-1-
Leermiddelen seksueel geweld Algemeen
Documentatiemappen / projectverslagen Kallenbach, Ina Seksuele intimidatie aangepakt [Projectverslag]: Varianten op een schoolbeleid/ Ina Kallenbach, Anke Visser - Utrecht: MateM PPSI, 1995. - 74 p. Verslag van een uitgewerkt project ter preventie en bestrijding van seksuele intimidatie in het onderwijs. Gedragsregels, procedures en maatregelen worden uitvoerig uitgewerkt en besproken. Code: 3.8.0.1/004
Besouw, Charlotte van Uit de schaduw [Werkboek]: infoboek bestrijding van ongewenste intimiteiten in het Rotterdams openbaar onderwijs/ Charlotte van Besouw, Tineke Burg & Joan Titarsolej. - Rotterdam: Dienst Onderwijs - afdeling onderwijsbeleid, 1993. - 40 p. Aan de basis van de samenstelling van dit infoboek ligt het beleid ter bestrijding van ongewenste intimiteiten van het Rotterdams openbaar onderwijs. De publicatie richt zich tot de verschillende onderwijsniveaus (basis- voortgezet en speciaal onderwijs) en belicht zowel het schoolbeleid (klachtenbehandeling, sociale kaart) als preventieve maatregelen ten aanzien van seksuele intimidatie. Het boek focust vooral op de relatie leerkracht/leerling, hoewel ook rond andere vormen van seksuele intimidatie, bv. leerlingen onderling, aanknopingspunten worden gegeven. Code: 3.8.0.1/006
Visser, Anke Klachtencommissie ingesteld [Onderzoeksrapport]: antwoorden op praktische vragen/ Anke Visser & Ina Kallenbach. - Utrecht: Project Preventie Seksuele Intimidatie (PPSI), 1996. - 156 p. In dit rapport wordt een grondige analyse gemaakt van de binnen de Nederlandse onderwijsinstellingen opgerichte vormen van klachtencommissies en een groot aantal praktische vragen rond de concrete werking van een dergelijke commissie beantwoord. De onderzoekers argumenteren dat de werking van de klachtencommissie naast haar hoofdopdracht - bestrijden van seksuele intimidatie - ook kan worden aangewend voor het beteugelen van andere vormen van agressie en/of gewelddadig gedrag, zoals racisme, pesten en discriminatie. Code: 3.8.0.1/007
Wat Wat doet PPSI aan preventie seksuele intimidatie in het onderwijs? [Reader]: een verzameling van artikelen geschreven door PPSI over PPSI. - Utrecht: Project Preventie Seksuele Intimidatie, 1996. 15 p. Bundeling artikelen waarin het ontstaan, beleidsdoelen en de concrete werking van het PPSI wordt toegelicht. Code: 3.8.0.1/008
-2Eindrapportage Eindrapportage Project Preventie Seksuele Intimidatie in het onderwijs [Projectverslag]. - Utrecht: PPSI, 1996. - 48 p. In dit rapport wordt een samenvatting en evaluatie gegeven van de werkwijze en het behaalde resultaat van het Project PSI sedert de oprichting ervan. Het geeft een overzicht van de in deze tijdsspanne (3,5 jaar) verrichtte activiteiten en publicaties en besluit met enkele aanbevelingen voor de toekomst om seksuele intimidatie structureel te voorkomen en te bestrijden. Code: 3.8.0.1/009
Preventie Preventie van seksuele kindermishandeling [Onderzoeksrapport]: analyse van de problematiek, inventarisatie van landelijk en regionaal ontwikkelde preventieve interventies en aanbevelingen voor de toekomst/ Marijke Weltevrede. - Eindhoven: GGzE, afdeling Preventie i.s.m. de Werkgroep Preventie en Voorlichting (seksuele) Kindermishandeling, 1996. - 25 p. + bijlagen. Het rapport bevat een aantal inleidende hoofdstukken rond (seksueel) kindermisbruik om daarna over te gaan tot een inventarisatie van het in Nederland (landelijk en regionaal) ontwikkelde voorlichtingsmateriaal met daarbij een kritische toetsing aan de hand van een aantal criteria die nader worden toegelicht. Code: 3.8.0.1/010
Seksueel Seksueel misbruik en de school [Verslagboek]: een ondersteuningsbeleid/ Dirk de Bock en Jaak poot. Leuven: Vliebergh-Senciecentrum, 1998. – 124 p. Verslag van een in 1998 gehouden studiedag van het Academisch Vormingsinstituut voor Leraren [KUL] rond de thematiek van seksueel misbruik en de functie en taak van de school binnen de preventie daarvan. Het programma omvatte de bespreking van een stappenplan (voor scholen) bij een vermoeden van kindermishandeling, de voorstelling van een modelbeleidsplan ter preventie van ongewenst seksueel gedrag in het onderwijs [CGSO Trefpunt] en afrondend een uiteenzetting rond de strafrechterlijke aspecten van seksueel misbruik. Aansluitend bevat de bundel ook de verslagen van de forumdiscussies die in de namiddag werden gehouden. Code: 3.8.0.1/012
Wezel, Dineke van Kom op voor jezelf [Evaluatierapport]: een project over weerbaarheid bij basisscholen in Rijswijk/ Dineke van Wezel. – Rijswijk: GGD Delftland, 1999. – 25 p. + bijlagen. Het rapport brengt verslag uit van een weerbaarheidsproject dat in drie basisscholen werd uitgevoerd onder de leerlingen van de hoogste graad van het basisonderwijs. Het project behelsde 12 lessen waarbij zowel fysieke als mentale weerbaarheidstechnieken werden aangeleerd. Code: 3.8.0.1/013
-3Staa, Marianne van Overzichtsgids seksuele intimidatie en het onderwijs [Overzichtsgids]: preventie en beleid seksuele intimidatie in het onderwijs/ Marianne van Staa [samenstelling]. – Amsterdam: GG&GD, afdeling Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering, 1998. – 51 p. In deze overzichtsgids worden een aantal organisaties toegelicht [dit binnen de regio Amsterdam] die ondersteuning kunnen bieden bij het ontwikkelen en uitvoeren van een beleid rond seksuele intimidatie binnen scholen van zowel het basis-, voortgezet- als speciaal onderwijs. Het aanbod inzake beleid seksuele intimidatie en voorlichting en deskundigheidsbevordering wordt per dienst toegelicht. Code: 3.8.0.1/014
Ploeg, J.D. van der Geweld op school [Boek]: achtergronden, omvang, oorzaak, preventie en aanpak/ J.D. van der Ploeg en T. Mooij [redactie]. – Rotterdam: Lemniscaat, 1998. – 246p. De verschillende bijdragen in dit boek werpen een licht op hoe het gesteld is met geweld op en rond de school. Na een analyse van uiteenlopende vormen van geweld worden in het tweede en derde gedeelte van het boek de mogelijkheden voor preventie en de aanpak van problemen besproken. In het laatste hoofdstuk worden concrete voorbeelden aangereikt. Code: 3.8.0.1/015
-4-
Materiaalmappen / literatuurlijsten Materiaaloverzicht Materiaaloverzicht preventie seksuele intimidatie in het onderwijs/ Informatiecentrum voor emancipatie in het onderwijs - Utrecht: MateM, 1995. - 58 p. Materiaaloverzicht met korte beschrijving van een heel gamma aan leermiddelen, onderzoeksraporten, beleidsdocumenten, projecten en audiovisuele middelen voor de preventie van ongewenste seksuele intimiteiten in schoolverband. Code: 3.8.0.6/003
Senders, Astrid Seksuele intimidatie en seksueel geweld [Materiaalmap]: materialenoverzicht/ Astrid Senders [samenstelling]. Woerden: NIGZ - Landelijk project "Samen leven", 1997. - 21 p. Inventarisatie van alle relevante materialen inzake preventie en bestrijding van seksuele intimidatie en seksueel geweld die bruikbaar zijn bij het opzetten van preventie-aktiviteiten binnen scholen en instellingen. Het materiaal is ingedeeld naargelang het om achtergrondinformatie, brochures en folders, voorlichtingspakketten en onderwijsmateriaal of regionaal te gebruiken materialen betreft. Code: 3.8.0.6/004
Agressie Agressie, geweld en seksuele intimidatie [Vragenlijst]: toelichting op de vragenlijst en handleiding arbobeleid. – Heerlen: Arbodienst GG & GD in opdracht van Stichting Vervangingsfonds en Bedrijfsgezondheidszorg voor het Onderwijs, 1996. – 24 p. De vragenlijst maakt deel uit van een meer omvattende schoolverkenning en risicoinventarisatie en leent zich tevens tot een afzonderlijk gebruik voor scholen die op korte termijn een indruk willen verwerven van de aard, ernst en risicofactoren binnen de eigen instelling op vlak van geweld, agressie en seksuele intimidatie. Aan de hand van de bekomen resultaten kan vervolgens een knelpuntenlijst worden opgesteld en kunnen concrete maatregelen worden bepaald ter verbetering van probleemsituaties. Code: 3.8.0.6/005
Publicatielijst Publicatielijst distributiecentrum TransAct [Literatuurlijst]/ - Utrecht: TransAct, 2001. – 24 p. Een overzicht van literatuur en werkmiddelen die binnen TransAct, het landelijk expertisecentrum seksespecifieke zorg en seksueel geweld, verkrijgbaar zijn. De literatuurbronnen zijn ingedeeld volgens verschillende doelgroepen (verstandelijk en lichamelijk gehandicapten, migrantenvrouwen, oudere vrouwen, lesbische vrouwen) en naargelang het mannen- of vrouwenhulpverlening betreft. Code: 3.8.0.6/006
-5-
Leermiddelen seksueel geweld Basisonderwijs
Werkvormen Vervloet, Tine, Bij de meester op schoot? [Dossier]: naar een integrale aanpak van preventie van seksueel misbruik en grensoverschrijdend gedrag in het basisonderwijs/ Tine Vervloet. Antwerpen: Refleks weerbaarheidscentrum i.s.m. Refleks Junior vzw, 1998. – 55 p. Dit dossier handelt over het belang van een integrale aanpak van preventie van seksueel misbruik in het basisonderwijs. Na een inleidend gedeelte waarin een maatschappelijke omkadering van de problematiek wordt gegeven wordt de actuele stand van zaken rond preventie van seksueel misbruik binnen het onderwijs toegelicht. Het laatste gedeelte handelt over de uitbouw van trainingen binnen het basisonderwijs, gepaard aan een voorstelling van het aanbod dat door Refleks (Junior) kan worden geboden. Code: 3.8.1.1/009
Recht Recht op Veiligheid [Draaiboek]: Een project voor basisscholen ter voorkoming van seksueel misbruik van kinderen/ Amsterdams Preventie-overleg Seksueel Geweld. - Amsterdam: RIAGG Centrum/Oud West, 1993. - 198 p. De map bevat de draaiboeken, met gedetailleerde programmabeschrijvingen, van het project Recht op Veiligheid, een preventieprogramma seksueel misbruik voor basisscholen. Het project bestaat uit vier onderdelen: 1. een training voor leerkrachten (2 bijeenkomsten voor het schoolteam en één extra bijeenkomst voor de leerkrachten die de lessen zullen geven); 2. een informatie-avond voor de ouders; 3. een programma van 8 lessen voor de hoogste klassen van het basisonderwijs; 4. het creëren van een hulpverlenersnetwerk. Code: 3.8.1.2/007
Ommekeer Ommekeer Ommekaar [Handleiding]: spelen, stilstaan en praten over gevoelens/ Guido Bartholomees, e.a.. - Brussel: Adzon VZW ism. Solidariteitsactie Welzijnszorg en Bakermat Uitgevers, 1996. - 77 p. Dit boek biedt werkvormen aan voor leerkrachten van de tweede en derde graad basisonderwijs en eerste graad secundair onderwijs. Het bevat methodieken en lessuggesties om gevoelens rond mishandeling en (seksueel) geweld bespreekbaar te maken en kinderen vaardigheden rond probleemoplossend gedrag aan te leren. Code: 3.8.1.2/010
-6Vervloet, Tine Werken aan weerbaarheid in het basisonderwijs [Lespakket]: een lespakket van preventie van seksueel misbruik van kinderen/ Tine Vervloet, An Hufkens. Antwerpen: Refleks weerbaarheidscentrum vzw, 1996. - 87 p. Het lespakket is ontwikkeld voor gebruik in het vierde, vijfde en zesde leerjaar van het basisonderwijs. Het bevat een inleidend stuk met achtergrondinformatie over (preventie van) seksueel misbruik en hoe te handelen bij een vermoeden ervan. Daarna volgt een praktijkgedeelte waarin een preventietraining rond seksueel misbruik wordt beschreven aan de hand van een aantal lessen rond ja/nee-gevoelens, lichaamstaal, het zoeken van een vertrouwenspersoon, enz. Iedere les wordt vergezeld van een aantal werkbladen en leerlingenopdrachten. Code: 3.8.1.2/011
Seksueel Seksueel weerbaarheidsprogramma voor kinderen van de eerste graad van de basisschool [Lespakket]/ Brugge: vormingsteam CGSO-Gezinsconsult – CAW De Poort, afdeling CGSO-Brugge, s.d. – Bevat: programmaboek, handleiding voor de leerkracht, leerlingenboekje, olifant (speelpop), krachtkettingen en badges. Een lespakket om met kinderen van de eerste graad van het lager onderwijs te werken rond weerbaarheid. De centrale boodschap van het pakket luidt: “krachtige kinderen zijn weerbare kinderen”. Naast informatie over seksueel misbruik omvat het programma drie “toverlessen” waarin een veelheid van methodieken [kringgesprekken, oefeningen, spelletjes,…] worden aangewend. Code: 3.8.1.2/012
Audiovisuele middelen De De baas over je billen [Video]/ produktie: Edwin Rutten. - Nederland, s.d. – VHS Video (22 min.) Op een prettige, niet bedreigende manier wordt aan een groep kinderen (5 – 8 jaar) verteld hoe zij kunnen omgaan met volwassenen die hen op een ongewenste manier aanraken, en hoe zij daarop kunnen reageren. Code: 3.8.1.4/001
Mama Mama, wat is dat pedofilie? [Video]/ produktie: Media & Communication Service. – Jabbeke: MCS/Format, 1997. – VHS Video (20 min.) Instructief programma dat op een duidelijke manier -vnl. naar volwassenen, maar ook naar kinderen toe (gespeelde scenes)- inzichten en middelen aanreikt ter preventie van grensoverschrijdend gedrag. Code: 3.8.1.4/003
-7Mijn Mijn lijf is van mij [Video met lespakket]: een lesprogramma over seksueel misbruik voor kinderen van 6 tot 12 jaar [Deel 1]/ regie Moïra Simpson. - Amsterdam: Cinemien, 1988. - VHS Video (3 x 15 min.). - bewerking van Feeling yes, feeling no: a sexual assault program for young children. Montreal: National Film Board of Canada, 1985. - Nederlandse postsynchronisatie. Docentenhandleiding. Driedelige speelfilm waarin 3 acteurs telkens bepaalde situaties naspelen waarin seksueel misbruik kan voorkomen. Via een geleidelijke opbouw wordt aan kinderen geleerd hoe ze moeten omgaan met gevaarlijke situaties en zaken als exhibitionisme, incest en seksueel misbruik door onbekenden. Er wordt hen ook preventief gedrag aangeleerd en hoe ze adequaat hulp kunnen zoeken. De makers hanteren daarbij een aantal concrete, makkelijk te onthouden gedragsregels. Code: 3.8.1.4/002
-8-
Leermiddelen seksueel geweld Secundair onderwijs
Documentatiemappen / projectverslagen Linthorst, Marcel Netwerken voor een veilige school [Brochure]: een brochure voor het voortgezet onderwijs over ondersteuning bij de preventie en de bestrijding van seksuele intimidatie/ Marcel Linthorst & Jo Reinders. - Utrecht: PPSI/NIGZ, 1996. - 54 p. Naast het bieden van een overzicht en beschrijving van wat seksuele intimidatie inhoudt, beoogt deze brochure aan onderwijsinstellingen binnen het voortgezet onderwijs ondersteuning te bieden bij het voeren van een samenhangend schoolbeleid ten aanzien van seksuele intimidatie. Dit gebeurt aan de hand van een beschrijving van drie lopende projecten: het regionale netwerk voor vertrouwenspersonen Voortgezet Onderwijs, het regionale netwerk Leerlingbegeleiding/Jeugdgezondheidszorg en het regionale netwerk 'Samen Leven'. De brochure besluit met een omvangrijke adressenlijst van regionale netwerken, vertrouwenspersonen, landelijke instellingen en vertrouwensinspecteurs. Code: 3.8.2.1/006
Sterken, Annegret Preventie van (homo)seksuele intimidatie in het voortgezet onderwijs [Brochure]/ Annegret Sterken. - Utrecht: MateM, 1996. - 49 p. Brochure bedoeld voor directie, docenten en leerlingbegeleiders uit het voortgezet onderwijs waarin aanbevelingen en tips worden gegeven om te komen tot een geïntegreerd homo/lesbisch emancipatiebeleid binnen schoolverband. Met literatuurverwijzingen en adressen van hulpvoorzieningen in bijlage. Code: 3.8.2.1/007
Bajema, Christien Ongewenst seksueel gedrag in het voortgezet onderwijs [Onderzoeksrapport]: omvang, copinggedrag, klachten en gevolgen/ Christien Bajema en Greetje Timmerman. – Groningen: Universitair Centrum Genderstudies – Rijksuniversiteit Groningen, 1999. – 79 p. + bijlagen. Het rapport brengt verslag uit van het eerste grootschalig onderzoek dat in Nederland onder jongeren werd uitgevoerd om een beeld te krijgen van het voorkomen van ongewenst seksueel gedrag in het algemeen voortgezet onderwijs. Het onderzoek werd verricht in de periode 1998-1999 en richtte zich enerzijds tot ruim 2.800 jongeren en anderzijds tot de professionelen die in schools verband met deze jongeren in contact staan [vertrouwenspersonen, schoolartsen en schoolverpleegkundigen]. Uit de resultaten van het onderzoek [dat slechts een eerste fase is van een groter onderzoeksopzet naar preventie van de gevolgen van seksuele intimidatie bij jongeren] blijkt dat bijna één op vijf jongeren [18 %] met ongewenst seksueel gedrag op school te maken krijgt. Code: 3.8.2.1/008
-9Mooij, T. Veilige scholen en (pro)sociaal gedrag [Onderzoeksrapport]: evaluatie van de campagne “De veilige school” in het voortgezet onderwijs./ Dr. T. Mooij. – Nijmegen: Katholieke Universiteit – Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen, 2001. – 302 p. Het rapport geeft een uitgebreide beschrijving en evaluatie van het project “De veilige school”, een initiatief dat in Nederlandse scholen voor voortgezet onderwijs liep van 1995 t.e.m. april 2000. Het doel van de campagne was tweeledig, met name het taboe rond geweld op en rond de school te doorbreken, en scholen te ondersteunen bij het werken aan veiligheid voor leerlingen en docenten. Binnen het rapport wordt ook een vergelijking gemaakt met de resultaten van eerder onderzoek (van 1991 en 1993) dat over pesten en geweld van/onder leerlingen handelde. Aan de hand van een grootschalige enquête werden zowel leerlingen, docenten als directies van scholen bevraagd rond onderwerpen die een (on)veilig schoolklimaat bepalen, waaronder: pesten en antisociaal gedrag, (seksueel) gewelddadig gedrag op en buiten de school, wapens, genotmiddelen, drugs, enz. Het onderzoek peilde ook naar welke effecten de campagne op de leerlingen heeft gehad en of dit tot positieve gedragsveranderingen heeft geleid. Afrondend worden 10 aanbevelingen gegeven om antisociaal gedrag binnen de schoolomgeving verder in te dijken. Code: 3.8.2.1/009
Bajema, Cristien Omgaan met ongewenst seksueel gedrag op school [Proefschrift]: copingstrategieën van jongeren in het voortgezet onderwijs./ Cristien Bajema. – Assen: Koninklijke Van Gorcum B.V., 2001. – 179 p. De auteur – als onderzoekster verbonden aan het Universitair Centrum Genderstudies van de Rijksuniversiteit Groningen – heeft reeds meerdere publicaties over ongewenst seksueel gedrag op school [zie o.m. code: 3.8.2.1/008] op haar actief. Dit academisch proefschrift handelt over de copingstrategieën die jongeren hanteren om met ongewenst seksueel gedrag op school om te gaan. Na een inleidend theoretisch gedeelte geeft de onderzoekster – dit op basis van een enquête die werd gehouden onder ruim 500 jongeren – een beschrijving van de reacties van jongeren op grensoverschrijdend gedrag en analyseert vervolgens de factoren die van invloed zijn op één bepaalde reactievorm, m.n. het zoeken van sociale steun door jongeren. Hierbij worden twee theoretische modellen: het Health Belief Model [HBM] en het Gezin-School-Leeftijdsgenoten-Model [GSL] tegen elkaar afgewogen. Tenslotte geeft het proefschrift ook een aantal aanbevelingen voor scholen in het voortgezet onderwijs. Code: 3.8.2.1/010
- 10 -
Werkvormen Spanjaard, Han Jongens, het kan ook anders! [Boek]: het voorkomen van seksueel geweld van jongens tegenover meisjes/ Han Spanjaard. - Utrecht: Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW), 1992. - 257 p. Werkboek voor de preventie van seksueel geweld t.a.v. meisjes, gericht naar jongens tussen 14 en 18 jaar. Het is in de eerste plaats bedoeld voor hulpverleners in de residentiële jeugdzorg. De nadruk ligt op achtergrondinformatie, voorbeelden, praktische tips, suggesties en werkvormen die in het vormingswerk aan jongeren kunnen worden gebruikt. Code: 3.8.2.2/009
Hest, Jos van JongensSpecial [Lespakket]: jongens over liefde en seks/ Jos van Hest, Marcel Linthorst & Jo Reinders. - Utrecht: Ministeries van Justitie, Onderwijs en Wetenschappen, Sociale Zaken en Werkgelegenheid en Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, 1993. - Leerlingenmagazine, Docentenhandleiding. - 24 p.; 23 p. Doelgroep van het magazine is in de eerste plaats jongens tussen 14 en 16 jaar, maar ook oudere jongens of meisjes kunnen zich aangesproken voelen. Er is gekozen voor een positieve benadering, met vooral aandacht voor het relationeel/seksueel toenaderingsgedrag. Om het gebruik van deze 'JongensSpecial' in het onderwijs te bevorderen, is er een beknopte docentenhandleiding met een draaiboek voor drie lessen (en suggesties voor uitbreiding). Code: 3.8.2.2/012
Eén Eén op drie [Werkboek met video]: werken met jongens rond seksueel geweld/ redactie Magda Crets, e.a. - Gent: Federatie CGSO; Vormingscentrum Jos Van Ussel, 1993. - 24 p. Invalshoek van het project is jongens weerbaar te maken t.a.v. een aantal dynamieken die grensoverschrijdend gedrag gemakkelijk en vanzelfsprekend maken. Het werkboek bevat een aantal informatieve teksten over aard en omvang van seksueel geweld en de gevolgen ervan voor de pleger. Daarnaast wordt uitgebreid ingegaan op de aangrijpingspunten voor preventie, via een aantal concrete werkvormen. Code: 3.8.2.2/014
Spanjaard, Han Preventie van seksueel geweld [Handleiding]: werkvormen voor preventieprogramma's voor jongens en/of meisjes/ Han Spanjaard. - Amsterdam: RIAGG Amsterdam Zuid/Nieuw-West, Afdeling Preventie en Innovatie, 1993. - 107 p. Het leeuwedeel van deze publikatie bestaat uit de weergave van 24 werkvormen die gebruikt kunnen worden in preventieprogramma's voor jongens en/of meisjes van veertien tot achttien jaar. In de bijlagen zijn een aantal artikels overgenomen, o.a. over het handelen na seksueel geweld door leerlingen - een stappenplan voor het voortgezet onderwijs. Code: 3.8.2.2/016
- 11 Spanjaard, Han Als een meisje nee zegt [Lespakket]: programma's ter voorkoming van seksueel geweld voor moeilijk lerende jongens en meisjes/ Han Spanjaard, Olga ten Hove. - Amsterdam: RIAGG Amsterdam Zuid/Nieuw-West, Afdeling Preventie en Innovatie, 1993. - 2 Werkschriften in bijlage. - 141 p. Deze publikatie bevat de draaiboeken van de preventieprogramma's ter voorkoming van seksueel geweld, ontwikkeld voor zwakbegaafde, moeilijk lerende jongeren van veertien tot achttien jaar. Er is een basisprogramma en aparte jongens- en meisjesprogramma's. De gedetailleerd beschreven werkvormen bieden de mogelijkheid om jongeren te laten oefenen met het toepassen van sociale vaardigheden. Dit biedt hen houvast bij de beoordeling van alledaagse situaties en hun eigen handelen. Bij het programma horen twee werkschriften: "Omgaan met elkaar" (voor jongens) en "Als je lastig gevallen wordt" (voor meisjes). Code: 3.8.2.2/017
Seksueel Seksueel geïntimideerd? Klagen mag [Voorlichtingspakket]: voorlichtingspakket voor leerlingen, personeel en ouders in het voortgezet onderwijs over schoolbeleid over seksuele intimidatie/ Anke Visser. - Utrecht: MateM [Project preventie seksuele intimidatie in het onderwijs]. - 1995. Bevat diverse folders, illustratiebladen, floppydisk. Dit voorlichtingspakket richt zich tot zowel het personeel van onderwijsinstellingen als tot de leerlingen en hun ouders. De klemtoon ligt op preventie van seksuele intimidatie binnen de school en de leerlingenfolder wordt vidueel ondersteund met aan de map toegevoegde illustraties. Alle teksten werden op diskette gezet en kunnen aldus voor gebruik per instelling worden aangepast. Code: 3.8.2.2/020
Kuyper, Annelies "Te ver gegaan?" [Lessenserie]/Annelies Kuyper. Utrecht: Landelijk Adviesbureau Vorming, Arbeid en Scholing [LAVAS] i.s.m. MateM, 1995. - 48 p. + 48 p. - Bevat docentenhandleiding + leerlingenboekje. Seksespecifieke lessenserie ontwikkeld voor jongens in de tweede fase van het beroeps-en voortgezet onderwijs. Naast een introductieles rond seksuele intimidatie en wat de school hiertegen kan doen wordt in de vervolglessen aandacht besteed aan regels, waarden en normen, groepsdruk als oorzaak, gevolgen voor slachtoffer en dader, slachtofferhulp. De doelstellingen worden per les afzonderlijk geformuleerd. Het leerlingenboek bevat individuele opdrachten, uitspraken rond seksuele intimidatie en voorbeeldsituaties. Code: 3.8.2.2/022
Uit Uit de schaduw [Informatiemap]: onderwijsmap rond de thematiek seksueel misbruik van kinderen voor commerciële doeleinden/ Bert Van Mulders en Katlyn Declercq [eindredactie]. Brussel: Ecpat, 1997. - 71 p. Vormingsmap die de problematiek van de [internationale] commerciële uitbuiting van kinderen belicht. Na een inleidend gedeelte waarin de problematiek van seksuele commerciële uitbuiting van kinderen wordt belicht [met o.m. cijfermateriaal, duiden van de oorzaken, wie zijn de kinderen, wie de daders?] wordt in een tweede luik een opsomming gegeven van didactisch materiaal, gekoppeld aan vier uitgewerkte lessuggesties. Twee ervan handelen rond de bredere thematiek van kindermishandeling, één les is gewijd aan het thema "rechten van het kind" en de vierde les brengt de thematiek van kinderprostitutie ter sprake. Code: 3.8.2.2/023
- 12 -
Mikpunt Mikpunt [Voorlichtingspakket]: een educatief project rond jongeren en geweld/ - Rotselaar: Project+ i.s.m. Jeugd & Vrede, Educatief Centrum van de Politie Gent en diverse vormingsorganisaties, s.d. – Bevat: 5 thema-boekjes rond verschillende aspecten van geweld en pesten, handboek voor de begeleider en een introductievideo. Een educatief project voor leraars en begeleiders die met jongeren willen werken rond het thema geweld. De reeks richt zich tot jongeren tussen 12 en 16 jaar [= 1e en 2e graad + eventueel ook oudere jongeren in het deeltijds of bijzonder onderwijs]. Het pakket kan in zijn geheel worden gebruikt of zich enkel richten op een specifiek geweldthema. Er werden 5 boekjes samengesteld, handelend over: -
geweld in en rond de school
-
seksueel geweld
-
geweld op massamanifestaties
-
verkeersagressie en geweld op het openbaar vervoer
-
vandalisme
De boekjes schetsen telkens de achtergrond van een probleem, bevatten literatuurverwijzingen en bieden een aantal methodieken aan om het thema te bespreken. Bij het pakket hoort een korte introductievideo, bedoeld als hulpmiddel om gesprekken op gang te brengen. Code: 3.8.2.2/024
Vuil Vuil spel [Lespakket]: lespakket bij het theaterproject/ Erika Frans en Lutgart Stuyver. – Gent: Vereniging Centra voor Geboorteregeling en Seksuele Opvoeding, 2000. – 88 p. Deze educatieve werkmap hoort bij het theaterproject “Vuil spel”, een stuk over geweld en seksueel misbruik dat door CGSO Trefpunt i.s.m. het Educatief Theater Antwerpen werd gerealiseerd. Het theaterproject kan de start vormen om de thematiek van grensoverschrijdend gedrag binnen de schoolomgeving bespreekbaar te maken en eventueel over te gaan tot het ontwikkelen van de nodige instrumenten en afspraken om tot een eigen schoolbeleid te komen [zie ook het beleidsplan voor scholen dat door CGSO Trefpunt hiertoe werd ontwikkeld – code: 3.8.3.1/003]. De educatieve map is bedoeld voor de leerkrachten die het project verder begeleiden en voorziet in een voorbereidende les, een nabespreking en zes verwerkingslessen waarin aan leerlingen wordt uitgelegd welke mechanismen meespelen bij grensoverschrijdend gedrag, wat je zelf kan (of wat anderen kunnen) doen in dergelijke situaties en welke opvangmogelijkheden voor verdere hulpverlening voorhanden zijn. Code: 3.8.2.2/025
- 13 Cautaert, Suzanne Weerbaarheid van jongeren [Handboek]: een denk- en doeboek./ Suzanne Cautaert, Veerle Dupont en Ilse Ideler. – Leuven/Apeldoorn: Garant, 2001. - 413 p. Vanuit de overtuiging dat werken aan weerbaarheid [zelfrespect, emoties, grenzen] jongeren helpt bij het vergroten van hun gevoel van eigenwaarde en zelfrespect en daardoor ook een remmend effect heeft op het stijgende agressieve en antisociale gedrag van jongeren , hebben de auteurs - vanuit hun brede werkervaring binnen het weerbaarheidscentrum Refleks – dit denk- en doeboek samengesteld. Het richt zich tot ieder die binnen een educatieve context met jongeren werkt. In deel 1 wordt basiskennis gegeven rond agressie, gender en emoties en worden bouwstenen voor het omgaan met agressie en ondersteuning van slachtoffers aangereikt. Deel 2 is opgevat als een praktisch oefenboek waarbinnen talloze werkmethodieken en spelvormen worden aangeboden. De oefeningen zijn onderverdeeld in zes hoofdthema’s: -
fundamenten van weerbaarheid
-
oefeningen rond omgaan met emoties
-
methodieken om de kennis van jongeren te vergroten
-
oefeningen rond keuzestrategieën om met agressie om te gaan
-
oefeningen rond experimenteren met verschillende strategieën
-
fysieke zelfverdedingstechnieken
Code: 3.8.2.2/026
Ykema, Freerk Docentenhandleiding bij de cursus ‘Actie en Reactie’ [Handleiding]: een cursus zelfverdediging en voorkomen van geweld voor jongens./ Freerk Ykema, Lauk Woltring, Lieke Ruijgers, e.a. – Utrecht: Ontwikkelgroep PSJ [Preventie Seksueel Geweld, gericht op jongens], 2002 – 151 p. Nascholingscursus die aansluit bij de video ‘Actie Reactie’ [zie code: 3.8.2.4/V008] waarin docenten lichamelijke opvoeding worden voorbereid op het zelf geven van het preventieprogramma. Het programma is seksespecifiek gericht en stelt zich tot doel jongens respectvol te leren omgaan met anderen en met name met meisjes en vrouwen. Daarnaast is het de bedoeling jongens te leren hoe ze adequaat kunnen reageren in voor hen bedreigende situaties. De handleiding bestaat uit een inleiding op de cursus, een beknopte uiteenzetting van het preventieprogramma, gevolgd door een diepere uitwerking van de cursus per thema Code: 3.8.2.2/0027
Slaats, Cees Handleiding voor kaderdocenten bij de cursus ‘Actie en Reactie’[Handleiding]: een cursus zelfverdediging en voorkomen van geweld voor jongens./ Cees Slaats, Hilde Knibbe en Nicole-Marie Luitwieler. – Utrecht: Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn [NIZW], 2002. – 63 p. Beknopte bijkomende handleiding voor kaderdocenten [cfr. ook de meer uitgebreide docentenhandleiding – code: 3.8.2.2/0027] met extra informatie over de organisatie, opzet en inhoud van de genoemde cursus. Geeft ook info over gesprekstechnieken. Code: 3.8.2.2/0028
- 14 -
Spelvormen Jonker, Afra Op de bank ging het mis [Educatief toneelspel]: een educatief toneelspel over seksuele intimidatie voor leerlingen van 13-16 jaar/ Afra Jonker. - Amsterdam: BOA Videoproducties, 1997. - 32 p. - Met opdrachtkaarten en gelijknamige video. Educatief toneelspel over seksuele intimidatie bestemd voor gebruik binnen het onderwijs. In het spel lopen twee verhaallijnen door elkaar: een verhaal van grensoverschrijdend gedrag tussen leerlingen onderling, het andere tussen een leerling(e) en een leerkracht. Zes te spelen scènes, rollen en benodigde attributen worden beschreven, alsook suggesties voor vervolgscènes. De leerkracht speelt in het spelverloop de rol van verkenner, stimulator en regisseur. Het spel biedt de mogelijkheid aan leerlingen om rollen over te nemen van elkaar en andere manieren van reageren uit te testen. Bij het toneelspel hoort, ter illustratie, een gelijknamige video (code: 3.8.2.4/007). Code: 3.8.2.3/001
Audiovisuele Middelen Eén Eén op drie [Video met werkboek]: een film voor jongeren over seksueel geweld/ scenario CGSOAalst; produktie CGSO-Aalst, Videokontakt-J. - Aalst: CGSO, 1993. - VHS Video (22 min.). Werkboek. Thema van de film is het seksueel gewelddadig gedrag van jongens ten opzichte van meisjes. Hij opent met de getuigenissen van 2 slachtoffers van seksueel geweld, gevolgd door interviews met andere Vlaamse jongeren. Een politieagent vertelt welk lot jonge daders beschoren is. De film bevat een aantal geacteerde scènes die een beeld geven van wat er allemaal mis kan lopen in het toenaderingsgedrag tussen jongens en meisjes. De film richt zich vooral tot jongens, maar is ook bruikbaar in gemengde groepen of in meisjesgroepen. Code: 3.8.2.4/006
Sweet Sweet Seventeen 1 [Video met handleiding]/ regie Roger Tonge; BBC. - Uitzending: NOT [Lief en Leed], 17.09.1991. - VHS Video (30 min.). - Engels gesproken, Nederlandse ondertitels. Docentenhandleiding. De film vertelt het verhaal van Bridget, een introvert Engels meisje van 17 jaar. Op een feestje met vrienden stort zij emotioneel in elkaar en wil zelfmoord plegen. Haar vriendin Debbie kan dit verhinderen en uiteindelijk vertelt Bridget haar dat zij vanaf haar 9 jaar seksueel wordt misbruikt door haar eigen vader. Ze besluiten samen naar de politie te gaan. Code: 3.8.2.4/004
- 15 Sweet Sweet Seventeen 2 [Video met handleiding]/ regie Kate Evans; BBC. - Uitzending: NOT [Lief en Leed], 24.09.1991. - VHS Video (30 min.). - Engels gesproken, Nederlandse ondertitels. Docentenhandleiding. Vervolgfilm die start nadat Bridget bij de politie aangifte heeft gedaan. Haar vader wordt gearresteerd, maar ontkent alle beschuldigingen en ook haar moeder gelooft haar niet. Binnen het gezin wordt zij een paria, iedereen laat haar in de steek. Na een gesprek met haar moeder overweegt zij de klacht terug in te trekken. Net op dat ogenblik komt het bericht dat de vader uiteindelijk toch heeft bekend. Moeder en dochter gaan in therapie en na verloop van tijd blijkt Bridget haar leven opnieuw beter in de hand te hebben. Code: 3.8.2.4/005
Op Op de bank ging het mis [Video met handleiding]/ scenario: Afra Jonkers. – ‘s Hertogenbosch: KPC Groep, 1997. – VHS Video (15 min.) In een educatief toneelspel worden 6 scènes gespeeld rond grensoverschrijdend gedrag (tussen leerlingen onderling, en tussen een leerling en een leerkracht). De rol van de leerkracht als begeleider/regisseur wordt geïllustreerd. De handleiding is erg belangrijk. Ook in buitenschools verband te gebruiken. Code: 3.8.2.4/007
Vuil Vuil spel [Video met handleiding]/ scenario Rudi Goes i.s.m. CGSO Trefpunt. – Antwerpen: sensoa, 2003. – VHS Video (44 min.) De video is een bewerking van het gelijknamige toneelstuk dat eerder door het Educatief Theater Antwerpen werd gespeeld. In tal van korte scènes komen allerlei vormen van grensoverschrijdend gedrag aan bod, dit zowel onder jongeren als onder volwassenen; een chef die zijn medewerkster seksueel intimideert, twee meisjes die vechten om een stuk speelgoed, een moeder die teder met haar dochter wil omgaan maar tegelijk schreeuwt en slaat, een vader die zijn dochter seksueel misbruikt, enz. De bedoeling is de toeschouwer te confronteren met – en bewust te maken van – de mechanismen van intimidatie, misbruik en geweld om zo een preventief effect te sorteren. Bij de video hoort een handboekje ter ondersteuning van leerkrachten en jongerenwerkers. Code: 3.8.2.4/V009
- 16 -
Leermiddelen seksueel geweld Trainingen en opleidingen
Documentatiemappen / projectverslagen Dumez, Christiane Relatie(v)aardig [Boek]: over kinderen en jongeren, relaties, seksualiteit en misbruik, preventie en hulpverlening/ Christiane Dumez, Mieke Kesters en Piet Van Ham [reeks: Jongeren en School]. Leuven: Uitgeverij Garant ism. de Begeleidingsdienst Vrije PMS-Centra, 1998. - 111 p. Dit boek richt zich tot ouders, directies, leerkrachten en andere opvoeders en wil inspiratie bieden om de preventie van seksueel misbruik en de opvang van slachtoffers te optimaliseren. Vanuit de eigen ervaringen binnen het werken in PMS-centra bieden de auteurs aan leerkrachten en ouders informatie aan rond jongeren en seksualiteit, aard en frequentie van seksueel misbruik en hoe een preventief beleid vorm kan worden gegeven. Code: 3.8.3.1/002
Beleidsplan Beleidsplan voor scholen ter preventie van ongewenst seksueel gedrag [Handleiding]/ Erika Frans, Lutgart Stuyver & Chris De Bruyne. – Gent: CGSO Trefpunt – Vormingscentrum Jos Van Ussel, 1999. – diverse paginering. Dit beleidsplan voor scholen ter preventie van ongewenst seksueel gedrag vormt de verdere uitwerking van het modelbeleidsplan dat eerder door het CGSO Trefpunt [1998] in opdracht van de toenmalige onderwijsminister [Luc Van Den Bossche] tot stand kwam. Het richt zich tot directies en leerkrachten van alle onderwijsnetten binnen het secundair onderwijs en wil een theoretisch model aanreiken voor een methodische aanpak ter preventie van ongewenst seksueel gedrag op school, evenals een tien-stappenplan dat als leidraad kan dienen bij de implementatie van een schoolbeleid ter zake. De handleiding bevat verder heel wat nuttige achtergrondinformatie die door leerkrachten kan worden aangewend in lesverband. Komen onder meer aan bod: RSV en eindtermen, een inventaris van RSV-materialen, juridische informatie over seksueel misbruik, inrichten en werking van adviescommissies voor directies. Het geheel wordt afgerond met een adressenlijst van diensten en organisaties die hulp kunnen bieden bij relationele en seksuele problematiek. Code: 3.8.3.1/003
Frans, Erika Voorstel van modelbeleidsplan voor scholen ter preventie van seksueel misbruik [Handleiding]: preventie en bestrijding van seksueel misbruik op school/ Erika Frans & Chris De Bruyne. – Gent: Vormingscentrum Jos Van Ussel & Vereniging CGSO vzw, 1997. – 65 p. Het voorstel van modelbeleidsplan ter preventie van seksueel misbruik op school is bedoeld als antwoord op wat scholen kunnen doen om kinderen en jongeren te beschermen tegen seksueel misbruik. Het biedt een theoretisch concept aan waarin het schoolbeleid centraal staat en formuleert uitgangspunten rond seksualiteit, relaties en seksueel misbruik binnen de schoolomgeving. Het plan vormt de voorpublicatie van het “Beleidsplan voor scholen ter preventie van ongewenst seksueel gedrag” [zie code: 3.8.3.1/003] dat in een verdere fase met steun van het Ministerie van Onderwijs werd uitgebracht. Code: 3.8.3.1/004
Meer, Bob van der
- 17 School en geweld [Boek]: oorzaken en aanpak/ Bob van der Meer. – Assen: Van Gorcum, 2000. – 112 p. Dit boek is bestemd voor schooldirecties en docenten in het basis- en voortgezet onderwijs en wil een hulpmiddel zijn om een schoolbeleid op te stellen inzake preventie van geweld en seksueel misbruik. Het in het boek gehanteerde verklaringsmodel van geweld richt zich op de onderliggende relaties tussen een groot aantal factoren die tot geweld kunnen leiden. Naast de theoretische benadering worden ook oplossingen en maatregelen voorgesteld en besproken. Het boek bevat ter illustratie ook twee gevalsbesprekingen. Code: 3.8.3.1/005
Grote Grote plannen, kleine plannen [Brochure]: werken met kwaliteitscriteria voor hulpverlening na seksueel geweld./ Marijke Lammers en Ina van Beek [tekst], Beppie van der Heijden [redactie]. – Utrecht: TransAct, 2001. – 40 p. Brochure voor hulpverleners en preventiewerkers op het terrein van hulpverlening en/of preventie van seksueel geweld die een aantal tips en adviezen aanreikt om tot kwaliteitsbewaking en – verbetering van hulpverlenings- en preventieactiviteiten te komen. Code: 3.8.3.1/008
Ykema, Freerk Jongens tussen kracht en onmacht [Reader]/ Freerk Ykema, Lauk Woltring, Lieke Ruijgers, Marja Reijnders, Jan Kallenbach en Marij Bosdriesz. – Utrecht: Ontwikkelgroep PSJ [Preventie Seksueel Geweld, gericht op jongens], 2000 – 93 p. Reader voor docenten, aanleunend bij de door het Nederlandse APS ingerichte bijscholingscursus ‘Jongens tussen kracht, macht en onmacht’. In de cursus worden docenten voorbereid op het zelf geven van een weerbaarheidstraining (Actie Reactie – zie code: 3.8.2.2/0027). Deze reader is opgebouwd uit 8 hoofdstukken [werken met ‘Actie Reactie’ – jongens, hoe groeien zij op en wat hebben zij nodig? – groepsgedrag – seksueel misbruikervaringen bij jongens – jongens die seksueel geweld plegen – geweld tegen homoseksuelen – praten met jongens die (seksueel) geweld plegen – beleid ten opzichte van seksueel geweld] Code: 3.8.3.1/0009
Knibbe, Hilde Zelfverdediging voor meisjes [Reader]/ Hilde Knibbe, Yvonne Verschragen, Cees Slaats, e.a. – Utrecht: LAZ, 1999 – geen paginering. Reader die tot stand kwam als gevolg van de nascholingscursus ‘zelfverdediging voor meisjes’ die op verschillende tijdstippen door de Landelijke Adviesraad Zelfverdediging [LAZ] in Nederland werd ingericht. De reader bestaat uit 9 delen: informatie over de gegeven cursussen – informatie over preventie van en hulpverlening bij seksueel geweld – informatie over het belang van zelfverdediging – informatie over meidenculturen – informatie over het begeleiden van groepsgesprekken – informatie over het begeleiden van rollenspelen – informatie over de schoolpraktijk – voor de leerlingen. De reader bevat een diversiteit aan informatiebronnen, zoals krantenknipsels, vragenlijsten, literatuurbronnen, enz. Code: 3.8.3.1/0010
- 18 -
Werkvormen Boland, Gusta Seksueel geweld aan de orde [Werkboek]: werkboek voor het begeleiden van een basiscursus voor hulpverleners/ Gusta Boland, Gerda Aarnink, Josée Pollet, Ineke van der Vlugt. - Utrecht: Medusa, 1991. - 176 p. Werkboek voor het begeleiden van basiscursussen 'hulpverlening na seksueel geweld', gericht naar opleiders, praktijk-begeleiders, trainers van bij- en nascholingsinstellingen en anderen die betrokken zijn bij de deskundigheidsbevordering van hulpverleners op het vlak van de hulpverlening aan slachtoffers van seksueel geweld. Het boek bevat een concrete uitgewerkte basiscursus, en een arsenaal aan werkvormen en variaties in oefeningen, voorzien van de aandachtspunten bij het begeleiden. Code: 3.8.3.2/009
Vos, Maarten Preventie van seksueel misbruik van kinderen [Cursus]: cursus t.b.v. leerkrachten uit het basisonderwijs (incl. speciaal onderwijs)/ Maarten Vos, Mariët van IJzendoorn. - Amsterdam: Riagg Zuid/Nieuw-West; Riagg Centrum/Oud-West, 1993. - 95 p. Draaiboek van een cursus voor leerkrachten uit het basisonderwijs, gebaseerd op de trainingen die zijn uitgevoerd in het kader van het project 'Recht op Veiligheid'. Het draaiboek bevat een gedetailleerde beschrijving van de drie cursusbijeenkomsten (met extra aandachtspunten voor de trainers) en een aantal bijlagen die t.b.v. de deelnemers gekopieerd kunnen worden. Volgens de samenstellers hebben leerkrachten drie belangrijke taken als het gaat om de preventie van seksueel misbruik van kinderen: 1.
blijk geven van respect waardoor zij kinderen het besef bijbrengen dat misbruik niet gewoon is;
2.
signalen opvangen, fungeren als vertrouwenspersoon aan wie het kind het eerst over misbruikervaringen vertelt, hulp op gang brengen;
3.
lesprogramma's (laten) uitvoeren om de weerbaarheid van kinderen te vergroten.
Code: 3.8.3.2/012
Meer, Bob van der Preventie seksuele intimidatie [Draaiboek]: draaiboek workshop/ Bob van der Meer. 's Hertogenbosch: Katholiek Pedagogisch Centrum (KPC), 1994. - 35 p. + sheets. Dit draaiboek is bestemd voor intermediairen om scholen - via een workshop van 3 uur - te helpen vertrouwenspersonen aan te stellen en een klachtencommissie en -procedure in te stellen. Om tot deze doelstelling te komen worden 10 stappen toegelicht. Seksuele intimidatie wordt gekaderd binnen de diverse vormen van machtsmisbruik, waardoor het thema binnen een ruimere context wordt geplaatst. Het draaiboek bevat een aantal bijlagen en sheets die informatie verschaffen over de meest gestelde vragen rond seksuele intimidatie en over de beschikbare literatuur en lesmateriaal rond dit onderwerp. Code: 3.8.3.2/015
- 19 Hezewijk, Irma van Niet op onze school...?! [Cursusmap]: invoeringsprogramma primair onderwijs ten behoeve van schoolbeleid preventie seksuele intimidatie/ Irma van Hezewijk. - 's Hertogenbosch: KPC/EBRO, 1995. - 40 p. + handleiding, bijlagen en sheets. Deze cursusmap is bedoeld voor de ontwikkeling van het schoolbeleid ter preventie van seksuele intimidatie binnen het basisonderwijs. De cursus bestaat uit drie bijeenkomsten van elk ongeveer drie uur en handelen telkens rond een specifiek thema: 1. grenzen van kinderen en gedragsregels 2. de klachtenprocedure 3. de praktijk Er wordt gebruik gemaakt van diverse werkvormen: discussie, rollenspelen, sheets en in te vullen vragenlijsten. Code: 3.8.3.2/016
Visser, Anke Doe het zelf pakket basisonderwijs [Materiaalmap]: voor een Themavergadering rond herkennen en begeleiden van seksuele intimidatie in de schoolsituatie/ Anke Visser. Utrecht: PPSI, 1996. - 35 p. + sheets. Het materiaal in deze map is bestemd voor directieleden, onderwijsgevend en onderwijsondersteunend personeel van scholen voor basisonderwijs en wil fungeren als kader bij het vormgeven van een themavergadering rond seksuele intimidatie in de schoolsituatie. Naast een theoretisch kader biedt de map een praktijkgerichte aanpak waarbij aan de hand van verschillende voorbeelden tips en knelpunten worden besproken rond aanpak, preventie en bestrijding van seksuele intimidatie binnen de eigen school. Code: 3.8.3.2/017
Visser, Anke Doe het zelf pakket voortgezet onderwijs [Materiaalmap]: voor een studiebijeenkomst beleid rond seksuele intimidatie in de schoolsituatie/ Anke Visser. Utrecht: PPSI, 1996. - 54 p. + sheets. Deze map richt zich docenten, onderwijzend personeel en directieleden binnen scholen voor voortgezet onderwijs en instellingen BVE (beroepsopleiding). Het materiaal wil het informatieniveau van de cursisten gelijkschakelen (wanneer is er sprake van seksuele intimidatie?, wat is het standpunt van de school terzake?) en geeft na een plenair en theoretisch gedeelte waarbij sheets worden gebruikt, ruime aandacht aan tal van praktijksituaties rond seksuele intimidatie die in kleinere groepen kunnen worden besproken. Code: 3.8.3.2/018
Meer, Bob van der Machtsmisbruik op school [Handleiding]/ Bob van der Meer. Schiedam: Segers, 1992. - 49 p. In deze publicatie wordt op heldere en toepasbare wijze de beleidsgang geschetst waarmee iedere school, groot of klein, vorm kan geven aan haar beleid rond (seksueel) machtsmisbruik en intimidatie. De auteur maakt een indeling van vormen van machtsmisbruik aan de hand van gevalsbeschrijvingen, beschrijft de mechanismen ervan en de verschillende partijen die erbij betrokken zijn. Daarna wordt een solide pakket aan werkinstrumenten gepresenteerd, met als kern een onafhankelijke vertrouwensgroep die is ingebed in het systeem van leerlingbegeleiding binnen de school. Code: 3.8.3.2/019
- 20 Veldhuijzen, Loek van Preventie seksuele intimidatie [Cursusmap]: training voor vertrouwenspersonen en contactpersonen in het primair onderwijs/ Loek van Veldhuijzen. Utrecht: Algemeen Pedagogisch Studiecentrum [APS], 1995. - Met bijlagen en sheets. - 78 p. + 95 p. Trainingsmap voor contact-en vertrouwenspersonen in het primair onderwijs bedoeld als ondersteuning en voorbereiding tot het adequaat uitvoeren van deze functie. De training bestaat uit vijf dagdelen waarin theorie, individuele opdrachten en plenaire uitwisseling zijn verwerkt. De map biedt relevante achtergrondinformatie rond de relationele en seksuele ontwikkeling van klachtencommissies binnen het onderwijs. Code: 3.8.3.2/020
Hezewijk, Irma van Moet iedereen het weten? [Draaiboek]: draaiboek bij crisissituaties seksuele intimidatie in het primair onderwijs/ Irma van Hezewijk en Anne-Mieke Kruuk. Utrecht: Project Preventie Seksuele Intimidatie [PPSI], 1997. - 90 p. In dit draaiboek worden tien stappen uitgewerkt die in een crisissituatie zijn te onderscheiden: de melding, het crisisteam, consultatie van deskundigen, het schoolteam informeren, andere ouders informeren, activiteiten met kinderen, omgaan met pers, nieuwe meldingen, nazorg en opheffen van de crisissituatie. Bij elke stap wordt informatie gegeven en volgt een lijst van mogelijke actiepunten. Code: 3.8.3.2/022
Route Route bij (een vermoeden van) mishandeling, verwaarlozing en seksueel geweld [Brochure]/ - Den Haag: Stichting Spel- en Opvoedingsvoorlichting, s.d. – 32 p. De brochure licht een stappenplan bij vermoeden van seksueel misbruik toe en richt zich daarbij tot docenten, mentoren en vertrouwenspersonen in het voortgezet onderwijs. Het uitgangspunt is dat de school een belangrijke rol kan spelen binnen zowel de aanpak van vermoeden van mishandeling, als het signaleren ervan, het op gang brengen van hulp en het bieden van ondersteuning. Bij de brochure hoort een signalenlijst van klachten die kunnen wijzen op mishandeling, evenals een adressenlijst van (Nederlandse) diensten die hulp kunnen bieden bij (seksuele) mishandeling. Code: 3.8.3.2/025
Schleypen, Harry Anti-agressietrainingen [Werkboek]: hoe wij agressie en pesten op school kunnen hanteren – werkboek docententrainingen/ Harry Schleypen. – Amsterdam: Riagg Amsterdam Zuid/Nieuw West, 1997. – losse paginering. De uitgave bevat twee draaiboeken van trainingen: één over het hanteren van agressie en één over het tegengaan van pestgedrag. De eerste training wil docenten (van zowel primair als secundair onderwijs) directe vaardigheden aanleren om incidenten op de school het hoofd te kunnen bieden. De training rond pesten wil docenten begeleidervaardigheden aanleren om preventiecursussen aan leerlingen te geven aangaande het onderwerp. De beide draaiboeken beschrijven telkens drie bijeenkomsten waarin diverse methodieken geoefend worden. Code: 3.8.3.2/026
- 21 Ruiter, Anne-Marie de Let op de kleintjes [Handleiding]: handleiding voor psycho-educatie aan kinderen die getuige zijn (geweest) van geweld in relaties/ Anne-Marie de Ruiter. – Utrecht: TransAct, 1999. – 80 p. De handleiding beschrijft een psycho-educatief groepsprogramma voor kinderen die (vooral thuis) getuige zijn geweest van geweld binnen relaties. Zij beschrijft de gevolgen die kinderen uit gewelddadige gezinnen ondervinden en hoe de overdracht van geweld van generatie op generatie plaatsvindt. Vervolgens worden verschillende theoretische benaderingen [seksespecifiek – multicultureel – psychologisch] binnen de hulp aan kinderen toegelicht. Het grootste gedeelte van de handleiding is gewijd aan een gedetailleerde beschrijving van het psycho-educatieve programma “getuigen van geweld”. Code: 3.8.3.2/027
Lamers-Winkelman, F. Een werkboek voor kinderen die seksueel misbruik hebben meegemaakt [Werkboek]/ F. LamersWinkelman en I. Bitanic. – Amsterdam: uitgeverij SWP, 2000. – losbladig. Bevat gelijknamige therapeutenhandleiding in bijlage. – 80p. Dit losbladig werkboek is bedoeld voor kinderen van 4 tot 12 jaar die het slachtoffer zijn geworden van seksueel misbruik. In het werkboek kunnen de kinderen lezen, schrijven en tekenen over de thema’s die in de therapeutische begeleiding aan bod zijn gekomen. De bijbehorende handleiding beschrijft de opzet en uitwerking van een gestructureerde groepstherapie en behandelt stap-voor-stap thema’s, waaronder: schuld en schaamte, boosheid, nachtmerries en het omgaan met geheimen. Code: 3.8.3.2/028
Lamers-Winkelman, F. Een werkboek voor ouders van seksueel misbruikte kinderen [Werkboek]/ F. Lamers-Winkelman. – Amsterdam: uitgeverij SWP, 2000. – losbladig. Bevat gelijknamige therapeutenhandleiding in bijlage. – 80p. Het werkboek voor de ouders geeft informatie over de verschillende aspecten van seksueel misbruik. Specifiek komt aan bod hoe ouders het kind kunnen opvangen wanneer het thuiskomt van de therapie ter verwerking van het seksueel misbruik en ook wordt informatie gegeven over normaal en deviant seksueel gedrag. De bijbehorende therapeutenhandleiding geeft een stap voor stap overzicht van de opzet en uitvoering van een groepsbegeleiding van (niet zelf misbruikende) ouders. Ook in deze handleiding staat het praten over gevoelens centraal. Code: 3.8.3.2/029
- 22 Coutaert, Suzanne Grenzen stellen [Cursushandleiding]: een handleiding bij de Reflekscursus “Weerbaarheid & zelfverdediging voor vrouwen”/ Suzanne Coutaert. – Antwerpen: Refleks weerbaarheidscentrum, 1998. – losse paginering. De handleiding is gebaseerd op de reeds ruim 15 jaar opgedane ervaring van het weerbaarheidscentrum bij het organiseren van cursussen weerbaarheid bij meisjes en vrouwen. De essentie van de cursus is dat de deelnemers leren hoe zichzelf beter te wapenen tegen ongewenste situaties waarbij men zich fysiek of mentaal bedreigd voelt. In een eerste hoofdstuk wordt algemene informatie verstrekt over de verschillende uitingsvormen van geweld. Vervolgens wordt een “actieschema” belicht waarbij men leert om lastige situaties op een efficiënte manier aan te pakken en stop te zetten alvorens deze kunnen escaleren. Een afzonderlijk deel is gewijd aan fysieke zelfverdediging en tenslotte volgt nog een gedeelte met informatie over de juridische consequenties van fysieke zelfverdediging en een aantal afzonderlijke oefeningen en opdrachten. Code: 3.8.3.2/031
Helvoort, Klaar van Marietje Kesselsproject [Handboek]: weerbaarheidsvergroting bij kinderen van 10 tot 13 jaar/ Klaar van Helvoort en Yoland Clarijs. – Utrecht: Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn [NIZW], 1999. – 373 p. + bijlagen. De Marietje Kessels-projecten (de naam is ontleend aan een 11-jarig meisje dat in 1900 verkracht en vermoord werd teruggevonden in Nederland) zijn projecten met als doel het vergroten van de weerbaarheid bij kinderen in situaties van machtsmisbruik, in het bijzonder seksueel misbruik. Het handboek beschrijft methodieken en cursusmateriaal om op een seksespecifieke basis (aparte lessen voor jongens en meisjes) de mentale en fysieke assertiviteit van kinderen (10-13 jaar) te vergroten. Na twee inleidende gedeelten waarin de totstandkoming en de verdere uitbouw van het project uitvoerig wordt belicht, komen in deel drie 12 voorlichtingslessen aan bod waarvan de eerste zeven handelen over het aanleren van basisvaardigheden; les 8 tot en met 10 specifieke keuzelessen (over pesten, groepsdruk, kindermishandeling en seksueel misbruik) belichten en de laatste twee lessen als herhalingsen ‘examen’les zijn bedoeld. Code: 3.8.3.2/032
Kool, Jooske Ho, tot hier en niet verder..! [Handleiding]: training in sociale weerbaarheid voor kinderen van 7 tot 12 jaar en hun ouders/ Jooske Kool. – Leuven/Leusden: Acco, 2000. – 335 p. Vanuit een ruime praktijkervaring als bewegingsexpressietherapeute beschrijft de auteur een volledig uitgewerkte training in sociale weerbaarheid voor kinderen. De training is geschikt voor het werken met kinderen die problemen hebben rond pesten, kinderen met contactstoornissen, kenmerken van ADHD of sociale angst. De cursus bestaat uit een handleiding voor hulpverleners/begeleiders van kinderen; een cursusboek voor de kinderen en een cursusboek voor de ouders. In het eerste deel worden de uitgangspunten van de methodiek en theoretische inzichten uitgediept. Vervolgens wordt een draaiboek voor het werken met kinderen uitgewerkt, bestaande uit 12 sessies van gemiddeld anderhalf uur. In deze training leren kinderen via spel en beweging beter te luisteren naar hun eigen lichaamssignalen en intuïtie en leert men hen nieuw aangeleerd gedrag te generaliseren. Vervolgens bevat het boek een cursus voor de ouders, bestaande uit een informatiebijeenkomst en vier sessies. Hierin worden zij aangemoedigd om actief te luisteren naar de gevoelens van hun kind en worden aan de ouders een aantal gedragstherapeutische vaardigheden aangeleerd. Naast alle oefeningen, opdrachten en spelletjes is het boek ook rijkelijk geïllustreerd met tal van tekeningen, verhaaltjes en metaforen. Code: 3.8.3.2/033
- 23 Training Training and resource package [Traningsprogramma]: prevention and approaching sexually abusive behaviour in residential institutions for young people. / Erika Frans, Marga Reniers en Teun Visser [samenstelling]. – Brussel: IPPF EN, 2001. – diverse paginering, inclusief opdrachten en werkbladen. Deze engelstalige trainingsmanual kadert binnen de Daphne-projecten die door CGSO Trefpunt en IPPF EN i.s.m. het departement Rechten en Criminologie van de Universiteit Leuven werden uitgevoerd binnen het kader van preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag binnen residentiële instellingen voor jongeren. Het trainingspakket is een vervolg op twee eerder gepubliceerde Daphne-rapporten [waarbij onderzoeksgegevens uit zes verschillende landen werden bijeengebracht] en focust op de praktische noden van hulpverleners/begeleiders van jongeren in residentiële instellingen om seksualiteit en de preventie van grensoverschrijdend gedrag beter bespreekbaar te maken en hierrond een beleid op te zetten. De lijvige trainingsmap biedt voldoende stof voor het opzetten van een driedaagse cursus en dient zich eerder aan als een “flexibel menu” waaruit werkvormen en modules op maat kunnen gekozen worden [hoewel de samenstellers module 2 en 4 als onontbeerlijk aanduiden]. Het programma bestaat uit 8 modules: 1.
Introductie: kennismaking en toelichting van de doelstelling van de training.
2.
Jongeren: algemene, culturele en seksuele verschillen onder jongeren.
3.
Seksuele opvoeding: kennis en attitudes t.a.v. seksuele opvoeding binnen instellingen.
4.
Seksuele en reproductieve gezondheid en rechten: verschillende concepten hiervan en hun toepassing binnen instellingen.
5.
Seksueel misbruik: vormen, signalen en gevolgen van misbruik, wetgeving in verschillende landen.
6.
Slachtoffers/daders: omgaan met slachtoffer/dader-situaties, onderkennen van highrisk situaties en vroege detectie van misbruik.
7.
Overleg en netwerken: uitbouwen van een beleid rond seksuele en reproductieve gezondheid en rechten binnen instellingen.
8.
Professionele vaardigheden: stimuleren/oefenen van vaardigheden rond communicatie, werken in teamverband, opstellen en uitvoeren van een actieplan.
Elke module bestaat uit een introductie, verschillende opdracht- en oefensessies en wordt gevolgd door een evaluatie. Code: 3.8.3.2/036
