Lezersavond o.l.v.Anita de Haas
WAAR GAAT HET HEEN MET ONS PENSIOEN? OPENBAAR COLLEGE door
Prof.dr. Lans Bovenberg
1
Het Nederlandse pensioensysteem in internationaal perspectief Nederland
Duitsland
Frankrijk
Italië
Spanje
Zwitser
Verenigd
Verenigde
-land
Koninkrijk
Staten
% van totaal
1e
50
85
79
74
92
42
65
45
40
5
6
1
4
32
25
13
10
10
15
25
4
26
10
42
pijler 2e pijler 3e pijler Bron: Börsch-Supan (2004)
2
1
2
3
Armoede ouderen
Poverty-rate elderly
40 35
IT
30
PO
25
GR
20
IR
15
FI
10 DK
5
GE SW
VK
AU FR NL
0 0
5
10
15
Poverty-rate children
4
Ambitie eerste twee pensioenpijlers Bruto vervangingsratio eerste- en tweede pijlerspensioenen in OESOlanden
5
Netto baten van de overheid
6
Daling geboortecijfers, EU
7
Stijgende levensverwachting Resterende levensverwachting op 65-jarige leeftijd, Nederland versus de EU-15.
20
19
Jaren
18
Nederland EU15
17
16
15
14 1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
Kalenderjaar
Bron: WHO, European Health for All database.
8
65+ versus 20-65, Enkele EU landen 0,7
Dependency ratio
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
2000
2005
2010
2015
2020
2025
2030
2035
2040
2045
Austria
Belgium
Denmark
Finland
France
Germany
Greece
Ireland
Italy
Luxembourg
Netherlands
Portugal
Spain
Sweden
United Kingdom
2050
9
Afhankelijkheidsratio (65+/15-64)
10
Gemiddelde leeftijd in EU
11
Overheidsfinanciën en vergrijzing (NL, 2040) • AOW: + 4% BNP
• Zorg: + 4% BNP (onderschatting) • Belastingopbrengsten aanvullende pensioenen: + 4% BNP
• Huidige arrangementen ‘onhoudbaar’ Onmiddellijke aanpassing: 3 % BNP
12
Aanpassingen in omringende landen • NDC systemen (Zweden) Uitkering hangt af van levensverwachting op pensioenleeftijd Pensioenleeftijd flexibel maar actuarieel neutraal Individuele eigendomsrechten op virtueel potje Rendement hangt af van groei economie
• Verhogen pensioenleeftijd en indexatie afhankelijk van groei premiebasis (Duitsland, Italië) Verschuiving naar private kapitaaldekking Overheid: lagere inkomens en oudere cohorten
13
Aanpassingen pensioenakkoord • AOW leeftijd in 2020 naar 66 en daarna koppeling aan levensverwachting In 2025 waarschijnlijk maar 67 jaar Benut opbrengst betere zorg en financier het
• AOW leeftijd flexibel Aanvragen vanaf 65 jaar Elk jaar eerder: 6 ½ % lagere uitkering
• AOW extra verhoging 0.6 % per jaar Sigaar uit eigen doos? Lagere fiscale faciliteiten Extra faciliteiten lagere inkomens 14
Levensverwachting: sociaal-economische klassen
15
Aanvullende pensioenen • Pensioen wordt duurder Hogere levensverwachting Lage reële rente Grote volatiliteit kapitaalmarkten
16
Resterende levensverwachting op 65 jaar jaren 24 22 vrouw en 20 prognose 2008 18 prognose 2004 16 mannen 14
Bron:
2050
2045
2040
2035
2030
2025
2020
2015
2010
2005
2000
1995
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
1950
12
CBS 17
Nominale en reële rente Gerealiseerde rente op Amerikaanse staatsobligaties
. 18
Nominale dekkingsgraad daalt Dekkingsgraad pensioenfondsen op basis van marktwaarde Funding ratio 220
200
180
160
140
120
100
80
Q4
98 19
Q4
99 19
Q4
00 20
01 20 Q4
Q4
02 20
Q4
03 20
Q4
04 20
Q4
05 20
Q4
06 20
Q4
07 20
Q4
08 20
Bron: DNB 19
Stijgende pensioen premies: actieven meer dagen werken voor pensioen Pensioenpremies
12
% loonsom
10 8 6 4
exclusief VUT
2
2010
2008
2006
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
1986
1984
1982
1980
0
Bron: CBS en CPB 20
Meer risico’s nemen: beperk kostendekkende premie Samenstelling beleggingen van pensioenfondsen 100 80
Kortlopend Leningen
60
Obligaties 40
Aandelen Vastgoed
20
2005
2000
1995
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
1950
0
Bron: CBS 21
Volatiliteit financiële markten: onzekere wereld CBOE Volatility Index (VIX) 100 80 60 40 20
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
0
Bron: Frijns 22
Rendementen volatieler Rendement op beleggingen van pensioenfondsen, totaal en direct (rente en dividenden) 20
% totaal rendement
15 10
8,16
5
2010
2005
2000
1990
1985
-5
1980
0
1995
direct rendement
-10 -15
Bron: CBS 23
Beleggingen volatieler: Onzekerheid belangrijker % BBP 140 Beleggingen van pensioenfondsen 120 100 80 bij constante beleggingsmix vanaf 1980
60 40 20
Bron: CBS
2010
2005
2000
1995
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
1950
0
24
Risicodraagvlak versmalt Omvang pensioenrechten ten opzichte van de loonsom
Bron: CPB
25
Recente internationale ontwikkelingen in tweede pijler • Bedrijven trekken zich terug als risicodrager Geen garanties; deelnemers risicodrager
• Meer verantwoordelijkheid naar individuen Menselijke beperkingen
Gebrekkige informatie, cognitie en wil
• Bedrijven helpen individuen
Wel paternalisme of maternalisme VS : automatische bijdrage (met opt out)
Collectieve contracten: schaalvoordelen
26
1
2
3
Recente ontwikkelingen pensioencontracten in tweede pijler (NL) • Risico’s in rechten: beperken garanties voor actieven Conditioneel geïndexeerd middelloon
• Vastleggen afspraken over risicodeling in expliciete contracten • Beperken fluctuaties in (inhaal)premies Risicodragers worden deelnemers in plaats van premiebetalers (sociale partners)
28
Staffels
29
Balans pensioenfonds: We doen niet wat we zeggen Activa
Passiva
Risicovrije titels (in nominale termen)
Nominale toezeggingen
Risicodragende titels
Buffer=indexatie reserve
Premie optie
30
Welke beleidsopties? • Optie 1: doe wat je zegt = verminder risicodragende activa Minder aandelenrisico: pensioen duurder (≈30 %) Minder nominaal rente risico: groter inflatie risico Nominaal = schijnzekerheid • deelnemers op het verkeerde been • Verkeerd beleggingsbeleid inflatie risico buiten beeld
31
Inflatie en geldillusie Nominaal pensioen verliest bij 2% inflatie in 35 jaar de helft van de koopkracht
100%
50% ```
0% 30
40
50
60
65
Leeftijd deelnemer Koopkracht opgebouwd pensioen 30-jarige
Bron: PwC
32
Welke beleidsopties? • Optie 2: Zeg wat je doet: herstructureer verplichtingen Beloof niet te veel zekerheid Toezeggingen zijn voorwaardelijk • We leven in risicovolle wereld
Wat zijn de nieuwe zekerheden? Deel risico’s eerlijk Communiceer reële onzekerheid
Help deelnemers om met risico’s om te gaan
33
Pensioenakkoord: nog uit te werken • Communiceren van onzekerheid koopkracht pensioen Zekerder kunnen we het niet maken, transparanter wel
• Delen van onverwachte schokken Uitsmeren van schokken: leeftijdsdifferentiatie Definiëren en beschermen individuele eigendomsrechten
• Waarderen van deze aanspraken Keuze discontovoet : hoogte en volatiliteit Borgen generatie bestendigheid
• Verbeteren werking arbeidsmarkt ouderen Ontwikkelen, koesteren, en benutten menselijk talent Vergrijzing als kans Meer sociale samenhang en betere zorg Huidige problemen blessing in disguise? 34
Pensioenakkoord controversen • Verdeling arm en rijk Wanneer verhogen AOW? Aanvullende pensioenleeftijd eerder omhoog?
Hoogte korting voor vroeg laten ingaan AOW Extra faciliteiten lage inkomens
• Verdeling werkgevers en werknemers Rol premiestuur Symbolisch Verkeerde moment Sigaar uit eigen doos
• Verdeling jong en oud Duurzaam risicoprofiel Discontovoet tussen risicovrij en verwacht rendement
Bij verandering beleggingsbeleid marktwaarde per generatie 35 constant
Derde pijler: individuele aanvullingen • Individuele aanvullingen belangrijker Versoberen eerste en tweede pijler
Vooral voor midden- en hogere inkomens Focus op mensen die niet meer kunnen werken
Behoefte aan maatwerk
Meer heterogeniteit en meer life events Uitfasering actieve levensfase (65-/65+ minder scherp) Sparen voor inkomensderving in brede zin • lief en leed potje voor eigen risico’s • Meer zelfstandig ondernemerschap en transities op arbeidsmarkt
ICT geeft meer ruimte voor informatie en maatwerk
Pensioenregister en digitale financiële planningdossiers
Woning als pensioenvoorziening Eigen huis en corporaties
• Lagere woonkosten en appeltje voor de dorst Bevorderen aflossen hypotheek 36
