hierbij is: kan de waterkwaliteit, zoals beschreven door de concept-referentiewaarden, ook daadwerkelijk worden aangetroffen in het landschap op grond van de actuele of potentiële kwaliteit? Het bijstellen van de concept-referentiewaarden in één van de sporen leidt uiteraard ook tot doorrekening van de nieuwe referentiewaarde langs de andere sporen en kan zelf weer leiden tot aanpassing van resultaten die in de eerdere stappen zijn verkregen.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

107

108

■

P R O V I N C I E


■

2

■ ■ ■ ■

Kenmerkende plantensoorten voor de Noord-Hollandse watertypen

Tabel B.2.1 Kenmerkende plantensoorten voor de watertypen zilte polderwateren (Zz), brakke polderwateren (Zb), licht brakke polderwateren (Zl), verzoetende polderwateren (Zv), algemene polderwateren (Pa), duinwateren met zee-invloed (Dz), geïsoleerde duinwateren (Dg), overige stagnante duinwateren (Ds), kalkarme duinrellen (Ba), binnenduinrandwateren (Br), polderwateren onder invloed van zoete kwel (Pk), zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek (Vp), zoete mesotrofe kwelsloten (Vm), minder zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek (Vi), sloten onder invloed van kwel uit de Vecht (Vs), regenwatergevoede stuwwalwateren (Sr), grondwatergevoede stuwwalwateren (Sg), gradiëntrijke polderwateren onder invloed van kwel (Gk), gradiëntrijke polderwateren onder invloed van infiltratie (Gi), licht-brakke boezemwateren (Kl), diepe boezemwateren (Kd), Ondiepe boezemwateren (Ko), zoete zandwinplassen (Wz), licht-brakke zandwinplassen (Wl), brakke polderplassen (Lb), zoete polderplassen (Lz). Tevens is per soort aangegeven tot welk ambitieniveau deze behoort (h=hoog; m=midden; l=laag) m.b.t. chloride (Cl), de trofieparameters orthofosfaat (PO4), nitraat (NO3), ammonium (NH4) en de totale waterkwaliteit (tot). Voor sommige kenmerkende soorten zijn geen milieu-indicatiewaarden (MIW) bekend. In dit geval is het ambitieniveau ingeschat met behulp van deskundigen. Voor enkele soorten zijn de milieu-indicatiewaarden gebaseerd op een beperkt aantal waarnemingen, hetgeen in dit geval is vermeld bij de toelichting. De onderstaande tabel is gebaseerd op chloride tolerantie. Voor trofie zijn de soorten van deze typen minder gevoelig. Zz: zilte polderwateren, Zb: brakke polderwateren, Zl : licht brakke polderwateren: Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Zz

Atriplex portulacoides

gewone zoutmelde

h

geen MIW

Cochlearia officinalis subsp. anglica

engels lepelblad

m

geen MIW

Limonium vulgare

lamsoor

m

geen MIW

Ruppia cirrhosa

spiraalruppia

h

Salicornia europaea s.l.

zeekraal

h

Salicornia europaea s.s.

kortarige zeekraal

h

Salicornia procumbens

langarige zeekraal

h

Spergularia maritima

gerande schijnspurrie

h

Suaeda maritima

schorrekruid

h

Zostera marina

groot zeegras

h

Puccinellia maritima

gewoon kweldergras

m

Triglochin maritima

schorrezoutgras

m

Lotus corniculatus subsp. tenuifolius

smalle rolklaver

l

Plantago maritima

zeeweegbree

m

h

Ruppia maritima

snavelruppia

h

h


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N

Zb

Zl

toelichting

geen MIW

geen MIW h


■

109


Nederlandse naam

Chara connivens* Chara baltica*

Zb

Zl

toelichting

gebogen kransblad

m

h

geen MIW

kustkransblad

m

h

geen MIW

Chara canescens*

brakwaterkransblad

m

h

geen MIW

Tolypella glomerata*

klein boomglanswier

l

m

geen MIW

Zannichellia palustris subsp. pedicellata


l

l

l

geen MIW

Glaux maritima

melkkruid

m

h

h

Puccinellia distans

stomp kweldergras

l

h

h

Spergularia salina

zilte schijnspurrie

l

h

h

Aster tripolium

zulte

l

h

Juncus gerardi

zilte rus

m

m

Cochlearia officinalis subsp. officinalis

echt lepelblad

m

m

Ranunculus baudotii

zilte waterranonkel

m

h

Rumex maritimus**

goudzuring

Scirpus maritimus

heen

Senecio congestus**

moerasandijvie

l

Zannichellia palustris s.l.**

zannichellia

l

Najas marina**

groot nimfkruid

Ceratophyllum submersum*

fijn hoornblad

l

Hippuris vulgaris**

lidsteng

l

Scirpus lacustris subsp. tabernaemontani**

ruwe bies

N.B.

Zz

m

l l

l

geen MIW

l

m

l

l

* voor Zl in kleigebieden. ** voor Zl in veengebieden

Zv: verzoetende polderwateren:

110

■


Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

Acorus calamus*

kalmoes

h

m

m

m

l

Apium nodiflorum*

groot moerasscherm

m

l

l

h

l

Chara vulgaris

gewoon kransblad

m

h

l

h

h

Cicuta virosa

waterscheerling

h

m

h

h

h

Equisetum fluviatile*

holpijp

h

m

m

m

m

Hippuris vulgaris*

lidsteng

m

h

h

h

h


kikkerbeet

h

l

l

m

l

Lemna trisulca**

puntkroos

lh

h

h

h

h


aarvederkruid

m

l

m

h

m

Najas marina**

groot nimfkruid

m

m

m

h

h

Nitella flexilis**

buigzaam glanswier

h

geen MIW

Nitella translucens**


h

geen MIW

Nuphar lutea

gele plomp

h

h

h

h

h

Nymphaea alba

witte waterlelie

h

h

h

h

h

Nymphoides peltata*

watergentiaan

h

l

l

l

l

Oenanthe aqu0atica**

watertorkruid

h

m

l

l

m

P R O V I N C I E


toelichting


Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

Peucedanum palustre**

melkeppe

h

h

h

h

h

Potamogeton lucens*


l

h

h

h

h

Ranunculus circinatus**


l

l

l

m

l

Riccia fluitans**

watervorkje

Rumex maritimus**

goudzuring

l

Scirpus lacustris subsp. lacustris*

mattenbies

h

Senecio congestus**

moerasandijvie

Sium latifolium

m h

l

m

h

h

h

h

l

h

h

l

l

grote watereppe

h

l

l

l

l

Sparganium erectum*

grote egelskop

m

m

m

m

m

Spirodela polyrhiza

veelwortelig kroos

m

l

m

l

l

Stratiotes aloides**

krabbescheer

h

h

h

h

h

Utricularia vulgaris*

groot blaasjeskruid

h

h

h

h

h

Veronica beccabunga*

beekpunge

h

m

l

l

m

Veronica catenata*

rode waterereprijs

l

l

m

l

l

Wolffia arrhiza*

wortelloos kroos

m

l

m

l

m

N.B.

*

toelichting

geen MIW

n=8

voor Zv in kleigebieden.

** voor Zv in veengebieden

Pa, polderwateren algemeen: Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam


Nederlandse naam

Berula erecta

kleine watereppe

Spirodela polyrhiza

veelwortelig kroos

Butomus umbellatus

zwanebloem

Triglochin palustris

moeraszoutgras

Carex riparia

oeverzegge

Typha latifolia

grote lisdodde


grof hoornblad

Zannichellia palustris

zannichellia

Chara vulgaris

gewoon kransblad

Eleocharis palustris palustris

gewone waterbies

Elodea nutallii

smalle waterpest

Galium palustre

moeraswalstro

Glyceria fluitans

mannagras

Lemna minor

klein kroos

Lemna trisulca

puntkroos

Myosotis laxa subsp. cesp.

zompvergeet-mij-nietje


aarvederkruid

Phragmites australis

riet


schedefonteinkruid


tenger fonteinkruid



Rorippa amphibia

gele waterkers

Rorippa microphylla

slanke waterkers

Rumex hydrolaphatum

waterzuring

Scirpus maritima

heen


V O O R

N.B.

A Q U AT I S C H E

Voor Pa zijn geen ambitieniveaus uitgewerkt

S Y S T E M E N

I N


■

111

Dz, duinwateren met zee-invloed: Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot



l

l

m

l

l

Chara contraria

brokkelig kransblad

m

h

m

h

m

Chara globularis

breekbaar kransblad

m

m

h

m

m

Chara vulgaris

gewoon kransblad

m

h

m

h

h

Elodea canadensis

brede waterpest

l

m

m

l

l

Elodea nutallii

smalle waterpest

l

m

h

l

l


aarvederkruid

m

l

h

h

h

Najas marina

groot nimfkruid

m

m

m

h

m

Nitellopsis obtusa

sterkranswier

m

m

m

h

m

Potamogeton natans


l

m

l

l

l


schedefonteinkruid

m

l

m

l

h


tenger fonteinkruid

m

l

m

m

m


fijne waterranonkel

l

l

l

l

l

Ranunculus baudotii

zilte waterranonkel

h

l

h

l

h

Ruppia maritima

snavelruppia

h

l

h

l

h

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

toelichting

Dg, geïsoleerde duinwateren:

112

■


Nederlandse naam


heen

l

l

m

l

l

Chara globularis

brekbaar kransblad

h

m

h

m

h

Chara vulgaris

gewoon kransblad

m

m

h

m

h


gewone waterbies

l

l

m

l

l

Elodea canadensis

brede waterpest

h

m

m

m

m

Elodea nutallii

smalle waterpest

h

m

m

m

m


kikkerbeet

h

m

l

l

m


waternavel

h

h

h

m

h

Juncus articulatus

zomprus

m

m

m

m

m

Lythrum salicaria

grote kattestaart

h

m

h

m

h

Mentha aquatica

watermunt

h

m

m

m

m


aarvederkruid

m

m

m

m

m

Potamogeton natans


h

m

m

m

h


schedefonteinkruid

l

l

l

l

l


tenger fonteinkruid

l

l

m

l

l



h

m

m

m

m

Ranunculus flammula

egelboterbloem

h

m

m

m

m

P R O V I N C I E


toelichting

Ds, Overige stagnante duinwateren Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot


grof hoornblad

l

l

h

l

l

Chara globularis

breekbaar kransblad

h

h

h

h

h

Chara vulgaris

gewoon kransblad

l

h

m

m

h

Elodea canadensis

brede waterpest

h

m

m

m

m

Elodea nutallii

smalle waterpest

h

m

m

m

m


kikkerbeet

h

m

m

m

m


aarvederkruid

l

m

m

m

m


puntig fonteinkruid

h

m

l

l

m

Potamogeton natans


h

h

m

m

h


schedefonteinkruid

l

l

l

l

l


tenger fonteinkruid

l

l

m

l

l


haarfonteinkruid

m

h

h

h

h



m

m

m

m

m



l

l

m

l

l

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

toelichting

Ba, Kalkarme duinrellen Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam


haaksterrekroos

h

geen MIW


gewoon sterrekroos

h

geen MIW


holpijp

Lythrum portula

waterpostelein

h

geen MIW

Montia fontana subsp. fontana

groot bronkruid

h

geen MIW

Potamogeton natans


l

h

h

h

h


haarfonteinkruid

l

m

m

m

m

Ranunculus hederaceus

klimopwaterranonkel

h

l

l

l

h


pijlkruid

m

h

h

h

h

Veronica beccabunga

beekpunge

m

h

h

l

h

N.B.

m

h

h

h

toelichting

h

n=5

Het laagste ambitieniveau wordt gevormd door de normen van het watertype Pa


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

113

Br, Binnenduinrandwateren Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

Alisma lanceolatum


m

m

h

h

h

Apium nodiflorum

groot moerasscherm

m

l

l


haaksterrekroos

h

geen MIW


gewoon sterrekroos

h

geen MIW


gewone dotterbloem

h

h

m

m

h

Elodea canadensis

brede waterpest

m

m

h

m

m

Elodea nuttallii =

smalle waterpest

m

l

l

m

l


holpijp

m

m

m

m

m

Glyceria notata subsp. notata @

stomp vlotgras

Groenlandia densa


h

h

h

m

h

Hottonia palustris

waterviolier

h

h

h

h

h

Potamogeton natans


m

m

m

m

m

Potamogeton pusillus =

tenger fonteinkruid

m

l

l

l

l


haarfonteinkruid

l

h

h

h

h


fijne waterranonkel

h

m

m

m

m


witte waterkers

h

l

l

l

m


pijlkruid

h

m

m

h

m

Sparganium emersum =

kleine egelskop

m

h

h

m

h



Veronica beccabunga

beekpunge

m

m

m

l

m

Veronica scutellata

schildereprijs

h

h

m

m

h

N.B.

toelichting

l

h

h

geen MIW

n=4

geen MIW

n=3

= stilstaand water @ stromend water

Pk, Polderwateren onder invloed van zoete kwel

114

■


Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

Alisma lanceolatum


m

m

m

h

m

Apium inundatum


h

geen MIW


haaksterrekroos

h

geen MIW


gewoon sterrekroos

h

geen MIW


gewone dotterbloem



Elodea canadensis

brede waterpest

h

m

m

h

h

Elodea nuttallii

smalle waterpest

m

m

m

h

m


holpijp

h

h

h

h

h

Groenlandia densa


h

h

h

l

h


kikkerbeet

h

m

m

m

m

Juncus bulbosus

knolrus

m

geen MIW

Myriophyllum alterniflorum

teer vederkruid

h

geen MIW

P R O V I N C I E


h

h

m

m

toelichting

h h

geen MIW


Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot


aarvederkruid

m

h

h

h

m

Potamogeton gramineus

ongelijkbladig fonteinkruid


puntig fonteinkruid

m

m

h

h

h

Potamogeton natans


m

h

h

h

h



l

m

h

h

m

Potamogeton polygonifolius



tenger fonteinkruid


h

h

toelichting

geen MIW

geen MIW

m

h

h

h

h

haarfonteinkruid

l

h

h

h

h


fijne waterranonkel

h

m

m

m

m



m

m

m

h

m


witte waterkers

h

l

l

l

l


pijlkruid

m

m

m

h

m

Scirpus fluitans

vlottende bies

h

geen MIW



h

geen MIW

N.B.

het laagste ambitieniveau wordt gevormd door de normen van watertype Pa

Vp, Zoete, grote polderwateren in de Vechtstreek Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

Calla palustris

slangewortel

m

m

h

m

m


gewoon sterrekroos


gewone dotterbloem

Carex acutiformis

moeraszegge

Carex lasiocarpa

draadzegge

Carex rostrata

snavelzegge

h

h

h

h

h

Chara globularis

breekbaar kransblad

l

l

m

m

l

Cladium mariscus

galigaan

h

h

h

h

h

Elodea canadensis

brede waterpest

l

l

l

m

l


holpijp

l

l

m

l

m


bronmos

l

h

m

l

m

Hottonia palustris

waterviolier

h

m

m

h

h

Juncus subnodulosus

padderus

h

m

l

h

m

Lemna trisulca

puntkroos

h

h

h

h

h


moeraswederik

h

l

l

m

m


waterdrieblad

h

h

h

m

h

Myriophillum verticillatum

kransvederkruid

l

h

m

h

h

Nitella flexilis

buigzaam glanswier

l

h

m

h

m

Pedicularis palustris

moeraskartelblad

h

l

h

m

h


spits fonteinkruid

h

h

h

m

h

Potamogeton alpinus

rossig fonteinkruid

h

m

l

m

h

Potamogeton lucens


l

h

m

m

l

Potamogeton natans


l

m

m

m

m


V O O R

A Q U AT I S C H E

h m

l

l

l

l

l

l

l

m

l h

S Y S T E M E N

I N

toelichting

geen MIW

geen MIW


■

115


Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

Potamogeton obtusifolius Potamogeton trichoides

NH4

tot

stomp fonteinkruid

l

m

haarfonteinkruid

l

m

m

l

m

m

m

l


wateraardbei

h

h

h

h

h

Ranunculus lingua

grote boterbloem

h

m

h

h

h

Riccia fluitans

watervorkje

m

l

l

l

l

Scirpus fluitans

vlottende bies


mattenbies

l

h

m

m

m

Sium latifolium

grote watereppe

l

l

m

m

l

Sparganium emersum

kleine egelskop

m

m

m

m

m

Sparganium natans

kleinste egelkop

Stratiotes aloides

krabbescheer

m

h

m

m

Utricularia minor

klein blaasjeskruid

h

h

h

m

h


groot blaasjeskruid

l

m

l

l

l

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

h

h

toelichting

geen MIW

geen MIW

Vm, Zoete mesotrofe kwelsloten

116

■


Nederlandse naam


gewoon sterrekroos


gewone dotterbloem

h

h

h

l

Carex acuta

scherpe zegge

m

m

m

m

m

Carex pseudocyperus

hoge cyperzegge

h

l

l

h

m

Chara vulgaris

gewoon kransblad

l

h

h

m

m

Cicuta virosa

waterscheerling

l

m

m

l

l

Elodea canadensis

brede waterpest

m

h

h

m

m


holpijp

m

h

m

m

m

Hottonia palustris

waterviolier

h

h

h

h

h


kikkerbeet

l

m

l

l

l

Hypericum elodes

moerashertshooi


moeraswederik


waterdrieblad

Myriophillum verticillatum

kransvederkruid

Nitella translucens



spits fonteinkruid

Potamogeton berchtoldii

klein fonteinkruid


plat fonteinkruid

h

h

h

l

h

Potamogeton lucens


m

h

m

h

m


puntig fonteinkruid

m

l

m

l

l

Potamogeton natans


h

h

m

m

m


stomp fonteinkruid

m

h

h

h

h


haarfonteinkruid

l

m

l

m

m


wateraardbei

h

h

h

m

h

Ranunculus lingua

grote boterbloem

h

m

h

h

h

P R O V I N C I E


h

toelichting geen MIW

m

geen MIW h

h

m

m

m

h ml

h

h

h

h

h

m

h

h h

h

m

h

m

n=8

geen MIW

m h

geen MIW


Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

l

l

l

l

tot


pijlkruid

Scirpus fluitans

vlottende bies

Sium latifolium

grote watereppe

l

l

l

l

l

Sparganium emersum

kleine egelskop

h

h

h

h

h

Sparganium natans

kleinste egelskop

Stratiotes aloides

krabbescheer

Tolypella prolifera

groot boomglanswier

Veronica beccabunga

beekpunge

m

h

m

l

m

Veronica scutellata

schildereprijs

m

h

m

m

m

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

l h

h h

h

m

m

toelichting

geen MIW

geen MIW

m h

geen MIW

n=3

Vi, Minder zoete, grote polderwateren in de Vechtstreek Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Calamagrostis canescens

hennegras

h

m

h

m

l


gewone dotterbloem

h

l

l

m

m

Carex acutiformis

moeraszegge

h

m

m

m

l

Carex paniculata

pluimzegge

h

m

m

m

m

Carex pseudocyperus

hoge cyperzegge

h

l

l

h

m

Carex riparia

oeverzegge

h

m

l

h

l

Chara contraria

brokkelig kransblad

m

m

h

h

m

Cicuta virosa

waterscheerling

h

m

h

h

l


bronmos

Juncus acutiflorus

veldrus

h

m

m

m

m

Juncus subnodulosus

padderus

h

m

l

h

m

Lemna trisulca

puntkroos

h

h

h

h

h


moeraswederik

h

l

l

m

m

Najas marina

groot nimfkruid

m

m

m

h

m

Nitella flexilis

buigzaam glanswier

h

h

m

h

h

Nitella hyalina

klein glanswier

Nitellopsis obtusa

sterkranswier

h

h

l

h

h

Nuphar lutea

gele plomp

h

m

h

h

l

Nymphaea alba

witte waterlelie

h

m

h

h

l

Peucedanum palustre

melkeppe

h

m

h

m

m


spits fonteinkruid

h

m

h

m

h


plat fonteinkruid

h

m

h

h

h

Potamogeton lucens


h

h

m

h

h



l

m

m

m

l


wateraardbei

h

m

m

h

h

Ranunculus lingua

grote boterbloem

h

m

h

h

h

Riccia fluitans

watervorkje

m

l

l

m

m


mattenbies

h

h

m

h

l

Sium latifolium

grote watereppe

h

l

h

h

l


V O O R

A Q U AT I S C H E

h

h

S Y S T E M E N

I N

toelichting

n=6

geen MIW

geen MIW


■

117


Nederlandse naam

Stratiotes aloides

krabbescheer

Thelypteris palustris

moerasvaren


groot blaasjeskruid

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

h

l

m

m

m

h

m

h

h

l

h

m

m

m

m

toelichting

Vs, sloten onder invloed van lokale kwel uit de Vecht Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot


gewone dotterbloem

h

h

h

m

h

Carex acuta

scherpe zegge

l

l

m

m

m

Chara vulgaris

gewoon kransblad

l

h

h

h

h

Elodea canadensis

brede waterpest

h

h

h

h

h


holpijp

h

h

h

h

h


kikkerbeet

m

m

m

m

m


moeraswederik

h

h

h

h

h

Nymphoides peltata

watergentiaan

m

m

m

m

m



m

l

m

m

m

Potamogeton lucens


m

m

m

h

h

Potamogeton natans


h

h

h

h

h


tenger fonteinkruid

m

m

h

l

m


haarfonteinkruid

l

h

h

h

h


pijlkruid

m

m

m

m

m

Sium latifolium

grote watereppe

m

m

m

m

m

Sparganium emersum

kleine egelskop

h

h

h

h

h

Veronica beccabunga

beekpunge

h

h

h

m

h

toelichting

Sr, regenwatergevoede stuwwalwateren: Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

Apium inundatum


m

m

h

h


gewone dotterbloem

l

geen MIW

Carex echinata

sterzegge

m

geen MIW

Carex rostrata

snavelzegge

m

m

m

m

m

Chara vulgaris

gewoon kransblad

l

l

h

h

h

Drepanocladus fluitans

ven-sikkelmos

m

geen MIW

Drosera intermedia

kleine zonnedauw

h

geen MIW


naaldwaterbies

m

geen MIW

geen MIW

geen MIW

m

Eleocharis multicaulis

veelstengelige waterbies

h

m

h

m

h

Eleogiton fluitans

vlottende bies

l

h

l

m

h


veenpluis

h

h

h

m

h

Galium uliginosum

ruw walstro


waternavel

118

■

P R O V I N C I E


tot h

l l

m

m

h

toelichting

m

geen MIW


Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

moerashertshooi

m

knolrus s.l.

h

h

l

l

h

h

l

l

m

Hypericum elodes Juncus bulbosus Juncus subnodulosus

padderus

Littorella uniflora

oeverkruid

Lobelia dortmanna

waterlobelia

Lythrum portula

waterpostelein

geen MIW h

m

l

m


waterdrieblad

m

geen MIW

geen MIW

m

Molinia caerulea

pijpestrootje


pilvaren

m

h

l

m

h

Potamogeton natans


l

m

h

l

m


stomp fonteinkruid

l

l

m

h

m

Potamogeton polygonifolus


m

l

h

h

m


wateraardbei

h

l

m

l

l

Ranunculus ololeucos

witte waterranonkel

m

h

l

m

h

Sphagnum cuspidatum

waterveenmos

geen MIW h

l

m

m


geoord veenmos

m

geen MIW

Viola palustris

moerasviooltje

m

geen MIW

tot

toelichting

l m

m

h

h

geen MIW

h h

geen MIW

toelichting

l

geen MIW

geen MIW

Sg, grondwatergevoede stuwwalwateren: Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Calla palustris

slangewortel

m

geen MIW


gewone dotterbloem

m

geen MIW

Carex acuta

scherpe zegge

m

geen MIW

Carex echinata

sterzegge

m

geen MIW

Carex pseudocyperus

hoge cyperzegge

h

geen MIW

Cicuta virosa

waterscheerling

l

m

h

m

m


naaldwaterbies

m

h

l

m

m

Eleogiton fluitans

vlotende bies

l

h

l

m

h

Elodea canadensis

brede waterpest

l

m

m

m

m


holpijp

l

m

m

h

m


veenpluis

h

h

h

l

h

Hottonia palustris

waterviolier

l

m

m

m

m


kikkerbeet

l

l

m

m

l


waternavel

m

h

l

l

l

Juncus bulbosus

knolrus s.l.

h

h

l

l

m

Juncus subnodulosus

padderus

l

geen MIW


moeraswederik

m

geen MIW


waterdrieblad

Molinia caerulea

pijpestrootje


pilvaren

h

h

l

m

h


plat fonteinkruid

m

m

m

h

m


V O O R

Cl

m

PO4

h

NO3

h

NH4

l

h l

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N

geen MIW


■

119


Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

Potamogeton lucens


l

l

m

h

m

Potamogeton natans


l

m

m

m

m


stomp fonteinkruid

l

m

m

m

m

Potamogeton polygonifolus


m

h

l

l

l


wateraardbei

h

m

m

l

m

Ranunculus lingua

grote boterbloem


pijlkruid

l

m

l

m

l

Sium latifolium

grote watereppe

l

l

h

h

h

Sparganium emersum

kleine egelskop

l

m

l

m

m


Geoord veenmos

Stratiotes aloides

krabbescheer

Veronica beccabunga

beekpunge

h

m l

l

m

m

toelichting

geen MIW

geen MIW

m m

geen MIW

tot

toelichting

Gk, Gradiëntrijke polderwateren onder invloed van kwel (brakke deel) Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

Alisma gramineum

slanke waterweegbree

m

m

h

m

Alisma lanceolatum


m

m

m

m

Apium nodiflorum

groot moerasscherm

l

m

m

m


gewone dotterbloem

h

m

m

m

Carex acuta

scherpe zegge

m

l

m

m

Carex acutiformis

moeraszegge

m

m

m

m

Carex paniculata

pluimzegge

m

h

h

h

Chara aspera

ruw kransblad

Chara globularis

breekbaar kransblad

Chara major


Chara vulgaris

gewoon kransblad



Elodea canadensis

brede waterpest

m

m

m

m


holpijp

h

h

h

h

Hippuris vulgaris

lidsteng

l

h

h

m


kikkerbeet

m

m

m

m

Nuphar lutea

gele plomp

h

h

h

h

Nymphaea alba

witte waterlelie

h

h

h

h

Nymphoides peltata

watergentiaan

m

m

m

m


spits fonteinkruid

h

h

m

h

Potamogeton lucens


h

h

h

h


puntig fonteinkruid

h

m

l

m

Potamogeton natans


h

h

h

h


stomp fonteinkruid

h

h

h

h



m

m

m

m


haarfonteinkruid

m

m

m

m

120

■

P R O V I N C I E


h m

m

h

m

h

geen MIW

h h

h

geen MIW

geen MIW

h h

geen MIW


Nederlandse naam


pijlkruid

m

h

m

m

Sium latifolium

grote watereppe

m

m

m

m

Sparganium emersum

kleine egelskop

h

h

h

h

Veronica beccabunga

beekpunge

h

h

m

h

Wolffia arrhiza

wortelloos kroos

l

h

m

m

N.B.

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

toelichting

tot

toelichting

het laagste ambitieniveau wordt gevormd door de normen van watertype Pa

Gi, Gradiëntrijke polderwateren onder invloed van infiltratie (brakke deel) Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

Apium nodiflorum

groot moerasscherm

l

m

m

m

Chara globularis

breekbaar kransblad

m

m

h

h

Chara vulgaris

gewoon kransblad

h

m

h

h

Cicuta virosa

waterscheerling

m

h

h

h

Elodea nuttalli

smalle waterpest

m

l

m

m


kikkerbeet

m

m

l

m


aarvederkruid

m

m

h

m

Najas marina

groot nimfkruid

h

m

h

h


tenger fonteinkruid

m

l

l

l



m

l

m

Rorippa microphylla

slanke waterkers

Sium latifolium

grote watereppe

h

m

m

m

Spirodela polyrhiza

veelwortelig kroos

l

l

l

l

Nederlandse naam of groep

Cl

PO4

NO3

NH4


grote waterweegbree

l

h

m

m

m

Berula erecta

kleine watereppe

l

m

h

h

l


heen

h

l

h

h

h



l

m

m

l

m


gewone waterbies

l

m

m

m

m

Hippuris vulgaris

lidsteng

m

m

h

m

m

Mentha aquatica

watermunt

l

h

h

h

m


schedefonteinkruid

m

l

m

m

l

Rumex hydrolapathum

waterzuring

l

h

h

h

l

Ruppia cirrhosa

spiraalruppia

h

l

h

m

h

Ruppia maritima

snavelruppia

h

l

h

m

h


mattenbies

l

h

h

l

l


ruwe bies

m

l

m

l

m

m m

geen MIW

Kl, licht-brakke boezemwateren: Kl wetenschappelijke naam

tot

toelichting

planten


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

121

Kl wetenschappelijke naam


Cl

PO4

NO3

NH4

tot

Sium latifolium

grote watereppe

l

h

h

h

l

Veronica catenata

rode waterereprijs

l

m

h

m

m

Zannichellia palustris ssp. pedicellata


l

l

h

m

l

PO4

NO3

NH4

toelichting

Kd, diepe boezemwateren: vanwege de ontbrekende watervegetaties zijn alleen macrofaunasoorten geselecteerd voor het afleiden van de normen en ambitieniveaus.

Ko, ondiepe boezemwateren: Ko wetenschappelijke naam


Cl


grote waterweegbree

h

m

h

m

m

Butomus umbellatus

zwanebloem

l

l

h

l

l


grof hoornblad

l

l

h

l

l

Elodea canadensis

brede waterpest

h

m

l

h

h

Elodea nuttallii

smalle waterpest

l

l

h

l

l


holpijp

h

m

l

m

h


kikkerbeet

h

m

h

m

m


aarvederkruid

l

l

h

m

l

Potamogeton lucens


h

h

h

h

h

Potamogeton natans


h

h

l

m

h


schedefonteinkruid

l

l

h

l

l



l

h

l

l

h


tenger fonteinkruid

l

l

h

l

l



h

m

h

m

m


pijlkruid

h

m

h

m

m

Sium latifolium

grote watereppe

h

m

h

m

m

Sparganium emersum

kleine egelskop

h

h

m

h

h

Sparganium erectum subsp. erectum

grote egelskop s.s.

h

m

h

m

m

122

■

P R O V I N C I E


tot

toelichting

Ko, ondiepe boezemwateren: Wz wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4


grote waterweegbree

h

m

m

l

m

Berula erecta

kleine watereppe

m

l

m

l

m


heen

l

l

m

l

l

Botomus umbellatus

zwanebloem

m

l

m

l

m



m

l

l

l

l


gewone dotterbloem

h

m

h

l

l


grof hoornblad

l

l

l

l

l

Chara aspera

ruw krasblad

Chara contraria

brokkelig kransblad

Chara globularis

breekbaar kransblad

Chara major


Chara vulgaris

gewoon kransblad


stijve morasweegbree


gewone waterbies

l

l

l

l

m

Elodea canadensis

brede waterpest

h

m

h

m

h

Elodea nutallii

smalle waterpest

m

l

m

l

m


holpijp

h

m

m

l

m

Hippuris vulgaris

lidsteng

l

l

h

m

l

Hottonia palustris

waterviolier

h

h

h

h

h


kikkerbeet

h

m

m

l

m

Lythrum salicaria

grote kattestaart

h

m

m

m

m

Mentha aquatica

watermunt

m

m

m

m

m



h

m

m

l

l


aarvederkruid

l

m

l

m

m


kransvederkruid

m

h

h

h

h

Najas marina

groot nimfkruid

l

h

m

h

h

Nitella hyalina

klein glanswier

Nitellopsis obtusa

sterkranswier

m

Nuphar lutea

gele plomp

Nymphaea alba

witte waterlelie

Nymphoides peltata

m

m

h

h

tot

h

geen MIW

l

geen MIW

h h

l

m

m

l

h

h l

h

h

h

m

h

h

h

h

m

h

h

h

watergentiaan

m

m

h

h

h

Oenanthe aquatica

watertorkruid

h

m

m

l

m

Oenanthe fistulosa

pijptorkruid

h

m

m

l

m


waterpeper

l

l

l

l

l


plat fonteinkruid

h

l

m

l

l

Potamogeton crispus


m

l

l

l

l

Potaogeton lucens


m

h

m

h

h


puntig fonteinkruid

l

l

l

l

l

Potamogeton natans


m

m

l

m

m


schedefonteinkruid

l

l

l

l

l



l

m

l

l

l

S Y S T E M E N

I N

V O O R

A Q U AT I S C H E

geen MIW

m

h


toelichting

geen MIW

geen MIW


■

123

Wz wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

Potamogeton praelongus

langstengelig fonteinkruid


tot

toelichting

tenger fonteinkruid

l

l

m

l

h l

geen MIW


haarfonteinkruid

m

h

m

h

h

Ranunculus aquatilis +

fijne en grote waterranonkel

m

l

l

l

l



m

m

m

m

m

Rumex hydrolapathum

waterzuring

m

m

m

m

m


pijlkruid

h

m

m

m

m


mattenbies

m

h

m

h

h


ruwe bies

l

l

m

l

l

Sium latifolium

grote watereppe

m

m

h

m

m

Sparganium emersum

kleine egelskop

h

m

h

m

h


grote egelskop s.s.

m

m

m

l

m

Typha angustifolia

kleine lisdodde

h

h

h

h

h


groot blaasjeskruid

h

h

m

h

h

Veronica catenata

rode waterereprijs

l

l

h

l

l

Zanichellia palustris ssp. pal.


l

l

l

l

l

Wl wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4


grote waterweegbree

l

l

l

l

l

Berula erecta

kleine watereppe

m

l

m

m

m


heen

h

l

l

m

h



l

l

l

l

l


Grof hoornblad

l

l

m

l

l

Chara aspera

ruw krasblad

m

geen MIW

Chara baltica

kustkransblad

h

geen MIW

Chara canescens

brakwater kransblad

h

geen MIW

Chara contraria

brokkelig kransblad

Chara connivens

gebogen kransblad

Chara globularis

breekbaar kransblad

Chara major


Chara vulgaris

gewoon kransblad

m

m

m

m

m


gewone waterbies

l

l

l

m

l

Elodea canadensis

brede waterpest

l

l

m

m

l

Elodea nutallii

smalle waterpest

l

l

m

m

l

Hippuris vulgaris

lidsteng

m

l

h

l

m

Mentha aquatica

watermunt

l

l

l

l

l


aarvederkruid

m

l

m

m

m

Najas marina

groot nimfkruid

m

m

l

m

m

Nitella hyalina

klein glanswier

Ranunculus peltatus

Wl, licht-brakke zandwinplassen:

124

■

P R O V I N C I E


l

m

l

m

tot

l m

m

l

m

m

toelichting

geen MIW

m m

m

geen MIW

geen MIW

Wl wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

tot

Nitellopsis obtusa

sterkranswier

m

m

l

m

m


waterpeper

l

l

l

l

l

Potamogeton crispus


l

l

l

l

m


puntig fonteinkruid

l

l

l

l

l

Potamogeton natans


l

l

l

l

l


schedefonteinkruid

m

l

l

l

m


tenger fonteinkruid

m

l

l

l

m


haarfonteinkruid

l

l

m

m

l

Ranunculus baudotii

Zilte waterranonkel

h

l

h

l

h



l

l

l

m

l

Rumex hydrolapathum

waterzuring

l

l

m

m

l

Ruppia maritima

snavelruppia

h

l

l

l

h


mattenbies

m

m

m

m

m


ruwe bies

h

l

l

m

h

Tolypella glomerata

klein boomglanswier

Veronica catenata

rode waterereprijs

m

l

h

l

m

Zanichellia palustris ssp. Palustris.


m

l

l

m

h



m

toelichting

geen MIW

h

geen MIW

tot

toelichting

Lb, brakke polderplassen: Lb wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4


grote waterweegbree

l

m

l

m

l

Berula erecta

kleine watereppe

l

m

m

h

l


heen

h

l

m

m

h

Chara aspera

ruw krasblad

m

geen MIW

Chara baltica

kustkransblad

h

geen MIW

Chara canescens

brakwater kransblad

h

geen MIW

Chara connivens

gebogen kransblad

m

geen MIW

Chara globularis

breekbaar kransblad

Chara major


Chara vulgaris

gewoon kransblad

m

m

m

m

m


gewone waterbies

l

m

l

m

l

Lythrum salicaria

grote kattestaart

l

m

m

h

l

Mentha aquatica

watermunt

l

m

l

h

l


waterpeper

l

m

l

l

l

Potamogeton coloratus

weegbreefonteinkruid

Potamogeton crispus


Potamogeton pectinatus Ranunculus baudotii

m

m

m

l m

l

schedefonteinkruid

m

l

zilte waterranonkel

h

l

Rumex hydrolapathum

waterzuring

l

Ruppia cirrhosa

Spiraalruppia

Ruppia maritima

snavelruppia

V O O R

A Q U AT I S C H E

m m

l


h

l

l

l

l

m

h

l

h

m

l

h

l

h

l

l

m

h

m?

l

l

m

m

S Y S T E M E N

I N

geen MIW

geen MIW


■

125

Lb wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4


mattenbies


ruwe bies

Sium latifolium

grote watereppe

Tolypella glomerata

klein boomglanswier

Zanichellia palustris ssp. pal.


Zanichellia palustris ssp. Pedicellata


tot

l

h

l

h

l

m

m

h

m

h

l

h

h

h

l m

m

l

l

l

toelichting

geen MIW

m h

geen MIW

tot

toelichting

Lz, zoete polderplassen: Lz wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Cl

PO4

NO3

NH4

Berula erecta

kleine watereppe

l

l

m

m

m

Carex riparia

oeverzegge

l

m

l

m

m


grof hoornblad

l

l

l

l

l

Chara aspera

ruw krasblad

h

geen MIW

Chara connivens

gebogen kransblad

h

geen MIW

Chara contraria

brokkelig kransblad

l

m

l

h

h

Chara globularis

breekbaar kransblad

l

h

l

h

h

Elodea nutallii

smalle waterpest

m

l

m

l

m

Fontinal antipyrectica

bronmos

l

h

m

m

h

Galium palustre

moeraswalstro

l

l

l

m

l

Iris pseudacorus

gele lis

m

m

m

m

m

Lycopus europeus

wolfspoot

l

l

l

m

l

Mentha aquatica

watermunt

l

l

l

m

l




aarvederkruid

l

l

m

m

m

Najas marina

groot nimfkruid

l

h

l

h

h

Nitella flexilis

buigzaam glanswier

m

h

m

h

h

Nitella hyalina

klein glanswier

Nitellopsis obtusa

sterkranswier

l

h

l

h

Nymphaea alba

witte waterlelie

m

h

m

h

h

Nymphoides peltata

watergentiaan

m

l

m

h

m


schedefonteinkruid

l

l

l

l

l


tenger fonteinkruid

l

l

l

l

l



m

l

m

m

m

Rumex hydrolapathum

waterzuring

m

m

m

m

m


mattenbies

l

h

m

h

h

Sium latifolium

grote watereppe

h

m

h

h

h

Solanum dulcamara

bitterzoet

l

m

m

m

m


grote egelskop s.s.

l

l

l

m

l

Typha angustifolia

kleine lisdodde

l

h

m

h

h


groot blaasjeskruid

h

h

m

h

h

126

■

P R O V I N C I E


l

h h

geen MIW

■

3

■

Kenmerkende macrofaunasoorten voor de Noord-Hollandse watertypen

■ ■ ■

Tabel B.3.1

■

Kenmerkende macrofaunasoorten voor de watertypen zilte polderwateren (Zz), brakke polderwateren (Zb)

en licht brakke polderwateren (Zl). Tevens is per soort aangegeven tot welk niveau deze behoort (h=hoog; m=midden; l=laag), gebaseerd op chloride tolerantie. Zz

Zb

Zl

Bloedzuigers

Zz

Zb

Zl

Kreeftachtigen

Glossiphonia complanata

m/l

Asellus aquaticus

m/l

Glossiphonia heteroclita

m/l

Argulus foliaceus

m/l

l

Crangon crangon

h

h/m/l

Carcinus maenas

h

Corophium insidiosum

h

Haemopis sanguisuga Helobdella stagnalis Piscicola geometra

l

Theromyzon tessulatum

m/l

Corophium lacustre Corophium multisetosum

Wormen Arenicola marina

h

Limnodrilus hofmeisteri

m/l

Limnodrilus profundicula Lumbricillus lineatus Nais elinguis Nereis diversicolor

h/m/l

h

h/m/l

h

Paranais littoralis

h/m/l

Polydora cornuta

h

h/m

m/l

Gammarus zaddachi

h

Idothea chelipes

h

Jaera ischiosetosa

l

h/m/l

Neomysis integer

h/m/l

l

Pygospio elegans

h

Orchestia gammarellus

h

Streblospio shrubsolii

h

Palaemon longirostris

h

Palaemonetes varians

h/m/l

Stylaria lacustris Tubifex costatus

l

Orchestia cavimana

h

Rhitropanopeus harrisii*

Tubificoides pseudogaster

h

Sphaeroma hookeri l

Mosdiertjes

h/m/l

h/m/l

h/m

h

h

Tubificoides benedii

Tubifex tubifex

h/m/l

m/l

Praunus flexuosus

h/m/l

l

h

Potamothrix hammoniensis

m/l

h

h/m

Melita palmata

Potamothrix bavaricus

h/m/l

h

Gammarus tigrinus

h h/m/l

h/m

Cyathura carinata

Gammarus duebeni

h

l

Corophium volutator

Gammarus crinicornis

l

m/l h

Sphaeroma rugicauda

h/m/l

Watermijten

Conopeum seurati

h

Arrenurus crassicaudatus

Electra crustulenta

h

Arrenurus cuspidifer

m/l

Arrenurus globator

m/l


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N

l


■

127

Zz

Zb

Zl

Zz

Arrenurus latus

l

Enochrus bicolor

Arrenurus sinuator

l

Enochrus halophilus

Eylais hamata

m/l

Enochrus testaceus

l

Graptodytes pictus

Hydrachna conjecta Hydrachna skorikowi

h/m/l

Gyrinus caspius

Limnesia undulata

m/l

Haliplus apicalis

Neumania deltoides

m/l

l

Piona alpicola

h/m/l

Zb

m/l

h/m/l

l

h/m/l

h

l

h/m/l m/l

l

h/m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

Haliplus lineatocollis

l

h/m/l

Haliplus ruficollis

l

h/m/l

Helochares lividus Wantsen

Corixa affinis

l

Corixa punctata Gerris thoracicus Hesperocorixa linnei

m/l

m/l

h/m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Helophorus brevipalpis

h

Helophorus gr. flavipes

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h m/l

Notonecta viridis Paracorixa concinna

m/l

m/l

l

h/m/l

Sigara falleni Sigara lateralis

h/m/l

h/m/l

Sigara stagnalis

h/m/l

h

Hydrobius fuscipes Hydroporus palustris

l

h

Hygrotus inaequalis

l

Hyphydrus ovatus

l

Laccobius biguttatus

l

Laccobius bipunctatus

l

Libellen

h/m/l

Laccobius minutus

l

Laccophilus minutus

m/l

Noterus clavicornis

m/l

m/l

Noterus crassicornis

l

Ochthebius marinus

Lestes sponsa

m

Hydroporus planus

l

Ischnura elegans

Hesperocorixa linnaei

h

h/m

Sigara striata

h/m/l

Helophorus aequalis

h/m/l

Callicorixa praeusta

l m/l

h/m

Ochthebius minimus Kokerjuffers

Paracymus aeneus

Agrypnia pagetana Limnephilus affinis

h/m/l

Ecnomus tenellus

m/l

h


m/l

m/l

l m/l

Hygrotus impressopunctatus

m/l

Hygrotus parallelogrammus

P R O V I N C I E

m/l

Cloeon dipterum

m/l

l

l

Cataclysta lemnata

m/l

m/l

Muggen h/m

Acricotopus lucens

h/m/l

m/l

Camptochironomus sp.

m/l

h/m/l

Ceratopogonidae

h/m/l

h/m/l

Chironomus aprilinus

h/m/l

Chironomus salinarius

h/m/l

Cymbiodyta marginellus

■

Caenis robusta

Vlinders

h

Anacaena bipustulata

128

Haften

m/l

Agabus sturmii

Dytiscus marginalis

h

Rhantus frontalis

m/l

Agabus bipustulatus

Dytiscus circumflexus

m/l

l

Kevers

Colymbetes fuscus

l

l

Oecetis furva

Agabus conspersus

Zl


m/l m/l

h m/l

m/l h

h/m

Zz Chironomus sp.

Zb m/l

Cricotopus gr. intersectus

Zl h

Zz

Zb

Zl

l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Radix ovata

l

h/m/l

l

h/m/l

Physa fontinalis

m/l

h/m/l

Planorbis planorbis

m/l

h/m/l

Potamopyrgus antipodarum

h/m/l

h

Cryptochironomus sp.

l

h/m/l

Stagnicola palustris complex

Endochironomus albipennis

l

h/m/l

Theodoxus fluviatilis*

Cricotopus gr. sylvestris Cricotopus ornatus

Endochironomus gr. dispar

m/l

Endochironomus tendens

m/l

Glyptotendipes barbipes

m/l

h

Glyptotendipes sp.

m/l

h/m/l

Halocladius varians

m/l

h/m/l

Metriocnemus gr. hirticollis

m/l

Microchironomus deribae Nemotelus notatus

m/l

h/m m/l

Parachironomus gr. arcuatis

l

h/m/l

Paratanytarsus sp.

l

h/m/l

Polypedilum gr. sordens

l

Procladius sp.

l

h/m/l

Psectrotanypus varius

m/l

Stratiomyidae

m/l

Tanypus kraatzi

m/l

Tanypus punctipennis

h/m/l

Schelpdieren Abra tenuis

h

Anisus leucostomus

l

h/m/l

Armiger crista

l

h/m/l

Anisus vortex

m/l

Bathyomphalus contortus

m/l

Bithynia leachi

m/l

Bithynia tentaculata Cerastoderma edule

m/l h/m

Dreissena polymorpha*

m/l

Gyraulus albus

m/l

Hippeutis complanatus

m/l

Hydrobia ulvae Hydrobia ventrosa Littorina sp.

h h/m/l h/m

Lymnaea stagnalis

l

Mya arenaria

h

Mytilus edulus

h

Mytilopsis leucophyta

l

h

Physa acuta


h/m/l

V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

129

Tabel B.3.2

■

Kenmerkende macrofaunasoorten voor het watertype Kalkarme duinrellen (Ba).Tevens is voor de

differentiërende soorten per soort aangegeven tot welk niveau deze behoort (h=hoog; m=midden; l=laag) Ba

Ba

Platwormen Polycelis nigra

h/m

Polycelis tenuis

h/m/l

Hydrobius fuscipes

h/m/l


h/m/l

Potamonectes depressus Scirtidae

h h/m/l

Bloedzuigers Glossiphonia sp. Helobdella stagnalis

m/l h/m/l

Muggen/Vliegen Brillia modesta Ceratopogonidae

Borstelwormen

Chaetocladius piger

Aulodrilus pleuriseta

h/m/l

Chironomus sp.

Lumbriculus variegatus

h/m/l

Conchapelopia sp.

Naididae

m

Corynoneura lobata agg.

Tubificidae

m

Diplocladius cultriger

Kreeftachtigen

h/m/l

Metriocnemus hirticollis

Proasellus meridianus

h/m/l

Metriocnemus hygropetricus Micropsectra sp.

h/m

Wantsen

h/m/l h h/m/l

h

Gammarus pulex

Sperchon squamosus

l

Macropelopia goetghebueri Macropelopia sp.

h

m

h

h/m/l

Lebertia minutipalpis

h/m/l

Eukiefferiella sp.

Asellus aquaticus

Watermijten

h

h/m/l l m h/m

Natarsia sp.

h

Paratanytarsus austriacus

h

Paratendipes gr. albimanus

h

Procladius sp.

l

Prodiamesa olivacea

h/m/l

Gerris sp.

h/m/l

Psectrocladius sp.

h/m/l

Hydrometra stagnorum

h/m/l

Psychodidae

h/m/l

Nepa rubra

h/m/l

Ptychoptera sp.

h/m/l

Velia caprai

h/m

Simuliidae Tipulidae

Kokerjuffers

Zavrelimyia nubila

Limnephilus lunatus

h

Schelpdieren Pisidium sp.

Kevers

Planorbis planorbis

Agabus paludosus

h/m

Agabus sturmii

m h/m/l

Anacaena limbata

h/m


h/m/l

Helophorus sp.

h/m/l

■

P R O V I N C I E

h/m/l m/l

Potamopyrgus antipodarum

h/m/l

Radix ovata

h/m/l


m/l

m

Dryops sp.

130

h

h/m

Plectrocnemia conspersa

Anacaena globulus

h h/m/l


Vissen Pungitius pungitius

h/m/l

Tabel B.3.3

■

Kenmerkende macrofaunasoorten voor de watertypen verzoetende polderwateren (Zv), binnenduinrandwateren

(Br), polderwateren onder invloed van zoete kwel (langs de IJmeerkust) (Pk(ij)), zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek (Vp), zoete mesotrofe kwelsloten (Vm), minder zoete, grotere polderwateren in de Vechtstreek (Vi), sloten onder invloed van kwel uit de Vecht (Vs), gradiëntrijke polderwateren onder invloed van kwel (Gk) en gradiëntrijke polderwateren onder invloed van infiltratie (Gi). Tevens is (alleen) voor de differentiërende soorten per soort aangegeven tot welk niveau deze behoort (h=hoog; m=midden; l=laag) Overeenkomstige soorten van de genoemde watertypen Platwormen

Bloedzuigers

Dugesia lugubris

Overeenkomstige soorten van de genoemde watertypen Kevers

Graptodytes pictus

Dugesia polychroa

Haliplus ruficollis

Polycelis tenuis

Hyphydrus ovatus

Erpobdella octoculata

Muggen/Vliegen

Ceratopogonidae

Glossiphonia heteroclita

Endochironomus tendens

Helobdella stagnalis

Glyptotendipes sp.

Theromyzon tessulatum

Parachironomus gr. arcuatis

Borstelwormen

Schelpdieren

Anisus vortex Bathyomphalus contortus

Stylaria lacustris

Bithynia leachi Kreeftachtigen

Asellus aquaticus

Bithynia tentaculata

Proasellus meridianus

Radix ovata Sphaerium corneum

Watermijten

Arrenurus crassicaudatus Arrenurus globator Arrenurus latus Arrenurus sinuator Hydrachna sp.

Wantsen

Corixa punctata Gerris sp. Hesperocorixa linnaei Ilyocoris cimicoides Notonecta glauca Sigara falleni Sigara striata

Libellen

Ischnura elegans

Kokerjuffers

Athripsodes aterrimus Triaenodes bicolor

Haften

Caenis robusta Cloeon dipterum


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

131

Differentiërende soorten tussen de watertypen: Zv

Br

Pk(ij)

Vp

Vm

Vi

Vs

Gk

Gi

Platwormen Bdellocephala punctata Dendrocoelum lacteum* Dugesia tigrina*

h

h

h

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h

h

h/m

h/m

Planaria torva Polycelis nigra

h

h

h

h

h

h

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

m/l

m/l

m/l

m/l

m/l

m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

Bloedzuigers Erpobdella testacea Glossiphonia complanata Haementeria costata

h

Haemopis sanguisuga

h

l

Hemiclepsis marginata*

h/m/l

h/m/l

Piscicola geometra*

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

Borstelwormen Aulodrilus pleuriseta Dero digitata Dero dorsalis Dero sp.

m

Ilyodrilus templetoni

m

Limnodrilus claparedeianus Limnodrilus hofmeisteri Limnodrilus profundicola

Lumbriculus variegatus

h

Naididae (r) m/l

Nais communis

h/m

h/m/l

l

Ophidonais serpentina

m/l

l

Peloscolex ferox

m/l

h

Potamothrix bavaricus

Psammoryctides barbata

m

Rhyacodrilus coccineus

m

Slavina appendiculata

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h

h

h/m/l

h/m/l

h

Tubifex tubifex

P R O V I N C I E

h/m/l

h

Potamothrix sp.

■

h/m/l

h/m/l

Nais barbata

132

h/m/l

l

l

Tubificidae

h/m/l

m/l

Limnodrilus udekemianus

Potamothrix heuscheri

h/m/l

l

Limnodrilus sp.

Nais variabilis

h/m/l

h/m/l


h/m/l

h/m/l

Differentiërende soorten tussen de watertypen: Zv Uncinais uncinata

Br

Pk(ij)

Vp

Vm

Vi

Vs

Gk

Gi

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h

h

h

h

h

h

h

h

h

h

h

h

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

Vejdovskiella sp.

h/m

h/m

Kreeftachtigen Atyaephyra desmarestii* Gammarus pulex

h h/m

Gammarus tigrinus Proasellus coxalis

h/m/l

h/m/l

l m/l

h/m/l

h/m/l

l

h/m/l l

l

Watermijten Argyroneta aquatica

h/m/l

Arrenurus albator

h/m

h/m

h/m

h/m

Arrenurus batillifer

h/m

h/m

Arrenurus bicuspidator

h/m

h/m

Arrenurus bifidicodulus

h/m

h/m

h

h

Arrenurus bruzelii Arrenurus buccinator

h/m/l

h

Arrenurus claviger Arrenurus cuspidator Arrenurus cuspidifer

h

h/m/l

Arrenurus fimbriatus

h

h

h

Arrenurus forpicatus

m/l

h

h

h

h/m

h/m

m/l

m/l

h/m

h

h

Arrenurus inexploratus

m/l

h/m h

h

Arrenurus integrator

h

h

h

h

Arrenurus maculator

h

h

Arrenurus nobilis*

h

h

Arrenurus perforatus

h

h

h

Arrenurus robustus

h/m

h

h

Arrenurus securiformis

h/m

h/m

m/l

h/m h

h/m

m/l

Arrenurus tricuspidator

h

h

Arrenurus virens

h

h

Atractides ovalis

h/m

h/m

h

h

Axonopsis complanata* Brachypoda versicolor

h/m

Diplodontus scapularis

h

Eylais discreta

h

Eylais extendens Eylais infundibulifera Eylais setosa

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h/m/l

Forelia curvipalpis

V O O R

A Q U AT I S C H E

m/l

h/m h/m/l

h/m

Eylais sp.


h/m

h/m

h h/m

m/l

l

h/m h/m/l

l

h/m/l

h/m/l

h

h

S Y S T E M E N

I N


■

133

Differentiërende soorten tussen de watertypen: Zv Forelia liliacea*

Br

Pk(ij)

h

Forelia variegator Frontipoda musculus

h

Hydrachna goldfeldi Hydrochoreutes krameri

Hydryphantes dispar

h

h

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

Vi

h/m

h/m

h

h

h

h

h/m/l

h/m/l

h

h

Hygrobates nigromaculatus

h

Limnesia fulgida

h

h/m

Limnesia maculata

h

h/m

h

h/m

Limnesia polonica Limnesia undulata

l

Limnesia undulatoides

h

h/m/l

Limnochares aquatica

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m h

h/m/l

h/m/l

h

h

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h

h

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m h

h/m

h/m h

h/m

m/l

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h

h

Oxus ovalis

h

h

h/m/l

Piona carnea

h/m/l h/m

m/l

Piona conglobata

h/m/l

h/m/l

Piona discrepans

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h

h

h/m/l

Piona longipalpis

h/m

Piona neumani

h h/m

h/m/l

h/m/l

Piona paucipora*

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m/l

h

h/m

h

h/m/l

h

h/m/l

h

h

h

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h

h

h

h

h/m/l

h

h

h

h

Pionacercus vatrax h/m

Tiphys latipes

P R O V I N C I E

h/m

h/m/l

Oxus longiseta

■

h/m/l

m/l

h

134

h/m/l

h/m/l

Neumania spinipes

Pionopsis lutescens

h/m/l

l

h

Piona variabilis

h

l

h

Piona stjördalensis

h

l

h

Piona pusilla

h

h/m/l

Neumania limosa

Piona nodata

h

l

h/m/l

Piona imminuta

h

h/m/l

h/m/l

Piona coccinea

h

h

h/m

Piona alpicola

Gi

l

h

Midea orbiculata

Neumania vernalis

Gk

h

Hygrobates longipalpis*

Neumania deltoides

Vs

h

h

Hydryphantes ruber

Mideopsis orbicularis

Vm

h

Hydrochoreutus ungulatus Hydrodroma despiciens

Vp

h


h m/l

h

m/l

Differentiërende soorten tussen de watertypen:

Tiphys ornatus

Zv

Br

Pk(ij)

Vp

Vm

Vi

Vs

Gk

Gi

m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

m/l

m/l

m/l

Unionicola aculeata*

h

Unionicola crassipes*

h/m/l

h/m/l

Unionicola gracilipalpis* Unionicola minor*

h

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h

h

h/m/l

Unionicola parvipora*

Spinnen Argyroneta aquatica

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Wantsen Callicorixa praeusta

h/m/l

Corixa panzeri Cymatia coleoptrata

h h/m

Gerris lacustris

h/m/l h

Gerris odontogaster

h/m

Gerris thoracicus

h/m/l

Hesperocorixa sahlbergi

h

Hydrometra sp. Hydrometra stagnorum

h/m/l

h/m/l

Mesovelia furcata*

h

h/m

Micronecta sp.

l

Microvelia buenoi Microvelia reticulata Nepa rubra

h

h/m

h/m/l

h/m/l

Notonecta viridis

l

Paracorixa concinna

l

Plea minutissima

h/m

Ranatra linearis*

h

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h

h/m/l

Sigara fossarum

h/m/l

h

Sigara lateralis

h

m/l

Libellen Aeshna sp.

h

Aeshnidae Coenagrion pulchellum

h/m


h/m

h

h/m

h

h/m

h

h

h

h

h/m

h/m/l

h/m

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h

Erythromma najas

h/m

Lestes sp.

h/m

h

h/m

h/m

Libellulidae

h

h/m

h/m

h/m

Orthetrum cancellatum

h


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

135


Br

Pk(ij)

Pyrrhosoma nymphula

Vp

Vm

h

Vi

Vs

Gk

Gi

h

h

h

h

h

h

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h

h

Kokerjuffers Agraylea multipunctata

h

h

h


h

h

Agrypnia pagetana*

h/m

Anabolia nervosa*

h/m

Ceraclea senilis

h/m

h

h/m/l

h/m h

h

h/m/l

h/m/l h/m/l

h

Ceraclea sp.

h

h

Cyrnus crenaticornis

h/m/l

h/m/l

Cyrnus flavidus

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

Cyrnus insolutus Cyrnus sp.

h/m

h/m/l

h/m

h/m

Cyrnus trimaculatus

h

h

Dasystegia sp.

h

h

h/m/l

h/m/l

h

h

h/m

h/m

Ecnomus tenellus

h

h/m

Erotesis baltica Holocentropus dubius Holocentropus picicornis

h/m

Holocentropus sp. Leptocerus tineiformis

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l h

h

h

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

Limnephilus nigriceps

h

h

Limnephilus politus

h

h

Limnephilus rhombicus

h

h

Limnephilus affinis

h/m/l

Limnephilus decipiens Limnephilus flavicornis Limnephilus lunatus

Limnephilus sp.*

h/m

h

h

Limnephilus vittatus Lype sp.

h

Mystacides sp.* Oecetis furva

h

m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

m/l

m/l

m/l

h/m/l

h/m/l

h

h/m/l

h

h/m/l

h

h

h

h

h

h

h

Oecetis ochracea Orthotrichia sp.

h

h

Oxyethyra flavicornis Phryganea sp.*

h h

h

Tinodes waeneri Tricholeiochiton fagesii

■

P R O V I N C I E

h

h

Oecetis lacustris

136

h

h

h

h/m

h/m

h

h

h

h

h

h

h

h/m

h/m

h

h

h h/m



Br

Pk(ij)

Vp

Vm

Vi

Vs

Gk

Gi

Netvleugeligen Sisyra sp.

h

h

h

Slijkvliegen Sialis lutaria

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h

h/m

h/m

h

h/m

h/m

h/m

h

h

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h

h

h

h

h

h

h

Haften Caenis horaria Caenis luctuosa Cloeon simile Leptophlebia vespertina

Kevers Agabus sp. Agabus sturmii

h/m h/m/l

Agabus undulatus

m/l l

Anacaena globulus (r)

h/m/l

Anacaena limbata

h/m/l

Anacaena lutescens

h/m/l

h

Anacaena sp.

h/m/l

Chaetharthria seminulum

h/m/l

h/m/l

Coelostoma orbiculare

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Cybister lateralimarginalis

h

Cymbiodyta marginellus

h

h/m/l

Dryops sp.

h

h/m

h

Dytiscus sp.

h/m/l

h/m/l

h/m

Enochrus melanocephalus

h/m/l

m/l h/m/l

Enochrus testaceus

l

Graphoderus cinereus

h

h

h/m l

Haliplus apicalis

l

Haliplus flavicollis

h/m

h/m

Haliplus fluviatilis

h/m/l

h/m/l

h

h

h/m/l


h/m/l

Haliplus lineolatus


h

h

Haliplus immaculatus

h

h

h

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h h

h/m

h/m

m/l

m/l

h

h

h

h h/m

h/m

h

h

h

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h

h/m/l h

V O O R

h/m/l

h/m

h

Haliplis immaculatus

Haliplus heydeni

h/m/l

m/l

Graphoderus sp.

Haliplus confinis

h/m/l

h/m

Enochrus sp.

Gyrinus sp.

h/m

h

A Q U AT I S C H E

h

S Y S T E M E N

h

I N

h


■

137


Br

Pk(ij)

Haliplus varius

Vp

Vm

h

Helochares sp.

h/m/l

Helophorus aequalis

h/m/l

Helophorus brevipalpis

h/m/l h/m/l

Hydrobius fuscipes (r)

h/m/l

h/m/l

Hydrochus sp. h/m

h

Hydroporus erythrocephalus

Hydrovatus cuspidatus

h/m/l

h/m/l

h

l

Hygrotus impressopunctatus

h/m/l

Hygrotus inaequalis

h/m/l

Hygrotus sp.

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m/l

h

Ilybius fuliginosus

h

Ilybius sp.

h/m/l

Laccobius biguttatus

h/m

h


h/m/l

h/m/l

Laccobius minutus

h/m/l

h/m/l

Laccobius sp. Laccophilus hyalinus

h/m

Laccophilus minutus

h/m/l

Laccophilus sp.

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h h/m

h/m

h

h

h

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

l

h/m/l

l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h

h

h

h/m/l

h/m

Limnebius sp.

h

h

Limnoxenus niger

h

Noterus clavicornis Noterus crassicornis Noterus sp.

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m/l

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Ochthebius minimus

h

Oulimnius sp.

h/m/l

h/m

h/m

h

Peltodytes caesus

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Platambus maculatus

h

h

Porhydrus lineatus

h

h

Potamonectes depressus

h

Rhantus sp.

h/m/l

Scirtidae

h/m/l

Stictotarsus duodecimpustulatus

P R O V I N C I E

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

Ilybius fenestratus

■

Gi

h/m/l

Hygrotus versicolor

138

Gk

h

h


Vs

h/m/l

Helophorus sp.

Hydrophilus piceus

Vi


h/m/l h

h/m/l h


Br

Pk(ij)

Vp

Vm

Vi

Vs

Gk

Gi

Vlinders Cataclysta lemnata

l

Elophila nymphaeata Nymphula nymphaeata

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h

h/m

h/m

h/m

h

Paraponyx stratiotata

h

h

h

h

Muggen/Vliegen Ablabesmyia longistyla

h/m/l

h/m/l

Ablabesmyia monilis

h/m

h/m

Ablabesmyia phatta

m/l

m/l

Ablabesmyia sp. Acricotopus lucens Anopheles sp.

h

h/m

h/m

h/m

h/m/l

l

h

h/m

h

h/m

h

h

h

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Chaetocladius piger Chaoborus flavicans

h

Chaoborus sp.

h/m

Chironomus longipes Chironomus sp.

h/m/l

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Cladopelma gr. laccophila

m/l

Cladotanytarsus sp.

h/m

h

Clinotanypus nervosus

h/m

h/m/l

Conchapelopia sp. (r) h

Cricotopus bicinctus

h

Cricotopus gr. cylindraceus

h

Cricotopus gr. intersectus*

h/m/l

h/m/l

l

Cryptochironomus sp.

h/m/l

h/m/l

Dicrotendipes notatus

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

l h/m/l

Dicrotendipes lobiger Dicrotendipes nervosus*

h/m/l

h/m/l

Cricotopus gr. sylvestris

Demeyerea rufipes*

h/m/l

l

Cricotopus sp.

Culicidae

h/m/l

h/m/l

Corynoneura sp.

Cricotopus intersectus*

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h/m h

h

Dicrotendipes tritomus Diplocladius cultriger (r)

h/m/l

Dixidae

h/m/l

h/m/l

Einfeldia dissidens

h

h

Einfeldia dissidens

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

Endochironomus albipennis


h/m/l

V O O R

h/m/l

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

139


Br

Endochironomus gr. dispar*

h

h

Fleuria lacustris

h

Guttipelopia guttipennis

Pk(ij)

Vm

Vi

h

h

Labrundinia longipalpis

h

h

Lauterborniella agrayloides

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Kiefferulus tendipediformis

Limnophyes sp.

h

Vp

h

h/m/l h

Metriocnemus hirticollis

h

Microchironomus tener

h h/m

Monopelopia tenuicalcar

h

Nanocladius bicolor*

h

h/m h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h

h

h

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

Parachironomus gr. vitiosus h

Paramerina cingulata

h

h/m/l

h/m/l

Paratanytarsus sp.*

h

h

h/m/l

h/m/l

Phaenopsectra sp.*

h

h

m/l

m/l

h

h

Polypedilum bicrenatum Polypedilum gr. nubeculosum*

h

h/m/l

Polypedilum gr. sordens*

h

h/m/l

h/m/l

Polypedilum uncinatum Procladius sp.

h/m/l

Prodiamesa olivacea (r)

h/m/l

Psectrocladius gr. sordidellus*

h/m/l

h

Psectrocladius obvius Psectrocladius sp.

Psychodidae (r)

h/m/l

Ptychoptera sp. (r)

h/m/l

Stratiomyidae

h/m/l

Tanypus kraatzi

h/m/l

Tanypus sp.

h/m/l

h/m h/m/l

h/m/l

m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h

h

h

h/m/l h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l h/m

h/m/l

h/m/l

h

h

h/m

h/m

Zavreliella marmorata Zavrelimyia sp.

P R O V I N C I E

m/l

h

Xenopelopia sp.

■

h/m/l h/m/l

h/m

Tribelos intextus

140

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Tanytarsus sp.

Xenochironomus xenolabis*

h/m/l

h/m/l

Psectrocldius psilopterus

Tipulidae

Gi

h

Macropelopia sp.

Paradixa sp.

Gk

h

Lymnaea stagnalis

Microtendipes chloris

Vs


h/m

h/m

h

h


Br

Pk(ij)

h/m

h/m

Vp

Vm

Vi

Vs

Gk

Gi

h

h

h

h/m

h/m

h/m

Schelpdieren Acroloxus lacustris* Anisus vorticulus

h/m/l h

Armiger crista

h/m/l

h/m/l

Dreissena polymorpha*

h/m/l

h/m/l

Gyraulus albus

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Lymnaea stagnalis

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

h/m/l

m/l

Planorbis carinatus

h

h/m

Planorbis planorbis

m/l

l

h

h/m/l

Potamopyrgus antipodarum* Radix auricularia

m/l

Theodoxus fluviatilis*

h/m h/m/l

h h/m/l

h

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m


h/m/l

h

Segmentina nitida

Valvata piscinalis

h/m

h/m

h/m/l

Pisidium sp.

Valvata cristata

h/m/l

h/m/l

Myxas glutinosa

Unionidae*

h/m/l

h

h

Marstoniopsis scholtzi

Planorbarius corneus

h

h


Physa fontinalis

h h/m/l

Gyraulus riparius

Musculium lacustre

h/m/l

m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m/l

h/m

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Viviparus contectus

h

Viviparus sp.

h/m/l

h/m/l

Vissen Pungitius pungitius (r)

h/m/l

*

=

kenmerkend voor grote wateren

®

=

kenmerkend voor stromend water (duinrellen)


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

141

Tabel B.3.4

■

Kenmerkende macrofaunasoorten voor de (sub)watertypen Licht brakke boezemwateren (Kl), Diepe boezem-

wateren (Kd), Ondiepe boezemwateren (Ko), Duinwateren met zee-invloed (Dz), Geïsoleerde duinwateren (Dg), Overige stagnante duinwateren (Ds), Polderplassen brak (Lb), Polderplassen zoet (Lz), Stuwwalwateren regenwater gevoed (Sr), Stuwwalwateren grondwatergevoed (Sg), Zandwinplassen lichtbrak (Wl) en Zandwinplassen zoet (Wz). Tevens is aangegeven tot welk niveau iedere soort behoort (h=hoog; m=midden; l=laag). Ko

Kd

Kl

h/m

h/m

h/m

Dugesia lugubris

h/m/l

m/l

Dugesia polychroa

h/m/l

m/l

Dugesia

h/m/l h/m

Dz

Dg

Ds

Lb

Lz

m

m

h/m

h/m/l m/l

m/l

m/l

h/m

h/m

Sr

Sg

Wl

Wz

h/m

m

h/m

h/m

h/m/l

m/l

l

m/l

l

h/m/l

h/m/l

m/l

l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

l

h/m/l

h/m/l

h/m

m/l

h/m

h/m

h

Platwormen Dendrocoelum lacteum

Dugesia tigrina Planaria torva

l

h

m/l h/m/l

h/m/l

Polycelis nigra

h/m/l

h/m

Polycelis

h/m/l

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m

Polycelis tenuis

h/m/l

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

h/m

l

l

l

h/m

l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m/l

h/m/l

Bloedzuigers Erpobdella testacea s.l.

m/l

h/m

h/m/l

m/l

(E. nigricollis) Erpobdella vilnensis Glossiphonia complanata

m/l

Hemiclepsis marginata

h/m/l

h/m/l

Piscicola geometra

h/m/l

l

Piscicolidae

m/l

h/m/l

m/l

Placobdella costata

h

h

h

Wormen Enchytraeidae Rhynchelmis limosella

l l

Chaetogaster diaphanus

h/m

m

Chaetogaster diastrophus

h/m

Dero dorsalis

m/l

Nais barbata

l

m

m/l

h/m

h/m/l

m/l

m/l

Nais bretscheri

m/l

m

Nais pardalis Nais simplex

m

Nais variabilis

m

Nereis diversicolor Ophidonais serpentina

■

P R O V I N C I E

m/l

l

l

m/l

l

m/l

m/l

m/l

m/l

m/l

m/l h

h m/l

m/l

Paranais litoralis

142

l

h

Nais communis Nais elinguis

m/l

l


m

Ko

Kd

Kl

l

l

l

Dz

Slavina appendiculata Stylaria lacustris

Dg

Ds

m/l

m/l

Lb

Lz

l

Sr

m/l

Vejdovskyella comata

Wl

Wz

l

m/l

h

# Aulodrilus pluriseta #

l

Potamothrix bavaricus Psammoryctides barbatus

Sg

l h/m

m

Spirosperma ferox

m

h/m

h/m

h/m

m

m

m

h/m

h/m

Rhyacodrilus coccineus

m

Stylodrilus heringianus

h/m

Tubifex ignotus

l

Tubifex newaensis

l

Kreeftachtigen Argulus foliaceus

l

l

Atyaephyra desmaresti

l

m/l

l

l

Balanus improvisus

h

Balanus

h

Carcinus maenas

h

Corophium lacustre

h/m

Corophium multisetosum

h/m

Corophium volutator

h

Crangon crangon

l

h/m h h

Cyathura carinata

h/m

Dikerogammarus villosus

l

Gammarus duebeni

l

h/m

h/m

h/m/l

Gammarus pulex

h/m

m

h/m/l h/m/l

h/m/l

Gammarus tigrinus

h/m/l

h/m

h/m/l

l

l

h

h

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h

m

m

h

Gammarus zaddachi

l

h

Jaera

l

h

Neomysis integer

h/m/l

Orchestia gammarella

h

Palaemonetes varians Palaemon longirostris

l

Sphaeroma rugicauda

m/l

Sphaeroma

m/l

m

h

Watermijten Arrenurus albator

h/m

Arrenurus batillifer

m

Arrenurus bicuspidator

m

h

m

m

m/l

l

Arrenurus claviger


m/l

h/m

h/m

h/m

h/m

h/m

h

h

Arrenurus bifidicodulus Arrenurus buccinator

l

h/m l

h/m

h/m

V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

143

Ko

Kd

Kl

Dz

Dg

Ds

Lb

Lz

Sr

Arrenurus compactus

h

Arrenurus cuspidifer

l

m/l

l

Arrenurus cylindratus

Arrenurus inexploratus

m

m

m/l

m/l

m/l

h

l

m

l

m

h

m/l

m

h

h/m

h

h/m

h/m

h

h

h

h/m

h/m

h/m

l

m/l

m/l

l h

h h

Arrenurus novus

l

Arrenurus ornatus h

Arrenurus sculptus

l

h

h

m

h

m

h/m

m

h/m

l

h

h

h h

Arrenurus sinuator

m l

h

h

h

Arrenurus truncatellus

m/l

m/l

m

m/l

Atractides Brachypoda versicolor

m/l h/m

Euthyas truncata

h/m

Eylais discreta Eylais extendens Eylais hamata

h/m

h/m

h/m

l

l

l

h l

l

m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l l

Eylais infundibulifera m/l

Eylais koenikei m

h/m

Eylais tantilla

m

m/l

m/l

m/l

l

m/l

h

h/m

h/m

m

m/l

m/l

h

m/l

l

m h

h/m

Hydrachna conjecta

m/l

m

Hydrachna cruenta

m/l

m

Hydrachna globosa

m/l

m

m

Hydrachna comosa

P R O V I N C I E

h/m/l

m/l

h

h/m

■

h/m/l

h

Frontipoda musculus

144

h/m/l l

h

Forelia variegator

Hydrodroma despiciens

m/l

m/l

h

Forelia curvipalpis Forelia liliacea

m/l

m

Eylais

Eylais setosa

m/l

h h

Arrenurus neumani

Atractides ovalis

m/l

h/m/l

m

Arrenurus mediorotundatus

Arrenurus tricuspidator

l

h/m

Arrenurus leuckarti

Arrenurus securiformis

h

h/m

Arrenurus knauthei

Arrenurus perforatus

h/m

h

Arrenurus integrator

Arrenurus latus

Wz

m/l

Arrenurus cuspidator

Arrenurus geminus

Wl

m

Arrenurus crassicaudatus

Arrenurus fimbriatus

Sg

h/m

h h/m/l

h/m/l

h/m/l

h m/l


m/l

l

h/m/l

m/l

m/l

h/m/l

l

m/l

m/l

m/l

h/m/l

m/l

l

Ko

Kd

Hydrachna leegei

m/l

m

Hydrachna skorikowi

m/l

Hydrachna

m/l

m

Kl

Dz

Dg

Ds

h/m/l

h/m/l

l

l

l

l

Hydryphantes dispar

l

l

l

l

Hydryphantes parmulatus

Sr

Sg

l

m/l

m/l

m/l

m/l

l

Wl

Wz l

h/m/l

h/m

m/l

h/m/l

l h

Hydryphantes placationis

h

Hydryphantes planus

l

m/l

Hydryphantes ruber

l

l

Hydrochoreutes krameri

Lz

m/l

Hydryphantes crassipalpis

Hydryphantes octoporus

Lb

h/m

l

m/l

l

l

Hydrochoreutes ungulatus Hygrobates longipalpis

h h

Hygrobates nigromaculatus

h

m/l

h

h

Hygrobates trigonicus Lebertia inaequalis

m

h h

h

h

h

Lebertia minutipalpis

h

Lebertia Limnochares aquatica

h h

Limnesia connata

h/m

Limnesia fulgida

h/m

m h/m h/m/l

Limnesia koenikei

l

Limnesia maculata

m

m

Limnesia undulata

m/l

m/l

Limnesia undulatoides

h/m

m/l

m/l

m/l m/l

l l

l

m/l m/l

m/l

m/l

l

h/m/l

l

h

h/m h

Parathyas thoracata

h

m

Pionacercus norvegicus

h

m

m/l

m/l

h/m

h/m

h

m

h/m

Piona carnea Piona clavicornis

Piona longipalpis

Piona paucipora

h/m/l

h/m l

m/l

m

h/m/l

m/l

Piona neumani Piona nodata

m/l

h

h

m/l

l

h/m

Oxus

Piona coccinea

l

m/l

h

Oxus nodigerus

Pionacercus vatrax

m/l

h/m/l

Neumania spinipes

Oxus ovalis

l

m

Mideopsis orbicularis

Neumania vernalis

h/m/l

m

Midea orbiculata

Neumania limosa

m/l

h/m/l

l h/m/l

h/m/l

h/m/l

h


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

145

Ko

Kd

Piona variabilis

h/m/l

h/m/l

Pionopsis lutescens

h/m/l

h/m/l

Kl

Dz

Dg

Ds

Lb

Lz

Sr

Piona pusilla

l

h

m

Thyas pachystoma

h

m

Thyas

h

m

l

Thyopsis cancellata

m/l

h/m/l

h/m/l

h

Tiphys ensifer

m/l m/l

m/l h

Tiphys scaurus

l

Unionicola aculeata

m

Unionicola crassipes

m/l

m

h/m/l

Tiphys pistillifer

h

m/l

h

l

l

m

Unionicola figuralis

Unionicola minor

Wz

h

Thyas dirempta

Unionicola gracilipalpis

Wl

m/l

Sperchon squamosus

Tiphys latipes

Sg

m h m/l

m

m

l

l

l

m

l

m/l

h/m/l

h/m

Spinnen Argyroneta aquatica

l

l

l

h

l

m

Wantsen Arctocorisa germari

l

Corixa affinis

h

m

Corixa dentipes

h/m/l

Corixa panzeri Corixa punctata

h/m/l

h

h/m/l

h

h

h/m/l

h/m/l

l

Cymatia bonsdorffi Cymatia coleoptrata

h/m

Gerris argentatus

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m/l

m/l

m

l

m/l

Hesperocorixa castanea

m/l h

h m/l

l

Hesperocorixa moesta

h/m

h/m

Hesperocorixa sahlbergi

Mesovelia furcata

h/m/l

l

Hebrus ruficeps

Ilyocoris cimicoides

h/m

h/m/l

Gerris thoracicus

Hesperocorixa linnei

h/m

m/l l h/m/l

l

l

l

Micronecta

m/l

l

Micronecta minutissima

m/l

l

Micronecta scholtzi Microvelia buenoi

l h/m

Microvelia reticulata

146

■

P R O V I N C I E

m/l h/m/l


Ko

Kd

Kl

Dz

Notonecta obliqua Notonecta viridis

l

l

Paracorixa concinna

l

m/l

Plea minutissima

Dg

Ds

h/m

h/m

Lb

Lz

h/m/l

Sigara fossarum

h/m

Sg

Wl

Wz

h/m/l

m/l

h/m/l

l

Sigara distincta

l h

h/m

l

h/m/l

h/m/l

Sigara lateralis

m/l

m/l

Sigara limitata

h

Sigara longipalis

h/m

Sigara nigrolineata

h/m l

h

Sigara scotti

m/l

Sigara semistriata

l

Sigara stagnalis

h

h

Sigara striata

l

l

Velia caprai

Sr

l h/m/l

l

m/l

h/m

m/l

Libellen Aeshna cyanea

h/m

m/l

m/l

h/m

Aeshna grandis

l

Aeshna mixta

m/l

m/l

Aeshna

m/l

m/l

Aeshnidae

m/l

m/l

m/l

m/l

h/m

h/m

Anax imperator Brachytron pratense

h/m h

h

Cordulegastridae

m l

h/m

h/m

h/m

h/m

m

h

Corduliidae

h/m

Coenagrion puella

h/m

m/l

h/m

l

m/l

Coenagrion pulchellum

h/m

h/m

h/m


h/m

h/m

h/m

m/l

m/l

Erythromma najas

m

Erythromma viridulum

m

h/m

Ischnura elegans

l

l

h/m/l l

m/l

l

Lestes barbarus

h/m

l

l

Lestes sponsa

l

Lestes viridis

l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

m/l

Libellula

h/m

h/m

l

Libellula quadrimaculata

h/m

h/m

h/m/l

m/l

m/l

m/l

h/m/l

h/m

h/m/l

Orthetrum cancellatum

h/m/l

h/m/l

Pyrrhosoma nymphula Sympetrum striolatum

h/m

h/m

Sympetrum

h/m/l

Sympetrum vulgatum


h/m

h/m

V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

147

Ko

Kd

Agraylea multipunctata

h/m

h/m


h/m

Kl

Dz

Dg

Ds

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l h/m/l

Lb

Lz

Sr

Sg

Wl

Wz

l

l

Kokerjuffers

Agraylea

h/m

h/m/l

Agrypnia obsoleta

h/m

h/m

Agrypnia pagetana

m

m

l h/m/l

Anabolia nervosa

l

m/l

Athripsodes aterrimus

l

h/m

Athripsodes cinereus Ceraclea

h/m/l

h/m/l

Ceraclea senilis

h/m/l

h/m/l

Cyrnus crenaticornis

m

Cyrnus insolutus

h

Cyrnus trimaculatus

h/m/l

l

h/m/l

m/l m/l

m/l l

l

m/l

l

h

h

l

l

m/l

l

l

h/m

h/m/l

h/m/l

h/m

l

m/l l

l

Glyphotaelius pellucidus

Holocentropus picicornis

l

m/l

Ecnomus tenellus

Holocentropus dubius

h/m

l

h/m

Cyrnus flavidus

l h/m

m/l

Agrypnia varia

h/m/l

l m

h m/l

h/m/l

l

m

m/l

m/l

Holocentropus stagnalis

h

Hydroptila

h/m/l

Ironoquia dubia

h


h

h

Limnephilus affinis

h m

Limnephilus decipiens

m/l

Limnephilus flavicornis

m/l

h/m/l m

h

m/l

m/l

l

m/l

m/l

m/l

l

h

h

h/m/l

h/m

l

Limnephilus marmoratus

m/l

m/l

m/l

m/l

Limnephilus nigriceps

h/m

Limnephilus lunatus

l

l l

l l

h/m

Limnephilus politus

h/m/l

h/m/l

l

l

Limnephilus rhombicus

h/m/l

h/m/l

l

l

Limnephilus stigma

h

Limnephilus vittatus

m/l

Lype phaeopa

h

Lype reducta

h

h

h/m

h/m

h h

Lype

h

Molanna angustata

h

h

Mystacides

h/m/l

h/m/l

m/l

Mystacides longicornis

h/m/l

h/m/l

m/l

Mystacides nigra

h/m/l

h/m/l

Oecetis furva

h/m/l

h/m/l

Oecetis lacustris

h/m/l

h/m/l

148

■

P R O V I N C I E


m/l

m/l

h m/l

Ko

Kd

Oecetis ochracea

h/m/l

h/m/l

Oecetis testacea

h

Kl

Dz

Dg

Ds

Lb

Lz

Oligotrichia striata Orthotrichia

h/m/l

h/m/l

m/l

h/m

h/m

h/m/l

Phryganea bipunctata

h/m/l

h/m/l

Phryganea

h/m/l

h/m/l

l

h/m

h/m

l

Oxyethira

Phryganea grandis

Sr

Sg

m/l

h/m

Wl

Wz

h/m/l

l l

l

Tinodes waeneri

l l

m/l

m/l

m

Triaenodes bicolor

m

Tricholeiochiton fagesi

h

m

m/l h/m

h/m

h

Trichostegia minor

h

Slijkvliegen Sialis lutaria

l

l

l

h

h/m

h

h/m

m

h/m

l

m/l

h/m/l

h/m/l

Netvleugeligen Sisyra

h

Haften Caenis horaria

m

l

m/l

Caenis lactea Caenis luctuosa

h h/m

h/m

l

m/l

l

Cloeon dipterum

m

h/m

l

Cloeon simile

h

Caenis robusta

m/l

h/m

h

m

h/m

m

m/l

m/l

m/l

m/l

m/l

l

m/l

l

l

m/l

h/m

l

h/m

m/l

h/m

Steenvliegen Nemoura cinerea

h/m

Kevers Agabus conspersus

m

Agabus nebulosus

h

Agabus paludosus

h

Agabus sturmii

l

Agabus unguicularis

h/m

Anacaena bipustulata

l

Anacaena globulus

l

l

Anacaena limbata

l

l

Berosus luridus

l

l

l

l

l h

h/m

Berosus signaticollis

h/m

Berosus

h/m

Bidessus unistriatus


m/l

h/m/l

V O O R

A Q U AT I S C H E

h/m/l

S Y S T E M E N

I N


■

149

Ko

Kd

Kl

Chaetarthria seminulum

l

Coelostoma orbiculare

l

Colymbetes fuscus

Dz

Dg

Lb

Lz

Sr

h/m/l

m

m/l h

Dryops auriculatus

h

Dryops griseus

h/m m/l

m/l

h

h/m

m/l

Dytiscus circumflexus

m/l

Dytiscus marginalis

m/l

Dytiscus

m/l

Dytiscus semisulcatus

h/m

Enochrus fuscipennis

m/l

Enochrus isotae

l

h

Enochrus ochropterus

l

Enochrus quadripunctatus

m/l

l

Graphoderus zonatus

h/m

Graptodytes granularis

h/m/l

h m

h/m

Gyrinus distinctus

h/m/l

h/m/l

Gyrinus marinus

h/m/l

h/m/l

Gyrinus caspius l

Gyrinus

l

Gyrinus substriatus

m/l

l

h/m

h/m

m/l

m/l

h/m/l

m/l

m/l

h/m/l

m/l

m/l

l

h/m/l

m/l

h/m

l

h/m/l

l

h/m/l

Haliplus apicalis

h/m/l h/m/l

h/m/l

l

h/m/l

h/m/l

l

m/l

h/m/l

h/m/l

l

Haliplus confinis

m/l

h/m/l

Haliplus flavicollis

l

Haliplus fluviatilis

l

Haliplus lineolatus

h/m

l


l

l

Haliplus mucronatus Haliplus obliquus Haliplus varius

h

h

m/l

h/m/l

h/m/l

h

h/m

Helochares lividus

l

Helochares obscurus

l

Helochares punctatus Helophorus flavipes Helophorus flavipes gr

l

Helophorus grandis

l

h/m

m

l

l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Helophorus granularis Helophorus minutus

150

■

P R O V I N C I E

Wz

l

m/l

Dryops anglicanus

Gyrinus paykulli

Wl

m/l

Cymbiodyta marginella

Graptodytes pictus

Sg

l

Copelatus haemorrhoidalis

Dryops luridus

Ds

h/m h/m

l


l

l

l

l

Ko

Kd

Kl

Dz

Dg

Ds

Lb

Lz

Sr

Hydrochus angustatus

Wl

Wz

h/m

Hydrochus brevis Hydrochus carinatus

l

Hydrochus

h

Hydraena palustris

l

Hydraena riparia

l

Hydraena testacea

h

h

l

m/l

l

l

l

Hydroglyphus pusillus

h/m/l

h/m/l

Hydroporus discretus

h/m

Hydroporus erythrocephalus

m/l

m/l

l

Hydroporus neglectus

h/m

Hydroporus obscurus

h/m


Sg

h/m/l

h/m/l

Hydroporus planus

l

l

m/l

l

Hydroporus pubescens Hydroporus striola Hydroporus umbrosus Hygrotus confluens

l

l

h/m/l

m

m

m/l

h/m/l

h/m/l

h

h/m/l

h

h/m

h/m/l

l

(syn. Coelambus confluens) Hygrotus decoratus Hygrotus impressopunctatus

l

l

l

l

h/m

(syn. Coelambus impressopunctatus) Hygrotus inaequalis

h/m/l

h/m

Hygrotus nigrolineatus (syn.

l h

h/m/l

h/m/l

Coelambus nigrolineatus) Hygrotus versicolor

h/m/l

h/m

Hydrobius fuscipes Ilybius fenestratus

m/l l

l

l

m

Ilybius fuliginosus

m/l

Ilybius guttiger

m/l

l

Ilybius quadriguttatus

m/l


l

Laccobius minutus

l

l

l

Laccobius striatulus Laccophilus hyalinus

h h/m/l

h/m/l

Limnebius aluta

l

l

Limnebius nitidus

l

Limnebius

l

Nebrioporus depressus

h/m/l

h

elegans Ochthebius dilatatus Ochthebius marinus


l

h/m h

V O O R

h

m/l

A Q U AT I S C H E

m/l

S Y S T E M E N

I N


■

151

Ko

Kd

Kl

Dz

Dg

Ds

Ochthebius minimus

h/m

l

l

Ochthebius viridis

m/l

Lb

Lz

Sr

Sg

Wl

l

l

Oulimnius major

h

Oulimnius

h/m

Oulimnius rivularis

h/m

h

Peltodytes caesus

h/m/l

h/m

h

h

Platambus maculatus

m/l

h

h/m l m/l

Potamonectes canaliculatus

h

Potamonectes depressus

m/l

Porhydrus lineatus Rhantus exsoletus

Wz

h/m

Rhantus frontalis

m/l

h/m/l

m/l

m/l

l

Rhantus suturellus

l


m/l

Stictotarsus

m

duodecimpustulatus Suphrodytes dorsalis

h

h

h

m/l

h/m/l

Vlinders Elophila nymphaeata

h/m/l

h/m

h/m/l

Nymphula stagnata Parapoynx stratiotata

h/m/l

h/m/l

h/m h

Schoenobius gigantella

h/m l

Muggen/vliegen Ablabesmyia longistyla

h/m/l

h/m/l

Ablabesmyia monilis

h/m

h/m

Ablabesmyia phatta

h/m/l

Acricotopus lucens

h/m

l

l m

h/m

m/l l

h/m

l

m/l h/m/l

h/m/l

l

m/l l

Apsectrotanypus

h/m

trifascipennis Chaetocladius piger agg Chaetocladius piger

l h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

Chironomus annularius agg

h/m/l

Chironomus annularius

h/m/l

Chironomus aprilinus

h/m

Chironomus bernensis

h/m

Chironomus commutatus

m/l

Chironomus halophilus gr

m

Chironomus plumosus gr

h/m/l

Chironomus salinarius gr

h

Chironomus luridus agg

h/m

h/m

Chironomus luridus

152

■

P R O V I N C I E

h/m/l

h/m

m/l m/l


Ko Chironomus muratensis

Kd

Kl

Dz

Dg

Ds

Lb

Lz

Sr

Sg

Wl

Wz

h/m

Chironomus nudiventris

h

Chironomus plumosus

h h/m/l

Chironomus salinarius

h/m/l

h/m/l

l

Cladotanytarsus atridorsum

m/l

Cladotanytarsus mancus

l

Cladotanytarsus nigrovittatus

m/l

Cladopelma virescens

h/m

Cladopelma viridula

h/m

Cladopelma lateralis gr

h/m

Cladopelma laccophila gr Cladopelma

m

h/m m

m/l

h/m/l l

Cryptochironomus

m/l

h/m/l

l h/m/l

Cricotopus bicinctus

l

Cricotopus brevipalpis Cricotopus cylindraceus-

m

h/m

Conchapelopia Corynoneura scutellata agg

m/l

h m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

festivellus gr Cricotopus obnixus gr

h

Cricotopus ornatus

h/m

m/l

Cricotopus triannulatus Demeijerea rufipes

l

h/m

l h/m

h/m

Demicryptochironomus

h/m

m

h/m/l m

h/m/l

vulneratus Diplocladius cultriger

h/m

Dicrotendipes tritomus gr

h

h

h/m/l

h/m/l

Dicrotendipes lobiger

h

h

h/m/l

h/m/l

m/l h/m/l

m/l

Dicrotendipes modestus

h

Einfeldia dissidens

l

Einfeldia pagana gr Einfeldia pagana Endochironomus lepidus

l m/l h

Glyptotendipes barbipes Glyptotendipes caulicola

h h/m/l

Glyptotendipes foliicola Glyptotendipes gripekoveni

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m

h/m

Glyptotendipes mancunianus

h/m/l

h

Glyptotendipes signatus Guttipelopia guttipennis

h

m

m

h

h h/m/l

h/m

h/m

h/m/l

Halocladius varians Harnischia

h

h m/l

m

Kiefferulus tendipediformis


h/m/l

h/m/l

l

V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

153

Ko

Kd

Kl

Krenopelopia Lauterborniella agrayloides

Dz

Dg

Ds

Lz

Sr

Sg

Wl

Wz

h h

h

Limnophyes

h/m/l

h/m/l

h

h

Macropelopia nebulosa

h/m/l

h/m/l

Macropelopia

h/m/l

h/m/l

Metriocnemus hirticollis agg

h/m/l

Metriocnemus hygropetricus agg

h/m/l

Metriocnemus

h/m/l

Metriocnemus terrester

h/m/l

Macropelopia goetghebueri

Microchironomus

l

h/m

h/m/l l

h

h/m/l

Microchironomus tener Microtendipes chloris agg

Lb

h/m/l

l

l

Microtendipes chloris

l

Microtendipes chloris gr

l

l

Microtendipes

l

l

Nanocladius bicolor agg

l

l

l

l

l

Nanocladius bicolor Nanocladius

m/l l

l

Natarsia

m/l h

Orthocladius

h/m/l

h/m/l

h

h

h/m/l

Orthocladius consobrinus

h

Orthocladius holsatus Parachironomus frequens

h/m h

Parachironomus arcuatus gr Parachironomus vitiosus gr

h/m

m

h/m

m

Parachironomus vitiosus

m

Paracladius

h/m/l

Paracladopelma nigritula

h

Paralimnophyes hydrophilus

h/m/l

Paraphaenocladius impensus gr Paramerina cingulata

h

h/m/l

h

h

h/m

h/m

Paratanytarsus austriacus h/m/l

Paratanytarsus inopertus

h/m/l

Paratanytarsus lauterborni

h/m/l h/m/l

h/m/l

Paratanytarsus tenellulus

h/m/l

h/m/l

l

h/m/l

h/m/l

h

h/m/l

h

h/m/l h/m/l

m/l

h/m/l

Polypedilum uncinatum agg

P R O V I N C I E

h/m

h/m/l

Polypedilum pedestre

■

m/l

h

Polypedilum laetum agg

154

h/m

h/m/l

Polypedilum cultellatum

Polypedilum sordens

m/l

h

Paratanytarsus dissimilis agg

Paratanytarsus

m

l


l

l

Ko

Kd

Kl

Dz

Dg

Potthastia longimana

Ds

Lb

Lz

Sr

l

l

Prodiamesa olivacea Psectrocladius barbimanus

l

h/m

h/m/l

l

h/m

h/m

h/m/l

Psectrocladius platypus

h/m/l

h/m/l

h/m/l h/m

h/m

Pseudosmitia

l

Psectrotanypus varius

l

h

h/m

l

h/m/l

l

h/m/l

h/m/l

h

h/m/l

h/m/l

h/m/l

l

l

Stempellina

h/m

Stempellinella

h

Stictochironomus

h

h/m/l m

m/l

Tanypus kraatzi

l

Tanypus

l

Tanypus vilipennis Tanytarsus

Wz

l

Psectrocladius psilopterus gr

Psectrocladius psilopterus agg

Wl

h/m

Procladius

Psectrocladius obvius agg

Sg

m/l

h l

l

Telmatopelopia nemorum

h/m

Tribelos intextus

m/l

Xenochironomus xenolabis Xenopelopia

h h/m/l

Zavrelia

h/m

Zavreliella marmorata

h/m

l

h/m/l

h/m/l

m/l

h/m

Zavrelimyia Aedes

h

m/l

Anopheles maculipennis gr

h/m/l

Anopheles

h/m/l

Atrichopogon Chaoborus flavicans

h/m/l m/l

h/m/l

m/l

m/l

l

m/l

m/l

h/m/l

h/m/l

h/m

h/m/l

m m

Chaoborus obscuripes Chaoborus pallidus

h/m/l

Chrysopilus

h/m/l

Coquillettidia

h/m

Cylindrotomidae

h

Dicranomyia

m

Dicranomyia ventralis

m

Dixella aestivalis Dixella autumnalis

m/l

h/m

m/l

h/m h/m

Dixella Dixidae

h/m

m

h/m

m

h/m

m

h/m

h/m

Empididae

h/m

h/m

Ephydridae

l

m/l

l

m/l

l

m/l

Helius

l

l

m/l

m/l

m/l

m/l


V O O R

S Y S T E M E N

h/m

h/m

h

A Q U AT I S C H E

h/m

I N

l


m/l

■

155

Ko Idioptera

l

Limnophila

l

Notiphila

Kd

Kl

Dz

Dg

Ds

Lb

Lz

Sr

Sg

Wl

m/l

Wz

m/l

m/l

Oxycera

m

Oxycera morrisii

m

Oxycera trilineata

m/l

m/l

Phalacrocera replicata

m h

Pilaria

l

Prionocera Psychodidae

m/l m/l

m/l

l

m/l

Setacera

l l

Stratiomys singularior

l

Stratiomyidae

l

Schelpdieren Acroloxus lacustris

m/l

Ancylus fluviatilis

m/l

l

m/l h/m/l

h/m

l

h

Anodonta cygnea

m/l l

Aplexa hypnorum

l

Bithynia leachi

l

l

Bithynia tentaculata

l

l

Corbicula fluminalis

l

l

Ferrissia wautieri

l

m/l h/m/l

Gyraulus crista

h/m/l

m/l

l

m/l l


Pisidium amnicum Pisidium henslowanum

h/m/l

h h/m/l

m/l

Pisidium nitidum Pisidium obtusale Pisidium pseudosphaerium Pisidium pulchellum

156

■

P R O V I N C I E

m/l

m/l

h/m/l

h h/m

h/m

h/m

m/l

h/m/l

h

h

m/l

m/l

l

l

h/m/l l

l

l

Pisidium milium Pisidium moitessierianum

l

h

Physa acuta Physa fontinalis

h/m/l

h/m

Hydrobia ulvae Marstoniopsis scholtzi

m/l

l

Gyraulus laevis Gyraulus riparius

l

m/l

Dreissena polymorpha

Gyraulus albus

m/l

h/m/l

Anisus leucostomus Anisus vorticulus

m/l

l

l

h/m/l

h

h/m/l h

l h l

l

h/m

h/m

l

l

m/l

h/m/l

l

l

m/l

m/l

h

h

h/m

h/m

h/m/l

h/m/l


h/m/l

m/l

h/m/l

Ko Pisidium supinum

Kd

Kl

Dz

Dg

Ds

Lb

Lz

Sr

Sg

Wl

Wz

m/l

m/l

Planorbarius corneus Planorbis carinatus

h/m

h/m

Potamopyrgus antipodarum Radix auricularia Segmentina nitida Sphaerium solidum

l l

h/m/l

h/m

h/m/l

h

l

h

h/m/l

h/m

h/m/l m/l

h/m/l

m/l

l

h/m/l

h/m

h/m

Theodoxus fluviatilis

l

m/l

l

Unio pictorum

l

l

l

Unio tumidus

l

m/l

m m/l

l

h/m/l

h/m/l

m/l

Unionidae Valvata cristata Valvata piscinalis

l h/m/l

h/m

l

m/l

h/m/l

m/l

Viviparus

m/l

Viviparus contectus

m/l

m

m/l

m/l

Viviparus viviparus

m

m

m

m/l

Sponzen Spongillidae


h/m

V O O R

A Q U AT I S C H E

h

S Y S T E M E N

h

I N

h


■

157

■

4

■

Kenmerkende diatomeeënsoorten voor de Noord-Hollandse watertypen

■ ■ ■

Tabel B.4.1

■

Epifytische diatomeeënsoorten voor de watertypen in Noord-Holland. Per soort is aangegeven tot welk niveau

deze behoort (h=hoog; m=midden; l=laag). Algemene polderwateren Pa; Polderwateren onder invloed van zoete kwel Pk; Zilte polderwateren Zz; Brakke polderwateren Zb; Licht brakke polderwateren Zl; Verzoetende polderwateren Zv; Duinwateren met zee-invloed Dz; Geïsoleerde duinwateren Dg; Overige stagnante duinwateren Ds; Binnenduinrandwateren Br; Kalkarme duinrellen Ba; Gradiëntrijke polderwateren o.i.v. kwel Gk; Gradiëntrijke polderwateren o.i.v. infiltratie Gi; Zoete; grotere polderwateren in de Vechtstreek Vp; Minder zoete; grotere polderwateren in de Vechtstreek Vi; Zoete mesotrofe kwelsloten Vm; Sloten onder invloed van lokale kwel uit de Vecht Vs; Regenwatergevoede stuwwalwateren Sr; Grondwatergevoede stuwwalwateren Sg; Zoete zandwinplassen Wz; Licht brakke zandwinplassen Wl; Licht brakke boezemwateren Kl; Diepe boezemwateren Kd; Ondiepe boezemwateren Ko; Brakke polderplassen Lb; Zoete polderplassen Lz. Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Achnanthes amoena Hustedt

m

m

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

Achnanthes bahusiensis (Grunow) Lange-Bertalot

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes bioretii Germain Achnanthes brevipes Agardh

h

h

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

Achnanthes brevipes v. intermedia (Kuetzing) Cleve

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

Achnanthes clevei Grunow (incl. var. rostrata Hustedt)

-

-

-

h h

h

h

h

-

h

-

m

-

h

h

h

h

-

-

h

-

-

h

-

-

-

Achnanthes coarctata (De Brebisson) Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

Achnanthes conspicua A. Mayer

-

-

-

- m

m

- m

-

m

- m

m

m m

-

-

-

-

m

-

-

-

-

Achnanthes daonensis Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes daui Foged

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes delicatula (Kuetzing) Grunow

-

-

-

m m m

m

-

m m

m

m

-

-

-

m

m

-

m

m

- m

Achnanthes delicatula ssp. hauckiana (Grunow)

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

m m

m m

- m

-

-

-

-

-

-

Lange-Bertalot Achnanthes exigua Grunow

-

-

-

h h

h

h

h

- m

m

h

-

h

h

h

h

-

-

-

-

-

h

-

-

-

Achnanthes exigua var. heterovalva Krasske

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Achnanthes flexella (Kuetzing) Brun

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes grana Hohn & Hellerman

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

m

m m

m

m

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Achnanthes helvetica (Hustedt) Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes holsatica Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes hungarica (Grunow) Grunow

-

-

-

l

l

l

l

l

-

-

l

-

-

l

l

l

l

-

-

-

-

l

l

l

l

-

Achnanthes kolbei Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

Achnanthes lanceolata (De Brebisson) Grunow

-

-

-

m m

m m

m m m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m m

Achnanthes lanceolata ssp. frequentissima

-

-

-

m m

m m

m m m

m

m

l m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m m

Achnanthes laterostrata Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

Achnanthes linearis (W. Smith) Grunow sensu

-

-

-

h h

-

h

h

-

h

-

-

-

h

h

h

-

h

h

-

-

-

-

-

h

-

Lange-Bertalot

auct. nonnull.

158

■

P R O V I N C I E


Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Achnanthes longipes Agardh

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes lutheri Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes marginulata Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes minutissima Kuetzing

-

-

-

m m m

m

m

m m

m

m m

m

m

m

m

h

h

h

Achnanthes oblongella Oestrup

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

-

h

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes pericava Carter

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes petersenii Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

-

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes ploenensis Hustedt

-

-

-

h h

h

h

h

-

-

-

h

-

-

-

h

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

Achnanthes ploenensis var. gessneri (Hustedt)

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

Achnanthes pseudopunctulata Simonsen

h

h

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

- h

Achnanthes pusilla (Grunow) De Toni

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

h

-

h

h

-

-

-

-

-

-

Achnanthes rupestris Krasske

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes subatomoides (Hustedt) Lange-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Achnanthes suchlandtii Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

h

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Achnanthes thermalis (Rabenhorst) Schoenfeldt

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Achnanthes ventralis (Krasske) Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

Amphipleura pellucida (Kuetzing) Kuetzing

-

-

-

h h

-

h

h

-

-

-

-

- m

m

m m

-

-

h

-

-

-

-

h h

Amphipleura rutilans (Trentepohl) Cleve

l

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

h

- h

m m

m m

m m

Lange-Bertalot

Bertalot & Archibald

-

-

-

-

-

Amphora coffeaeformis (Agardh) Kuetzing

h

m

m

-

-

-

-

- m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

m

- m

Amphora coffeaeformis v. acutiuscula (Kuetzing)

h

m

m

-

-

-

-

- m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

l

l

l

l m

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

m

m

m

m

-

-

Amphora holsatica Hustedt

m

m

m

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

Amphora hybrida Grunow

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

Amphora inariensis Krammer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Amphora lineolata Ehrenberg

h

h

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

Amphora micrometra Giffen

Rabenhorst Amphora commutata Grunow Amphora copulata (Kuetzing) Schoeman & Archibald

-

- m

m

m

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

- h

Amphora normannii Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Amphora oligotraphenta Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Amphora ovalis (Kuetzing) Kuetzing

-

-

-

m m

h m

m

-

-

m

m

- m

m

m m

-

-

m

-

h

h

-

m m

Amphora pediculus (Kuetzing) Grunow

-

-

-

m m

l m

m m

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

m

m

m

m

m

m m

Amphora veneta Kuetzing

-

-

-

l

l

l

l

l m

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

m

l m

Anomoeoneis brachysira (De Brebisson) Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Anomoeoneis serians (De Brebisson) Cleve

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Anomoeoneis sphaerophora (Ehrenberg) Pfitzer

-

-

-

-

-

m

-

-

h m

m

-

-

-

-

m

-

-

-

m

h

m

m

h

Anomoeoneis vitrea (Grunow) Ross

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

h

h

h

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

Anomoeoneis vitrea f. lanceolata (A. Mayer) Fabri

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

h

h

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Asterionella formosa Hassall

-

-

-

m m

m m

m

- m

m

-

- m

m

m m

-

-

m

-

h

h

-

m

-

m

m

m

m m

- m

l

-

- m

m

-

-

-

l

m

l

l

m

I N


(syn. A. veneta var. capitata Haworth)

Bacillaria paxillifer (O.F. Mueller) Hendey


V O O R

m m

A Q U AT I S C H E

l

S Y S T E M E N

-

m h

l m

■

159

Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Brebissonia lanceolata (C. Agardh) R.K. Mahoney

l

l

l

-

-

-

Caloneis amphisbaena (Bory) Cleve

-

-

-

m m

Caloneis bacillum (Grunow) Cleve

-

-

-

m m

Caloneis molaris (Grunow) Krammer

-

-

-

Caloneis silicula (Ehrenberg) Cleve

-

-

-

m

m

m

-

-

-

Catacombas obtusa (Pantocsek) Snoeijs

-

-

-

-

-

Catenula adhaerens (Mereschkowsky) Mereschk.

l

l

-

-

Cocconeis costata Gregory

h

l

-

Cocconeis neodiminuta Krammer

-

-

-

-

-

l

-

-

-

m m

m m

l

l

m m

m m m

-

-

-

-

-

-

-

-

l

-

-

l

-

l

m

m m

m

m

-

l

l

m

m

m

m

m

m m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m m

et C.W. Reimer

Campylosira cymbelliformis (A. Schmidt) Grunow

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

m

- m

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

m

-

h

- h

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

m

-

h

- h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

h m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

h

m

m

h

m h

m m m

m

m

l m

m

l m

l

l

m

m

m

m

m

m m

m m

-

-

m m

-

Cocconeis pediculus Ehrenberg

-

-

-

m m

m m

Cocconeis placentula s.l. Ehrenberg

-

-

-

m m

l m

Cocconeis scutellum Ehrenberg

m

h

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

- m

Cocconeis scutellum var. parva (Grunow) Cleve

m

m

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

m

- m

Craticula buderi (Hustedt) Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

m

-

-

Cymatopleura elliptica (De Brebisson) W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Cymatopleura elliptica var. hibernica (W.Smith)

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

m

-

h

- h

-

-

-

l m

m

-

-

-

-

- m

m

m m

-

-

-

-

-

-

m

-

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

m

- m

Cymbella affinis Kuetzing

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

h

h

-

h

-

Cymbella amphicephala Naegeli

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella aspera (Ehrenberg) Cleve

-

-

-

m m

m m

m

-

-

m

m

- m

m

m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella caespitosa (Kuetzing) Brun

-

-

-

m m

h m

m

- m

m

m

- m

m

m m

l

l

m

-

m

m

-

m

-

Cymbella cesatii (Rabenhorst) Grunow

-

-

-

-

h

h

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella cistula (Ehrenberg) Kirchner

-

-

-

m m m

m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

Cymbella compacta Oestrup

-

-

-

-

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

Cymbella cymbiformis Agardh

-

-

m m

-

-

m

-

h

h

-

Cymbella ehrenbergii Kuetzing

-

Cymbella elginensis Krammer Cymbella falaisensis (Grunow) Krammer &

Van Heurck Cymatopleura solea (De Brebisson) W. Smith Cymatosira belgica Grunow

m m

-

-

m m -

-

-

- m

-

-

-

-

-

m m

m

-

-

-

m m

-

-

-

-

-

-

-

m m

-

-

m

- m

m

-

- m

m

-

-

- m

-

-

m

-

-

h

m

m m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella gracilis (Ehrenberg) Kuetzing

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella helvetica Kuetzing

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

h

h

h

-

h

h

h

-

-

-

-

-

-

Cymbella lanceolata (Ehrenberg) Kirchner

-

-

-

- m

m

-

-

-

m

m m

m

m m

-

-

-

-

m

-

-

-

-

Cymbella leptoceros (Ehrenberg) Kuetzing

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella mesiana Cholnoky

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

h

-

h

h

h m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella microcephala Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

h

h

h

h

h

h

h

h

h

-

-

-

-

h

-

Cymbella minuta Hilse ex Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

-

m

-

-

-

-

m

m

-

-

h

h

-

-

-

Cymbella naviculacea Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella naviculiformis (Auerswald) Cleve

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

m

m

h

h

m m

l

l

m

-

h

h

-

m

-

Cymbella prostrata (Berkeley) Cleve

-

-

-

h h

-

h

h

- m

m

m

-

h

h

m m

m

m

h

-

h

h

-

h

-

Cymbella proxima Reimer

-

-

-

h h

-

h

h

-

m

-

- m

h

m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m m

Lange-Bertalot

160

■

P R O V I N C I E

m m


-

Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Cymbella pusilla Grunow

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

Cymbella silesiaca Bleisch

-

-

-

Cymbella subaequalis Grunow

-

-

-

-

-

-

-

m m m -

-

-

m

m

h

-

-

-

-

-

-

l

l

m

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella subcuspidata Krammer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Cymbella tumida (De Brebisson) Van Heurck

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

h

-

-

-

-

-

h

-

-

-

Delphineis minutissima (Hustedt) Sabbe

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

m

m

h

- h

Delphineis surirella (Ehrenberg) G. Andrews

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

Denticula subtilis Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

m

h

-

-

h

- h

Diatoma ehrenbergii Kuetzing

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

h

-

-

-

Diatoma moniliformis Kuetzing

-

-

-

-

-

m

-

-

h

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

m

m

h

-

-

Diatoma moniliformis ssp. ovalis (Fricke)

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

Diatoma problematica Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

h m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

m

m

h

- h

Diatoma tenuis Agardh

-

-

-

m m m

m

m

- m

m

m m

l

l

m

-

-

m

m

m m

Diatoma vulgaris s.l. Bory

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

Dimeregramma minor (Gregory) Ralfs

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

l

m

- m

Diploneis aestuari Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

h

-

Diploneis didyma (Ehrenberg) Ehrenberg

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

Diploneis interrupta (Kuetzing) Cleve

m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m m

-

-

- m

-

h

-

-

-

m m

m

-

-

m m

-

- h

Lange-Bertalot

Dimeregramma Ralfs

Diploneis parma Cleve

m m

m m

-

-

-

Entomoneis alata (Ehrenberg) Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

Entomoneis paludosa (W. Smith) Reimer

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

m

- m

Entomoneis paludosa var. duplex (Donk.)Grunow

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Epithemia adnata (Kuetzing) De Brebisson

-

-

-

m m

m m

m m m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m m

Epithemia sorex Kuetzing

-

-

-

m m

m m

m m m

m

m

- m

m

m m

l

m

m

m

m

m

m

m m

Epithemia turgida (Ehrenberg) Kuetzing

-

-

-

m m

h m

m

m

m

- m

m

m m

l

l

m

-

h

h

-

m

-

Epithemia turgida var. granulata (Ehrenberg) Grun

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia bilunaris (Ehrenberg) Mills

-

-

-

-

-

m

-

-

- m

m

m

m m

m

m

h

-

-

h

-

h

-

Eunotia bilunaris var. mucophila Lange-Bertalot,

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

m m

m

-

-

-

-

-

Noerpel & Alles Eunotia circumborealis Lange-Bertalot et Norpel

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia elegans Oestrup

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia exigua (De Brebisson) Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

l

-

m

-

-

-

-

l

l

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia faba Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia formica Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia glacialis Meister

-

-

-

h h

-

h

h

- m

m

m

m m

m

m m

m

m

h

-

-

h

-

-

-

Eunotia implicata Noerpel, Lange-Bertalot & Alles

-

-

-

h h

-

h

h

-

h

h

m

m m

m

m m

m

m

h

-

-

h

-

-

-

Eunotia incisa Gregory

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia meisteri Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia microcephala Krasske

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia minor (Kuetzing) Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

m

m m

m

m m

m

m

m

-

-

-

-

m

-

Eunotia naegelii Migula

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia paludosa Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

161

Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Eunotia paludosa var. trinacria (Krasske) Noerpel

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia pectinalis (Dillwyn) Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

m

m

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia pectinalis var. undulata (Ralfs) Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia rhomboidea Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Eunotia soleirolii (Kützing) Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Fragilaria berolinensis (Lemmermann)

-

-

-

l

l

l

l

l

-

-

-

-

-

l

l

l

l

-

-

l

l

l

l

l

l

l

Fragilaria bicapitata A. Mayer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Fragilaria biceps (Kuetzing) Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Fragilaria bidens Heiberg

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Fragilaria brevistriata Grunow

-

-

-

h h

h

h

h

- m

m

m

m

h

h

m m

m

m

m

-

m

m

m

m m

Lange-Bertalot

- m

Fragilaria capucina Desmazieres

-

-

-

m m

m m

m

l m

m

m

m

m m

l

m

m

l

m

m

l

m

l

Fragilaria capucina var. gracilis (Oestrup) Hustedt

-

-

-

h h

h

h

h

- m

m

m

-

h

h

h

h

m

m

m

-

-

h

-

h

-

Fragilaria capucina var. mesolepta (Rabenhorst)

-

-

-

m m

m m

m

- m

m

m

-

-

-

m

-

l

l

m

-

m

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

h

-

-

-

-

-

m

h

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

m

-

-

-

m m

l

l

-

-

m

m

-

m

-

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

Fragilaria construens (Ehrenberg) Grunow

-

-

-

m m m

m

m

m m

m

m m

m

m

m

m

m

m

-

Fragilaria construens f. binodis (Ehrenberg) Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

- m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Fragilaria construens f. subsalina (Hustedt) Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

- m m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Fragilaria construens f. venter (Ehrenberg) Hustedt

-

-

-

m m

m m m

m

m

m m

m

m m

m

m

m

m

-

-

-

m

-

Fragilaria delicatissima (W. Smith) Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

h

h

h

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

Fragilaria elliptica Schumann

-

-

-

m m m

m

m

m m

m

m m

l

l

-

-

m

m

-

- m

Fragilaria exigua Grunow

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

Fragilaria famelica (Kuetzing) Lange-Bertalot

m

m

m

m m

- m

m m m

m

-

-

-

-

-

-

l

l

m

m

m

m

m

m m

Fragilaria fasciculata (Agardh) Lange-Bertalot

m

m

m

m m

- m

m m

l

l

l

l

l

l

-

-

l

l

-

m

m

m

m

m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h h

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

m

h

m h

Fragilaria nanana Lange-Bertalot

-

-

-

- m

m

-

h

h

-

-

h

h

h

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

Fragilaria parasitica (W. Smith) Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

-

- m

m

m m

l

l

m

-

-

m

-

m

-

Fragilaria parasitica var. subconstricta Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

- m

m

m m

-

-

-

-

-

m

-

-

-

Fragilaria pinnata Ehrenberg

-

-

-

m m

m m m

m

m

m m

m

m m

l

m

m

m

m

m

m

m m

m m

Rabenhorst Fragilaria capucina var. perminuta (Grunow) Lange-Bertalot Fragilaria capucina var. radians (Kuetzing) Lange-Bertalot Fragilaria capucina var. rumpens (Kuetzing)

m m

m m

m

Lange-Bertalot Fragilaria capucina var. vaucheriae (Kuetzing)

l

l

l

l

l

l

l

Lange-Bertalot

Fragilaria geocollegarum Witkowski et

m m

m m -

-

m m -

-

m m

-

-

m m -

-

-

-

-

-

-

m m

-

Lange-Bertalot Fragilaria guenter-grassii Witkowski et Lange-Bertalot

Fragilaria pulchella (Ralfs) Lange-Bertalot

m m

m m

m

m

m

-

-

l

l

l

-

l

l

-

-

l

l

-

m

m

m

m

m m

Fragilaria sopotensis Witkowski et Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

h m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

m

m

h

m h

Fragilaria subsalina (Grunow) Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Fragilaria tenera (W. Smith) Lange-Bertalot

-

-

-

- m

m

-

h

h

-

- m

m

-

-

h

h

-

-

-

h

-

-

-

162

■

P R O V I N C I E

m m


m m

Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Fragilaria ulna (Nitzsch) Lange-Bertalot

-

-

-

m m

Fragilaria ulna group angustissima sensu

-

-

-

Lange-Bertalot Fragilaria ulna var. acus (Kuetzing)

-

-

-

Fragilaria virescens Ralfs

-

-

-

-

-

-

-

-

Frustulia creuzburgensis (Krasske) Hustedt

h

-

-

-

-

-

-

Frustulia rhomboides (Ehrenberg) De Toni

-

-

-

-

-

-

Frustulia rhomboides var. crassinervia

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m m

l m -

-

m m

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

- m

m

m

m

m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

-

m

m

-

-

-

-

h

h

-

h

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

l m

-

l

m m

Lange-Bertalot

(Brébisson ex W.Smith) Ross Frustulia rhomboides var. saxonica (Rabenhorst) De Toni Frustulia vulgaris (Thwaites) De Toni

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

Gomphonema acuminatum Ehrenberg

-

-

-

m m

m m

m

- m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

-

m

m

-

m

-

Gomphonema angustum Agardh

-

-

-

h h

h

h

h

- m

-

m

m m

m

h

h

m

-

-

-

-

-

-

-

-

Gomphonema augur Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Gomphonema clavatum Ehrenberg

-

-

-

- m

m

- m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

-

-

-

m

m

-

Gomphonema dichotomum Kuetzing

-

-

-

-

-

m

-

-

-

h

h

-

-

h

h

h

h

-

-

h

-

h

h

-

h

-

m

m

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

Gomphonema gracile Ehrenberg

-

-

-

m m m

m

m

m m

m

m m

m

m

m

m

m

m

m

- m

Gomphonema insigne Gregory

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

Gomphonema micropus Kuetzing

-

-

-

-

-

h

-

-

-

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

- m

m

-

-

h

h

h m

-

-

-

m

m

m

m

m m

m m m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m m

Gomphonema exiguum var. minutissimum Grunow

-

m m

m m

m m

-

Gomphonema minutum (Agardh) Agardh

-

-

-

h h

m

Gomphonema olivaceum (Hornemann)

-

-

-

m m

m m

Gomphonema parvulum (Kuetzing) Kuetzing

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

Gomphonema parvulum f. saprophilum

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

-

l

-

-

Gomphonema parvulum var. exilissimum Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Gomphonema parvulum var. parvulius

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Gomphonema pseudoaugur Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

m

- m

m

m m

-

-

-

-

m

-

-

-

-

Gomphonema pumilum (Grunow) Reichardt &

-

-

-

h h

m

h

h

- m

m

h

- m

m

m m

l

l

m

m

h

h

m

h

-

Gomphonema subclavatum Grunow

-

-

-

m m

m m

m

-

-

-

m

- m

m

m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Gomphonema tergestinum (Grunow) Fricke

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

Gomphonema truncatum Ehrenberg

-

-

-

m m

m

- m

m

m

m m

l

l

-

m

m

m

m

-

-

Gomphonema vibrio Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Gyrosigma acuminatum (Kuetzing) Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

Gyrosigma attenuatum (Kuetzing) Cleve

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

Gyrosigma sciotoense Sullivan et Wormley

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

h

h

-

-

-

De Brebisson

Lange-Bertalot et Reichardt

Lange-Bertalot et Reichardt

Lange-Bertalot

Hantzschia amphioxys (Ehrenberg) Grunow

-

-

m m

-

-

-

-

m m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Licmophora C.A. Agardh

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Mastogloia braunii Grunow

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Mastogloia elliptica Agardh

m

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

163

Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Mastogloia pumila (Cleve & Mueller) Cleve

h

h

h

Mastogloia smithii Thwaites Mastogloia smithii var. lacustris Grunow

-

-

-

h

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Meridion circulare (Greville) Agardh

-

-

-

-

-

-

Meridion circulare var. constricta (Ralfs)

-

-

-

-

-

m

-

-

-

Navicula absoluta Hustedt

-

-

-

Navicula accomoda Hustedt

-

-

Navicula agrestis Hustedt

-

Navicula arenaria Donkin

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

h

h

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

l

l

-

l

-

-

-

-

-

-

-

-

l

-

-

-

l

-

l

l

-

l

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

- h

Navicula atomus (Kuetzing) Grunow

-

-

-

l

l

-

l

l

-

-

-

m

m

l

l

l

l

l

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula atomus var. permitis (Hustedt)

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

-

-

-

-

l

-

l

l

l

l

l

l

l

l

l

Navicula bacillum Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

- m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula brockmannii Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

Navicula bryophila Petersen

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

h

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula capitata Ehrenberg

-

-

-

m m

m m

m m m

m

-

- m

m

m

-

l

l

m

m

m

m

m

Navicula capitata var. hungarica (Grunow) Ross

-

-

-

m m

m m

m m m

m

-

- m

m

m

-

l

l

m

m

m

m

m

-

-

Navicula capitatoradiata Germain

-

-

-

m m

m m

m

-

-

-

-

- m

m

m m

-

-

m

-

m

m

-

m

-

Navicula cari Ehrenberg

-

-

-

m m

- m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

Navicula cincta (Ehrenberg) Ralfs

-

-

-

m m

m m

m

-

-

m

m m

Navicula clementis Grunow

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

Navicula contenta Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula costulata Grunow in Cleve et Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

-

-

-

-

-

(=Haslea crucigera (W. Sm.) Simonsen)

h

h

-

-

-

-

-

-

Navicula cryptocephala Kuetzing

-

-

-

m m

m

m

h

-

-

-

-

Van Heurck Navicula abscondita Hustedt

Lange-Bertalot

Navicula crucicula (W. Smith) Donkin

-

m m

-

-

m

m m

m

-

-

-

-

-

m

m

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

m

- h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

m

- h

- m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

-

m

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m m m

m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

- m

Navicula crucigera (W. Smith) Cleve

Navicula cryptolyra Brockmann Navicula cryptotenella Lange-Bertalot

m m -

-

m m

m m

-

-

-

-

-

-

Navicula decussis Oestrup

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula digitoradiata (Gregory) Ralfs

-

-

-

-

-

-

Navicula directa (W. Smith) Ralfs

m

m

-

-

-

Navicula duerrenbergiana Hustedt

m

-

-

-

Navicula eidrigiana J.R. Carter

-

-

-

Navicula elginensis (Gregory) Ralfs

-

-

Navicula evanida Hustedt

-

Navicula exigua Grunow in Van Heurck Navicula festiva Krasske

164

■

P R O V I N C I E

-

-

-

-

m m

m

-

-

- m

m

-

m m

m

- m

m

m

-

-

-

-

-

- m m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m m


-

-

Navicula cuspidata (Kuetzing) Kuetzing

Navicula fossalis Krasske

-

-

Navicula cryptotenelloides Lange-Bertalot

Navicula flanatica Grunow

-

-

-

-

-

-

l

l

-

-

m

m

m

-

-

- m

m

m

-

l

l

m

-

m

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

m

m

m m

m

m

-

l

l

-

-

m

m

-

-

-

-

- m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

h

h

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

-

-

m

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

- m -

-

Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Navicula gastrum (Ehrenberg) Kuetzing

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

h

h

-

h

h

h

h

-

-

h

-

h

h

-

h

-

Navicula gastrum var. signata Hustedt in

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula gregaria Donkin

-

-

-

l

l

l

l

l m

l

l

-

-

l

l

l

l

l

l

l

m

m

m

m

Navicula halophila (Grunow) Cleve

-

-

-

l m

- m

m

-

-

-

-

-

Navicula integra (W. Smith) Ralfs

-

-

-

-

-

Navicula joubaudii Germain

-

-

-

-

Navicula lacunolaciniata Lange-Bertalot et Bonik

-

-

-

Navicula laevissima Kützing

-

-

-

A.Schmidt et al. Navicula genustriata Hustedt

Navicula incerta Grunow

l m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

-

-

-

-

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

m

m

l

l

l

l

l

l

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

-

-

-

-

-

-

-

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m m m

m

Navicula lanceolata (Agardh) Kuetzing

-

-

m

m

-

- m

l

l

m

m

m

m

m

Navicula lenzii Hustedt in A. Schmidt et al.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

m

Navicula menisculus Schumann

-

-

-

m m

- m

m

-

-

m

- m

m

m m

-

-

m

-

m

m

m

Navicula menisculus var. grunowii Lange-Bertalot

-

-

-

m m

- m

m m m

m

-

-

-

-

-

-

l

l

m

m

m

m

m

Navicula menisculus var. upsaliensis Grunow in

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

Navicula meniscus Schum.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

Navicula minima Grunow

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

Navicula minuscula var. muralis (Grunow)

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula modica Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Navicula molestiformis Hustedt

-

-

-

l

l

l

l

l

-

l

l

-

-

l

l

l

-

l

l

-

-

l

l

-

l

-

Navicula mutica Kuetzing

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

Navicula normaloides Cholnoky

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

m h

Navicula oblonga Kützing

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula oppugnata Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula pavillardii Hustedt

m

m

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

- h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula margalithii Lange-Bertalot

m m

m m

-

m m

m m -

-

- m m

-

- m -

Cleve et Grunow

Lange-Bertalot

Navicula pelliculosa (De Brebisson ex Kuetzing)

-

Hilse Navicula perminuta Grunow

m

m

m

m

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

m

m

h

- h

Navicula phyllepta Kuetzing

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

m

- m

Navicula placenta Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula placentula (Ehrenberg) Kuetzing

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

h

-

-

h

h

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Navicula porifera Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Navicula protracta (Grunow) Cleve

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

-

-

Navicula pseudolanceolata Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Navicula pseudotuscula Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Navicula pseudoventralis Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

h

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Navicula pupula Kuetzing

-

-

-

m m

m

- m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

m

m

m

-

m

-

Navicula pusilla W.Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula pygmaea Kuetzing

-

-

l

m

-

-

-

- m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

Navicula radiosa Kuetzing

-

-

-

m m

m m m

m

-

- m

m

m m

l

l

-

m

m

m

m

- m


V O O R

m m

m m

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

165

Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Navicula radiosafallax Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

m

-

m

-

-

-

Navicula ramosissima (C. Agardh) Cleve

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula recens (Lange-Bertalot) Lange-Bertalot

m

m

m

m m

- m

m m

l

l

-

-

-

-

-

-

l

l

l

m

m

m

m

Navicula reichardtiana Lange-Bertalot

-

-

-

m m

h m

m m m

m

m

-

h

h

m m

-

-

m

m

h

h

-

h

-

Navicula reinhardtii (Grunow) Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

-

-

-

-

Navicula rhynchocephala Kuetzing

-

-

-

Navicula rhynchotella Lange-Bertalot

-

-

-

m

m

m

l

-

-

-

- m

Navicula saprophila Lange-Bertalot et Bonik

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula schadei Krasske

-

-

-

-

-

-

-

Navicula schoenfeldii Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula salinarum Grunow

-

-

-

-

-

m m

-

-

m m

m m

m

- m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

-

m

m

-

m

-

m m

m m

m

- m

m

m

m m

m

m

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

m

l

l

l

-

-

-

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

l

-

-

-

-

-

-

h

h

h

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

h

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

Navicula schroeteri A. Meister

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula seminulum Grunow

-

-

-

m m

l m

m m

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

m

l

l

m

l m

Navicula slesvicensis Grunow

-

-

-

m m

m m

m m

l

l

m

m m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m m

Navicula spicula (Hickie) Cleve

m

m

m

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

Navicula subhamulata Grunow in Van Heurck

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

Navicula subminuscula Manguin

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

-

l

Navicula tenelloides Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m m

m

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula tenera Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

m

h

- h

Navicula tridentula Krasske

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula tripunctata (O.F. Mueller) Bory

-

-

-

m m m

m

-

- m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m

m m

m m

-

m m

Navicula trivialis Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

- m

- m

-

-

-

-

-

m

-

-

-

Navicula tuscula Ehrenberg non sensu Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula tuscula f. minor Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Navicula utermoehlii Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Navicula vandamii var. mertensiae Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

Navicula variostriata Krasske

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Navicula veneta Kuetzing

-

-

-

l

l

l

l

l m

l

l

-

-

l

l

l

l

l

l

l

m

l

l

m

Navicula viridula var. rostellata (Kützing) Cleve

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

Neidium affine (Ehrenberg) Pfitzer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

m

m

h

-

h

h

-

h

-

Navicula ulvacea (Berk. ex Kuetz.) van Heurck

l m

Neidium ampliatum (Ehrenberg) Krammer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Neidium densestriatum (Oestrup) Krammer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Neidium dubium (Ehrenberg) Cleve

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Neidium hercynicum Mayer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

Neidium iridis (Ehrenberg) Cleve

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia acicularis (Kuetzing) W. Smith

-

-

-

m m

- m

m

-

l

l

-

-

-

-

m m

l

l

l

-

m

m

m

l

-

Nitzschia acidoclinata Lange-Bertalot

-

-

-

m m

- m

m

-

h

h

m

m

-

-

m m

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia acula Hantzsch

-

-

-

m m

m m

m

-

-

-

-

- m

m

m

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

Nitzschia acuminata (W. Smith) Grunow

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia agnita Hustedt

h m

m

m

m

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

m

m

h

- h

Nitzschia amphibia Grunow

-

-

-

l

l

l

l

l m

l

l

-

-

l

l

l

l

l

l

l

m

l

l

m

- m

Nitzschia angustata (W. Smith) Grunow

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

-

m

m

h

-

h

h

-

h

-

Nitzschia angustatula Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

166

■

P R O V I N C I E


Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Nitzschia angustiforaminata Lange-Bertalot Nitzschia archibaldii Lange-Bertalot

-

-

-

l

l

l

l m

l

-

l

l

-

-

l

l

m m

m

l

l

m m

-

-

-

-

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m m

l

l

m

l

l

l

-

m

m

-

Nitzschia aurariae Cholnoky

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

Nitzschia bacillum Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

Nitzschia calida Grunow

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

Nitzschia capitellata group tenuirostris/subcapitellata

-

-

-

-

-

-

-

-

l

l

l

-

-

-

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

Nitzschia clausii Hantzsch

m

-

-

m

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

- m

Nitzschia closterium (Ehrenberg) W. Smith

m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia coarctata Grunow

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

- m

Nitzschia communis Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia compressa (Bailey) Boyer

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia commutata Grunow in Cleve et Grunow

m m

l

m m -

-

- m l

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

Nitzschia dissipata (Kuetzing) Grunow

-

-

-

m m

m m

m m m

m

m

- m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m m

Nitzschia dissipata var. media (Hantzsch) Grunow

-

-

-

m m

- m

m m m

m

m

- m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m m

Nitzschia draveillensis Coste et Ricard

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

Nitzschia dubia W. Smith (Typus) non W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

m

m

m

m

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

m

Nitzschia constricta var. subconstricta Grunow Nitzschia debilis (Arnott) Grunow non Pantocsek Nitzschia dippelii Grunow

pro parte Nitzschia filiformis (W. Smith) Van Heurck Nitzschia fonticola Grunow non sensu Hustedt

-

-

-

m m

m m

m m m

m

m

m

m m

m m

m m

Nitzschia graciliformis Lange-Bertalot et Simonsen

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia gracilis Hantzsch

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

Nitzschia hantzschiana Rabenhorst

-

-

-

-

-

Nitzschia hungarica Grunow

-

-

-

Nitzschia incognita Legler et Krasske

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia inconspicua Grunow pro parte

-

-

-

-

-

m

Nitzschia intermedia Hantzsch ex Cleve et Grunow

-

-

-

-

-

Nitzschia frustulum (Kuetzing) Grunow

Nitzschia granulata Grunow

m m

- m

m

m

l m

m

m m

l

l

m

m

m

m

m

m m

l

l

m

m m

m

m m

l

l

-

m

m

m

m

m m

-

- m

m

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

m

-

m

-

-

-

- m

m

-

- m

m

m m

l

m

m

-

m

m

l

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

-

-

-

- m

m

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m m

m

l

l

-

- m

m

m m

-

-

l

-

m

m

-

l

-

h m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

-

- m m

m

-

-

-

-

m

-

l

l

-

m

m

m

m

m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

Nitzschia lacuum Lange-Bertalot

-

-

-

h h

h

h

h

h

h

h

h

h

h

h

h

h

-

h

h

h

h

h

h

h h

Nitzschia levidensis (W. Smith) Grunow

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

m

-

-

Nitzschia liebetruthii Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

m

h

- h

Nitzschia linearis (Agardh) W. Smith

-

-

-

m m

m m

m

- m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

-

m

m

-

m

-

Nitzschia linearis var. tenuis (W. Smith) Grunow

-

-

-

m m

m m

m

-

-

-

-

- m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- h

Nitzschia microcephala Grunow

-

-

-

m m m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

m

m

- m

Nitzschia nana Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia navicularis (Brebisson) Grunow

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

Nitzschia palea (Kuetzing) W. Smith

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

Nitzschia paleacea (Grunow) Grunow

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

-

-

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

l

Nitzschia paleaeformis Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

-

-

-

-

-

-

l

l

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia palustris Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia littoralis Grunow


V O O R

-

-

m m

-

-

m m

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


-

-

-

- m

■

167

Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Nitzschia panduriformis Gregory Nitzschia pellucida Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

- m

Nitzschia perindistincta Cholnoky

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

m h

Nitzschia perminuta (Grunow) M. Peragallo

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia plioveterana Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

Nitzschia pura Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

h

-

-

-

-

Nitzschia pusilla Grunow emend. Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

m

-

- m

-

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

m

Nitzschia recta Hantzsch

-

-

-

-

-

m

-

-

- m

m

m

m m

m

m m

-

-

m

-

m

m

m

m

m

m

m m

- m

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

m

Nitzschia sigmoidea (Nitzsch) W. Smith

-

-

-

m m

m m

- m

m

m

m m

-

-

m

-

m

m

-

m

-

Nitzschia sinuata var. tabellaria Grunow in

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia sociabilis Hustedt

-

-

-

h h

h

h

h

-

-

-

-

- m

m

m m

-

-

m

-

h

h

h

-

-

Nitzschia solita Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia subacicularis Hustedt

-

-

-

-

-

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia supralitorea Lange-Bertalot

-

-

-

l

l

l

l

l m

l

l

-

-

l

l

l

l

l

l

l

m

m

m

m

Nitzschia tenuis (W. Smith) Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

-

-

-

-

-

-

l

l

m

-

m

m

-

m

-

Nitzschia terrestris (Petersen) Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia thermaloides Hustedt

m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia tryblionella Hantzsch

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

Nitzschia tubicola Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

l

l

l

-

m

-

-

-

-

l

l

l

l

l

l

l

Nitzschia sigma (Kuetzing) W. Smith

m m m

-

-

-

m m

m

-

-

- m m

-

- m

Van Heurck

m m

- m l

l

Nitzschia valdestriata Aleem et Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

Nitzschia vermicularis (Kützing) Hantzsch in

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia vitrea Norman

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Nitzschia wuellerstorffii Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

Opephora krumbeinii Witkowski, Witak et

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

Opephora marina (Greg.) Petit

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Opephora olsenii Moeller

m

m

m

-

-

-

-

- m m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

Rabenhorst

Stachura

Pinnularia acoricola Hustedt

-

-

- m -

-

Pinnularia acuminata (morphotype 2) W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia appendiculata (Agardh) Cleve

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia borealis Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia borealis var. rectangularis Carlson

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia divergentissima (Grunow) Cleve

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia gibba Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

m

-

-

m m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia globiceps Gregory

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia interrupta W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia krookiformis Krammer

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia krookii (Grunow) Cleve

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia lundii Hustedt

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

Pinnularia maior (Kuetzing) Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia mesolepta (Ehrenberg) W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

m

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

168

■

P R O V I N C I E


Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Pinnularia microstauron (Ehrenberg) Cleve

-

-

-

m m

m m

m

- m

m

m

- m

m

m m

m

m

m

-

-

-

-

m

-

Pinnularia microstauron var. brebissonii (Kuetzing)

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

m

- m

m

m

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia nodosa (Ehrenberg) W.Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia obscura Krasske

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia rupestris Hantzsch in Rabenhorst

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia silvatica Petersen

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia sinistra Krammer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia subcapitata Gregory

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia subcapitata var. hilseana (Janisch)

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

-

m

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

A. Mayer

O. Mueller Pinnularia subgibba Krammer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia subgibba var. Undulata Krammer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia subinterrupta Krammer & Schroeter

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia viridiformis (morphotype 2) Krammer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pinnularia viridis (Nitzsch) Ehrenberg

-

-

-

m m

m

- m

m

m

m m

m

m m

m

m

m

-

m

m

-

m

-

Plagiogramma Greville

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pleurosigma angulatum Quekett

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Pleurosigma elongatum W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

Pseudostaurosira perminuta (Grunow) Sabbe

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

h

- h

- m

m m

et Vyverman Rhaphoneis amphiceros Ehrenberg

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

m

Rhaphoneis minutissima Hustedt

m

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Rhoicosphenia abbreviata (Agardh)

m

m

m

m m

l

l

l

l m

m

m m

l

l

m

m

h

h

h

m m

Rhopalodia acuminata Krammer

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

- m

Rhopalodia brebissonii Krammer

m

m

m

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

m

- m

-

-

-

h m

m

-

- m

m

- m

-

-

-

h

m

-

h

- h

Rhopalodia musculus (Kuetzing) O. Mueller

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

- m

Rhopalodia operculata (Agardh) Hakansson

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Rhopalodia rupestris (W.Smith) Krammer

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Scoliopleura tumida (Breb. ex Kuetz.) Rabenh.

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Simonsenia delognei (Grunow) Lange-Bertalot

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

Stauroneis anceps Ehrenberg

-

-

-

m m

m

- m

m

m

m m

m

m m

-

m

m

-

m

m

-

m

-

Stauroneis kriegeri Patrick

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Stauroneis legumen (Ehrenberg) Kuetzing

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Stauroneis phoenicenteron (Nitzsch) Ehrenberg

-

-

-

m m

m

- m

m

m

m m

m

m

-

l

l

m

-

m

m

-

m

-

Stauroneis salina W. Smith

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Stauroneis simulans (Donk) R. Ross

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

Stauroneis smithii Grunow

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Stauroneis thermicola (Petersen) Lund

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Surirella amphioxys W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

m

-

-

-

-

-

-

-

Surirella angusta Kuetzing

-

-

-

m m

m

- m

m

m

m m

m

m m

l

l

m

-

m

m

-

m

-

Surirella brebissonii Krammer & Lange-Bertalot

-

-

-

-

m

m

-

-

m

-

m

-

m

-

-

m m

m m

-

-

Lange-Bertalot

Rhopalodia gibba (Ehrenberg) O. Mueller


V O O R

m m

m m

m m

m m -

-

- m

m

-

m

-

-

A Q U AT I S C H E

-

-

S Y S T E M E N

-

I N

-

-


■

169

Zz Zb Zl Zv Pa Gi Pk Gk Dz Dg Ds Br Ba Vp Vi Vm Vs Sr Sg Wz Wl Kd Ko Kl Lz Lb Surirella brebissonii var. kuetzingii Krammer &

-

-

-

m m

m m

m

- m

m

m

Surirella brightwellii W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Surirella brightwellii var. baltica (Schumann)

-

-

-

-

-

-

-

-

Surirella linearis W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

Surirella minuta De Brebisson

-

-

-

m m

m

Surirella ovalis De Brebisson

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Surirella subsalsa W. Smith

-

-

-

-

-

-

-

-

Tabellaria binalis (Ehrenberg) Grunow

-

-

-

-

-

-

-

Tabellaria fenestrata (Lyngbye) Kuetzing

-

-

-

h h

-

Tabellaria flocculosa (Roth) Kuetzing

-

-

-

h h

Tabellaria quadriseptata Knudson

-

-

-

-

-

m

m

m

-

-

m m

m

m m

l

l

m

-

m

m

m

m m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

- m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

l

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

- m

m

m

m m

m

m m

-

-

m

-

m

m

-

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

h

m

h

h

m m

-

-

h

-

-

-

-

-

-

-

h

h

-

-

-

h

m

-

-

-

- m

m

-

-

h

-

h

h

h

h

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

m

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

m

-

-

Lange-Bertalot

Krammer

Thalassionema nitzschioides Grunow

170

■

P R O V I N C I E

m m


-

■

5

■ ■ ■ ■

Referentiewaardentabel voor de Noord-Hollandse watertypen

1) NO3-N = nitraat uitgedrukt in fraktie stikstof

EGV

2) NH4-N = ammonium uitgedrukt in fraktie stikstof 3) PO4-P

= ortho-fosfaat uitgedrukt in fraktie fosfor

(uS/cm)

Cl*

(mg/l)

Na

(mg/l)

K

(mg/l)

Mg

(mg/l)

4) Voor de functie viswater geldt bij hoofdwater-

pH**

lopen en boezemwateren een zuurstofconcen-

SO4**

(mg/l)

Ca**

(mg/l)

HCO3

(mg/l)

tratie groter dan 6 mg/l; voor de functie stedelijk water geldt een minimale zuurstofconcentratie van 5 mg/l. 5) Voor waterlopen ondieper dan 40 cm geldt door-

NO3-N 1)*

(mg N/l)

NH4-N 2) *

(mg N/l)

PO4-P 3) *

(mg P/l)

zicht tot op de bodem. 6) Aanvullende normen voor zandwinplassen: doorzicht, totaal-P (mgP/l) en N-Kjeldahl (mgN/l) *

O2 4)

(mg/l)

Chl-a

(ug/l)

E-coli

(MPN/ml)

In gebieden zonder een hoofd- of neven- natuur-

Doorzicht 5)

functie hoeven zijn alleen de parameters met een

Temp

Cm (graden Celsius)

enkele ster (*) aan de orde. ** In gebieden met een nevenfunctie natuur zijn tevens parameters met een dubbele ster (**) aan de orde. In gebieden met de hoofdfunctie natuur zijn alle in de tabel weergegeven parameters aan de orde. Voorstel bij zandwinplassen (Wl en Wz): doorzicht, totaal-P (mgP/l) en N-Kjeldahl (mgN/l) als extra parameters opnemen. Ref.: WIBO rapport HLM242-3, 2003. Bij zwemwater geldt een zichtdiepte van meer dan 1 meter.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

171

mgP/I

172

■

P R O V I N C I E


mgN/I

■

6

■ ■

Begrippenlijst

■ ■

Ambitieniveau

Indeling per watertype, waarin met het oog op de toegekende functie van het water is aangegeven welke waterkwaliteit moet worden nagestreefd. In het totaal zijn er 3 ambitieniveaus: het hoogste (streefkwaliteit), het middelste en het laagste (basiskwaliteit).

Associatie

Associatie van (hogere) planten: een fundamentele eenheid van de FransZwitserse school, gekenmerkt door een nauw omschreven floristische samenstelling, een specifieke standplaats en een uniforme fysiognomie (uiterlijke verschijningsvorm).

Basiskwaliteit Bijzondere Milieukwaliteit

Het laagste ambitieniveau behorende bij een bepaald watertype. De waterkwaliteit die noodzakelijk is voor het vervullen van een specifieke functie.

Zeer zoet Zoet Minder zoet Licht brak Brak Zilt Eutroof

Water met een chloride-gehalte kleiner dan 50 mg/l. Water met een chloride-gehalte tussen 50 en 150 mg/l. Water met een chloride-gehalte tussen 100 en 600 mg/l. Water met een chloride-gehalte tussen 600 en 1.500 mg/l. Water met een chloride-gehalte tussen 1.500 en 3.000 mg/l. Water met een chloride-gehalte groter dan 3.000 mg/l. Voedselrijk.

Mesotroof

Matig voedselrijk.

Oligotroof

Relatief voedselarm.

CCA

Bij canonische correlatie analyse worden (lineaire) combinaties van omgevingsfactoren geselecteerd die door herhaalde multiple regressie de spreiding van de ordinatie scores van de soorten en de locaties zo groot mogelijk maken. Zo wordt inzicht verkregen in de omgevingsfactoren die het meest verklarend zijn voor de verschillen in soortsamenstelling van de opnamelocaties. Bij een DCCA probeert men met behulp van een middelingtechniek (in het engels ’detrending’genaamd te voorkomen dat irrelevante trends in de dataset (zogenaamde mathematische artefacten) bepalend worden bij de analyse.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

173

CCA- Ordinatiediagram

is een diagram dat het resultaat van de CCA-analyse inzichtelijk maakt. Soorten, soortsgroepen of taxons zijn uitgezet op een assenstelsel van gecorreleerde parameters. Belangrijke verklarende parameters zijn als vectoren in de plot weergegeven. Een DCCA-ordinatiediagram maakt het resultaat van een Detrended CCA op een zelfde manier inzichtelijk.

Ecologische norm Ecologische Normdoelstellingen

Een regel met betrekking tot één ecologische parameter. Een samenhangend geheel van normen met betrekking tot de ecologische toestand van een oppervlaktewater.

Ecologische Parameter

Een kwantificeerbare eigenschap van het ecosysteem of een gedeelte daarvan. Hierbij kunnen verschillende soorten ecologische parameters worden onderscheiden, zoals fysische, chemische, morfologische, hydrologische en biologische.

Freatofyten

Plantensoorten die in hun voorkomen uitsluitend of voornamelijk beperkt zijn tot de invloedsfeer van het freatische grondwater.

Hydrofyten

waterplanten: plantensoorten waarvan de vegetatieve delen zich in normale omstandigheden onder water en/of drijvend op het water bevinden.

Kensoorten

Soort die in één bepaalde plantengemeenschap een grotere presentie en/of hogere gemiddelde abundantie en/of hogere vitaliteit heeft dan in ander plantengemeenschappen.

Kwaliteitsklasse

Indeling per watertype, waarbinnen de ontwikkelingsgraad van het desbetreffende watertype is aangegeven. In totaal worden 4 klassen onderscheiden: goed, vrij goed, matig en slecht. De klassen kunnen dienen als ecologisch beoordelingssysteem, per watertype.

Macrofauna

Ongewervelde waterdieren (macro-evertebraten), welke met het blote oog zichtbaar zijn (variërend van 0,5 tot 100 mm).

Macro-ionen

Ionen die in relatief grote hoeveelheden in opgeloste vorm voorkomen in natuurlijk water. In deze rapportage wordt heironder verstaan: natrium, kalium, magnesium, calcium, chloride, hydrocarbonaat en sulfaat.

Milieu-indicatie-waarden

Range van ecologische parameterwaarden waarbinnen een planten- of diersoort is aangetroffen. Deze waarden zijn betrokken uit het veldonderzoek dat ten grondslag ligt aan de hydro-ecologische voorspellingsmodellen ICHORS, ITORS en IMRAM.

Obligate freatofyten

Freatofyten die in Nederland uitsluitend binnen de invloedssfeer van het freatische grondwater voorkomen.

174

■

P R O V I N C I E


Plantengemeenschap

Een vegetatietype dat op het gebied van de floristische samenstelling en het relatieve aandeel der populaties een zekere mate van evenwicht bezit, een eigen structuur vertoont en op een bepaalde standplaats groeit. Het begrip wordt ook in concrete zin gebruikt.

Rompgemeenschap

Plantengemeenschap waarin naast begeleidende soorten slechts ken- en differentiërende soorten voorkomen van eenheden die boven het niveau van associatie.

Referentiewaarden voor

Het geheel van verschillende watertypen met daaraan verbonden

Aquatische Systemen in

de desbetreffende referentiewaarden. Dit stelsel vervangt het SEND.

Noord-Holland Stelsel van Ecologische Normdoelstellingen Subassociatie Watersysteem-Analyse (WASA)

Het geheel van verschillende watertypen met daaraan verbonden de desbetreffende ecologische normdoelstellingen. Een nadere onderverdeling van een associatie. Analyse op de schaal van het landschap van de relaties die verschillende onderdelen van het landschap onderhouden via het gronden oppervlaktewatersysteem. Daarbij staan de relaties tussen de abiotische patronen en processen enerzijds en de daarmee samenhangende levensgemeenschappen anderzijds centraal.

Watertype

Een groep van oppervlaktewateren die bepaalde biotische en abiotische kenmerken deelt en zich onderscheidt van andere oppervlaktewateren in biotische en abiotische (voornamelijk fysisch-chemische) kenmerken.


V O O R

A Q U AT I S C H E

S Y S T E M E N

I N


■

175

176

■

P R O V I N C I E


PRO VIN C IE

Colofon Uitgave Provincie Noord-Holland Postbus 123 2000 MD Haarlem Tel.: (023) 514 31 43 Fax: (023) 514 40 40 Internetadres: www.noord-holland.nl E-mailadres: [email protected] Eindredactie Gert van Ee, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Anneke Houdijk, Provincie Noord-Holland Tekst Ingrid van Grootveld, Jeroen van de Koppel, Anja Ooms-Wilms, Roeland Schenkels, Wendy Schuurman, Jan Willem Siffels Met bijdrage van Henk van der Hammen, Hans van der Goes, Tom Dam Met dank aan Bart Bos, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Martin Meirink, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Grafische verzorging: Provincie Noord-Holland MediaProductie Pentekeningen Bart Groeneveld Oplage 300 exemplaren

Haarlem, november 2006

N O O R D - H O LLAN D


PROVINCIE NOORD-HOLLAND. Referentiewaarden voor Aquatische Systemen in Noord-Holland

Recommend Documents