Procesindustrie. Biobased Economy. Inzicht en inspiratie voor het MKB

Procesindustrie

Biobased Economy Inzicht en inspiratie voor het MKB

Dit is een uitgave van het projectteam van Innovatie Zuid. Dit project wordt mede mogelijk gemaakt met financiële steun uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.

www.innovatiezuid.nl

Colofon

Innovatie Zuid Februari 2014 Thema Procesindustrie: Biobased Economy – Inzicht en inspiratie voor het MKB Samengesteld door Laurens Meijering, Luminnova Dirk Vermaire, DCV Consulting Eindredactie Hans van Eerden, Van Eerden Tekst In opdracht van Brabantse Ontwikkelings Maatschappij NV Industriebank LIOF NV Economische Impuls Zeeland Kamer van Koophandel Contactpersoon NV Industriebank LIOF Raymond Bevers, [email protected] Concept en grafisch ontwerp Something New Djordi Luymes en Marc Buijs www.something-new.nl Oplage 150 exemplaren Rechten De uitgever kan op generlei wijze aansprakelijk worden gesteld voor enige eventueel geleden schade door foutieve vermelding in deze survey. © Copyright 2014, BOM. Niets aan deze uitgave mag worden overgenomen in welke vorm dan ook zonder nadrukkelijke toestemming van de uitgever. Dit project wordt mede mogelijk gemaakt met financiële steun uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.

Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy

Inhoudsopgave Voorwoord

4

Samenvatting

6

Leeswijzer

10

1

Tips voor de MKB-ondernemer

12

1.1

Kansen voor het MKB

13

1.2

Schoenmaker blijf bij je leest

14

1.3

Marktvraag als uitgangspunt

15

2

Begripsvorming

18

2.1

Niets nieuws onder de zon…?

19

2.2

Strategische drivers

20

2.3

Biobased markten en waardecomponenten

21

2.4

Bioraffinage

23

2.5

Waardecomponenten en toepassingsgebieden

24

3

Stakeholders, locaties en initiatieven

28

3.1

Inventarisatie

29

3.1.1

Zuidwest-Nederland

30

3.1.2

Zuidoost-Nederland

34

3.2

MKB-succesverhalen

38

4

Positionering van de regio’s

40

4.1

Regionale biobased thema’s

41

4.2

Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen

42

5

Voorbeelden potentiële samenwerking

46

5.1

Valorisatie agrofoodreststromen

47

5.2

Biobased OEM’ers

48

5.3

Plant als fabriek

49

5.4

Bioaromaten

49

5.5

Biobased bouwmaterialen

50

5.6

Biomedische toepassingen

51

5.7

Vergisting

52

6

Biobased beleid en overheidsfinanciering

54

6.1

Provinciaal beleid

55

6.2

Provinciale financieringsinstrumenten

57

6.3

Nationaal en Europees beleid en financiering

60

Referenties

66

Bijlage 1: Literatuur ter verdieping

67

Bijlage 2: Aanpak inventarisatie

68

Bijlage 3: Overzicht organisaties biobased economy Zuid-Nederland

70


Voorwoord

4


De ‘biobased economy’ is hot. Biobased congressen, nieuw biobased overheidsbeleid in binnenen buitenland en biobased magazines schieten als paddenstoelen uit de grond. Ook de drie Zuid-Nederlandse provincies Zeeland, Brabant en Limburg hebben gekozen voor de biobased economy als een belangrijk speerpunt in hun economische ontwikkeling. En niet onterecht, want er is nogal wat bedrijvigheid in Zuid-Nederland op dit terrein. Veel (MKB-)bedrijven zijn met elkaar en met onderwijs- en kennisinstellingen, overheden en intermediairs actief bezig nieuwe biobased markten te ontginnen. De regionale ontwikkelingsmaatschappijen BOM, Impuls, LIOF en REWIN en Syntens (inmiddels opgegaan in Kamer van Koophandel) willen daarbij graag helpen. Een eerste stap is om eens te bekijken wat er allemaal al gebeurt in biobased Zuid-Nederland. Momenteel is de aanpak hier nog grotendeels decentraal en is er weinig onderlinge afstemming, waardoor zaken wellicht dubbel gebeuren en mogelijke synergieën niet worden benut. Voor u ligt dan ook een inventarisatie van biobased initiatieven, spelers en biobased regiobeleid. Een rechttoe-rechtaan uitleg van wat een biobased economy inhoudt, maakt uiteraard onderdeel uit van deze survey. Het ontwikkelen van nieuwe producten in een biobased economy gaat eigenlijk niet anders dan elders in de economie. Toch geven we nog een aantal zinvolle tips die we uit onze gesprekken met de relevante spelers hebben meegenomen. Voor de MKB’er liggen er met name kansen in specifieke biobased marktniches met een concrete marktvraag als uitgangspunt. In deze survey onderbouwen we dat met de voorbeelden van succesvolle MKB-bedrijven als Isobionics (biobased smaak- en geurstoffen), Bodec (innovatieve bioraffinage), Eco-Point (biobased reinigingsmiddelen) en Van de Bilt zaden en vlas (vlasvezels in bouw en composieten). Het biobased product moet in een marktniche een robuuste oplossing voor een prangend vraagstuk bieden; een oplossing die kan concurreren met bestaande producten op kwaliteit, functionaliteit of prijs – het liefst op een combinatie van die elementen. Zowaar geen eenvoudige opgave. Als MKB’er moet je daar niet zonder goed nadenken instappen. Een goed businessplan helpt daarbij. De ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel kunnen daarin ondersteunen. Deze survey kan voor hen tevens als hulpmiddel dienen om veelbelovende initiatieven uit de regio’s met elkaar te verbinden – waar dat zinvol is (natuurlijk is concurrentie ook niet verkeerd). Dit moet meer synergie opleveren, die de slagkracht en slaagkans van betrokken bedrijven en initiatieven vergroot. Wij hopen dat het lezen van deze survey u meer inzicht geeft in het Zuid-Nederlandse biobased landschap en leidt tot inspiratie voor ondernemerschap. En wilt u verder praten over uw biobased plannen, neem gerust contact met ons op. Mede namens de Zuid-Nederlandse ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel, Raymond Bevers, Projectmanager Ontwikkeling & Innovatie, NV Industriebank LIOF

Deze survey geeft geen inzicht in biobased kringlopen, nutriëntenmanagement en bijbehorende massabalansen. Deze zijn doorgaans niet regionaal maar (inter)nationaal en vergen zeer veel tijd om goed in kaart te brengen.


5

Samenvatting

6


Deze inventarisatie is opgesteld in opdracht van de regionale ontwikkelingsmaatschappijen van Limburg (LIOF), Noord-Brabant (BOM) en Zeeland (Impuls) samen met Syntens (nu Kamer van Koophandel). De survey is vooral bedoeld om het middenen kleinbedrijf inzicht te geven in de ontwikkelingen rond de biobased economy in Zuid-Nederland. De hoop van de samenstellers is MKB’ers te inspireren en hun deelname aan biobased initiatieven te stimuleren. De biobased economy is erop gericht om op de lange termijn aardolie en de daarvan afgeleide producten te vervangen door natuurlijke grondstoffen in een circulaire economie, waar producten en groene grondstoffen zoveel mogelijk worden hergebruikt en belasting van het milieu wordt beperkt of voorkomen. Het is duidelijk geworden dat dit geen gemakkelijke opgave is en dat deze transitie zeker niet in korte tijd zal plaatsvinden. De biobased economy staat nu nog in de kinderschoenen. Veel activiteiten zijn gericht op het onderzoeken van de technische mogelijkheden om aardoliegebaseerde producten te vervangen door producten gemaakt uit groene grondstoffen. Het is ook zoeken naar waar de markt behoefte aan heeft en hoe die behoefte ingevuld kan worden. Zoals elke verandering biedt deze transitie kansen en zijn er valkuilen. Aardoliegebaseerde producten hebben al een lange ontwikkeling achter zich en voldoen aan hoge kwaliteitseisen. Nieuwe biobased producten moeten daarom direct concurreren in volwassen markten. Dit maakt het lastig en dus moet men met beperkte middelen weloverwogen te werk gaan om een nieuw biobased product op de markt te brengen. Het thema biobased spreekt consumenten aan, maar ze zijn niet bereid daarvoor meer te betalen of een mindere kwaliteit te accepteren. Biobased producten zullen dus voordelen moeten bieden die bestaande producten niet hebben. En daarvoor zijn mogelijkheden: groene grondstoffen en biobased reststromen hebben immers andere eigenschappen dan olie, zoals biologische afbreekbaarheid. En in sommige gevallen zijn ze goedkoper en effectiever in hun functionaliteit. De functionaliteit van groene grondstoffen is voor de chemie interessant, omdat deze in aardolie grotendeels verloren is gegaan tijdens de ontstaansgeschiedenis. Voor het terugbrengen van de gewenste functionaliteit zijn dan vaak kostbare chemische processen nodig. De natuurlijke aanwezigheid van die functionaliteit in biobased grondstoffen biedt daarom kansen om kosten te besparen. Deze survey gaat in op de redenen voor het streven naar een biobased economy en doet een poging de belangrijkste begrippen in de biobased economy eenvoudig uit te leggen. Stakeholders, locaties en belangrijke initiatieven in het Zuid-Nederlandse biobased landschap – zoals Biobased Delta in Zuidwest-Nederland – worden aan de hand van schema’s uitgelicht en besproken. De sterktes en zwaktes van de verschillende regio’s worden benoemd. De succesverhalen van Isobionics, Bodec, Eco-Point en Van de Bilt zaden en vlas dienen daarbij als bron van inspiratie. Provincie-overstijgende biobased thema’s komen eveneens aan bod. Dit betreft thema’s die breed in Zuid-Nederland zouden kunnen worden opgepakt, zoals de valorisatie van agroreststromen, nieuwe OEM’ers (Original Equipment Manufacturers) binnen de biobased industrie, de plant als fabriek waar gewassen worden geoptimaliseerd voor een specifieke toepassing in de biobased economy, biobased bouwmaterialen, etc. Niet alle thema’s zijn echter even geschikt voor het MKB. Zo is de productie van bioaromaten typisch iets voor de chemische industrie; hier kan het MKB vanwege de grootschaligheid en de hoge kosten nauwelijks een rol van betekenis spelen, anders dan als toeleverancier van grondstoffen of afnemer van producten.


7

Een belangrijke ‘opbrengst’ van het proces dat tot deze survey heeft geleid, zijn tips voor de MKBondernemer met biobased aspiraties. Zo wordt sterk aanbevolen de keten én brand owners in een vroeg stadium bij een biobased ontwikkeling te betrekken. Nichemarkten, zo luidt een andere tip, geven het MKB een grotere kans van slagen dan bulkmarkten, waar de concurrentie groot is en de marges klein zijn. De survey besluit met een overzicht van beleid en financieringsmogelijkheden op regionaal, nationaal en Europees niveau. Dit laat zien dat er een breed scala aan mogelijkheden is om ontwikkelingen in de biobased economy te stimuleren. Dat is al met al geen vetpot en de concurrentie om financiën is groot. Niettemin komt er de komende jaren met name op Europees vlak veel geld beschikbaar voor biobased initiatieven.

8



9

Leeswijzer

10


Deze survey telt zes hoofdstukken: 1. Tips voor het MKB De rapportage valt meteen met de deur in huis, met tips en andere bevindingen uit interviews met relevante biobased partijen. De tips gaan over de markt, producten, technologie en businessplannen. 2. Begripsvorming De belangrijkste biobased begrippen en concepten zijn in handzame schema’s en overzichten kort en bondig samengevat. Bijlage 1 reikt desgewenst verdere verdieping aan. 3. Inventarisatie Er is een niet-uitputtend overzicht gemaakt van MKB-bedrijven en onderwijs- en kennisinstellingen die actief zijn in de biobased economy binnen de verschillende regio’s van ZuidNederland. Verder zijn de competenties van veelbelovende biobased initiatieven en biobased locaties met kritische massa schematisch in kaart gebracht. Ter inspiratie dienen enkele voorbeelden van succesvolle biobased MKB-businesscases. 4. Positionering Op basis van verkregen gegevens en interviews worden de belangrijkste regionale biobased thema’s benoemd en volgt een SWOT-analyse van de provincies. 5. Samenwerkingscases Enkele voorbeelden van biobased thema’s krijgen een uitwerking tot mogelijke samenwerkingscases op Zuid-Nederlandse schaal. Daarbij ligt de nadruk op het businesspotentieel voor het MKB. Vraaggerichtheid, beschikbare competenties, kritische massa en economische haalbaarheid spelen daarin een belangrijke rol. Of de beoogde samenwerkingscases op Zuid-Nederlandse schaal zijn te realiseren, is sterk afhankelijk van de wensen en het commitment van betrokken stakeholders. 6. Beleid en financiering De regionale biobased beleidsinitiatieven van de drie provincies zijn in kaart gebracht inclusief provinciale financieringsinstrumenten. Daarop volgt een schets van de raakvlakken van het topsectorenbeleid met de biobased economy en een overzicht van gerelateerde financieringsmogelijkheden. Tot slot is er een analyse op hoofdlijnen van overige landelijke en Europese financieringsbronnen voor nieuwe initiatieven/projecten.


11

1

12

Tips voor de MKB-ondernemer


Voor onderhavige survey zijn vele gesprekken gevoerd; Bijlage 1 geeft een overzicht van de interviews. Daaruit zijn veel suggesties en inzichten naar voren gekomen, die MKB-ondernemers mogelijk kunnen helpen om de slaagkans van hun biobased initiatieven te vergroten. Hierna volgt een weergave van de tips die in de gesprekken de revue passeerden.

1.1 Kansen voor het MKB Voor het MKB kan de biobased economy interessant zijn vanwege de potentie om nieuwe markten te ontsluiten of te creëren met onderscheidende producten en om kostenvoordelen te behalen door het gebruik van nieuwe grondstoffen. Tabel 1 zet de drivers voor het MKB op een rijtje. Het ontsluiten van nieuwe markten is aan de ene kant van het spectrum mogelijk met geheel nieuwe producten die een eigen markt creëren en aan de andere kant door het toetreden tot bestaande markten met producten die biobased zijn. Tabel 1 - Drivers voor het MKB in een biobased economy.

• Nieuwe of onderscheidende producten: - nieuwe functionaliteiten (bijv. afbreekbaarheid); - gebaseerd op natuurlijke grondstoffen; - nieuwe gewassen voor de landbouw. • Kostenvoordelen: - goedkopere grondstoffen; - potentieel vereenvoudigde chemische en biotechnologische procesroutes. • Markten: - nieuwe toepassingen in bestaande markten; - potentieel nieuwe toepassingen in nieuwe markten; - verbreding van het agro-marktpotentieel.

Er is een belangrijke rol weggelegd voor de landbouw en de boer als MKB’er. Deze staat immers aan de basis van de biobased economy. Door de overgang naar een biobased economy zal er een grotere vraag ontstaan naar bestaande gewassen én nieuwe gewassen, die nu niet of maar heel beperkt worden verbouwd. Voor de boer als MKB’er is het belangrijk om goed in te zoomen op de vraag in de markt en wat hij daarin kan betekenen. Het te telen gewas, de inhoudsstoffen, de benodigde kennis, etc., moeten goed aansluiten op de productwensen van de klant. Potentiële kostenvoordelen kunnen op meerdere manieren ontstaan. Zo wordt de inzet van goedkopere grondstoffen mogelijk door het gebruik van agro-reststromen. Daarnaast zijn chemische procesroutes te vereenvoudigen door de plant te gebruiken als een fabriek voor de productie van chemische bouwstenen en waardevolle moleculen. Voor Nederland is de biobased economy aantrekkelijk vanwege het potentieel duurzame karakter en de economische onafhankelijkheid van olie die het kan creëren op de langere termijn. De ontwikkeling van de biobased economy biedt in deze context nieuwe kansen voor economische activiteiten van het MKB met nieuwe producten, productketens en markten en het creëren van werkgelegenheid. De vraag uit de markt dient daarbij liefst als uitgangspunt te worden genomen; een technology push markt is vele malen moeilijker.


13

Voorbeelden van nieuwe biobased kansen in de markt zijn te vinden in: De landbouw: nieuwe gewassen telen specifiek gericht op de biobased economy. Technologische ontwikkeling: nieuwe technologieën ontwikkelen om de nieuwe grondstoffen op efficiënte en energetisch gunstige wijze om te zetten in producten. Apparaten- en machinebouw: verwerking van de nieuwe grondstoffen en producten. Productontwikkeling: de nieuwe bouwstenen zullen door hun andere functionaliteiten nieuwe mogelijkheden voor producten en toepassingen creëren. Het verzilveren van biobased kansen verloopt vaak niet via de traditionele verticale ketens uit de aardoliegebaseerde economie. Een voorbeeld betreft de link tussen (MKB-)agrobedrijven en de chemie; hiervoor is het nodig gezamenlijk een nieuwe keten en aanpak op te bouwen. Dit kan soms lastig zijn, omdat men niet dezelfde ‘taal’ spreekt. De ontwikkelingsmaatschappijen, Kamer van Koophandel en ZLTO kunnen in dergelijke trajecten ondersteuning bieden. Onderscheidende kwaliteiten De eisen aan biobased producten zijn van meet af aan hoog, omdat ze moeten concurreren in bestaande en volwassen markten: met hoge kwaliteitseisen, tot stand gekomen over jaren van productontwikkeling en aanpassingen; met lage prijzen, vanwege hoge productievolumes en synergievoordelen door geïntegreerde materiaal- en energieketens; die zich onder druk van de concurrentie geen risico’s kunnen veroorloven; waar de gevestigde bedrijven hun investeringen zullen verdedigen. Om de concurrentie aan te kunnen gaan, moeten biobased producten een of meerdere onderscheidende kwaliteiten hebben. Ze moeten tastbare voordelen bieden zoals een betere kwaliteit, effectiever zijn of problemen met bestaande producten kunnen oplossen. Alleen het predikaat biobased of biologisch afbreekbaar is onvoldoende onderscheidend. Consumenten kiezen bijvoorbeeld voor een nieuw schoonmaakmiddel als het beter schoonmaakt, lekkerder ruikt of zachter is op de handen. Als het product daarnaast ook nog eens biobased of biologisch afbreekbaar is, voegt dat wel extra waarde toe.

1.2 Schoenmaker blijf bij je leest Een nieuw product op de markt brengen is niet eenvoudig en zeker niet als er tezelfdertijd ook een nieuwe markt voor moet worden gecreëerd. Het MKB moet het daarom vooral zoeken in een goede nichemarkt. Dat beperkt de concurrentie en helpt de ondernemer zich te richten op waar hij echt goed in is. Ontplooi initiatieven dus in markten die bekend zijn, met bestaande productmarktcombinaties, oftewel: “Schoenmaker blijf bij je leest”. In onbekende markten is het lastig de gewenste producteigenschappen te kennen, de juiste kanalen en partners te vinden en nieuwe vertrouwensrelaties op te bouwen. In dit vroege stadium van de ontwikkeling naar een biobased economy is het voor een MKB’er verstandig zich te richten op niches waar hij met beperkte middelen echt een verschil kan maken. Bulkchemie, zoals de productie van bioaromaten of biobrandstoffen, kan beter worden overgelaten aan de grotere industrieën. Dergelijke producten vergen vele jaren van kostbaar onderzoek en ontwikkeling en vervolgens grote investeringen voor de productie. Ook MKB en farma is veelal geen goede combinatie, aangezien de farma vaak erg lange R&D- en

14


certificeringstrajecten kent. Het leidt naar verwachting sneller tot succes om bijvoorbeeld een food-, voeder- of technische toepassing als insteek te nemen.

1.3 Marktvraag als uitgangspunt Streven naar een nieuw biobased product en hopen daar een markt voor te vinden, is weinig kansrijk. Er moet een vraag in de markt leven. Een nieuw biogebaseerd product moet kunnen concurreren op kwaliteit en prijs en iets toevoegen aan wat er al op de markt is. Een copycat zal weinig succes hebben. Momenteel worden te veel biobased initiatieven vanuit de technologie gedreven. Er kan bijvoorbeeld wel een kwalitatief goed product worden gemaakt, maar dat is dan prijstechnisch niet interessant, er is geen behoefte in de markt of het voegt weinig toe aan het bestaande productpalet. Een vroege betrokkenheid van brand owners in de ontwikkeling van nieuwe biobased producten kan in een ontwikkeltraject van zeer grote betekenis zijn, omdat het: in een vroeg stadium inzicht geeft in de noodzakelijke functionaliteit en specificaties van het nieuwe product; in een vroeg stadium duidelijkheid geeft over de voor- en nadelen van het nieuwe product ten opzichte van de concurrentie; de risicobeleving bij brand owners verlaagt en daarmee de kans op acceptatie vergroot. Overschat ten slotte de waarde van duurzaam geproduceerde producten niet. In de meeste gevallen is de markt niet bereid daar meer voor te betalen (niet business-to-business en niet business-to-consumer). Eventuele premiums zijn meestal van korte duur. Technologie De bestaande extractie- en verwerkingstechnologieën blijken onvoldoende geënt op een biobased economy. Om de transitie naar biobased mogelijk te maken, zullen: nieuwe en energie-efficiënte technologieën moeten worden ontwikkeld; vooral op het gebied van conversie en scheidingstechnologie zijn nog veel stappen te zetten; bestaande technologieën moeten worden aangepast; dit geldt ook voor de verwerkende industrie die gebruik maakt van de halffabrikaten, zoals kunststoffen en vezels uit de petrochemie. Hier liggen concrete kansen voor MKB-bedrijven, maar pas op voor een te hoog technology push gehalte. Opereer vanuit een concrete marktbehoefte. Robuust businessplan Het is belangrijk om initiatieven in een vroeg stadium te toetsen op realiteitszin en haalbaarheid aan de hand van een gedegen en kritische uitwerking van de businesscase. Probeer zo goed als mogelijk daarin zaken te kwantificeren. Dit geeft snel een overzicht van de waardepropositie en van de blinde vlekken die ingevuld moeten worden om tot een realistisch businessplan te komen. Hierbij kunnen de regionale ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel een helpende hand bieden. Daarnaast vergroot een robuust businessplan de kans op eventueel gewenste externe financiering. Als uit het plan een goede slaagkans blijkt, is dat een grote motivatie. Zo niet, dan hoeft er ook niet onnodig tijd in te worden gestoken. Dat bespaart dus geld en beperkt de risico’s. Tijdens de


15

ontwikkeling moet het businessplan regelmatig worden bijgewerkt. Dit geeft focus en sturing aan het initiatief. Ten slotte, begin simpel met nieuwe biobased activiteiten en breid uit met gegenereerde winsten. Laat de haalbaarheid liefst niet afhankelijk zijn van langlopende subsidies. Subsidies zijn interessant, maar overheidsbeleid is wisselvallig en kan de rentabiliteit op termijn zwaar onder druk zetten. Dit geldt zeker voor de toepassing van biomassa voor energie; deze toepassing leeft veelal bij de gratie van subsidie. Wet- en regelgeving De transitie naar een biobased economy stelt nieuwe eisen, terwijl weten regelgeving is gebaseerd op de bestaande situatie. Veel (MKB-)bedrijven ondervinden daardoor op allerlei gebied problemen. Houd als MKB-ondernemer rekening met onzekerheden en mogelijke barrières op dit terrein en informeer tijdig naar bijvoorbeeld benodigde vergunningverlenings- of certificeringstrajecten. Denk er aan dat de milieuregelgeving per provincie kan verschillen. In opdracht van Agentschap NL (nu RVO.nl, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) heeft Sira Consulting een uitgebreid overzicht gemaakt van de belemmeringen.1 Het meest gehoord waren de klachten over de afvalwetgeving: Deze verplicht ondernemers die reststromen met de status van afval willen verwerken, zich te registreren als afvalverwerkers. Men wil vaak niet een dergelijk imago en het geeft ook nog eens veel administratieve rompslomp. Als een reststroom de status van afval heeft, is de inzetbaarheid beperkt. Er zijn hoge kosten om te voldoen aan regelgeving. Te denken valt aan de regelgeving rond afval en de verwerking ervan, REACH-registratie voor nieuwe stoffen en de Novel Food-verklaring. Subsidieregelingen zijn wisselvallig, onduidelijk en niet eenduidig. Hier ligt duidelijk een spanningsveld tussen de zorgplicht van de overheid om een veilig en verantwoord gebruik van grondstoffen te garanderen en anderzijds het optimaal en effectief benutten van alle beschikbare grondstoffen tegen zo laag mogelijke kosten. De overheid kan bijvoorbeeld via duurzaam inkopen of via specifieke regelgeving (zoals een verbod op oliegebaseerde plastic tasjes) dit spanningsveld overbruggen. Tabel 2 geeft een samenvatting van de adviezen voor het MKB die uit de gesprekken met diverse partijen zijn gedestilleerd. Tabel 2 - Adviezen voor het MKB.

Ontplooi biobased activiteiten in ketens die je kent en liefst met bestaande productmarktcombinaties. • Schoenmaker blijf bij je leest! • Stel zo snel mogelijk een businessplan op en wees kritisch. • Neem bij voorkeur de markt als uitgangspunt. Een technology push markt is moeilijker! • Begin simpel en breid uit met verdiend geld. • Betrek brand owners in een vroeg stadium: - dit geeft snel inzicht in de noodzakelijke functionaliteit en specificaties van het nieuwe product; - dit geeft duidelijkheid over de voor- en nadelen van het nieuwe product ten opzichte van zijn concurrenten; - dit verlaagt de risicobeleving bij brand owners.

16



17

2

18

Begripsvorming


2.1 Niets nieuws onder de zon…? De economie was reeds lang voor de industriële revolutie biobased, dat wil zeggen: alles wat we produceerden en gebruikten was van biologische oorsprong. Natuurlijk was ons voedsel biobased, zoals dat ook nu nog het geval is, maar ook de constructiematerialen die we gebruikten, zoals hout en stro, en de stoffen om ons te kleden, zoals katoen, linnen, wol, zijde en leer. Met de industriële revolutie kwam daar verandering in, vooral met de ontwikkeling van de mobiliteit en de chemie in combinatie met de vondst van grote hoeveelheden aardolie. Figuur 1 zet de traditionele (biobased) en de aardoliegebaseerde economie naast elkaar. Traditionele economie

Aardolie-economie

Gewassen

Aardolie

Afval Verteren Verrotten

Cyclisch

Voedsel Voer & Materialen

Gebruik

Brandstoffen Materialen Chemicaliën

Materiaalhergebruik

Afvalverbranding

Lineair Figuur 1 - De traditionele (biobased) en de aardoliegebaseerde economie.

Circa 90% van de gewonnen aardolie wordt verbrand in motoren. De resterende 10% wordt omgezet in materialen (vooral kunststoffen), petrochemicaliën, organische oplosmiddelen en bijproducten als teer: Kunststoffen zijn na brandstoffen de grootste toepassing van aardolie, goed voor ongeveer 6% van het verbruik. Petrochemicaliën zijn zeer divers en worden toegepast in alle industrieën, de farmaceutische, voedings- en chemische industrie, en als toevoegingen in brandstoffen. Organische oplosmiddelen zijn de basis van veel verven maar vinden ook toepassingen in schoonmaakmiddelen, lijmen, cosmetica, etc. Het interessante is dat volgens de meest algemeen geaccepteerde theorie aardolie een biologische oorsprong heeft. Het is vele miljoenen jaren geleden in diepe zeeën gevormd uit plankton, algen en dode zeedieren. Wanneer deze afzonken naar de bodem en door onvoldoende zuurstof niet konden afbreken, werden ze bedekt met sediment en ontstond er na verloop van tijd aardolie en aardgas.2 Het probleem is dat er maar een beperkte hoeveelheid aardolie is, Europa niet zelfvoorzienend is en de in aardolie opgesloten koolstof door verbranding bijdraagt aan een toename van de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer.


19

Alleen organismen zoals planten, algen en wieren, die aan fotosynthese doen, kunnen kooldioxide uit de atmosfeer opnemen en omzetten in complexe organische moleculen. Deze moleculen zijn als vervanging van aardolie goed bruikbaar, worden continu opnieuw aangemaakt en zijn in principe zelfs beter omdat hun functionaliteit groter is. Daarnaast hebben deze moleculen het grote voordeel dat de koolstof eerst aan de atmosfeer is onttrokken en verbranding dus geen netto verhoging van het CO2 -gehalte in de atmosfeer teweegbrengt. Zo wordt het cyclische proces waarvan de mens duizenden jaren gebruik heeft gemaakt, weer hersteld; zie Figuur 2. Biobased economy

Gewassen

Afval Verteren Verrotten

Cyclisch

Voedsel Voer & Materialen

Brandstoffen Materialen Chemicaliën

Materiaalhergebruik

Gebruik

Figuur 2 - Het cyclische proces van de biobased economy.

Functionaliteit Met functionaliteit wordt verwezen naar de opbouw van complexe organische moleculen (zoals suikers, proteïnen, zetmeel, etc.) en de aanwezigheid van stikstof (N) en zuurstof (O) in deze moleculen. Die functionaliteit is voor de chemie interessant omdat deze in aardolie grotendeels verloren is gegaan bij de vorming ervan. Voor het terugbrengen van de gewenste functionaliteit zijn dan vaak kostbare chemische processen nodig. De natuurlijke aanwezigheid in plantaardige grondstoffen biedt daarom kansen op kostenbesparing.

2.2 Strategische drivers De gedachte zou kunnen zijn dat de biobased economy vooral wordt gedreven door het streven naar een duurzame samenleving. Dit is zeker een belangrijke drijvende kracht, maar zoals in het Renewable Energy Directive3 gesteld zijn er twee andere factoren die een doorslaggevende rol spelen. Dit betreft energie (vooral de leveringszekerheid ervan) en economie, waarbij nieuwe economische activiteiten, kennisontwikkeling en werkgelegenheid belangrijk zijn.4 Tabel 3 vat de drie drivers voor een biobased economy samen.

20


Tabel 3 - Strategische drivers voor een biobased economy.

• Duurzaamheid: - klimaatdoelstellingen; - hernieuwbare grondstoffen. • Economie: - nieuwe economische activiteiten; - kennisontwikkeling; - werkgelegenheid. • Energie: - onafhankelijkheid van olieproducerende landen; - leveringszekerheid.

2.3 Biobased markten en waardecomponenten De zes biobased markten Gezondheid & Lifestyle, Voedsel, Diervoeder, Chemie, Materialen en Energie zijn wel bekend. Wanneer de volumes toenemen, neemt de waarde per ton af. Omgekeerd wordt van de producten met een hoge toegevoegde waarde slechts weinig geproduceerd. Selectief dure producten maken uit goedkope grondstoffen is nauwelijks mogelijk, omdat er vaak veel grondstof nodig is om voldoende te kunnen maken en de vrijkomende hoeveelheden afval het economisch onrendabel zouden maken. De volgordelijkheid van de markten in de biobased piramide is altijd een vereenvoudiging van de werkelijkheid. Specifieke fijnchemische materialen bijvoorbeeld kunnen meer marktwaarde vertegenwoordigen dan diervoeder en voedselcomponenten. In een biobased economy moet afval worden voorkomen. Dit kan door de reststromen om te zetten in waardevolle producten, met een cascade naar steeds lagere waarde. De minst waardevolle producten zullen eindigen als energiebron in vloeibare of vaste vorm. Een dergelijke cascade maakt ook de productie van kleine hoeveelheden complexe waardevolle producten interessant, omdat de kosten voor raffinage worden gedragen door de grote hoeveelheden minder waardevolle producten in de keten. De biobased waardecomponenten kunnen worden gehaald uit groene grondstoffen (denk aan granen, suikerbieten, koolzaad en grassen) of groene reststromen (mest, sloophout, afvalwater, etc.). Figuur 3 geeft een overzicht van de waardecomponenten en markten voor groene grondstoffen (en illustreert het verband tussen afnemende waarde en toenemend volume, en vice versa).


21

Groene grondstoffen

Voorbeelden waardecomponenten

Granen, soja, bonen, etc.

Eiwitten, zetmeel

Markten

Waarde Gezondheid & Lifestyle

Suikerbiet / riet

Suikers

Koolzaad, palm, algen, wieren, etc.

Oliën, eiwitten

Bomen, grassen

Materialen, cellulose, lignine

Voedsel Diervoer Chemie Materialen Energie

Agrofood reststromen

Inhoudstoffen

Volume

Figuur 3 - Waardecomponenten en markten voor groene grondstoffen.

Groene reststromen worden apart benoemd, omdat de verwaarding van reststromen van buiten de voedings- of diervoederindustrie meestal beperkt blijft tot toepassing in producten met een wat lagere waarde, zoals in bulkchemie, materialen en brandstoffen; zie Figuur 4. De reden hiervoor is – ook al bevatten deze reststromen waardevolle inhoudsstoffen als suikers, eiwitten en oliën – dat regelgeving de toepassingen in voedsel en diervoeders verbiedt. Te denken valt aan afvalwaterzuiveringsslib, bermgras, snoeihout en dergelijke. Markten

Groene reststromen

Voorbeelden waardecomponenten

Waarde Gezondheid & Lifestyle

Mest

Nutriënten, energie

Sloophout, snoeisel, etc.

Energie, eiwitten, cellulose, lignine

Voedsel Diervoer Chemie

Toepassingsgebieden Afvalwater

Materialen

Nutriënten, energie, vezels, etc.

Energie Industriële reststromen

Uiteenlopend

Volume

Figuur 4. Waardecomponenten en markten voor groene reststromen.

Behalve de zes reeds genoemde (toepassings)markten zijn er nog twee toelevermarkten die vaak wat minder worden belicht: de productie/teelt van groene grondstoffen en de machine- en apparatenbouw; zie Figuur 5. Bij productie/teelt moet vooral worden gedacht aan nieuwe gewassen en optimalisatie van bestaande gewassen. Hier speelt de boer een belangrijke rol. De kweek van nieuwe gewassen vergt nieuwe kennis. Mogelijk kunnen groepen van boeren door middel van coöperaties de eerste raffinagestappen uitvoeren en zo leveranciers van halffabrikaten worden.

22


Bij machinebouw gaat het om het (selectief) oogsten en de eerste verwerkingsstappen. Apparatenbouw is van toepassing op de raffinage; voor nieuwe grondstoffen zullen andere eisen aan de apparaten gelden. Innovatie en ontwikkeling zijn derhalve belangrijke voorwaarden om de nieuwe grondstoffen optimaal te kunnen verwaarden. Markten

Waarde Groene grondstoffen • (Nieuwe) gewassen • Aquacultuur (algen, wieren, vis & schelpdieren) • Dierlijk • (Agro-)reststroomverwaarding

Gezondheid & Lifestyle Voedsel Diervoer

Productietechnologie • Onderzoek en Ontwikkeling • Machinebouw (landbouw) • Apparatenbouw (scheidingstechnieken & conversiemethoden) • Energie-efficiency

Chemie Materialen Energie

Volume

Figuur 5 - Groene grondstoffen, productietechnologie en markten.

2.4 Bioraffinage Bioraffinage is de verwerking van de groene grondstoffen tot tussenproducten die andere industrieën op hun beurt kunnen gebruiken om eindproducten van te maken; zie Figuur 6. Dit naar analogie met de raffinage van aardolie tot brandstoffen, oplosmiddelen en chemicaliën. Bij de raffinage van gewassen vindt vaak een eerste extractie plaats van waardecomponenten als suikers, zetmeel, eiwitten, oliën, etc. Er zijn scheidingstechnieken nodig om deze componenten te zuiveren en zo geschikt te maken voor verdere verwerking. Ook kunnen deze componenten worden omgezet in andere verbindingen, zoals suikers in ethanol, dat weer als een biobrandstof kan dienen. Bioraffinage

Biomassa • Gewassen - Granen - Suikerbiet/riet - Koolzaad, etc. • Algen/wieren • Reststromen • Dierlijk • Bomen/grassen

Scheidingstechnieken

Platforms

• Extraheren • Centrifugeren • Filtreren • Malen • Persen • Drogen • Etc.

• Suikers • Eiwitten • Zetmeel • Vetten/Oliën • Cellulose • Lignine • Nutriënten

Conversietechnieken

Scheidingstechnieken

• Pyrolyse • Hydrolyse • Vergassing • Vergisting • Etc.

• Destilleren • Extraheren • Centrifugeren • Filtreren • Adsorptie • Enzymatisch • Kristalliseren • Etc.

Producten • Gezondheid & Lifestyle • Voedsel • Voeders • Chemicaliën • Materialen • Meststoffen • Energie

Innovatie en ontwikkeling nodig om groene grondstoffen optimaal te kunnen verwaarden

Figuur 6 - Bioraffinage: de duurzame verwerking van biomassa in een spectrum van vermarktbare producten en energie (IEA Bioenergy Task 42 on Biorefineries, 2009a. “Biorefineries: adding to the sustainable utilisation of biomass”).


23

Chemische conversies zijn vaak noodzakelijk om de reststromen uit de eerste extractie te verwaarden. Zo kan cellulose worden omgezet naar suikers en die weer naar ethanol. Ook na een chemische conversie zijn er weer energie-efficiënte scheidingstechnieken nodig om de producten te zuiveren voor verdere verwerking. Op het gebied van de raffinage van groene grondstoffen is nog veel ontwikkeling en innovatie nodig om op een energetisch en economisch efficiënte wijze tot een optimale benutting van de grondstoffen te kunnen komen.

2.5 Waardecomponenten en toepassingsgebieden In Tabel 4 zijn de waardecomponenten ingedeeld in een aantal toepassingsgebieden. Deze indeling is deels willekeurig, aangezien een strikte scheiding niet altijd mogelijk is. Het doel is een indruk te geven waar welke waardecomponenten worden toegepast. De genoemde producten dienen dus ter illustratie en zijn zeker niet uitputtend opgesomd. Tabel 4 - Waardecomponenten en toepassingsgebieden.

24

Voedingsmiddelen & voeders

Farmaceutica

Nutraceuticals

• Isolatie van actieve farmaceutische ingrediënten uit biomassa lijkt commercieel niet interessant. Nadruk op isolatie van chemische bouwstenen uit planten.

• • • • •

Chemicaliën

Materialen

Energie

• Aromaten • Fenolen • Furanen • Barnsteenzuur • Melkzuur • Glycolen • Ethyleen • Epichloorhydrine • Hydroxyalkanoaten • Alcoholen

• Polymeren: - polylactic acid - polyhydroxy-alkanoaten • Composieten • Harsen • Verpakkingsmaterialen

• Brandstoffen: - diesel - ethanol - kerosine - methaan • Warmte • Elektriciteit

Fijnchemicaliën

Vezels

Nutriënten

• Oppervlakte-actieve stoffen • Kleurstoffen • Enzymen • Biociden (tomatine)

• Cellulosevezels • Nanocellulose • Koolstofvezels

• Meststoffen


Antioxidanten Vetzuren Vitaminen Probiotica Prebiotica (voedingsvezels)

• • • • • • • • •

Eiwitten/polypeptiden Koolhydraten Oliën en vetten Vetzuren Antioxidanten Vitaminen Enzymen Voedingsvezels (inuline) Kleur-, geur- en smaakstoffen

Farmaceutica De isolatie van bekende medicijnen uit biomassa lijkt voor de farmaceutische industrie commercieel minder interessant, omdat deze niet patenteerbaar zijn. Wel geldt dat de gewonnen stoffen vijf jaar exclusief voor de ontdekker vermarktbaar zijn. Naar verwachting zal er veel interesse zijn voor complexe moleculen die als bouwstenen kunnen dienen voor medicijnen en daarmee complexe syntheseroutes vermijden of vereenvoudigen. Nutraceuticals Het woord ‘nutraceutical’ is een samentrekking van het Engelse ‘nutrition’ (voeding) en ‘pharmaceutical’ (farmaceutisch). Het is een vrij ruim gedefinieerd begrip. Doorgaans slaat het op een voedingsmiddel of product dat de gezondheid bevordert of medische voordelen biedt, zoals de bescherming tegen, of de behandeling van, een ziekte of aandoening. Stoffen als antioxidanten, vetzuren en vitaminen komen in planten en dieren voor en kunnen na zuivering als voedingssupplementen worden verkocht of als toevoeging dienen in voedingsproducten. Zo bevat prei-afval antioxidanten zoals polyfenolen, vitamine C en organosulfiden, en zit er in uienresten een antioxidant, quercitine 5. Probiotica zijn voedingsmiddelen met micro-organismen waaraan een gezondheidsbevorderende werking wordt toegeschreven. Prebiotica zijn niet-verteerbare levensmiddeleningrediënten, die selectief de groei en/of activiteit van één of meerdere soorten bacteriën in de dikke darm stimuleren, en zo de gezondheid van de gastheer bevorderen. Een voorbeeld zijn voedingsvezels. Voedingsmiddelen & diervoeders Het belang van de biobased economy voor voedingsmiddelen en diervoeders ligt vooral in het verwaarden van nieuwe bronnen van eiwitten, koolhydraten (zetmeel en suikers), oliën, vetzuren, etc. uit bijvoorbeeld nieuwe gewassen of bestaande reststromen. Eiwitten die niet in aanmerking komen voor gebruik in voedingsmiddelen of voeders, kunnen mogelijk worden ingezet in technische toepassingen, zoals in shampoos, coatings en lijmen. Door eiwitten te hydrolyseren kunnen de aminozuren worden geïsoleerd en gezuiverd. De technologie hiervoor dient overigens nog wel verder te worden ontwikkeld en geoptimaliseerd. De zuivere aminozuren kunnen weer worden toegepast in voeders, zoals methionine, of worden omgezet in een scala van chemische componenten, zoals 1,2-ethaandiamine, maleïnezuur, oxaalzuur, caprolactam, pyrolidine, etc.6 Biochemicaliën Het begrip biochemicaliën7 verwijst naar chemicaliën die met groene grondstoffen worden geproduceerd. Enkele chemicaliën hebben momenteel de aandacht omdat deze uit plantaardige materialen kunnen worden gewonnen en van belang zijn als chemische bouwstenen voor een scala aan producten, zoals kunststoffen, harsen, reinigingsmiddelen, etc. Enkele voorbeelden van biochemicaliën zijn: aromaten, fenolen en furanen die uit lignine zijn te winnen; barnsteenzuur en melkzuur, door de fermentatie van suikers uit biomassa; glycolen; ethyleen, door de dehydratie van ethanol; epichloorhydrine; hydroxyalkanoaten; alcoholen: bioethanol wordt al op redelijke schaal geproduceerd door de hydrolyse en fermentatie van suikers en wordt vooral ingezet als brandstof ter vervanging van benzine.


25

Het Amerikaanse Departement of Energy heeft een uitgebreid overzicht opgesteld met de twaalf waardevolste (groepen van) chemicaliën die uit groene grondstoffen kunnen worden gewonnen.8 Fijnchemicaliën Bij fijnchemicaliën gaat het om chemicaliën die op relatief kleine schaal worden geproduceerd. Voorbeelden zijn kleurstoffen, oppervlakte-actieve stoffen, enzymen, biociden, etc. Een voorbeeld van een kleurstof is Turks rood (alizarine of1,2-dihydroxyanthraquinoon), dat uit meekrap wordt gewonnen. Meekrap bevat overigens nog een andere kleurstof, purpurine (1,2,4-trihydroxyanthraquinoon), waarvan op experimentele schaal is aangetoond dat het kobalt zou kunnen vervangen in Li-ion accu’s. Interessant is ook de winning van biociden en fungiciden uit planten, daar planten deze produceren om zich te beschermen. Zo bevatten tomaten en paprikaloof glycoalkaloïden die als fungiciden kunnen dienen.9 Materialen Onder materialen vallen (bio)kunststoffen, composieten (vezelversterkte kunststoffen) en harsen. Verpakkingsmateriaal is geen specifiek materiaal maar een interessante toepassing, omdat er relatief veel initiatieven zijn rond biobased verpakkingsmaterialen: van biobased polymeren, zoals expanded PLA, tot verschillende soorten plantaardige vezels, gewonnen uit reststromen. Bioplastics zijn kunststoffen gebaseerd op natuurlijke monomeren en biologisch afbreekbaar. Voorbeelden zijn PLA (polylactic acid), PHA’s (polyhydroxyalkanoaten), cellulose-acetaat, PVA (polyvinylalcohol), etc. Er zijn echter ook kunststoffen waarvan de grondstoffen uit natuurlijke bronnen kunnen komen, maar die zich verder niet onderscheiden van aardoliegebaseerde kunststoffen. Een voorbeeld is polyethyleen. Het monomeer ethyleen kan worden verkregen uit bioethanol afkomstig van de fermentatie van suikers. Duurzaam geproduceerde polyethyleen is bij de verwerking en toepassing niet te onderscheiden van polyethyleen afkomstig van aardolie en is niet biologisch afbreekbaar.

26



27

3

28

Stakeholders, locaties en initiatieven


3.1 Inventarisatie Er gebeurt heel veel in Zuid-Nederland rond het thema biobased economy. Veel van de activiteiten hebben de vorm van concrete projecten of samenwerkingsinitiatieven. In bijna alle gevallen werken bedrijven en/of kennisinstellingen samen met overheden, lokaal en regionaal, om een zo breed mogelijk draagvlak te creëren. In Zuidwest-Nederland maken de biobased initiatieven onderdeel uit van de gezamenlijke programmatische aanpak Biobased Delta. Het is niet eenvoudig om een overzicht te krijgen van alle initiatieven en het doel dat ze voor ogen hebben. Daarom is van de belangrijkste biobased initiatieven en hun locaties – voor Zuidwest- en Zuidoost-Nederland – een inventarisatie gemaakt; zie Figuur 7. Deze omvat bedrijven, kennis- en onderwijsinstellingen en projecten. Voor elk van de in totaal zestien initiatieven/locaties is een samenvatting gemaakt met doel, thema’s en betrokken partijen, aangevuld met budget, looptijd en (web)locatie.

Zuidwest-Nederland

Zuidoost-Nederland

Bio Base Europe Pilotplant & Trainingscentrum

Food Tech Park Brainport

Proefboerderij Rusthoeve

Byproducts Business Lab & Open Innovation Site (Byblos)

Biopark Terneuzen / Kanaalzone Gent-Terneuzen

Biobased Oost-Brabant “Agrofood meets Technology”

Sloe Vlissingen-Oost

Biotech Systems Platform (BSP)

Green Chemistry Campus (GCC)

Chemelot Institute for Science & Technology (InSciTe)

Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland

Chemelot Innovation & Learning Labs (CHILL)

Industriegebied Moerdijk

Aachen-Maastricht Institute for Biobased Materials (AMIBM)

Centre of Expertise Biobased Economy (CoE BBE)

Biotransitiehuis / Greenport Venlo Innovation Centre

Figuur 7 - Biobased initiatieven en locaties.

Naast deze initiatieven zijn er nog heel veel bedrijven actief in de biobased economy. Dit kan een klein project zijn of juist een belangrijk deel van hun omzet vertegenwoordigen. Bijlage 3 bevat een lijst van meer dan 200 bedrijven en organisaties in Zuid-Nederland met een korte beschrijving van hun (biobased) activiteiten en vermelding van website, locatie en organisatietype. Deze lijst pretendeert zeker niet omvattend te zijn, maar geeft wel aan hoe groot de belangstelling is en hoe divers de bedrijven zijn.


29

3.1.1

Zuidwest-Nederland

Bio Base Europe Pilotplant & Trainingscentrum Doelstelling Bio Base Europe is het eerste open innovatie- en opleidingscentrum voor de biogebaseerde economie in Europa en bestaat uit de Bio Base Europe Pilot Plant (pilotfabriek) bij Gent en het Bio Base Europe Training Center in Terneuzen. Doel is het versnellen van de biobased economische groei, innovatiecapaciteit en duurzame ontwikkeling van onze maatschappij.

Thema’s • De pilotplant is gespecialiseerd in het ontwikkelen en opschalen van biogebaseerde processen. Hier kunnen bedrijven processen op kleine schaal testen om de investeringsrisico’s te verkleinen. • Het trainingscentrum richt zich op het opleiden van operators voor de bioprocesindustrie, met zowel reguliere als bedrijfsspecifieke opleidingen.

Betrokkenen Initiatiefnemers en oprichters zijn Biopark Terneuzen en Ghent Bio-Economy Valley. Sponsoren: • Europese Unie • Oost-Vlaanderen • Provincie Zeeland • Agentschap Ondernemen

• Min. Economische Zaken • Zeeland Seaports • Vlaanderen in Actie • Delta

• Universiteit Gent • ROC Westerschelde • Port of Ghent

Locatie en informatie

Looptijd en budget

Gent, Oost-Vlaanderen, en Terneuzen, provincie Zeeland www.bbeu.org/nl

De looptijd is onbeperkt.

Proefboerderij Rusthoeve Doelstelling Agrarisch Innovatie en Kenniscentrum Rusthoeve faciliteert onderzoek en demonstraties in akkerbouw- en groentegewassen op het gebied van onder meer rassen, bemesting en ziektebestrijding. De beproeving en demonstratie van nieuwe, innovatieve technieken is een belangrijk onderdeel; te denken valt aan GPS en Remote Sensing. Rusthoeve heeft een bedrijfsoppervlakte van 100 ha.

Thema’s Enkele voorbeelden zijn onderzoek naar de teelt van: • cichorei voor inuline en fructosestroop; • uien in samenwerking met DLV Plant (Het Uien Innovatie en Kennis Centrum) • graszaad in samenwerking met DLV Plant (het Graszaad Expertisecentrum) • vezelvlas, granen, etc.

Betrokkenen Proefboerderij Rusthoeve is een stichting en heeft samenwerkingsverbanden met: • DLV Plant; • Institut Technique du Lin te Ecardenville-la-Campagne (Frankrijk) voor vlas; • POVLT (België) voor vlas.

30


Looptijd en budget

Colijnsplaat, provincie Zeeland www.proefboerderij-rusthoeve.nl



Biopark Terneuzen Kanaalzone Gent-Terneuzen Doelstelling Biopark Terneuzen promoot en faciliteert onder de noemer ‘Smart Link’ de exploitatie van synergiën tussen bedrijven die in de regio Terneuzen zijn gevestigd.

Thema’s Het Biopark helpt de voordelen te realiseren die behaald kunnen worden met het optimaal uitwisselen en gebruiken van elkaars bij- en afvalproducten. Dit worden dan grondstoffen of aanvullingen op de energievoorziening van het eigen productieproces.

Betrokkenen Partners in het initiatief: • Holland Innovation • Biomass Trading & Handling • Cargill • DELTA • Dow • DSD • Econcern/Evelop • Impuls Zeeland • Express Energy/Bio2E

• Gemeente Terneuzen • Ghent Bio-Energy Valley • Goes on Green • Heros Sluiskil • Sagro • Lijnco Green Energy • Nedalco • ICL-IP • Provincie Zeeland

• ROC Westerschelde • Valuepark Terneuzen • Wageningen UR • WarmCO2 • Yara • HZ UAS (CoE BBE) • Zeeland Seaports


Looptijd en budget

Kanaalzone, Zeeuws-Vlaanderen, provincie Zeeland www.bioparkterneuzen.com/nl


Sloe Vlissingen-Oost Doelstelling Dit haven- en industriegebied ten oosten van Vlissingen is de derde haven van Nederland. De gevestigden bedrijven zijn actief op het gebied van basis- en offshore-industrie, chemie, olieraffinage, open overslag van onder meer fruit, metaal en hout, en energieopwekking. Sloe Vlissingen-Oost is onderdeel van het Vitaal Sloegebied en Kanaalzone initiatief van de Provincie Zeeland.

Thema’s • Algemeen: vergroening procesindustrie, kennisvalorisatie en opleiding. • Arkema: teelt van wieren in samenwerking met WUR en NSW, ten behoeve van inhoudsstoffen chemie en food. • EPZ: studie ombouw kolencentrale op biomassa. • Zeeland Refinery: pilot CO2-afvang en zuivering, restwarmtekoppeling met Martens Cleaning, beschikking over waterstof.

Betrokkenen Initiatiefnemers: • Provincie Zeeland • Zeeland Seaports • Projectgroep Vitaal Sloegebied en Kanaalzone

Diverse bedrijven, waaronder Arkema, Zeeland Refinery, Delta en EPZ.


Looptijd en budget

Vlissingen, Borssele, provincie Zeeland www.vitaalsloegebiedenkanaalzone.nl

Niet van toepassing.


31

Green Chemistry Campus (GCC) Doelstelling De GCC heeft als doel het versnellen van biobased ontwikkelingen. Het is een open innovatie-omgeving met veel faciliteiten voor de biobased economy,. Hier kunnen bedrijven (groot en klein), kenniscentra en overheden zich vestigen en samenwerken voor de ontwikkeling van nieuwe biobased technologieën. Op de GCC kunnen biobased ondernemers de gehele business lifecycle doorlopen: onderzoeksfase, labfase, demofase en opties tot co-siting op het terrein van SABIC.

Thema’s • Biorizon: shared research centre voor bioaromaten • Bioplastics • Coatings • Performancematerialen

Betrokkenen Initiatiefnemers: • SABIC • Gemeente Bergen op Zoom • Provincie Noord-Brabant • REWIN

Gevestigd op de GCC: • o.a. Millvision, BioClear, BioTorTech, Alpha-enzymes, Retoplast, Rasenberg, Aiforo, Nettenergy, Progression Industry, Planty Pot, Groene Vaert • TNO, Vito, Avans Hogeschool (CoE BBE) • DPI Value Centre


Looptijd en budget

Bergen op Zoom, provincie Noord-Brabant www.greenchemistrycampus.com

Opstart in 2012.

Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland Doelstelling Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland is de nieuwste gebiedsontwikkeling in West-Brabant (2012). Het betreft een grootschalige projectvestiging voor glastuinbouw, een agro & food-bedrijventerrein en de autonome ontwikkelingen van de suikerfabriek van Suiker Unie. Het doel is een knooppunt en toplocatie te worden in de groene economie voor glastuinbouwbedrijven en bedrijven specifiek in de agro & food-sector of daaraan gelieerd.

Thema’s • Creëren van een winstgevende symbiose en samenwerking tussen de suikerfabriek, nieuwe bedrijven in de agro & foodsector en de glastuinbouw. • Uitwisseling en hergebruik van reststromen. • Gemeenschappelijke faciliteiten (biomassavergister, energie, water, etc.).

Betrokkenen Initiatiefnemers: • Suiker Unie • Tuinbouwontwikkelingsmaatschappij • Provincie Noord-Brabant • ZLTO

32


Looptijd en budget

Dinteloord, provincie Noord-Brabant www.nieuwprinsenland.nl

De looptijd is onbeperkt. Het gebied omvat 40 ha voor autonome ontwikkeling van de suikerfabriek, 220 ha netto voor glastuinbouwbedrijven en 40 ha netto uitgeefbaar bedrijventerrein voor agro & food-bedrijven.


Industriegebied Moerdijk Doelstelling Moerdijk is een van de toplocaties in Noord-Brabant waar de biobased economie zich grootschalig kan ontwikkelen, aan diep vaarwater en met een excellente infrastructuur. Een aantal pioniers in de biobased economy is hier al gevestigd, zoals SNB, Bewa en BMC Moerdijk. Middels “Duurzame Verbindingen Moerdijk” wordt de industriële symbiose tussen de bedrijven sterk gestimuleerd.

Thema’s • Warmtenet Appelweg Moerdijk is een warmtekoppeling van de bedrijven Bewa, Bolsius en Drecht Coating Services (DCS). • Energieproductie: winning van energie uit bijvoorbeeld kippenmest (BMC) en van biobrandstoffen uit frituuroliën (BEWA). • Biobased Delta Pyrolysecluster: multifeedstock richting energie- en chemietoepassing.

Betrokkenen Partners in het initiatief: • Havenschap Moerdijk • Bedrijvenkring Industrieterrein Moerdijk • Provincie Noord-Brabant • Gemeente Moerdijk • en anderen.


Looptijd en budget

Moerdijk, provincie Noord-Brabant www.dvmoerdijk.nl


Centre of Expertise Biobased Economy (CoE BBE) Doelstelling Het CoE BBE laat een vruchtbare wisselwerking en versterking plaatsvinden tussen het biobased (HBO-)onderwijs, onderzoek en kennisdisseminatie. Centraal staan verdieping, verbreding en integraliteit in de aanpak. Het CoE zet ook in op verbreding van de competenties van startende HBO-professionals richting het beroepenveld in een biobased society.

Thema’s Het CoE BBE versterkt met kwalitatief hoogstaand onderwijs, onderzoek en kennisdisseminatie de Biobased Agenda “Agro meets Chemistry” van de Biobased Delta binnen de thema’s: • groene grondstoffen; • groene bouwstenen; • vergroening van de procesindustrie; • van biobased chemistry naar een biobased economy naar een biobased society. Diverse lectoraten zijn betrokken (onder meer Biobased Products en Biobased Energy).

Betrokkenen Initiatiefnemers zijn Avans Hogeschool en HZ University of Applied Sciences.

Partners: • Centre for Biobased Economy (CBBE) • Strategic Board Zuidwest-Nederland / Biobased Delta • Bedrijven als SABIC, Rubia, Cosun en Arkema • Vitaal Sloegebied en Kanaalzone • Bio Base Europe • CIV Biobased Economy en diverse HBO-instellingen. • Provincie Noord-Brabant en diverse (semi-)overheden


Looptijd en budget

Breda, provincie Noord-Brabant, en Vlissingen, provincie Zeeland www.coebbe.nl

Opstart in 2013. Investeringen: > € 10 mln, waarvan > € 6 mln door initiatiefnemers en bedrijfsleven, en € 4 mln door Rijk.


33

3.1.2

Zuidoost-Nederland

Food Tech Park Brainport Doelstelling Het Food Tech Park Brainport biedt een unieke omgeving waar MKB-ondernemingen veelbelovende en innovatieve technologieën kunnen omzetten tot marktrijpe producten of verbeterde productieprocessen. Ze kunnen hier terecht voor gerichte applicatieontwikkeling, testen en zelfs kleinschalige pilotproducties.

Thema’s Het Food Tech Park Brainport richt zich op: • procesautomatisering; • measuring & sensoring; • bereidingstechnologie; • intelligente verpakkingen;

• MKB-dienstverlening rondom de marktintroductie van nieuwe producten; • praktijkgerichte opleidingen op het snijvlak van Food & Technology.

Op biobased terrein zijn diverse pilotfaciliteiten beschikbaar, waaronder droogtechnologie, indampers, adsorptie en high pressure processing.

Betrokkenen Het Food Tech Park Brainport richt zich primair op MKB- en MKB+-bedrijven die voedingsmiddelen, grondstoffen en halffabrikaten produceren. Ook ontwikkelaars/producenten van food processing systems en processingtechnologie vinden aansluiting. Momenteel hebben zich gevestigd: • Bodec, Chez Pascal, Pascal Processing • Food & Fresh Lab, De Groene Campus

• Holland Food Camp • Food Connection Point

• Triple E: Thermoregulatie- en Mycorrhizalab


Looptijd en budget

Helmond, provincie Noord-Brabant www.foodtechpark.nl

Fase 1 in 2013 gerealiseerd, in 2020 totaalpark gereed. Investeringen: > € 20 mln.

Byproducts Business Lab & Open Innovation Site (Byblos) Doelstelling Byblos is een open innovatiecluster op het gebied van de valorisatie van (dierlijke) bijstromen. Het is dé ontmoetingsplek en een gezamenlijk ‘business lab’ voor een grens-, regio-, keten- en industrie-overstijgend cluster. Het cluster richt zich op innovatie en business development door samenwerking in projecten en het delen van kennis en faciliteiten. Byblos zal beschikken over laboratoria, proeffabrieken, onderwijsfaciliteiten en demonstratieruimten.

Thema’s Belangrijkste biobased thema’s: • Optimale verwaarding van dierlijke (bij)stromen. • Biodiscovery en food, feed, pharma design. • Ontwikkeling van innovatieve procestechnologieën, process design en pilots.

Betrokkenen Initiatiefnemer is Teeuwissen, internationale speler in de verwaarding van dierlijke bijstromen. Daarnaast: • Hickmann, slachterijprocestechnologie; • HAS Hogeschool, (HBO) opleidings- en kenniscentrum in de agrofoodsector; • FI&S, ontwikkelaar en producent van “high quality functional blends” voor de voedselindustrie. Verder zijn betrokken de provincies Noord-Brabant en Gelderland, gemeente Cuijk, BOM, Oost NV, AgriFood Capital, Health Valley en Food Valley.

34


Looptijd en budget

Gemeente Cuijk, provincie Noord-Brabant www.teeuwissen.nl

Opstart in 2012. Investeringen: onbekend.


Biobased Oost-Brabant “Agrofood meets Technology” Doelstelling Kennisinstellingen, bedrijfsleven en overheid vinden elkaar in “Agrofood meets Technology”, gericht op het maximaal verwaarden van de grondstoffen en energie uit agro-, food- en veeteeltreststromen. Door kennis, kunde, netwerken en technologische innovaties (malen/breken, scheiding, (de)polymerisatie, vergisting, vergassing) te benutten, kunnen bedrijven op een effectieve en schone manier uit co- en reststromen waardevolle stoffen winnen en vermarkten.

Thema’s Kernthema’s: • Functionele eiwitten • Bioactieve stoffen • Nutriënten en mineralen

Diverse projecten lopen op het gebied van onder meer algen, mestverwaarding, insecten, verwaarding plantaardige reststromen, pyrolyse, kroost en enzymtechnologie.

Betrokkenen Partners in het initiatief: • SRE • BOM • Agrifood Capital • Brainport Development • ZLTO • Avans Hogeschool • TU/e Innovatienetwerk.

Directe doelgroep zijn ondernemers in de agrofood en machinebouw. Voorbeelden van clusters van bedrijven: • Initiatief Eindeloos op Food Tech Park Brainport’; • Insect Centre / Insect Technology Campus; • Teeuwissen, Marel: verwaarding dierlijke eiwitten.


Looptijd en budget

Zuidoost- en Noordoost-Brabant www.sre.nl/projecten/energietransitie-in-debrainportregio/biobased-en-bioenergy/biobased-economy


Biotech Systems Platform (BSP) Doelstelling BSP is een kraamkamer, aanjager en vormgever voor versnelde clustervorming rondom bedrijven actief op de cross-over van high-tech en bio-lifetech sectoren (biotech, lifetech, agrotech en high-tech systems). BSP faciliteert de ontwikkeling van nieuwe business onder meer via clustervorming ten behoeve van nieuwe innovatiekansen, producten en diensten.

Thema’s BSP richt zich op de thema’s: • Gezondheid • Voedsel

• Energievoorziening • Milieu en water

Biobased is een dwarsdoorsnijdend onderwerp binnen deze aandachtsgebieden.

Betrokkenen Initiatiefnemers: • Chematronics • Mikrocentrum • Brainport Development

Circa 70 MKB-bedrijven zijn lid van het BSPplatform, waaronder start-ups, toeleveranciers, machine(componenten)bouwers en engineeringbedrijven. Enkele voorbeelden: • Plantlab • Promatec Food Ventures • Ingenia Engineering • Yparex


Looptijd en budget

Eindhoven, provincie Noord-Brabant www.bsp-platform.nl

Opstart in 2008. Investeringen: > € 5 mln, waarvan > € 3 mln door initiatiefnemers en circa € 2 mln door Rijk.


35

Chemelot Institute for Science & Technology (InSciTe) Doelstelling InSciTe richt zich op de opschaling van verwerkingsmethoden voor ‘biobased building blocks’. Er wordt onder meer een opschalingspilotplant gerealiseerd voor chemische conversie met katalysatoren. Ook worden biomedische materialen ontwikkeld (waaronder verfijnde protheses): cardiovasculair, orthopedisch en oogheelkundig.

Thema’s Het R&D-programma richt zich op de vervaardiging van ‘drop-ins’ en nieuwe biobased building blocks: • Conversie van hemicellulose naar furfural en chemische conversie van furfural. • Conversie van cellulose naar HMF (hydroxymethyl-furfural) en multistep-conversie van HMF. • Multistep-conversie van lignine. Centraal staan thermochemische, katalytisch-chemische en biochemische processing (excl. fermentatie).

Betrokkenen Initiatiefnemers: • DSM • Chemelot

• Universiteit Maastricht / MUMC+ • TU Eindhoven


Looptijd en budget

Sittard-Geleen, provincie Limburg www.chemelot-inscite.com

Opstart in 2013. Investeringen: > € 90 mln, waarvan 1/3 door initiatiefnemers, 1/3 provincie en 1/3 beoogd Rijk en EU.

Chemelot Innovation & Learning Labs (CHILL) Doelstelling CHILL richt zich op de moderne chemie ten behoeve van slimme materialen, verbeterde technieken en duurzame ontwikkelingen. CHILL helpt ondernemers bij het ontwikkelen van hun ideeën met de inzet van specialisten, studenten en state-of-the-art faciliteiten en in samenwerking met bedrijven op de Chemelot Campus. CHILL beschikt over een materiaallab, een organisch-chemisch lab (met microreactortechnologie) en een moleculair-genetisch lab.

Thema’s Thema’s zijn vraaggestuurd en lopen uiteen van laboratoriumanalyse tot wetenschappelijk onderzoek: • Functionele verbindingen • Slimme (bouw)materialen

• Biobased materialen • Energie-oplossingen

• Flowchemie • Moleculaire diagnostiek

• Zuyd Hogeschool • Universiteit Maastricht

• DSM • SABIC

Betrokkenen CHILL is een samenwerking tussen: • Arcus College • Leeuwenborgh Opleidingen

CHILL is een landelijk Center of Expertise (HBO) en een Centrum voor Innovatief Vakmanschap (MBO) op het gebied van de chemie.

Locatie en informatie Geleen, provincie Limburg www.chillabs.com

36


Aachen-Maastricht Institute for Biobased Materials (AMIBM) Doelstelling Het AMIBM richt zich op het ontwikkelen van biobased materialen en procestechnologieën die de transitie naar biobased faciliteren. AMIBM-competenties liggen op het gebied van (moleculaire) biologie, chemische processing en moleculaire upgrading, materiaalengineering en opschalingstechnieken. Mogelijke markten zijn onder meer de automotive, medische applicaties en textiel. AMIBM zal beschikken over diverse laboratoriumfaciliteiten.

Thema’s Innovatieve polymeren en medische producten: • biobased rubber en latex polymeren; • nieuwe biobased starches; • biobased additieven; • biobased nanocellulosematerialen;

• biobased high-value small-molecule building blocks; • polymeer engineering; • biobased materialen voor medische toepassingen.

Betrokkenen Initiatiefnemers: • Universiteit Maastricht • Universiteit Aachen

Betrokken partijen: • Diverse bedrijven op Chemelot: DSM, Lanxess, Bayer, Applied Medical Engineering (AME); • Fraunhofer, Institut für Textiltechnik (ITA); • Academisch Ziekenhuis Maastricht.


Looptijd en budget

Maastricht, provincie Limburg Aachen, Nordrhein-Westfalen www.amibm.org

€ 40 mln voor de periode 2013-2018, waarvan € 10 mln vanuit de provincie Limburg.

BioTransitieHuis / Greenport Venlo Innovation Centre Doelstelling Binnen Greenport Venlo Innovation Centre (GVIC) zijn de activiteiten rond het thema biobased samengebracht in het BioTransitieHuis. De regio Greenport Venlo omvat het tweede landen tuinbouwgebied van Nederland met uitstekende logistieke voorzieningen. De aanpak van het BioTransitieHuis omvat het faciliteren van netwerkvorming en ketensamenwerking, het opzetten van clusters, valorisatie- en pilotprojecten, en kenniscreatie.

Thema’s • Agro- en foodreststromen, waaronder tomatencascadering; • Kleinschalige bioraffinage; • Hernieuwbare biobased substraten;

• Biobased machinebouw; • Innovatief platteland: tuinbouw, open teelt en dierveehouderij; • Materialen en biopolymeren.

Betrokkenen Initiatiefnemer is GVIC. Er wordt nauw samengewerkt met: • Greenport Venlo; • een breed scala aan MKB-bedrijven (agro, food, tuinbouw, machinebouw);

• Provincie Limburg; • Chemelot; • Universiteit Maastricht.


Looptijd en budget

Venlo, provincie Limburg www.innovatiecentrumvenlo.nl



37

3.2 MKB-succesverhalen Er zijn slechts weinig succesvolle biobased businesscases te benoemen. De biobased markt is immers nog pril en moet opboksen tegen de gevestigde belangen. Enkele mooie voorbeelden van biobased MKB successen zijn er wel, zoals Isobionics, Bodec, Eco-Point en Van de Bilt zaden & vlas.

Isobionics Activiteit Isobionics richt zijn activiteiten op de natuurlijke grondstoffen voor de smaak- en geurindustrie. Deze worden bereid met een innovatief, geoctrooieerd fermentatieproces. Deze technologie is duurzaam en zeer milieuvriendelijk en maakt gebruik van hernieuwbare grondstoffen. Dit resulteert in een hoge kwaliteit natuurlijke eindproducten voor de voedingsmiddelen-, dranken-, smaak- en geurmarkt. De biobased producten hebben een hoge zuiverheid en hun productie is oogstonafhankelijk, waardoor er sprake is van een constante beschikbaarheid en een stabiele prijsstelling.

Wetenswaardigheden Isobionics Natural Ingredients is in 2008 opgericht, wordt aangedreven door DSM en heeft toegang tot DSM’s competenties. Isobionics werkt veel samen met externe partners, waaronder Plant Research International (PRI). In 2008 heeft Isobionics de nationale BioBusiness Award gewonnen. Er werken circa 25 mensen (2013). Isobionics beschikt over toonaangevende IP en technologie op het terrein van strain construction, metabolic pathway engineering, fermentatie, (bio)katalyse, organische chemie, procestechnologie, biochemische engineering en downstream processing & schaalvergroting.

Grondstoffen

Informatie

• Sinaasappelen • Citrusvruchten, grapefruit • Gemberwortels • Diverse plantaardige gewassen en kruiden

Isobionics Urmonderbaan 22 6167 RD Geleen www.isobionics.com

Bodec Activiteit Bodec ontwikkelt en optimaliseert productieprocessen en vertaalt nieuwe, innovatieve technologie door naar de praktijk van het bedrijfsleven. De focus van Bodec ligt op isoleren, scheiden, concentreren en drogen in de voedingsmiddelenindustrie. Bioraffinage is daarbij een belangrijke technologiepoot. Bodec realiseert projecten die zich uitstrekken van conceptontwikkeling, testen en engineering tot aan de complete invulling en optimalisatie van het proces. Dit betreft valorisatieprojecten en nieuwe productieprocessen.

Wetenswaardigheden Op het FoodTechPark Brainport in Helmond heeft Bodec de beschikking over een laboratorium en pilotplant, waarin optimale processen worden ontwikkeld voor klanten. Diverse technologieën kunnen naast elkaar worden vergeleken (onder meer diverse droogtechnologieën, vortex, indampers, adsorptie). Na labtesten kan er worden opgeschaald naar proefproductie, waardoor klanten investeringen in eigen productielijnen kunnen uitstellen totdat alles optimaal getest en bewezen is (tolling facilities). Bodec werkt wereldwijd nauw samen met meer dan 20 universiteiten en kennisinstellingen. Het bedrijf is opgericht in 1994 en heeft 18 medewerkers (2013).

38

Grondstoffen

Informatie

• Valorisatie agrofood(rest)stromen (bijv. suikerbiet); • Procesoptimalisatie en procesontwikkeling (bijv. granen, pinda’s, eiwitten, probiotica); • Equipment (drogen, coaten, etc.).

Bodec Scheepsboulevard 3 5705 KZ Helmond www.bodec.eu


Eco-Point Activiteit Eco-Point is een innovatieve groep van bedrijven die zich bezighouden met ontwikkeling, productie en marketing van onderhouds- en reinigingsmiddelen.Het unieke is dat de grondstoffen bestaan uit ecologisch verantwoorde alternatieven voor traditionele, milieubelastende middelen. Eco-Point produceert een breed scala aan producten, waaronder reinigings-, afbijt-, oplos-, en oppervlaktebehandelingsmiddelen. Het richt zich daarbij op de voedingsmiddelenindustrie, grafische sector, metaal, chemie, automotive, bouw en de diensten- en non-profitsector.

Wetenswaardigheden Eco-Point bestaat al meer dan 20 jaar en is dus begonnen voordat biobased producten veel bekendheid hadden. Het is een mooi voorbeeld van een bedrijf dat plantaardige grondstoffen gebruikt voor zijn producten. Voorbeelden zijn oppervlakte-actieve stoffen op basis van suikers uit suikerbieten/rietsuiker, ontvetters uit de schil van vruchten en vetzuren uit raapzaad voor de productie van reinigingsmiddelen en smeermiddelen.

Grondstoffen

Informatie

• Oliën uit citrusvruchten; • Plantaardige vetzuren uit bijv. raapzaad; • Kokosolie; • Mais, suikerbieten, etc.

Eco-Point Canadaweg 28 4661 PZ Halsteren www.eco-point.com

Van de Bilt zaden en vlas Activiteit Van de Bilt zaden en vlas teelt en verwerkt vlas tot halffabrikaten als lange vlasvezels en korte vezels en eindproducten als lijnzaad en lemen. Het bedrijf heeft een eigen veredelingsafdeling en is een mondiale speler voor uitgangsmateriaal van zowel vezelvlas (Marylin, Suzanne, Sofie, Chantal en de nieuwe rassen) als olievlas (Bilton, Biltstar, Brighton). Het is een van de weinige vlasbedrijven die beschikt over een totaal geïntegreerde productieketen van veredeling tot en met verwerking en handel van (lange) vezels en zaden. Het bedrijf herbergt daardoor veel kennis van de verschillende facetten van de vlasindustrie.

Wetenswaardigheden Van de Bilt zaden en vlas is opgericht in 1897 als zaaizaadbedrijf voor de vlasteelt. Dit familiebedrijf is inmiddels uitgegroeid tot een begrip in de West-Europese zaaizaad- en vlasindustrie en ver daarbuiten. Vlas kent traditioneel twee markten, namelijk textiel zoals linnen, en industriële toepassingen. Linnen mag zich verheugen in een toenemende belangstelling door spanningen op de grondstoffenmarkten. Datzelfde geldt voor vezels als vervanging van petrochemische vezels in de bouw en in composieten.

Grondstoffen

Informatie

• Lijnzaad • Lange & korte vlasvezels • Lemen

Van de Bilt zaden en vlas Langeweg 26 4541 PC Sluiskil www.vandebiltzadenvlas.com


39

4

40

Positionering van de regio’s


4.1 Regionale biobased thema’s De biobased activiteiten en initiatieven in Zuid Nederland zijn bijzonder breed. Ze lopen uiteen van de teelt van nieuwe gewassen en de primaire verwaarding van reststromen, tot technologieen kennisintensieve initiatieven, zoals het isoleren van geur- en smaakstoffen (Isobionics) en kleurstoffen (Rubia), tot het op de markt brengen van bijvoorbeeld gebruiksklare producten zoals reinigings- en smeermiddelen door Eco-Point. Daarnaast zijn er grote initiatieven op het gebied van onderzoek en ontwikkeling om tot nieuwe gewassen voor de biobased economy te komen. Voorts worden er nieuwe extractie-, conversie- en scheidingstechnieken ontwikkeld, waarmee bestaande en nieuwe chemicaliën aan de biobased grondstofstromen kunnen worden onttrokken. Al deze activiteiten vinden, zoals in het voorgaande hoofdstuk is gebleken, plaats in heel ZuidNederland. Toch zijn er wel enkele duidelijke accenten zichtbaar. Zo springt Zeeland er onder meer expliciet uit vanwege de aquacultuur, Limburg vanwege de high-value inhoudsstoffen en Noord-Brabant met activiteiten op het snijvlak van biobased en voeding en chemie. Figuur 8 zet de accenten per regio op een rij. NB: dit is geen wet van Meden en Perzen.

Zeeland

West-Brabant

Oost-Brabant

Limburg

• Chemie • Groene grondstoffen • Aquacultuur

• Chemie • Materialen • Voeding

• Voeding • Dierlijke stromen • Diervoeding

• Chemie • Materialen • High-value inhoudsstoffen

Zuid-Nederland • Agroreststromen • Apparaten- en machinebouw • Plantveredeling • Energie

Figuur 8 - Regionale biobased thema’s.

Er zijn ook biobased activiteiten die in heel Zuid-Nederland plaatsvinden, zoals het opwekken van energie, meestal door vergisting, en de ontwikkeling van onder meer bioraffinageconcepten in de apparaten- en machinebouw. Duidelijk is ook dat er op het gebied van de chemie mogelijkheden liggen voor brede samenwerkingsverbanden. Het lijkt goed om synergieën te zoeken, waarbij de diverse regionale activiteiten elkaar kunnen versterken. Onderlinge concurrentie daarentegen is ook niet verkeerd. Ook daaruit kan zich een economische voorsprong ontspinnen.


41

4.2 Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen Op basis van de gevoerde gesprekken en het beschikbare materiaal zijn de sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen (SWOT-analyse) voor heel Zuid-Nederland in kaart gebracht alsook voor de verschillende regio’s. Een belangrijke constatering is dat alle noodzakelijke facetten om een biobased economy te ontwikkelen in Zuid-Nederland aanwezig zijn. Dit omvat landbouw voor de grondstoffen, bedrijven in de voedingsmiddelenindustrie, chemie, logistiek, apparaten- en machinebouw, productontwikkeling, etc., alsook de nodige onderwijs- en kennisinstellingen (in Zeeland wordt er samengewerkt met onder meer Wageningen UR en de universiteit van Gent). Ook de noodzakelijke toevoer van grote hoeveelheden grondstoffen bij een succesvolle transitie naar een biobased economy kan goed worden opgevangen door de uitstekende infrastructuur en de aanwezige diepzeehavens. Daarnaast hebben de regionale overheden de biobased economy als een speerpunt in het provinciale beleid. Tot slot zijn er verschillende instrumenten beschikbaar om de biobased ontwikkelingen te stimuleren, zoals de ondersteuning door de ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel en de verschillende subsidie- en stimuleringsmaatregelen op provinciaal niveau. Zwakke punten zijn de versnippering van de initiatieven en de nog ontoereikende samenwerking tussen de regio’s en tussen sectoren. In Oost-Brabant en Limburg ontbreekt het nog aan een duidelijke en overkoepelende biobased strategie, waardoor de regie beperkt is. Daarnaast worden initiatieven vaak vanuit de techniek gedreven (push), zonder dat de omvang of de exacte eisen van de markt helder zijn. Dit brengt voor de ondernemer grote risico’s met zich mee. Vanwege de economische crisis zijn investeringsmiddelen beperkt, wat het voor veel initiatieven moeilijk maakt om een opschalingsstap te zetten. Voorts zijn de individuele regio’s relatief klein. Vandaar dat samenwerking niet alleen kansen biedt, maar voor succes ook noodzakelijk is. Belangrijke bedreigingen zijn een langdurig lage energieprijs dankzij de winning van schaliegas en de krappe beschikbaarheid van financiële middelen voor onder meer grootschalige prototypes en demonstraties. In de EU worden nog geen noemenswaardige hoeveelheden schaliegas gewonnen; de winning van schaliegas in Amerika echter zet de energieprijzen niet alleen daar maar ook elders ter wereld onder druk. Lage energieprijzen in de VS maken het met name voor grote bedrijven minder aantrekkelijk om in Europa te investeren. Tabel 5 vat de SWOT-analyse voor Zuid-Nederland samen. De twee daaropvolgende figuren verschaffen meer diepgang over de sterktes en zwaktes van de afzonderlijke regio’s Zeeland, West-Brabant, Oost-Brabant en Limburg.

42


Tabel 5 - Biobased SWOT-analyse voor Zuid-Nederland.

Sterktes

Kansen

• Brede aanwezigheid in de sectoren agro, aqua, tuinbouw, chemie, food, logistiek en life sciences. • Actief bedrijfsleven in gehele biobased piramide. • Unieke biobased faciliteiten in geheel Zuid-Nederland. • Eigen havens en nabijheid (Rotterdam, Antwerpen). • Actieve kennis- en onderwijsinstellingen (CoE BBE Avans/ HZ UAS, UM, Zuyd, TU/e, WUR-Imares, TNO). • Stimulerend regionaal overheidsbeleid. • Regionale diversiteiten aan biomassastromen.

• Toenemende behoeften/eisen vanuit afnemers. • Duurzaamheid als driver voor biobased innovaties. • Integrale benadering biobased/crossovers. • Biobased kansen onder meer op materials, chemie, reststromen en farma. • Prioriteitsstelling biobased door Rijk (topsectoren, Green Deal) en Europa (onder meer BRIDGE, SPIRE). • Samenwerking over de grens (onder meer Zuid-Holland, Noordrijn-Westfalen, Vlaanderen).

Zwaktes

Bedreigingen

• Te weinig cross-sectorale samenwerking. • Tekort aan specifieke investeringsmiddelen voor innovatie in hoogwaardige biobased toepassingen. • Versnippering van initiatieven, te weinig regie. • Kostprijs biobased producten nog onvoldoende concurrerend. • Te kleine projecten met lange opstartperiodes. • Te weinig businessgedreven initiatieven / te veel technology push. • Onvoldoende (inter)nationale zichtbaarheid van kritische massa bedrijven en kennisinstellingen.

• Belemmerende (afval) weten regelgeving. • Certificerings- en aansprakelijkheidsvraagstukken. • Lage (markt)acceptatie nieuwe eigenschappen en toepassingen van biobased innovaties/producten. • Concurrentie op (inter)nationaal niveau. • Ontwikkeling energieprijs als gevolg van schaliegas. • Te veel versnipperde financiële instrumenten met regioverschillen. • Te weinig geld voor opschaling (onder meer subsidie, venture capital).

Tabel 6 - Specifieke sterktes en zwaktes per regio.

Zeeland

West-Brabant Sterktes

• Aanwezigheid van grote chemische industrie, brede agrosector en aquacultuursector met veel mogelijkheden en brede ervaring. • Beschikbare havens (Sloe, Kanaalzone) onder meer voor de import van biomassa. • Bedrijven met toegang tot internationale markten. • Heldere Triple Helix agenda Biobased Delta. • Biobased is speerpunt van de provinciale overheid. • Grote diversiteit aan biomassastromen. • Unieke biobased faciliteiten als Bio Base Europe, Rusthoeve, Sloe, Biopark Terneuzen en Centre of Expertise Biobased Economy (Avans en HZ UAS).

• Aanwezigheid van grote industrieën (food, agro en chemie) die interesse hebben in de biobased economy. • Goede logistieke positie tussen de havens van Rotterdam, Antwerpen en Vlissingen. • Heldere Triple Helix agenda Biobased Delta. • Biobased is speerpunt van de provinciale overheid. • Bedrijven met toegang tot internationale markten. • Unieke biobased faciliteiten als Green Chemistry Campus, Nieuw Prinsenland, CFTC, Centre of Expertise Biobased Economy (Avans en HZ UAS) en CIV Biobased.

Zwaktes • Beperkte aanwezigheid van universiteiten en onderzoeksinstellingen. • Beperkte financiële armslag voor biobased ambities in de ‘valley of death’. • Veelal te kleine initiatieven met weinig onderlinge samenhang.


43

Oost-Brabant

Limburg Sterktes

• Actief MKB-bedrijfsleven in de sectoren food, agro, apparaten- en machinebouw en dierlijke reststromen, én aanwezigheid grote spelers. • Partijen staan dicht bij elkaar, zijn praktisch ingesteld en hebben marktgerichte focus. • Actieve kennisinstellingen (TU/e, DPI, TNO). • Unieke biobased faciliteiten als Food Tech Park Brainport, AgriFood Capital, Biotech Systems Platform, Veghel Food Processing en Byblos.

• Actief bedrijfsleven boven in de biobased piramide. • Aanwezigheid in de sectoren agro, chemie, food, papier en karton, logistiek en life sciences. • Actieve kennisinstellingen (UM, Zuyd, RWTH). • Breed inzetbaar provinciaal instrumentarium. • Regionale diversiteit aan biomassastromen. • Brede kennis over biobased materials en chemie. • Unieke biobased faciliteiten als CHILL, Chemelot InSciTe, AMIBM en Greenport Venlo.

Zwaktes • Onvoldoende zichtbaarheid van biobased activiteiten. • Nog geen duidelijke overkoepelende biobased agenda, versnippering van initiatieven, te weinig regie. • Tekort aan specifieke investeringsmiddelen voor innovatie in hoogwaardige biobased toepassingen. • Geen zeehaven, wel waterwegen. • Kleine kritische massa aan biomassastromen (mest uitgezonderd).

44



45

5

46

Voorbeelden potentiële samenwerking

Innovatie Innovatie Zuid Zuid--Survey SurveyBiobased BiobasedEconomy Economy

Er zijn vele opties tot samenwerking over de provinciegrenzen heen. Van groot belang is telkens dat er sprake moet zijn van een concrete marktvraag en dat er voldoende kritische massa aanwezig is om een ketenaanpak op te zetten. In dit hoofdstuk worden voorbeelden geschetst van biobased thema’s waarop samenwerking zou kunnen worden opgezocht. Het betreft: valorisatie agrofoodreststromen; biobased OEM’ers (Original Equipment Manufacturers); plant als fabriek; bioaromaten; biobased bouwmaterialen; biomedische toepassingen; vergisting. Let op: het gaat expliciet om voorbeelden van potentiële samenwerking. Ook de diverse genoemde stakeholders zijn voorbeelden van organisaties die binnen de betreffende biobased thema’s een rol spelen of zouden kunnen spelen. Er zijn zeker nog andere relevante biobased thema’s en stakeholders te benoemen. Ten slotte: verticale samenwerking in de keten komt veelal gemakkelijker van de grond dan horizontale samenwerking (waarbij concurrentiegevoeligheden kunnen optreden).

5.1 Valorisatie agrofoodreststromen Overkoepelend thema

Voorbeelden van betrokkenen

Slimme verwaarding/cascadering van agrofoodreststromen op basis van marktvraagarticulatie, waaronder: • suikerbieten • komkommer • tomaten • maïs • paprika • uien • aardappelen

Zeeland: • Biopark Terneuzen • Van der Lans, Zuver, Lamb Weston

Samenwerkingsvormen?

Limburg: • Biotransitiehuis (Greenport Venlo Innovation Centre) • Laarakker, Attero • Tasty Tom, CSV COVAS

• Kennisuitwisseling • Ketensamenwerking • Marktverkenning • Pilotprojecten

Brabant: • Green Chemistry Campus, Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland, Suiker Unie • Eindeloos, Huijbregts, Van Rijsingen, Rijko • Food Tech Park Brainport, Bodec

Overig: • WUR-FBR (Food & Biobased Research) • Glastuinbouw Zuid-Holland • Retail: Jumbo, Sligro

Zuid-Nederland heeft een rijke historie in de teelt van een breed scala aan gewassen in landen tuinbouw. Denk aan suikerbieten, komkommers, tomaten, maïs, paprika, uien en aardappelen. Er vindt momenteel in alle drie de provincies veel onderzoek plaats naar de verwaarding van reststromen van deze gewassen; deze reststromen komen vrij tijdens de oogst of in het productieproces. De zoektocht naar continue verbetering in de volledige verwaarding van de suikerbietplant door Suiker Unie (Cosun) is een mooi voorbeeld.


47

Kritische elementen voor verwaardingsroutes zijn marktvraagarticulatie, een efficiënte logistiek, een ondernemersgedreven aanpak en effectieve raffinageconcepten. De onderlinge uitwisseling van kennis hierover lijkt beperkt te zijn binnen Zuid-Nederland. Onderlinge kennisuitwisseling, ketensamenwerking, marktverkenningen en pilotprojecten kunnen wellicht helpen om sneller tot een succesvolle cascadering van agrofoodreststromen op basis van marktvraagarticulatie te komen. Een eerste goede stap is het maken van een selectie van agrofoodreststromen die met veel potentie kunnen worden gevaloriseerd.

5.2 Biobased OEM’ers Overkoepelend thema


Doorontwikkelen en vermarkten biobased processing & machinebouw: • Transitie naar robuuste Original Equipment Manufacturers (biobased OEM’ers). • Regionale proeftuin & faciliteiten. • Internationaal exportproduct.

Zeeland: • Bio Base Europe • AWWS, DSD

Samenwerkingsvormen? • Clustergerichte ketenaanpak samen met primaire sector, gezamenlijke probleemanalyses. • Kennisuitwisseling. • Gezamenlijk aanbod faciliteiten, opzet marktplaats. • Gezamenlijke internationalisering/export.

Brabant: • Green Chemistry Campus • Food Tech Park Brainport • Cosun Food & Technology Centre • Bodec, TOP, Vencomatic, Houbraken Limburg: • Chemelot InSciTe • Dinissen, Kusters, Botany Overig: • Bioprocess Pilot Facility (Delft) • WUR-FBR (Food & Biobased Research) • VLM (Vereniging van Leveranciers van Milieutechnologie), FME

Zuid-Nederland kent een breed scala aan apparaten- en machinebouwers die een niche zien in de biobased economy naast hun huidige activiteiten of die zich specifiek focussen op biobased technieken. Bij machinebouw gaat het om het (selectief) oogsten en de eerste verwerkingsstappen voor biomassa. Apparatenbouw betreft met name de raffinage. Er is een grote diversiteit aan procestechnieken; denk aan elektrolyse, comprimeren, injecteren, chemisch scheiden, fysisch scheiden, pyrolyse, torrefactie, vergisten, extruderen en granuleren, mengen, verwarmen, drogen en koelen. Veelal gaat het om MKB-bedrijven met een basis in de metaal, chemie of engineeringsector. Uit het brede scala aan apparaten- en machinebouwers kunnen Biobased Original Equipment Manufacturers (OEM’ers) voortkomen die de Zuid-Nederlandse maakindustrie een boost geven. Deze OEM’ers zouden afzonderlijk én gezamenlijk een uitstekende positie kunnen verkrijgen als internationaal exportproduct. Daarnaast bieden veel bedrijven laboratorium- en pilotomgevingen voor biobased testen. Een helder overzicht van dit aanbod zou kunnen helpen om biobased ontwikkelingen in Zuid-Nederland te versnellen. Nieuwe activiteiten rondom biobased OEM’ers moeten echter altijd in een marktgerichte context worden geplaatst, ofwel in samenwerking met de primaire sector en de biobased eindmarkten.

48


5.3 Plant als fabriek Overkoepelend thema


Beproeving en demonstratie van nieuwe teelten ten behoeve van nieuwe biobased toepassingen. Voorbeelden van teelt: • Russische paardenbloem: bron van latex; • Miscanthus: als constructiemateriaal; • Stevia: calorieloze zoetstof; • Hennep: vezels en voedingsstoffen uit de zaden; • Yacon: alternatieve voedingsbron; • Deder: alternatief oliehoudend gewas.

Zeeland: • Agrarisch Innovatie en Kenniscentrum De Rusthoeve • DLV Plant • Cradle Crops

Samenwerkingsvormen? • Kennisuitwisseling • Ketensamenwerking • Marktverkenning • Pilotprojecten teeltoptimalisatie

Brabant: • Roba Advies • Cosun/Suiker Unie Limburg: • Aachen Maastricht Institute for Biobased Materials (AMIBM) • Greenport Venlo Innovation Centre Overig: • ZLTO/agrosector (teelt, coproductie) • WUR-PPO (Praktijkonderzoek Plant & Omgeving)

Een van de grote pluspunten van een biobased economy is dat planten veel verbindingen aanmaken die langs chemische weg alleen met hoge kosten en hoog energieverbruik zijn te maken. Nu maakt elke plant niet alle verbindingen aan, maar er zijn wel planten die bepaalde verbindingen in interessante hoeveelheden produceren; voor voorbeelden zie bovenstaande tabel. In het Interreg-project “Innovatief gebruik van landbouwgewassen” is naar een aantal planten gekeken.5 Deze gewassen worden momenteel beperkt of nog niet in Nederland verbouwd. Het is dus interessant om een aantal gewassen verder te onderzoeken en te kijken welke gewassen het kansrijkst zijn in de biobased economy van Zuid-Nederland.

5.4 Bioaromaten Overkoepelend thema


• De ontwikkeling van nieuwe technologie om bioaromaten zoals BTX, fenolen en furanen uit biomassa te produceren. • Optimaliseren van gewassen voor de productie van grondstoffen voor bioaromaten. • Het opzetten van productieketens van grondstoffenleveranciers, logistieke dienstverleners, producenten en gebruikers van bioaromaten.

Brabant: • Biorizon: shared research centre TNO, Vito en Green Chemistry Campus • SABIC Limburg: • Chemelot • SABIC • DSM

Samenwerkingsvormen? • Kennisuitwisseling • Ketensamenwerking • Pilotproject

Overig: • Bio Base Europe Pilot Plant (België) • Universiteit Groningen


49

Met bioaromaten wordt vooral verwezen naar benzeen, tolueen en xyleen (afgekort als BTX), furanen en fenolen. Dit is een beperkte groep basischemicaliën met een simpele structuur waarvan wereldwijd per jaar enorme hoeveelheden worden geproduceerd en verbruikt. Planten maken aromaten aan. Vooral lignine is rijk aan aromaten, zij het in complexe structuren. Gunstig is dat aromaten vooral voorkomen in die delen van de plant die voor consumptie niet interessant zijn. De productie van bioaromaten concurreert daardoor niet met de productie van voedsel. Bioaromaten passen goed in Zuid-Nederland, omdat 20% van de huidige productiecapaciteit (krakercapaciteit) van de EU staat in de regio Rotterdam, Antwerpen, Terneuzen, Gent. Een verder voordeel van deze bioaromaten is dat ze als zogeheten ‘drop in’ moleculen kunnen worden gebruikt. Ze zijn dus identiek aan de aromaten die uit aardolie worden gewonnen en kunnen deze één-op-één vervangen zonder aanpassing van de productieprocessen die deze aromaten verwerken. Momenteel is de technologie voor de winning van bioaromaten nog onvoldoende ontwikkeld. Er zijn meerdere initiatieven gaande om daarin verandering te brengen, onder meer op de Green Chemistry Campus (GCC) in West-Brabant en op Chemelot in Limburg. Een gezamenlijke aanpak ligt daarom voor de hand. Er zijn vanuit de GCC ook banden met Vito en de Bio Base Europe Pilot Plant in België. Gezien het belang van deze basischemicaliën en de grote behoefte aan grondstoffen voor de productie ervan is dit thema zeer geschikt voor een brede samenwerking, ook met bedrijven uit Duitsland. Voor een economische en duurzame productie van bioaromaten moet een keten van grondstoffenleveranciers, logistiek, productie en afnemers worden opgebouwd. In deze keten moeten de schakels goed op elkaar zijn afgestemd en moet voldoende grondstof van constante kwaliteit beschikbaar zijn. Ook hiervoor zijn er in Zuid-Nederland en daarbuiten volop mogelijkheden om samenwerkingsverbanden te realiseren. Het thema Bioaromaten lijkt op de korte termijn weinig aanknopingspunten voor het MKB te bieden.

5.5 Biobased bouwmaterialen Overkoepelend thema


Toepassing van biobased materialen in de gebouwde omgeving. Opzet van pilotprojecten en aanpak van knelpunten: • Kostprijsreductie en robuuste levensduur. • Doorbreken van traditionele methodieken in de bouw. • Betrekken van de consument. • Toenemende concurrentie in teelten en afzetzekerheid voor de akkerbouw.

Limburg: • Hogeschool Zuyd • Wijk van Morgen (Heerlen) met vele bedrijven, onderwijsinstellingen en overheden Zeeland: • Van de Bilt zaden & vlas • Woningcorporatie R&B Wonen • FaktorPlus, Ro&Ad, Projectbureau Zeeland

Samenwerkingsvormen? • Inventariseren gemeenschappelijke knelpunten en marktkansen. • Opzet ketenprojecten en pilotprojecten gebouwde omgeving. • Kennisuitwisseling.

50


Brabant: • SABIC • Isovlas Oisterwijk Overige: • WUR-FBR (Food & Biobased Research) • Hempflax (Oude Pekela), NPSP • Grow2Build, Rijkswaterstaat

Biobased bouwen van huizen en toepassingen in de openbare ruimte lijkt een markt met perspectief. Voorbeelden van de toepassing van biobased materialen in de gebouwde omgeving zijn hout, vlas, riet, hennep, bamboe en biobased verven (kleurstoffen). Het grootste probleem op dit moment is dat er veel nieuwe materialen ontwikkeld zijn, maar dat er nog te weinig kennis is over hun levensduur en houdbaarheid. De bouwsector is terughoudend in het gebruik van materialen waarvan niet bekend is hoe lang ze mee zullen gaan, omdat er dan nog geen garantietermijn kan worden afgegeven. Een ander probleem is dat veel aannemers nog niet met biobased materialen werken, omdat ze er te weinig van af weten, het duurder achten of huidige materialen gemakkelijker vinden. Meer en meer zien onder meer architecten echter ook de kansen die biobased bouwen biedt. Geïnspireerd door de optimale en efficiëntste vormen in de natuur, kunnen ze structuren en technieken vinden die leiden tot materiaal- en energiebesparing bij het bouwen. Deze vorm van biobased bouwen noemt men biomimetica. In met name Zeeland en Limburg vinden enkele demonstratie- en pilotprojecten plaats rondom biobased bouwen. Aandacht is er voor kostprijsreductie en het aantonen van een robuuste levensduur. De pilots laten zien dat er alternatieven zijn voor de traditionele methodieken in de bouw. Meer samenwerking rond het oplossen van gemeenschappelijke knelpunten en het grijpen van marktkansen kan mogelijk tot een snellere doorbraak leiden in de bouw en bij de consument.

5.6 Biomedische toepassingen Overkoepelend thema


Ontwikkeling van biobased materialen voor medische toepassingen door samenwerking tussen kennisinstellingen, universiteiten, bedrijfsleven en zorg: • Ontwikkeling van biomedische materialen: onder meer cardiovasculair, orthopedisch (bijvoorbeeld verfijnde protheses) en oogheelkundig. • Uitvoeren van klinische trials en certificeringstrajecten.

Brabant: • Pivot Park Oss • MSD • BioConnection • ChemConnection

Samenwerkingsvormen? • Kennisuitwisseling • Ketenprojecten • Verkenning specifieke marktniches • Inventarisatie grondstoffen

Limburg: • AMIBM • Universiteit Maastricht • Academisch Ziekenhuis Maastricht • Chemelot • DSM Overig: • Applied Medical Engineering • RWTH Aachen • Universiteit Aachen

Ontwikkeling van biobased materialen voor medische toepassingen is gericht op het bovensegment van de biobased piramide. Het betreft een moeilijk toegankelijke markt die een lange adem vergt vanwege acceptatievoorwaarden en certificeringstrajecten. Een belangrijk aandeel in de biomedische toepassingen betreft de biotechnologie. Hieronder wordt verstaan het gebruik van micro-organismen en planten maar ook enzymen voor de productie van gewenste stoffen. Rode biotechnologie betreft toepassingen in de medische sector


51

voor mens en gezondheid. Ook de ontwikkeling van biomedische materialen voor onder meer cardiovasculaire, oogheelkundige en orthopedische (bijvoorbeeld verfijnde protheses) toepassingen is mogelijk. Meer samenwerking tussen kennisinstellingen, universiteiten, bedrijfsleven en de zorg kan helpen om specifieke marktniches te ontginnen en meer kennis te krijgen over de juiste biobased grondstoffen voor biomedische toepassingen. Met name tussen Limburg en Brabant lijken hier aanknopingspunten te liggen. Denk aan een crosslink tussen het Pivot Park Oss en AMIBM. Relevante links met onder meer Leiden Bioscience Park kunnen ook meerwaarde bieden.

5.7 Vergisting Overkoepelend thema


Procesoptimalisatie en digestaatverwerking: • Grondstoffenvergisters; • Operational excellence; • Mestanalyses; • Optimale verwaarding van nutriënten uit digestaat; • Vervaardiging bio-LNG.

Zeeland: • Lijnco Green Energy, Indaver, Van Alphen, De Groene Poort, Lamb Weston, e.a.

NB: Vergistingsinstallaties zijn sterk afhankelijk van subsidies (onder meer Stimulering Duurzame Energieproductie, SDE+).

Brabant: • Cosun/Suiker Unie • BEWA • Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland • Ecoson, e.a.

Samenwerkingsvormen?

Limburg: • Attero, Energiepark Cuijk, e.a.

• Kennisuitwisseling • Marktverkenningen digestaat • Marktontwikkeling bio-LNG • Partijen uit Zeeland, Brabant en Limburg bij elkaar zoeken die vergelijkbare stromen vergisten.

Overig: • CoE BBE (Brabant en Zeeland) • WUR-FBR (Food & Biobased Research) • Stichting Groen Gas • (Z)LTO

Bij vergisting worden organische reststromen anaerobisch afgebroken. Hierbij ontstaat onder meer methaan, dat na zuivering als brandstof kan worden ingezet voor het opwekken van elektriciteit. Bij vergaande zuivering kan het ook ter vervanging van aardgas dienen. De organische stromen (substraten) zijn zeer divers van oorsprong en kunnen bestaan uit mest, slibben, voedselafval, agrarisch afval, etc. Agentschap NL heeft een studie laten uitvoeren die een duidelijk beeld geeft van de stand van zaken rond vergisters in Nederland.10 Hieruit komen enkele belangrijke knelpunten naar voren: Het toelaten van nieuwe stromen voor vergisters is een tijdrovend en kostbaar proces. De subsidiebedragen zijn ontoereikend. Er is gebrek aan kennis bij exploitanten. De winstgevendheid van vergisters is beperkt en de inkomsten bestaan voor circa 60% uit subsidies en voor de rest uit de verkoop van stroom. Daarmee zijn vergisters dus sterk afhankelijk van toekomstige regelgeving. Er zijn meerdere provincie-overstijgende thema’s te benoemen voor vergisters; een interessant thema zou zijn het faciliteren van de uitwisseling van kennis op het gebied van substraten en bedrijfsvoering.

52



53

6

54

Biobased beleid en overheidsfinanciering


De biobased economy is ook in provinciaal, nationaal en Europees beleid een trending topic. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de huidige beleidsinitiatieven in Zeeland, Brabant en Limburg en legt een link met het nationaal topsectorenbeleid en enkele Europese biobased beleidsvoornemens. Daarnaast wordt ingegaan op financieringsmogelijkheden vanuit de overheden elk op hun eigen schaalniveau. Het beleidsveld en de bijbehorende financieringsinstrumenten zijn volop in beweging. Het gaat derhalve om een ruwe schets met een beperkte houdbaarheidsdatum.

6.1 Provinciaal beleid Figuur 9 vat het regionale biobased beleid samen.

Zeeland

Brabant

Triple Helix Businessplan Biobased Delta ZW-Nederland, “Agro meets Chemistry” (Zeeland / West-Brabant)

Strategische Kader Economie en Concurrentiekracht

“Agrofood meets Technology” (AgriFood Capital, BOM, SRE-Brainport)

Economische Agenda Zeeland, businesscase Biobased Economy

Limburg

Intentieverklaring Biobased Economy Limburg

Kennis-As Limburg Economisch Programma Brabant 2020

Figuur 9 - Regionaal biobased beleid in Zuid-Nederland.

Gezamenlijke biobased agenda Zuidwest-Nederland Zeeland en West-Brabant hanteren een gezamenlijk biobased agenda, “Agro meets Chemistry”11. Deze agenda is opgesteld door de triple helix uit deze regio: bedrijfsleven, kennis- en onderwijsinstellingen, ontwikkelingsmaatschappijen en de provincies Zeeland en Brabant. De agenda is voorjaar 2013 vertaald in het gezamenlijke businessplan Biobased Delta ZuidwestNederland12 en legt de nadruk op de verbinding tussen agro, food en chemie. De ambitie van de Biobased Delta is om in 2016 te behoren tot de Europese kopgroep op drie kernthema’s in de biobased economy: 1. Groene grondstoffen: a. algen & wieren; b. agroreststromen; c. inhoudsstoffen; d. natuurlijke vezels.


55

2. Groene bouwstenen – building blocks voor de chemische industrie: a. bioaromaten voor performance materials, performance coatings en specialty chemicals; b. groene bouwstenen: agrogebaseerde lignocellulose vezels. 3. Vergroenen van de procesindustrie en het sluiten van kringlopen: a. koppeling van reststromen van bedrijven; b. ontwikkeling van bio-energie en biobrandstoffen. Bij de ontwikkeling van de drie kernthema’s volgt de Biobased Delta een integrale aanpak. Dat betekent dat voor elk kernthema vijf ondersteunende pijlers in onderlinge samenhang tot ontwikkeling worden gebracht: 1. Kennis en onderwijs 2. R&D en business development 3. Toplocaties 4. Financieringsinstrumenten 5. Branding, communicatie en acquisitie De Biobased Delta wordt aangestuurd door een stuurgroep met vertegenwoordigers uit de triple helix en met Willem Sederel, oud-directeur van SABIC te Bergen op Zoom, als trekker. Er zijn uitbreidingen in voorbereiding voor een integrale biobased agenda samen met de provincie Zuid-Holland en met Vlaanderen. De Biobased Delta valt onder de stichting Strategic Board Zuidwest-Nederland (evenals de stuurgroep Logistiek en de stuurgroep Maintenance). Provinciaal beleid Zeeland De Economische Agenda van de provincie Zeeland13 beschrijft het regionaal economisch beleid: richting geven aan een duurzame ontwikkeling van de economie die aansluit bij de sterktes van de ligging van Zeeland (LAND IN ZEE!) en bijdraagt aan een duurzame samenleving. Deze abstracte ambitie is vertaald in onder meer negen businesscases (naast een goed economisch vestigingsklimaat en ondernemersondersteuning). Een van de provinciale economische businesscases betreft Biobased Economy; deze wordt gepositioneerd als onderdeel van het programma Biobased Delta. Zeeland concentreert zich daarbij met name op de inhoudelijke lijnen ‘ontwikkeling en teelt van groene grondstoffen’ en ‘vergroening van de procesindustrie’. De provincie heeft een strategische samenwerking opgezet met Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR), maar ook met andere kennisleveranciers kan worden samengewerkt. Het Uitvoeringsbureau Biobased Zeeland is verantwoordelijk voor de uitvoering van alle activiteiten. Daarin hebben zitting NV Economische Impuls Zeeland, Kamer van Koophandel, Zeeland Seaports, WUR, ZLTO en de provincie Zeeland. Provinciaal beleid Noord-Brabant De Biobased Economy is benoemd als een van de Brabantse topclusters in het Economisch Programma Brabant 202014 en is vastgelegd als speerpunt in de Energieagenda15 van de provincie Noord-Brabant. Binnen de economische agenda wordt gezocht naar nieuwe verbindingen tussen economische clusters en maatschappelijke doelen. De Energieagenda – met de speerpunten zonne-energie, biobased economy en elektrisch rijden / slimme netten – is gepositioneerd als een van de nieuwe pijlers van de Brabantse economie. De marktpotentie wordt voor 2020 ingeschat op € 1 miljard en de werkgelegenheid op 3.000 tot 5.000 banen. De provincie investeert in kennisinfrastructuur en innovatieve bedrijvigheid, wil proeftuinen realiseren en aldus ook een bijdrage leveren aan (inter)nationale klimaatdoelstellingen.

56


Voor West-Brabant wordt net als in Zeeland direct aangesloten op de gezamenlijke agenda van de Biobased Delta. Voor Oost-Brabant werkt de triple helix aan de Biobased Oost Agenda, “Agrofood meets Technology”16. Kernthema’s in de agenda van Oost-Brabant zijn functionele eiwitten, bioactieve stoffen en nutriënten en mineralen. Ontwikkelingsmaatschappij REWIN focust met name op de biobased agenda in West-Brabant, de BOM op die in Oost-Brabant. Provinciaal beleid Limburg De Limburgse ambities voor de biobased economy zijn vertaald in drie strategische beleidskaders: Strategisch Kader Economie en Concurrentiekracht17: Hiermee wil de provincie Limburg een versterkte uitbouw realiseren van de fundamenten die gelegd zijn op onder meer Chemelot Campus, Maastricht Health Campus en Greenport Venlo. Sleutelwoorden in de strategie zijn het versterken van de internationale concurrentiekracht en een krachtig en toekomstbestendig verdienvermogen voor de provincie. De biobased economy wordt niet als losstaande topsector benoemd, maar geldt als een cross-over thema tussen de Limburgse topsectoren chemie & materials, life sciences, agrofood, logistiek en high-tech systems. Er zijn ook verbindingen naar beleidsvelden energie (kadernota Energie en Duurzaamheid), landbouw (“Limburgse Landbouw Loont”), water (waterketen), ruimtelijke ordening (beleid en regelgeving) en vergunningen (vergunningverlening). Intentieverklaring Biobased Economy Limburg18: Op 26 juni 2012 hebben Chemelot Campus, Universiteit Maastricht, Greenport Venlo en de provincie Limburg, met ondersteuning van LIOF, deze intentieverklaring ondertekend. Hierin spreken de partijen af om de komende vijf jaar gezamenlijk Limburg als biobased regio tot ontwikkeling te brengen. Er wordt daarbij ingezet op een zo hoog mogelijke verwaarding in de biobased piramide, waarbij farma, life sciences, chemie en food een duidelijke positie innemen in Limburg. In principe wordt geen apart beleid ingezet op energetische toepassingen van biomassa, met uitzondering van de verwerking van mest. Kennis-As Limburg19: De ontwikkeling van de biobased economy kan een stuwende bijdrage leveren aan de totstandkoming van de zogeheten Kennis-As Limburg, waarin de drie kristallisatiepunten van de Limburgse topsectoren samenkomen: Chemelot Campus, Maastricht Health Campus en Greenport Venlo. Kennis-As Limburg is een ambitieus tienjarig strategisch programma van de kennispartners UM, MUMC+ en Zuyd Hogeschool. Het richt zich op economische en maatschappelijke structuurversterking in Limburg, voortkomend uit de kracht van gezamenlijke kennisontwikkeling, in samenwerking met grote en kleine bedrijven in Limburg en met de provincie. De Kennis-As Limburg verbindt de subregio’s Greenport Venlo in Noord-Limburg, Keyport in Midden-Limburg en LED in Zuid-Limburg. Binnen Keyport zijn onder meer het cluster papier/karton/verpakkingen, de bouwsector en meubelbouw sterk vertegenwoordigd.

6.2 Provinciale financieringsinstrumenten Elke provincie in Zuid-Nederland beschikt over specifieke biobased financierings- en ondersteuningsinstrumenten of over generieke financieringsmogelijkheden met potentieel voor biobased initiatieven. In Figuur 10 zijn de belangrijkste instrumenten opgesomd. Let op: de diverse instrumenten kennen elk hun eigen focus, doelstelling en doelgroepen, en ze acteren in verschillende stadia van ontwikkeling (van R&D tot demonstraties tot (pre)seed en participatie). Onderstaand zijn de instrumenten van een korte toelichting voorzien. Informeer altijd naar de laatste stand van zaken. De Kennis-As Limburg verbindt de subregio’s Greenport Venlo in Noord-


57

Limburg, Keyport in Midden-Limburg en LED in Zuid-Limburg. Binnen Keyport zijn onder meer het cluster papier/karton/verpakkingen, de bouwsector en meubelbouw sterk vertegenwoordigd.

Zeeland

Brabant

Limburg

InnoGo!

Biobased Brabant Fonds

Limburgs Energie Fonds

Zeeuws InvesteringsFonds, Zeeuws Participatiefonds

Ontwikkelfonds

Chemelot Ventures

Biobased innovatievouchers

Starterslift en Brightmove

Kennis-As fonds

Financiering via Economische Agenda

Valorisatieplan AgriFood Capital

Financiering via Economische Agenda

NB: Overzicht is een tijdsopname en niet volledig.

Figuur 10 - Specifieke financiering en ondersteuning per provincie.

Provincie Zeeland InnoGo!: Dit startersprogramma heeft sinds 2013 een specifiek portal voor het MKB. Naast toegang tot financiering – preseed kapitaal met een gemiddelde omvang van k€ 30 tot k€ 50 – biedt InnoGo! ondersteuning door middel van coaching, begeleiding en toegang tot een uitgebreid netwerk en kennisinstellingen. Innogo! is een initiatief van Impuls en Hogeschool Zeeland. Zeeuws InvesteringsFonds: Dit fonds heeft een totale omvang van € 10 mln. Het investeert in jonge ondernemingen die een nieuw product, proces of dienst hebben ontwikkeld dat ze onlangs op de markt hebben geïntroduceerd of binnen maximaal twee jaar gaan introduceren. De financiële investering per participatie ligt globaal tussen € 0,2 en 1 mln. De investering komt in de vorm van aandelenkapitaal beschikbaar, met in uitzonderlijke gevallen een deel als achtergestelde lening. NV Economische Impuls Zeeland, stichting ZIGZAG en een aantal private investeerders zijn aandeelhouder. Zeeuws Participatiefonds: Dit fonds verstrekt hoog-risicodragend (start)kapitaal aan startende en doorstartende ondernemers in Zeeland. Dat kan in de vorm van een achtergestelde lening, deelname in het aandelenkapitaal of een combinatie van beide. Per onderneming geldt een maximum van k€ 150. De partners in het fonds zijn provincie Zeeland, ABN AMRO en ZLM Verzekeringen. Biobased innovatievouchers: Met de vouchers wil Zeeland MKB-bedrijven stimuleren om sneller nieuwe ideeën en ontwikkelingen te realiseren in de biobased economy. Partners hierin zijn de Kamer van

58


Koophandel Zuidwest-Nederland en Impuls. Er zijn opstapvouchers beschikbaar van k€ 5 (zonder eigen bijdrage van de ondernemer) en doorpakvouchers van k€ 5 tot k€ 10, waarbij de ondernemer eenzelfde bedrag inbrengt. Financiering via provinciale Economische Agenda: De provincie Zeeland kan in sommige gevallen direct innovatieve biobased projecten ondersteunen. Projecten dienen te passen binnen de provinciale Economische Agenda en de Algemene Subsidieverordening Zeeland 2013. Beschikbare budgetten en mogelijkheden kunnen jaarlijks variëren. Provincie Noord-Brabant Biobased Brabant Fonds: Het doel van dit fonds is het vestigingsklimaat voor nieuwe bedrijvigheid en kenniswerkers op het gebied van de groene chemie te bevorderen. Het fonds richt zich op startende, snelgroeiende bedrijven en kennisintensieve ondernemingen. De provincie Noord-Brabant heeft € 10 mln verstrekt aan de BOM voor dit investeringsfonds. De BOM verstrekt het geld in de vorm van risicokapitaal en steunt bedrijven ook met marktkennis, een uitgebreid netwerk en ervaring. Ontwikkelfonds: Het fonds heeft tot doel maatschappelijk betekenisvolle en technologische innovaties naar de markt te brengen en groei van innoverende MKB-bedrijven een extra impuls te geven. Het maakt onderdeel uit van het InnovatieFonds. De BOM beheert het InnovatieFonds met een omvang van € 125 mln in de komende 24 jaar. Om voor financiering vanuit het InnovatieFonds in aanmerking te komen, moeten bedrijven hun wortels hebben in high-tech, life sciences & health, agro & food, maintenance & logistiek of biobased economy. De BOM is druk doende om het InnovatieFonds volledig in te richten. Starterslift en Bright Move: Deze twee initiatieven verstrekken preseed en proof-of-concept leningen in respectievelijk West- en Zuidoost-Brabant. Leningen kunnen variëren tussen k€ 50 en 125. De initiatieven leveren via partners noodzakelijke kennis, vaardigheden en leningen om startende ondernemers en spin-offs te ondersteunen bij de realisatie van hun bedrijfsplannen in de regio. Ook biobased starters kunnen ondersteuning verkrijgen. Valorisatieplan AgriFood Capital: De samenwerkende partners zijn HAS Hogeschool, ZLTO, acht Rabobanken, Stichting Ondernemerslift, Starters Succes Oss, Startersmarktplaats Veghel-Uden-Schijndel, ROC De Leijgraaf, ROC Koning Willem I College en de twintig regiogemeenten in Noordoost-Brabant. De komende zes jaar bundelen zij in AgriFood Capital hun krachten. Met een budget van € 14 mln gaan zij de regionale economische slagkracht stimuleren vanuit drie activiteiten: Center of Enterpreneurship Noordoost-Brabant, een Competence Center en een Starters Center op het gebied van agro, food, farma en health. Biobased is een thema dat daar dwars doorheen snijdt.


59

Provincie Limburg Limburgs Energie Fonds (LEF): Met leningen, garanties en participaties (max. € 1 mln) wil de provincie Limburg investeringen stimuleren op het gebied van energiebesparing en opwekking van duurzame energie. Het LEF richt zich op het MKB en grootbedrijf dat projecten wenst te realiseren en exploiteren. Biomassa en mestverwerking behoren eveneens tot de inhoudelijke speerpunten van het fonds. Het fondsbeheer van € 18 mln wordt verzorgd door Finquiddity Vermogensbeheer. Chemelot Ventures (Limburg Ventures II): Het fonds beoogt het investeren in, faciliteren van en support bieden aan innoverende ondernemingen die concrete producten ontwikkelen, produceren en vermarkten of diensten leveren in de doelsegmenten van Chemelot en Maastricht Health Campus. Inhoudelijke speerpunten zijn Performance Materials, Biomedical Materials, Biotechnologie/biosynthese, Biobased Chemicals en Materialen, en R&D Enabling Technologies. Het fonds participeert in veelbelovende start-up bedrijven, groeiers en doorgroeiers in life sciences of (advanced) materials, eventueel in combinatie met achtergestelde lening (min. € 0,25 mln en max. € 8 mln). Het fonds zal begin 2014 van start gaan en heeft een beoogde omvang van € 40 mln. Het fonds is een samenwerkingsverband van provincie Limburg, LIOF, DSM en de Rabobank. Kennis-As fonds: De totale ambitie van Kennis-As Limburg (zie Par. 6.1) omvat een investering van € 580 mln t/m 2020 van diverse partijen uit de triple helix. De specifieke opzet en omvang van het fonds is nog in ontwikkeling. Financiering via provinciale Economische Agenda: De provincie Limburg kan in sommige gevallen direct innovatieve biobased initiatieven ondersteunen. Projecten dienen te passen binnen het provinciale Strategisch Kader Economie en Concurrentiekracht. Voorbeelden van bijdragen betreffen de Sciences-opleiding (€ 15 mln), HAS-Limburg (€ 3 mln), CHILL (€ 0,9 mln) en het BioTransitieHuis (€ 1,4 mln voor vier jaar). Beschikbare budgetten en mogelijkheden kunnen jaarlijks variëren. Innovatiefonds Limburg (vanaf 2013 is dit fonds gesloten): Dit fonds beoogt een impuls te geven om innovaties te realiseren of innovatieve ondernemingen die financieringsmoeilijkheden ondervinden vooruit te helpen. Financiering gebeurt in de vorm van achtergestelde leningen (converteerbaar), participaties en borgstellingen tot maximaal € 1 mln. Doelgroep zijn innovatieve en industriële (pre-)starters en jonge MKB-ondernemingen. Ook biobased initiatieven kunnen een plek vinden. Het fonds wordt beheerd door LIOF.

6.3 Nationaal en Europees beleid en financiering Nationaal topsectorenbeleid In het topsectorenbeleid van het ministerie van Economische Zaken is de biobased economy benoemd als een cross-over tussen de volgende zes topsectoren (zie Figuur 11): Chemie: onder meer nieuwe en duurzame biobased materialen; deze topsector is de thuisbasis van het thema biobased economy. Agro&Food: onder meer benutting en verwaarding van reststromen via bioraffinage. Tuinbouw en Uitgangsmaterialen: onder meer nieuwe biobased uitgangsmaterialen, verwaarding van reststromen. Logistiek: onder meer biomassatransport, import en export van biomassa. Energie: onder meer duurzame biomassa voor elektriciteit en warmte, biobased brandstoffen. Water: onder meer verwaarding van reststoffen uit waterige stromen.

60


Ook is een biobased link te maken met de ambities binnen de topsector Life Sciences & Health.

Cross-over Biobased Economy

Tuinbouw en Uitgangsmaterialen

Chemie

(Life Sciences & Health)

Energie

Water

Agro&Food

Logistiek

Interdepartementaal Progamma BBE

Figuur 11 - De biobased economy in het nationaal topsectorenbeleid.

De topsectoroverstijgende biobased ambities zijn uitgewerkt in een afzonderlijk programma, “Groene Groei; Van biomassa naar business” 20: de overgang naar de biobased economy zal rond 2050 voltooid moeten zijn, met als ambitie dat Nederland in deze transitie wereldwijd een leidende en initiërende rol speelt. Niet alleen op het gebied van kennis, maar ook in productie. Vanuit de zes topsectoren zijn middelen vrijgemaakt om in te zetten op de (kennis)ontwikkeling voor de biobased economy. De biobased ambities zijn door het ministerie van EZ ingebed in het Interdepartementaal Programma Biobased Economy (IPBBE).


61

In het nieuwe regeerakkoord is duurzaamheid verzwaard aangezet. Het kabinet wijst erop dat een groot aantal veelbelovende ‘biobased’ initiatieven de laatste jaren al tot stand is gekomen. Deze ‘biobased economy’ kan een van de pijlers vormen voor groene groei in Nederland. Het kabinet is van mening dat biomassa zo hoogwaardig mogelijk moet worden ingezet (‘cascadering’) en dat de duurzame productie en herkomst van biomassa gegarandeerd moeten zijn. Financieringsmogelijkheden nationaal Vanuit het topsectorenbeleid én vanuit een breed scala aan stimuleringsregelingen heeft het Rijk middelen vrijgemaakt, hetzij expliciet voor het onderwerp biobased economy (zoals TKI Biobased Economy), hetzij in meer generieke zin (zoals WBSO, SDE+ en het Innovatiekrediet MKB+). In Tabel 7 zijn de diverse mogelijkheden schematisch weergegeven. Elk instrument kent eigen voorwaarden voor deelname, financiering en aanpak. Het kan onder meer gaan om subsidies, kredieten, kortingen op de vennootschapsbelasting en randvoorwaardelijke hulp vanuit de overheid (Green Deals). Let op: de inzet van deze instrumenten is niet volledig in beeld gebracht en kan in de loop der tijd flinke wijzigingen ondergaan. Voor een actueel overzicht is het raadzaam informatie in te winnen bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Tabel 7 - Landelijke financieringsmogelijkheden.

MKB Innovatiestimulering Topsectoren (MIT)

{

Topsectoren

Regelingen generiek

TKI

WBSO, RDA

Technische haalbaarheidsprojecten

MIA, VAMIL, EIA

R&D-samenwerkingsprojecten

Innovatiebox

Innovatie Prestatie Contracten (IPC)

Exploitatiesteun SDE+

Kennisvouchers

Innovatiekrediet MKB+

Inhuur hooggekwalificeerd personeel door MKB

Green Deals

Europees beleid De fundamentele uitdagingen voor Europa zijn voor de periode 2014-2020 gebundeld tot drie groeilijnen binnen de beleidsvisie Europe 2020: Slimme groei: verhogen van concurrentiekracht en innovatievermogen. Duurzame groei: verbeteren van het milieu, omgaan met gevolgen van klimaatverandering. Inclusieve groei: sociale samenhang, omgaan met demografische ontwikkelingen. In deze beleidsvisie legt de EU de basis voor een omslag naar een bioeconomy. De definitie van bioeconomy is breder dan de in Nederland ingeburgerde term biobased economy. Tot de bioeconomy worden bijvoorbeeld ook landen bosbouw, voedselveiligheid en wateronderzoek gerekend. De ‘smart, sustainable and inclusive growth’ agenda pleit voor een bioeconomy als hoeksteen voor slimme en groene groei in Europa. De Europese Commissie heeft in februari 2012 een strategie en het actieplan “Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy for Europe” 21 gepresenteerd. Dit richt zich onder meer op investeringen in onderzoek, innovatie en vaardigheden, de ontwikkeling van een biobased markt en de oprichting van een Europees Bioeconomy Panel. Dat panel moet beleid coördineren, versnippering tegengaan en de betrokkenheid van belanghebbenden vergroten.

62


Het begrip ‘smart specialisation’ wordt omarmd binnen het Europese beleid. Een smart specialisation strategie brengt de economische ontwikkeling van een regio aantoonbaar in beeld en zet deze in perspectief. Voor Zuid-Nederland geldt dat de biobased economy integraal als smart specialisation zou kunnen worden geformuleerd. Dat gebeurt momenteel al wel in Zuidwest-Nederland, maar nog niet in Zuidoost-Nederland. Figuur 12 schetst, sterk vereenvoudigd, het Europees beleid en de Europese financieringsopties op het gebied van biobased. Net als bij het nationaal beleid biedt het EU-beleid aanknopingspunten voor financiering van onderzoek en innovatie, specifiek voor biobased en in meer generiek kader. Bij EU-financiering is onderscheid te maken tussen Horizon 2020 en de structuurfondsen.

EU-vision: “Innovating for Sustainable Growth, A Bioeconomy for Europe”

Smart Specialisation

Horizon 2020: Excellent Science, Industrial Leadership, Societal Challenges (nr. 2 = Bioeconomy)

Structuurfondsen

KIC’s, EIT, IEE, LIFE+

Public Private Partnerships (PPP)

BBI

SME Instrument Scheme Horizon 2020

SPIRE

COSME

EFRO (OP-Zuid)

Interreg ABC

POP

Biobased MKB-aanknopingspunten zitten met name in de groen gekleurde instrumenten. NB: Het schema is een sterk vereenvoudigde en onvolledige weergave!

Figuur 12 - Europees beleid en financiering

Horizon 2020 Onder invloed van genoemde beleidsvisies heeft de biobased onderzoeks- en innovatieagenda een belangrijke positie binnen Horizon 2020 verworven. Horizon 2020 is de Europese onderzoeks- en innovatieagenda voor de periode 2014-2020 met een gepland budget van € 70 miljard. Deze agenda is gegrondvest op een drietal pijlers: excellent science, industrial leadership en societal challenges. De biobased economy komt in verschillende onderdelen voor. De tweede titel binnen de societal challenges is ‘European Bioeconomy Challenges’. Ook wordt de bio-economy benoemd als ‘societal challenge’ die de afhankelijkheid van fossiele hulpbronnen en de schaarste van natuurlijke hulpbronnen kan verminderen, meer voedselzekerheid kan bieden, alsmede klimaatverandering en tegelijkertijd duurzame economische groei tot stand kan brengen. Voor deze challenge is vooralsnog circa € 4,5 miljard begroot, waarvan circa € 1,5 miljard door directoraat-generaal Agri van de Europese Commissie wordt ingevuld. Ook de vijfde societal challenge, die gaat over klimaat en raw materials, heeft een duidelijke link met de biobased


63

economy. Hier wordt gesproken over CO2 -reductie en resource efficiency. Eind 2013 zijn de eerste ‘calls for projects’ binnen Horizon 2020 opengegaan. Binnen de kaders van Horizon 2020 betreffen de volgende instrumenten belangrijke voorbeelden voor biobased onderzoek en innovatie: De publiek-private partnerships (PPP) BBI en SPIRE. BBI, het Biobased Industry Initiative, moet bedrijvigheid en banen in de bio-economie opleveren. De BBI-partners willen met de PPP de groene grondstoffen van morgen produceren. Kern van het programma zijn demonstratieprojecten waarin de innovaties worden gerealiseerd. De eerste subsidierondes in het kader van BBI worden medio 2014 verwacht. De calls staan dan open voor universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstellingen en er is veel aandacht voor het MKB. Het BBI budget omvat € 4 miljard voor de periode 2014-2020. SPIRE staat voor Sustainable Process Industry through Resource & Energy Efficiency en richt zich op een duurzame procesindustrie (chemie, ijzer en staal, papier, etc.) in Europa. Nadrukkelijk hebben biobased initiatieven hierin een plaats. Ook hier veel aandacht voor pilot- en demonstratieprojecten binnen de calls, die begin 2014 naar verwachting zullen openen. Het budget omvat circa € 3 miljard. Binnen Horizon 2020 is een nieuw, separaat MKB-instrument ingericht voor R&D- en innovatieprojecten. Financiering kan worden verkregen voor concept & feasibility assessments (zogeheten fase 1 projecten) en voor innovatie- en R&D-activiteiten (fase 2). Het betreft een open call, die naar verwachting begin 2014 zal opengaan. Biobased activiteiten kunnen uiteraard een plek krijgen. Waarschijnlijk zal de animo voor deze regeling uitzonderlijk groot zijn. COSME staat voor Programme for the Competitiveness of enterprises and SMEs 2014-2020 en omvat het stimuleringsprogramma voor de groeifase van MKB-bedrijven binnen Horizon 2020, met een budget van € 2,3 miljard. COSME stimuleert onder meer een betere toegang tot (private) financieringsmogelijkheden. Biobased elementen binnen de programma’s Intelligent Energy for Europe (IEE), LIFE en de Knowledge & Information Communities (zoals KIC Climate) van het European Institute of Innovation & Technology. Structuurfondsen Met de structuurfondsen wil de Europese Unie de welvaartsverschillen tussen de regio’s en de lidstaten onderling verkleinen. Binnen structuurfondsen zijn diverse biobased aanknopingspunten te vinden: De biobased economy heeft een stevige positie in de Regionale Innovatie Strategie (RIS) voor Zuid-Nederland (Brabant, Limburg en Zeeland) als onderdeel van het operationele programma Zuid-Nederland (OP-Zuid) voor de nieuwe periode 2014-2020. Binnen OP-Zuid zullen vanaf 2014 diverse mogelijkheden zijn voor biobased projecten en initiatieven, ook voor het MKB. Binnen de contouren van de Interreg-progamma’s A (regionaal grensoverschrijdend), B (onder meer Noordwest-Europa) en C (samenwerking tussen regio’s Europabreed) kunnen eveneens biobased initiatieven een plek krijgen. Ruimte voor directe financiering van (MKB-)bedrijven is beperkt. Het Plattelands Ontwikkelings Programma (POP) biedt subsidiemogelijkheden gericht op de ontwikkeling van het platteland in brede zin.

64



65

Referenties 1

Bex, P.M.H.H. en Blank, R.E., “Botsende belangen in de biobased economy”, Sira Consulting,

2

http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardolie#Ontstaan.

november 2013. 3

Directive 2009/28/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2009.

4

Corbey, D. et al., “Waarom een duurzame biobased economy? Achtergrondnotitie over

5

Oers, van C., “Groene Grondstoffen”, Interreg-project ‘Innovatief gebruik van

6

Mulder W., et al., “Biobased Economy: De Potentie van Eiwitten voor Technische Toepassingen”,

duurzame biomassa”, Commissie duurzaamheidsvraagstukken Biomassa, december 2011. landbouwgewassen’, DLV Plant. Wageningen UR Food & Biobased Research, maart 2012. 7

Harmsen, P. en Hackmann, M., “Groene bouwstenen voor biobased plastics”, Wageningen UR

8

Werpy, T., Petersen, G. et al., “Top Value Added Chemicals From Biomass”, U.S. Department of

9

Smits, J., “Tuinbouw meets Agrochemie”, Event Biobased Business: ‘Profit from Plants’, Den Haag,

Food & Biobased Research, 2012, ISBN 978-94-6173-482-2. Energy, 2004. 13 februari 2013. 10

Peene, A. et. al., “Evaluatie van de vergisters in Nederland”, in opdracht van Agentschap NL,

11

“Agro meets Chemistry, Biobased Economy in Zuidwest-Nederland”, mei 2011.

Divisie Energie & Klimaat, november 2011. 12

Businessplan 2013-2016, Biobased Delta Zuidwest-Nederland, voorjaar 2013.

13

“Voor een duurzame economische ontwikkeling van Zeeland”, Economische Agenda 2013-2015,

14

Economisch Programma Brabant 2020, Den Bosch, maart 2012.

15

“Energietransitie als kans voor innovatie en duurzaamheid”, Energieagenda provincie Noord-

december 2012.

Brabant 2010-2020, juli 2010. 16

Startnotitie Strategische Agenda Biobased Oost-Brabant, AgriFood Capital, BOM en Brainport Development, januari 2013.

17

“Limburgse concurrentiekracht”, Strategische Kadernotitie voor Economie en Concurrentiekracht, januari 2012.

18

Uitwerkingsnotitie Biobased Economy Limburg, april 2013.

19

Kennis-As Limburg, groeimotor van de regio, april 2013.

20

Innovatiecontract Biobased economy 2012-2016, december 2011.

21

“Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy for Europe”, COM(2012) 60, Europese Commissie.

66


Bijlage 1: Literatuur ter verdieping Voor diegene die zich verder willen verdiepen in de biobased economy, volgen hier enkele literatuurbronnen. Deze geven inzicht in het nationaal en Europees perspectief op de ontwikkeling van een biobased economy, het belang ervan en de verwachte ontwikkelingen. NB: Het betreft geen compleet overzicht. “Naar groene chemie en groene materialen, Kennis- en innovatieagenda voor de biobased economy”, Wetenschappelijke en Technologische Commissie voor de biobased economy, Den Haag, 2011 Een kennis- en innovatieagenda, opgesteld in opdracht van de Wetenschappelijke en Technologische Commissie (WTC), ministerie van EL&I. Het document bespreekt de achtergronden, de noodzaak, de kansen en de transitie naar een biobased economy. De agenda is in een vijftigtal interviews getoetst in een brede kring van bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid, en besproken met een tiental NGO’s. “The Biobased Economy: biofuels, materials and chemicals in the post-oil era”, H. Langeveld, J. Sanders & M. Meeusen (red.), Routledge, 2010 (herdruk 2012) Uitgebreid boekwerk met veel detailinfo over de biobased economy. Met belangrijke bijdragen vanuit Wageningen Universiteit en andere kennisinstellingen uit binnenen buitenland. Hoofdlijnennotitie Biobased Economy, ministerie EL&I, 2012 Deze notitie schetst de integrale middellange termijnvisie van het kabinet. “Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy for Europe”, COM(2012) 60, Europese Commissie (d.d. 13-2-2012) Dit is een mededeling aan het Europese Parlement, betreffende een Bioeconomy strategie voor Europa en een plan van aanpak. “Bio-based economy for Europe: state of play and future potential”, Europese Commissie, mei 2011 Part 1 - Report on the European Commission’s Public on-line consultation Part 2 - Summary of the position papers received in response to the European Commission’s Public on-line consultation Laat goed zien waarom landen, bedrijven, organisaties, etc., de ontwikkeling naar een biobased economy belangrijk vinden, en wat daarvoor zou moeten gebeuren. De nadruk ligt op meningen uit Noordwest-Europa. “Biobased for Growth”, A Public-Private Partnership on Biobased Industries, 2012 Een initiatief van Europese bedrijven en belangenorganisaties die pleiten voor een Europees Public-Private Partnership om de strategie van de Europese Commissie, “A Bioeconomy for Europe”, in de praktijk om te zetten. Er wordt duidelijk uitgelegd waarom het nodig is om naar een biobased economy te gaan en wat daarvoor nodig is. “Bio Based Economy in Nederland”, IA Special, oktober 2013 Deze special is afkomstig van het Innovatie Attaché Netwerk “from Biomass to Bioproducts”. De special richt zich op nationale en internationale (in onder meer Frankrijk, Duitsland, Taiwan en China) ontwikkelingen op het gebied van de biobased economy, meer specifiek bioraffinage, witte biotechnologie en bioproducten. Een voorbeeld van een vermaarde biobased kennisinstelling in


67

Duitsland is het Nova Institute. Dat is actief in studies op het terrein van feedstock supply, technisch-economische evaluaties, marktonderzoeken, kennisverspreiding en beleidsvorming op het terrein van de biobased economy.

Bijlage 2: Aanpak inventarisatie Interviews Er zijn in totaal twintig interviews gehouden op basis van een vooraf vastgestelde vragenlijst met een selectie van relevante bedrijven, biobased initiatieven, onderwijs, kennisinstellingen, overheden en/of intermediairs. In navolgende tabellen zijn de gesprekspartners opgesomd. Tablel B2.1 - Partijen voor de inventarisatiegesprekken.

Zuidwest-Nederland

Zuidoost-Nederland

Algemeen

Biobased Delta

BOM

Agentschap NL (nu Rijksdienst voor Ondernemend Nederland)

Kamer van Koophandel

Food Connection Point

Syntens (nu Kamer van Koophandel)

Zeeland Seaports

SRE / Brainport

ZLTO

Rusthoeve

AgriFood Capital

WUR-FBR

REWIN

LIOF

Green Chemistry Campus

Greenport Venlo

Nieuw Prinsenland

Chemelot

Centre of Expertise BBE

Maastricht University

Vier keer overleg stuurgroep (LIOF, BOM, Impuls, Syntens), deels combinatie stuurgroep met regionale biobased stakeholders.

68


Tablel B2.2 - Gesprekspartners.

Organisatie

Contactpersoon

Agentschap NL (nu Rijksdienst voor Ondernemend Nederland)

E. (Edith) Engelen W. (Wouter) Siemers

Centre of Expertise Biobased Economy (Avans Hogeschool en HZ University of Applied Sciences)

P. (Petra) Koenders H. (Han) van Osch D. (Dick) van der Ploeg

Chemelot

F. (Frank) Schaap B. (Bart) van As

Food Connection Point (FCP) Innovatie

J. (Jan) van Rijsingen

Biobased Delta

W. (Willem) Sederel

Greenport Venlo

P. (Patrick) Lemmens


H. (Huub) Dormans

Millvision

L. (Leon) Joore

Nieuw Prinsenland / Suiker Unie

P. (Paul) Hagens

Brabantse Ontwikkelings Maatschappij

P. (Paul) Gosselink

N.V. Economische Impuls Zeeland

P. (Peter) Bijkerk

N.V. Industriebank LIOF

R. (Raymond) Bevers


D. (Dennis) van der Pas

Proefboerderij de Rusthoeve / DLV Plant

C. (Cor) van Oers

REWIN

F. (Freek) van den Heuvel H. (Hugo) Dekkers

SRE

J. (Jan) Westra E. (Ella) van Melis

AgriFood Capital

D. (Daan) Arkesteijn T. (Twan) Goossens

Syntens (nu Kamer van Koophandel)

W. (Willy) Reijniers G. (Gert) van Staalduinen

Universiteit Maastricht

F. (Fred) Offerein

Wageningen UR, Food & Biobased Research

T. (Brenda) Israël-Hoevelaken, A. (Arie) van der Bent

Zeeland Seaports

P. (Peter) Geertse

ZLTO

R. (Roel) Clement

Stuurgroep en MKB-panel Gedurende de looptijd heeft vier keer overleg plaatsgevonden met de Innovatie Zuid stuurgroep, waarin BOM, LIOF, Impuls en Syntens (nu Kamer van Koophandel) zitting hebben. Daarvan was één overleg samen met de organisaties REWIN, SRE, Greenport Venlo Innovation Centre en Biobased Delta, voor feedback op de overall resultaten. Daarnaast is de roadmap op 19 november 2013 gepresenteerd aan het MKB-panel van de Biobased Delta aangevuld met enkele MKB-bedrijven uit Oost-Brabant en Limburg. Literatuur Voor de roadmap is gebruik gemaakt van een breed scala aan beleids- en onderzoeksdocumenten, bedrijfsen projectinformatie, artikelen, brochures en is veel internet research gedaan. Zie ook Bijlage 1.


69

Bijlage 3: Overzicht organisaties biobased economy Zuid-Nederland Deze bijlage bevat een lijst van meer dan 200 bedrijven en organisaties in Zuid-Nederland met een korte beschrijving van hun (biobased) activiteiten en vermelding van website, locatie en organisatietype. Deze lijst pretendeert zeker niet omvattend te zijn, maar geeft wel aan hoe groot de belangstelling is en hoe divers de bedrijven zijn. 3.1 Alfabetisch

70

Organisatie

Activiteit

5-sterrenregio NOB

In Noordoost-Brabant werken ondernemers, onderwijs en overheid nauw samen om de economische bedrijvigheid in de regio te stimuleren met focus op de agro & food-sector en cross-overs.

Advanced Waste Water Solutions

Levert producten, installaties en servicediensten op het gebied van watermanagement binnen bedrijven.

AlgaeLink

A Company that designs and manufactures algae growing equipment and cultivates algae for various global markets. Operations cover algae production, equipment, consultancy, installation support and training.

AlgaeRithm

Richt zich op het winnen van kleurstoffen uit algen, door middel van licht. De duurzaam verkregen kleurstoffen zijn geschikt voor meerdere toepassingen, zoals het kleuren van kunststoffen.

Allplast

Allplast ontwikkelt plaatmateriaal op basis van biogebaseerde grondstoffen.

Alpha-enzymes

Richt zich op (ontwikkeling van) de productie van enzymen (zoals die voorkomen in bacteriën en schimmels), biochemicalieën en bioplastics.

AMIBM

Het AMIBM richt zich samen met RWTH Aachen op het ontwikkelen van biobased materialen en procestechnologieën die de transitie naar biobased faciliteren.

Arcus College

Regionaal MBO Opleidingencentrum met onder meer opleiding Procestechniek die biobased invalshoeken biedt.

Arjazon Uienhandel

Verhandelt, sorteert en verpakt uien; levert biomassa aan vergistingsbedrijven voor de productie van onder meer biogas; beheert tevens een biomassamarktplaats.

Arkema

Vervaardigt onder meer chemicaliën voor de glasindustrie en hulpstoffen voor verbetering van de stabiliteit en slagvastheid van kunststoffen; verkoopt onder meer BioStrength® producten voor de verbetering van PLA.

Arvalis

Agrarisch adviesbedrijf, ontstaan vanuit de Limburgse Land- en Tuinbouwbond (LLTB) in augustus 2006.

Attero

Ontzorgt afvalstromen voor huishoudens en bedrijven en richt zich op de terugwinning van herbruikbare (biobased) grondstoffen en de omzetting van reststromen in (duurzame) energie en nuttige producten.

Avans Hogeschool

Penvoerder van het Centre of Expertise Biobased Economy en werkt daarin samen met Hogeschool Zeeland en het CBBE (Wageningen UR).

Avantium

Technologiebedrijf actief in de chemie en cleantech; ontwikkelt en commercialiseert YXY - een gepatenteerde route naar biobased basischemicaliën als grondstof voor polymeerproductie.

BASF

BASF (hoofdkantoor in Duitsland) produceert specialties, polymeren en katalysatoren; productielocatie Maastricht maakt pigmentenpreparaten en inkten; BASF koopt circa 3% biobased grondstoffen in.

Bayer

Bayer (hoofdkantoor in Duitsland) produceert specialty chemicaliën en polymeren. Bayer maakt internationaal onder meer biobased bestrijdingsmiddelen, consumer care products, polyolen en polycarbonaatmix.

Bewa groep

Producent bioenergie via organische reststromen uit vergister, verwerking frituurvetten en oliën tot biodiesel, verhitten aardappelproducten tot diervoeder, op/overslag van plantaardige vloeibare producten.

Bio Base Europe

Open innovatie- en opleidingscentrum voor de biogebaseerde economie in Europa, bestaande uit de Bio Base Europe Pilot Plant (pilotfabriek) bij Gent en het Bio Base Europe Training Center in Terneuzen.

Bio-energiecentrale Cuijk

Gecombineerde 'multifuel-centrale' van Essent die zowel stroom als warmte levert op basis van papierslib, bermgras, afvalhout en houtsnippers; het vermogen bedraagt 25 MWe en 40 MWth.

Biobased Delta

Biobased Delta is een gezamenlijke progammatische biobased aanpak voor Zeeland en West-Brabant opgesteld, door triple helix partijen uit deze regio (bedrijfsleven, kennis- en onderwijsinstellingen en overheden).


Plaats

Provincie

Website

Type

Den Bosch

Noord-Brabant

www.5nob.nl

Overheid

Kapellebrug

Zeeland

www.awws.eu

MKB

Yerseke

Zeeland

www.algaelink.com

MKB

Bergen op Zoom

Noord-Brabant

Onbekend

MKB

Tholen

Zeeland

www.allplast.nl

MKB

Oosterhout

Noord-Brabant

www.biobaseddelta.nl/onderneming/alpha-enzymes

MKB

Maastricht

Limburg

www.amibm.org

Kennisinstelling

Parkstad

Limburg

www.arcuscollege.nl

Onderwijsinstelling

Kruiningen

Zeeland

www.arjazon.nl

MKB

Vlissingen-Oost

Zeeland

www.arkema.com

Grootbedrijf

Roermond

Limburg

www.arvalis.nl

MKB

Venlo

Limburg

www.attero.nl

MKB

Breda

Noord-Brabant

www.avans.nl

Onderwijsinstelling

Geleen

Limburg

www.avantium.com

MKB

Maastricht

Limburg

www.basf.nl

Grootbedrijf

Haelen

Limburg

www.bayer.nl

Grootbedrijf

Moerdijk

Noord-Brabant

www.bewagroep.nl

MKB

Terneuzen

Zeeland

www.bbeu.org

Kennisinstelling

Cuijk

Limburg

www.essent.nl

Grootbedrijf

Breda

Noord-Brabant

www.biobaseddelta.nl

Ontwikkelingsmaatschappij

Middelburg

Zeeland

www.biobaseddelta.nl



71

72

Organisatie

Activiteit

Biomassa.eu

Handelsnaam waaronder vraag en aanbod van biomassa bij elkaar worden gebracht; deze activiteit is voortgekomen uit het familiebedrijf Arjazon Uienhandel.

BioMoer Energie

Producent van duurzame energie: groene stroom en warmte (heet water) via vergisting van reststoffen; het biogas gaat naar een wkk-centrale (warmtekrachtkoppeling) voor opwekking van groene stroom.

Biopark Terneuzen

Promoot en faciliteert onder de noemer 'Smart Link' de exploitatie van synergiën tussen bedrijven die zijn gevestigd in de regio Terneuzen.

Biotech Systems Platform

Kraamkamer, aanjager en vormgever voor versnelde clustervorming rondom bedrijven actief op de cross-over van high tech en bio-lifetech sectoren (biotech, lifetech, agrotech en high tech).

BioTorTech

Een technologische start-up die een nieuwe biomassaconversietechnologie, genaamd torrefactie, uitontwikkelt en commercialiseert; de expertise ligt ook in technologieen due-diligence-studies en assessments.

BMC

Genereert groene stroom door de verbranding van kippenmest

Bodec

Advies- en ingenieursbureau in de voedingsmiddelenindustrie, (bio)farma en chemie; beschikt over laboratorium en pilotfaciliteiten voor onder meer biobased research.

BOM

Brabantse Ontwikkelings Maatschappij, met als een van de speerpunten de biobased economy; is een van de partners binnen het initiatief Biobased Oost-Brabant.

Botany

Jong bedrijf dat onderzoekbureaus en R&D-afdelingen in de agrarische sector faciliteert bij de uitvoering van onderzoeksopdrachten met eigen faciliteiten en expertise in teelt en onderzoek.

Bovitec Bouwchemie

Gespecialiseerd in bedrijfsvloeren, zwembadcoatings, kitmontage, betonrenovatie, betoninjectie en vochtwering.

Brainport Development

Ontwikkelingsmaatschappij van de regio Eindhoven; is een van de partners binnen het initiatief Biobased Oost-Brabant.

C2Circle

Adviesbureau dat zich richt op onder meer het ontwikkelen van CO2-reductie met behulp van algentechnologie en bioraffinage van diverse reststromen.

Cargill

Internationaal producent en leverancier van producten en diensten in de voedings- en landbouwsector en industriële sector; vestigingen in Sas van Gent, Zeeland, en Bergen op Zoom, Noord-Brabant.

Carnola

Coöperatie die inname van koolzaad, tarwe en gerst van telers in de regio organiseert; richt zich onder meer op biobrandstoffen.

Centre of Expertise Biobased Economy

Het CoE BBE versterkt met kwalitatief hoogstaand onderwijs, onderzoek en kennisdisseminatie de agenda “Agro meets Chemistry” van de Biobased Delta. Samenwerkingsverband van Avans Hogeschool, HZ UAS en CBBE.

Chemelot

Doel is om de campus te ontwikkelen tot internationale vestigingsplaats voor de geavanceerde chemie; focus ligt op performance, biobased en biomedische materialen, biotechnologie en R&D-ondersteuning.

Chemelot InSciTe

Richt zich op opschaling van verwerking van biobased building blocks. Er wordt onder meer een opschalingspilotplant gerealiseerd voor chemische conversie met katalysatoren en er worden biomedische materialen ontwikkeld.

CHILL

Richt zich op moderne chemie ten behoeve van slimme materialen en duurzame ontwikkelingen; helpt ondernemers met het ontwikkelen van hun ideeën en state-of-the-art faciliteiten samen met bedrijven op Chemelot.

CIV Biobased

Namens ROC West-Brabant werken Prinsentuin College (Breda), Radius College (Breda) en Markiezaat College (Bergen op Zoom) samen aan de vormgeving van het CiV Biobased voor het MBO.

Clean Minerals Bio Energy

Produceert groene stroom, door mest- en maisafval te verwerken; bij de vergisting daarvan komt methaangas vrij, dat wordt opgevangen, gefilterd en gezuiverd.

Cleanmaster Biolux

Servicegroothandel met al ruim 17 jaar een uitstekende reputatie op het gebied van ecologisch verantwoorde bedrijfshygiëne.

Climalife Dehon

Europees specialist voor koudemiddelen, bestemd voor de sectoren koeling en klimaatbeheersing.

Colorex Master Batch

Ontwikkelaar en producent van masterbatches en compounds voor de kunststofverwerkende industrie.


Plaats

Provincie

Website

Type

Kruiningen

Zeeland

www.biomassa.eu

MKB

Moerstraten

Noord-Brabant

www.biomoer.nl

MKB

Terneuzen

Zeeland

www.bioparkterneuzen.com/en/biopark.htm

Kennisinstelling

Eindhoven

Noord-Brabant

www.bsp-platform.nl

MKB

Bergen op Zoom

Noord-Brabant

www.biotortech.com

MKB

Moerdijk

Noord-Brabant

www.bmcmoerdijk.nl

MKB

Helmond

Noord-Brabant

www.bodec.eu

MKB

Tilburg

Noord-Brabant

www.bom.nl


Sevenum

Limburg

www.botany.nl

MKB

Geleen

Limburg

www.bovitecbouwchemie.nl

MKB

Eindhoven

Noord-Brabant

www.brainportdevelopment.nl


Halsteren

Noord-Brabant

www.c2circle.eu

MKB

Bergen op Zoom

Noord-Brabant

www.cargill.nl

Grootbedrijf

Sas van Gent

Zeeland

www.cargill.nl

Grootbedrijf

Oirlo

Limburg

www.carnola.nl

MKB

Breda

Noord-Brabant

www.coebbe

Kennisinstelling

Vlissingen

Zeeland

www.coebbe

Kennisinstelling

Geleen

Limburg

www.chemelot.nl

Grootbedrijf

Geleen

Limburg

www.chemelot-inscite.com

Grootbedrijf

Geleen

Limburg

www.chillabs.com

Kennisinstelling

Etten-Leur

Noord-Brabant

www.rocwb.nl

Kennisinstelling

Esbeek

Noord-Brabant

www.avandommelen.nl/home/clear-mineralsbio-energy-bv/

MKB

Goes

Zeeland

www.cleanmasterbiolux.nl

MKB

Bergen op Zoom

Zeeland

www.climalife.dehon.com

Grootbedrijf

Helmond

Noord-Brabant

www.colorex.nl

MKB


73

74

Organisatie

Activiteit

Colsen adviesbureau Milieu Techniek

Actief in de milieusector en voert projecten uit op het gebied van afvalwaterzuivering, vergisting, riolering, procestechniek, luchtbehandeling, etc.

Cosun

Alle industriële activiteiten zijn gebaseerd op de grootschalige verwerking van plantaardige grondstoffen (biet, aardappel, cichorei, fruit en groenten); onder Cosun valt onder meer CFTC, biomassavergister en Suiker Unie.

Cradle Crops

Nederlandse pionier met als doel het creëren van een markt voor Miscanthus Giganteus, oftewel olifantsgras en andere vezel- en biobased gewassen.

CSV COVAS

Suikerbietentelerscoöperatie met bijna 1.700 leden die hun bieten aan de coöperatie leveren.

De Groene Campus

Uniek centrum waar (MBO-)onderwijs en bedrijfsleven bij elkaar komen; alles over voeding, gezondheid, ontspanning, design en natuur is hier te vinden.

De Groene Poort

Samenwerking van vijf agrarische ondernemers die een van de grotere biovergisters in Nederland willen realiseren.

Deep Arctic Water

Levert kasconstructies van 100 hectare waarmee tuinders, viskwekers en veehouders in verschillende Aziatische kustgebieden onder Nederlands recht kunnen telen.

Delmeco

Adviseert, ontwerpt, tekent, berekent en inspecteert; ontwerpt machines die bedrijfsprocessen optimaliseren, zorgt voor betrouwbare besturingssystemen en focust op veiligheid en duurzaamheid.

Delta

Full-service dienstverlener op het gebied van energie, water, infrastructuur en milieudiensten, internet en telecom.

Den Ouden

Levert een totaalconcept voor bodemverbeteraars, biobrandstoffen en organische meststoffen; werkt op basis van PPS-constructies.

Denissen Techniek

Ingenieursbureau en machinefabriek op het terrein van engineering, verspaning, plaatwerk en constructie.

Desch Plantpak

Produceert thermovorm potten en containers, transporttrays, zaaitrays, verspeentrays en perkgoed packs voor de professionele tuinbouw.

DLV Plant

Advies - en onderzoekspartner voor de plantaardige sectoren; richt zich op advies, (praktijk)onderzoek en projecten, zowel in Nederland als internationaal.

DOW Benelux

Chemisch bedrijf dat kunststoffen en basischemicaliën produceert.

Dragon Plastics Rotomoulding

Expert in het ontwikkelen en vervaardigen van klantspecifieke kunststofproducten en halffabrikaten met behulp van rotatiegieten.

DSD (Dutch Sustainable Development)

Adviesbureau actief op het gebied van duurzame landbouw, de voedselverwerkende industrie en biobrandstoffen; is expert op gebied van bioraffinage.

DSM

Mondiale onderneming die vanuit wetenschappelijke basis actief is op het gebied van gezondheid, voeding en materialen; heeft unieke competenties in Life Sciences en Materials Sciences.

DuPont

Chemiebedrijf dat scala aan chemische producten vervaardigt.

Dutch Polymer Institute (DPI)

Publiek-privaat partnerschap voor pre-competitief onderzoek naar polymeren en hun toepassing in de industrie.

Eastman

Produceert een breed scala aan harsen voor toepassing in coatings, lijmen, banden, hygiëne, etc.

Eco-Point

Ontwikkelt , produceert en vermarkt onderhouds- en reinigingsmiddelen; gebruikt hierbij ecologisch hernieuwbare grondstoffen en beschikt over eigen laboratorium.

Ecoson

Energiepark, is het jongste bedrijf van VION Ingredients; bestaat sinds 2007 en richt zich op de productie van duurzame energie uit natuurlijke restproducten.

EPL Europe

Gaat volledig afbreekbare bakjes en bekertjes fabriceren uit papier- en kartonafval, voor de medische sector, de voedingsmiddelen- en de verpakkingsindustrie.

EPZ

Stookt in de kolencentrale sinds 2000 biomassa mee, de laatste jaren vooral in de vorm van houtpellets; op deze wijze produceert het jaarlijks ruim 350.000 MWh, gelijk aan circa 100.000 huishoudens.

Essent

Werkt op biobased terrein onder meer met ZLTO samen aan de ontwikkeling van een biomineralenfabriek op BioBased Economy-park Cuijk.

Evides Waterbedrijf

Levert drinkwater in het zuidwesten van Zuid-Holland, Zeeland en de Brabantse Wal; produceert ook verschillende watersoorten voor de industrie en is actief in de afvalwaterzuivering.

Evonik Industries

Heeft hoofdzetel in het Duitse Essen en is een grote Internationale onderneming in de speciaalchemie.


Plaats

Provincie

Website

Type

Hulst

Zeeland

www.colsen.nl

MKB

Roosendaal

Noord-Brabant

www.cosun.nl

Grootbedrijf

Westdorpe

Zeeland

www.cradlecrops.nl

MKB

Asten

Noord-Brabant

www.bieten.nl

MKB

Helmond

Noord-Brabant

www.degroenecampus-eu.nl

Onderwijsinstelling

Oosterland

Zeeland

www.degroenepoort.nl

MKB

Made

Noord-Brabant

www.deeparcticwater.com

MKB

Goes

Zeeland

www.delmeco.nl

MKB

Middelburg

Zeeland

www.delta.nl

Grootbedrijf

Schijndel

Noord-Brabant

www.denoudengroep.com

MKB

Nispen

Limburg

www.denissentechniek.nl

MKB

Waalwijk

Noord-Brabant

www.desch-plantpak.com/nl

MKB

Colijnsplaat

Zeeland

www.dlvplant.nl

Kennisinstelling

Terneuzen

Zeeland

www.dow.com/benelux

Grootbedrijf

Sint-Maartensdijk

Zeeland

www.dragonplastics.nl/nl

MKB

Wemeldinge

Zeeland

www.dsdbv.com

MKB

Geleen

Limburg

www.dsm.com

Grootbedrijf

Landgraaf

Limburg

www2.dupont.com/Dordrecht_Plant_Site/nl_NL

Grootbedrijf

Eindhoven

Noord-Brabant

www.polymers.nl

Kennisinstelling

Middelburg

Zeeland

www.eastman.com

Grootbedrijf

Halsteren

Noord-Brabant

www.eco-point.com

MKB

Son

Noord-Brabant

www.ecoson.nl

MKB

Halsteren

Noord-Brabant

www.greenchemistrycampus.com

MKB

Borssele

Zeeland

www.epz.nl

Grootbedrijf

Den Bosch

Noord-Brabant

www.essent.nl

Grootbedrijf

Middelburg

Zeeland

www.evides.nl

Grootbedrijf

Maastricht

Limburg

www.evonik.com

Grootbedrijf


75

76

Organisatie

Activiteit

ExxonMobil Chemical

De plant in Kerkrade is een fabriek voor verpakkingsfilm en OPP-films; denkt na over biobased feedstocks.

Faktor Plus

FaktorPlus is een vast bouwteam in Zeeland en richt zicht ook op biobased bouwconcepten.

Fargate Group

Verkoopt algenoogstmachines, -pasta en -ingrediënten; heeft met een prototype machine aangetoond een constante output en kwaliteit te kunnen leveren van algenpasta.

Feed Design Lab

Stichting is het innovatie- en educatiecentrum in de keten farm-to-fork met focus op innovatie in diervoeders, verwaarden van reststromen en technologieontwikkeling voor diervoederproductie.

Fire-Up

Fire-Up is koploper op het gebied van duurzame en biologische aanmaakproducten.

Fontys Hogeschool

HBO-onderwijsinstelling met diverse techniekopleidingen met raakvlakken binnen de biobased economy.


Netwerkorganisatie die de samenwerking tussen foodondernemers, overheid en onderwijs centraal stelt om de economische positie van foodondernemingen in Zuid-Nederland te versterken.


Wil een robuuste bijdrage leveren aan verduurzaming van de wereldwijde voedselproductie via valorisatie en toepassing van nieuwe innovaties op het snijvlak van Food & Technology.

Franken Inox

Ontwikkelt en produceert voornamelijk waterzuiveringscomponenten en schelpdierverwerkingsinstallaties.

Fujifilm Manufacturing

Produceert fotopapier en offsetplaten; werkt daarnaast in het Tilburg Research Laboratory aan de ontwikkeling van nieuwe producten.

Gastreatment Services

Levert installaties die biogas kunnen verwerken dat vrijkomt bij afvalwaterzuivering of vuilverbranding; het biogas wordt bewerkt voor gasmotoren en ketels of opwerking tot groen gas of vloeibaar biogas.

GEA Food Solutions

Gespecialiseerd in prestatiegerichte oplossingen voor de voedingsmiddelenindustrie, variërend van één machine tot complete productielijnen.

Gipmans

Kweker en leverancier van topplanten.


Open innovatie-omgeving met veel faciliteiten voor de biobased economy, waar bedrijven (groot en klein), kenniscentra en overheden zich kunnen vestigen en samenwerken rond biobased technologieën.

Green Tech Engineering

Richt zich op het managen en uitvoeren van het proces van productontwikkeling in bedrijf en biedt consultancy, engineering services, projectrealisatie en turnkey productie-oplossingen.

Greenport Venlo

Greenport Venlo is één van de zes Greenports in Nederland. Het is het tweede tuinbouwgebied van Nederland. Het gebied is daarnaast een logistieke hotspot van Nederland.

Greenport Venlo Innovation Centre

Innovatiecentrum Greenport Venlo richt zich op het initiëren van innovaties, begeleiden en (laten) realiseren van projecten binnen de sectoren 'fresh, food, flowers', logistiek, biobased economy en industrie.

Grovisco

Groente- en viskwekerij Cornelissen richt zich op de kweek van tarbot en diverse zilte zeegroenten.

HAS Hogeschool

HBO-instelling voor studies op het gebied van Agro, Food en Groene Ruimte met vestigingen in Den Bosch en Venlo.

Helicon Opleidingen

Omvat eigentijds groen onderwijs en heeft duurzaamheid, ondernemerschap en innovatie hoog in het vaandel staan; VMBO en MBO in onder meer Boxtel, Deurne, Eindhoven, Helmond, 's-Hertogenbosch, Tilburg en Velp.

Huijbregts Groep

Gespecialiseerd in poeders voor de voedingsmiddelenindustrie, onder meer kleur-, geur- en/of smaakstoffen; zorgt voor outsourcing van poederbeheer.

HZ University of Applied Sciences

HBO-instelling met onder meer de Delta Academy, die onderzoek doet op het gebied van aquacultuur, water, etc.; beschikt over Sealab en is partner in Centre of Biobased Economy met Avans.

ICL-IP Terneuzen

Producent van een breed scala producten gebaseed op broom, met toepassingen in brandvertragers, life sciences, oliewinning, water, etc.

IMARES

Doet in Yerseke onderzoek op het gebied van de schelpdiervisserij, visteelt en ecologisch zeeonderzoek; is onderdeel van Wageningen UR.

Imperial Ventures

Beoogt de ontwikkeling van een lijn bio-afbreekbare verpakkingen voor bloembollen en planten.

Impuls

NV Economische Impuls Zeeland is de ontwikkelingsmaatschappij van Zeeland en heeft tot doel het vergroten van de dynamiek van de Zeeuwse economie.

Indaver Nederland

Geeft met activiteiten op het gebied van composteren, vergisten en biomassa in Nederland en België invulling aan het Europese klimaatbeleid.


Plaats

Provincie

Website

Type

Kerkrade

Limburg

www.exxonmobil.nl

Grootbedrijf

Kloosterzande

Zeeland

www.faktorplus.nl

MKB

Oud Vossemeer

Zeeland

www.fargate.nl

MKB

Wanssum

Limburg

www.feeddesignlab.nl

Kennisinstelling

Noord-Brabant

Oisterwijk

www.fire-up.nl

MKB

Eindhoven

Noord-Brabant

www.fontys.nl

Onderwijsinstelling

Helmond

Noord-Brabant

www.foodconnectionpoint.nl

MKB

Helmond

Noord-Brabant

www.foodtechpark.nl

MKB

Borssele

Zeeland

www.frankenmachines.com

MKB

Tilburg

Noord-Brabant

www.fujifilm.eu/nl

Grootbedrijf

Bergambacht

Zuid-Holland

www.gtsbv.com

MKB

Bakel

Noord-Brabant

www.gea-foodsolutions.com

Grootbedrijf

Venlo

Limburg

www.gipmans.nl

MKB

Bergen op Zoom

Noord-Brabant

www.greenchemistrycampus.com

Kennisinstelling

Eindhoven

Noord-Brabant

www.gt-eng.nl

MKB

Venlo

Limburg

www.greenportvenlo.nl


Venlo

Limburg

www.greenportvenlo.nl/nl/innoveren


Tholen

Zeeland

www.grovisco.eu

MKB

Den Bosch

Noord-Brabant

www.hashogeschool.nl

Onderwijsinstelling

Helmond

Noord-Brabant

www.helicon.nl

Onderwijsinstelling

Helmond

Noord-Brabant

www.huijbregts.nl

MKB

Vlissingen

Zeeland

www.hz.nl

Onderwijsinstelling

Terneuzen

Zeeland

www.iclip-terneuzen.nl/home

Grootbedrijf

Yerseke

Zeeland

www.wageningenur.nl/nl/locatie/IMARES-Yerseke

Kennisinstelling

Halsteren

Noord-Brabant

www.imperialventures.com

MKB

Middelburg

Zeeland

www.impulszeeland.nl


Goes

Zeeland

www.indaver.nl

Grootbedrijf


77

78

Organisatie

Activiteit

Ingenia

Innovatief en onafhankelijk raadgevend ingenieurs- en adviesbureau op het gebied van duurzame energie en milieu.

Innosolids

Staat voor Innovative Solutions in Liquids and Solids en biedt een uitgebreide portfolio aan van pigmenten, masterbatches, liquid colors, compounds, DLCs (dry liquid colors) en microbeats.

Insect Centre

Netwerkorganisatie met partijen die een bijdrage willen leveren aan de succesvolle introductie van insecten ten behoeven van feed, food en farma.

Isobionics

Richt activiteiten op de natuurlijke grondstoffen voor de smaak- en geurindustrie; deze worden bereid met een innovatief geoctrooieerd fermentatieproces.

Isovlas Oisterwijk

Vertaalt de unieke mogelijkheden van vlas in duurzame en hoogwaardige producten, zoals bouwisolatie, SoundFelt (vlasvilt) en damp-open dakelementen.


Informeert en ondersteunt ondernemers van de start van een bedrijf tot het vinden van een opvolger.


Innovatienetwerk voor ondernemers (voorheen Syntens), stimuleert en begeleidt ondernemers in het middenen kleinbedrijf via tal van innovatieprojecten.

Keulen Groep

Expert op het gebied van brandstoffen, smeermiddelen en agroproducten.

Keyport 2020

Verbindt overheid-ondernemers-onderwijs in Midden-Limburg om dat te laten uitgroeien tot een sterke economische regio.

Kolb AG

Heeft hoofdkantoor in Hedingen (Zwitserland) en is een producent van niet-ionische tensiden, papierchemicaliën en chemische tussenproducten.

Kompany

Verkooporganisatie is een samenwerkingsverband van de komkommertelers die lid zijn van de coöperaties Komosa, Sun Quality en ZON Fruit & Vegetables.

Kusters Engineering

Levert en ontwikkelt systemen op basis van bewezen technologie voor desintegratie-oplossingen onder meer op het terrein van recycling.

Kwekerij Litjens

Modern glastuinbouwbedrijf met een teeltoppervlakte van 13,8 hectare; teelt en verpakt jaarrond groene en rode paprika’s.

La Solitude

Akkerbouwbedrijf met een pilotproject binnen de aquacultuur om mosselen (Mytulis edulis) binnendijks op te kweken op grondwater.

Laarakker Groenteverwerking

Specialist in de teelt, verwerking en verkoop van een breed pakket groenten voor de diepvries- en conservenindustrie.

Lamb Western Meijer

Maakt diepgevroren aardappelproducten en appetizers; beschikt over vergister en experimenteert met waterzuiveringsconcepten met algen; hoofdvestiging in Kruiningen en vestiging in Bergen op Zoom.

Lans

Produceert op verschillende locaties diverse typen trostomaten, met het accent op de troscherrytomaat, de grove pruimtomaat en een fijne trostomaat met een verhoogd lycopeengehalte.

Lanxess

Fabriceert op de locatie Geleen Keltan, een reeks kwaliteitsrubbers op basis van ethyleen-propyleen (EPDM).

Leeuwenborgh College

Regionaal Opleidingen Centrum (ROC) voor middelbaar beroepsonderwijs, beroepsopleidingen, om-, bij- of nascholingsonderwijs en bedrijfstrainingen.

LEI Wageningen UR

Internationaal toonaangevend sociaal-economisch onderzoeksinstituut, dat met de unieke data, modellen en kennis opdrachtgevers in beleid en besluitvorming ondersteunt.

Lijnco Green Energy

Gericht op het produceren van duurzame energie uit biomassa door middel van vergisting; de centrale staat in Sluiskil (nabij Terneuzen) en is eind 2010 in bedrijf genomen.

Limburg Economic Development

Samenwerkingsverband tussen bedrijfsleven, overheid en onderwijs, met als als doel het realiseren van het Brainport 2020-programma in Zuid-Limburg.

Linex Pro-grass

Verwerkt vlasscheven tot ecologisch verantwoorde bouwplaten; als grondstof worden hiervoor de houtachtige stengeldeeltjes van de vlasplant gebruikt, de zogeheten lemen of scheven.


Plaats

Provincie

Website

Type

Eindhoven

Noord-Brabant

www.ingenia.nl

MKB

Geleen

Limburg

www.innosolids.com

MKB

Den Bosch

Noord-Brabant

www.insectcentre.com

Kennisinstelling

Geleen

Limburg

www.isobionics.com

MKB

Oisterwijk

Noord-Brabant

www.isovlas.nl

MKB

Eindhoven

Noord-Brabant

www.kvk.nl

Overheid

Eindhoven

Noord-Brabant

www.syntens.nl


Elsloo

Limburg

www.keulengroep.com

MKB

Roermond

Limburg

www.keyport.nl

Overheid

Klundert

Noord-Brabant

www.kolb.ch

Grootbedrijf

Venlo

Limburg

www.kompany.nl

MKB

Venlo

Limburg

www.kustersengineering.com

MKB

Velden

Limburg

www.kwekerij-litjensbv.nl

MKB

St Philipsland

Zeeland

Onbekend

MKB

Well

Limburg

www.laarakker.nl

MKB

Kruiningen

Zeeland

www.lambweston-nl.com/nl

Grootbedrijf

Bergen op Zoom

Noord-Brabant

www.lambweston-nl.com/nl

Grootbedrijf

Rilland

Zeeland

www.lans.nl

MKB

Geleen

Limburg

www.lanxess.nl

Grootbedrijf

Sittard

Limburg

www.leeuwenborgh.nl

Onderwijsinstelling

Goes

Zeeland

www.wageningenur.nl/lei

Kennisinstelling

Meijel

Noord-Brabant


Kennisinstelling

Oisterwijk

Noord-Brabant


Kennisinstelling

Sluiskil

Zeeland

www.ne-terminals.com

MKB

Geleen

Limburg

www.ledbrainport2020.nl

Overheid

Koewacht

Zeeland

www.linex-pg.nl

MKB


79

80

Organisatie

Activiteit

LIOF

Limburgse Ontwikkelingsmaatschappij, met als een van de speerpunten de biobased economy; is voorzitter van Biobased Economy Limburg.

LLTB

Wil haar leden ondersteunen in goed ondernemerschap en een gezaghebbende partij zijn voor het algemeen maatschappelijk belang van de Limburgse landen tuinbouw.

Maastricht Universitair Medisch Centrum+

MUMC+ richt zich op gezondheidsherstel, -behoud en -bevordering en werkt aan de ontwikkeling van biomedische materialen.

Machinefabriek Stramproy

Staalhandel, constructiebedrijf en machinefabriek.

Marel

Toonaangevende wereldwijde leverancier van geavanceerde apparatuur, systemen en diensten aan de vis-, vlees-, gevogelte- en verdere-verwerkingsindustrieën.

Maris Projects

Richt zich op het verwerken van afvalproducten naar nuttige producten; zusterbedrijf Maris Machines richt zich op hergebruik, ontwikkeling en verkoop van diverse machines en installaties.

McCain

Producent van aardappelen frietenspecialiteiten; beschikt over vergister.

MEAF Machines

Producent van folie-extrusieapparaten en thermoformingmachines voor onder meer kunststofdisposables.

Meatless

Maakt bijzondere vezels van granen en peulvruchten om producten als snacks, vleeswaren, gehakt en hamburgers te ontwikkelen met een veel lager vetgehalte, zonder verlies van smaak of kwaliteit.

Midpoint Brabant

Gebaseerd op samenwerking in de regio Midden-Brabant tussen overheden (gemeenten), onderwijs- en kennisinstellingen en bedrijfsleven met focus op social innovation.

Millvision

Adviesbureau voor procesontwikkeling, innovatie en implementatie van onder meer biobased processen met veel kennis in de papier- en pulpindustrie.

Modified Materials

Werkt als kunststofspecialist voor MKB en multinationals, zelfstandig vanuit het eigen kantoor, of op locatie samen met het team van de klant.

Nieuw Prinsenland

Dit Agro & Food Cluster is de nieuwste gebiedsontwikkeling in West-Brabant (2012); een grootschalige projectvestiging voor glastuinbouw en een agro & food-bedrijventerrein.

NNRGY Crops

Richt zich op nieuwe energie in braakliggende grond middels de teelt van miscanthus en bamboe.

North Seaweed

Levert food- en feed-kwaliteit wieren aan groothandel en bedrijven in de levensmiddelenindustrie.

Nova Lignum / Green Brothers

Producent van duurzame gevelbekleding, die de voordelen van hout, vezelcement en kunststof combineert; door middel van de vezelfractie van planten en een geopolymeer ontstaat er een nieuw duurzaam product.

Pagter Innovations

Is bezig om bestaande verpakkingsmaterialen voor snijbloemen te vervangen door biologisch afbreekbare (biobased) verpakkingsmaterialen.

Pascal Processing / Chez Pascal / TOP

Bschikt in Helmond over twee industriële state-of-the-art machines voor de pascalisatie van voedingsmiddelen.

Planty Pot

Planty Potten worden gemaakt van reststromen uit de agrarische sector, namelijk afval van de aardappelindustrie; hebben nagenoeg dezelfde functionele eigenschappen als potten gemaakt van olieplastic.

Polyplex Group

Richt zich op design plastics, sign & display en zwembaden.

PPO Vredepeel

Een proeflocatie van Praktijkonderzoek Plant & Omgeving (PPO) van Wageningen UR; hier wordt onderzoek gedaan naar akkerbouw, groene ruimte en vollegrondsgroenten.

Progression Industry

Wil met zijn bedrijven Wedacs, Pfamen en CyclOx excelleren in onderzoek en ontwikkeling van innovatieve 'groene' oplossingen voor de automotive industrie en aftermarket.

Protix Biosystems

Ontwikkelt duurzame eiwitten van hoge kwaliteit die dienen als alternatief voor vismeel en andere voedingssupplementen.

Purac

A leading player in the field of natural food preservation, biobased chemicals and bioplastics a.o. produced from lactic acid and lactic acid derivatives.

Rasenberg

Werkt al ruim 90 jaar in Nederland aan bouwkundige, ondergrondse infrastructurele en procestechnologische projecten; ontplooit activiteiten op het terrein van biobased bouwen.

Reverdia

Joint venture tussen Royal DSM en Roquette Frères, wereldwijde zetmeel- en zetmeelderivatenonderneming; wil de marktleider zijn op de markt van duurzaam barnsteenzuur.


Plaats

Provincie

Website

Type

Maastricht

Limburg

www.liof.nl


Roermond

Limburg

www.lltb.nl

MKB

Maastricht

Limburg

www.mumc.nl

Kennisinstelling

Stramproy

Noord-Brabant

www.machinefabriekstramproy.nl

MKB

Boxmeer

Noord-Brabant

www.marel.com

Grootbedrijf

Schijndel

Noord-Brabant

www.maris-projects.nl

MKB

Lewedorp

Zeeland

www.mccain.nl

Grootbedrijf

Yerseke

Zeeland

www.meaf.com

MKB

Goes

Zeeland

www.meatless.nl

MKB

Tilburg

Noord-Brabant

www.midpointbrabant.nl

Overheid

Raamsdonk

Noord-Brabant

www.millvisionweb.eu

MKB

Halsteren

Noord-Brabant

www.modifiedmaterials.nl

MKB

Dinteloord

Noord-Brabant

www.nieuwprinsenland.nl

MKB

Hellevoetsluis

Zuid-Holland

www.plantolifantsgras.nl

MKB

Kapelle

Zeeland

www.northseaweed.nl

MKB

Zevenbergen

Noord-Brabant

www.novalignum.nl

MKB

Roosendaal

Noord-Brabant

www.pagter.com

MKB

Helmond

Noord-Brabant

www.pascalprocessing.com

MKB

Udenhout

Noord-Brabant

www.plantypot.nl

MKB

Maastricht

Limburg

www.polyplex.nl

MKB

Vredepeel

Limburg

www.wageningenur.nl/ppo

Kennisinstelling

Eindhoven

Noord-Brabant

www.progression-industry.com

MKB

Den Bosch

Noord-Brabant

www.protix.eu

MKB

Gorinchem

Zuid-Holland

www.purac.com

Grootbedrijf

Breda

Noord-Brabant

www.rasenberg.nl

MKB

Geleen

Limburg

www.reverdia.com

MKB


81

82

Organisatie

Activiteit

REWIN

Regionale ontwikkelingsmaatschappij voor West-Brabant versterkt de regionale economie door bedrijven te stimuleren in de regio te investeren, onder meer in de biobased economy.

Rijko

Levert een uitgebreid assortiment verse groenten vanaf het land aan de conserven- en diepvriesgroentenindustrie.

Ro & Ad Architecten

Ontwikkelt ideeën om de maatschappij te vergroenen; het bureau probeert in zijn projecten zoveel mogelijk biologisch afbreekbare materialen te verwerken.

ROC De Leijgraaf

Jongeren en volwassenen kunnen er terecht voor een praktijkgerichte MBO-opleiding, deeltijd HAVO en VMBO-t.

ROC Ter Aa

Verzorgt MBO-beroepsopleidingen op vier niveaus, over de volle breedte van de arbeidsmarkt.

Rockwool

Produceert isolatiemateriaal van steenwol (minerale wol) voor thermische isolatie en geluidsisolatie.

Rodenburg Biopolymers

Produceert bioplastics op basis van aardappelzetmeel; producten bestaan voor tachtig procent uit hernieuwbare grondstoffen; daarnaast maakt het bedrijf boorspoelingen en biolatex voor de papierindustrie.

Roem van Yerseke

Producent van oesters en schelpdieren; doet onderzoek naar de mogelijkheden om voor de schelpdierkweek op het land in afvalwater gekweekte algen te gebruiken.

Rubber Resources

Recyclage-activiteiten zijn bijna 50 jaar geleden begon in Maastricht als spin-off van de Nederlandse bandenproducent Vredestein.

Rubia Natural Colours

Rubia Natural Colours produces natural colour agents from a renewable, natural source. Rubia Natural Colours is market leader in the market for natural colouring of threads, fabrics, leather, paper and cosmetics.

Rusthoeve Kenniscentrum

Agrarisch Innovatie en Kenniscentrum Rusthoeve faciliteert onderzoek en demonstraties in akkerbouw- en groentegewassen op het gebied van o.a. rassen, bemesting en ziektebestrijding (100 ha).

SABIC

Een wereldleider in de petrochemische industrie, heeft productielocaties in Bergen op Zoom en Geleen; richt zich onder meer op bioaromaten.

Sagro Milieu Advies (SMA Zeeland)

Raadgevend bureau dat is gespecialiseerd in onderzoek, advies en ontwerp op het gebied van milieu en ruimte.

Sappi

Internationaal opererend bedrijf met papierfabrieken in onder meer Maastricht, Nijmegen en Lanaken.

Scelta Mushrooms

Ondersteunt de productiepartners met marketing, verkoop, onderzoek en ontwikkeling; Scelta-expertise omvat elk aspect van de paddestoelproducten, ingevroren, bewaard, gecoat en geëxtraheerd.

Seafarm

Vist, verwerkt en exporteert mesheften en andere schelpdieren wereldwijd; is daarnaast duurzaam kweker van tarbot.

Smood

Verwerkt verse, zorgvuldig geselecteerde groente, fruit en granen, vrij van conserveringsmiddelen en kunstmatige kleur-, geur- en smaakstoffen.

Smurfit Kappa Group

Ierse multinational die verpakkingsmaterialen maakt; heeft een enorme hoeveelheid specifieke kennis over verpakkingen, verpakken en verpakkingsmachines.

Solvay Groep

Internationaal chemisch en farmaceutisch concern met de divisies chemical, polymers en rhodia; produceert in het buitenland onder meer PVC uit bio-etheen en ECH uit glycerol.

Staatsbosbeheer

Beheert 250.000 ha natuur van en voor alle Nederlanders, natuur om van te genieten, in te wandelen, te sporten of vakantie te vieren.

Synbra Technology

Ontwikkelt biologisch afbreekbare PLA-bolletjes en maakt hiervan geschuimde vormdelen en hittebestendig plastic voor de productie van onder meer bestek, bekertjes en roerstaafjes en voor toepassing in de bouw.

Tamatgreen

Richt zich op de ombouw van dieselmotoren (vaar- en voertuigen) met pure plantaardige olie (PPO) als brandstof; verkoopt en distribueert tevens biobrandstof en produceert het koolzaad voor brandstof.

Tasty Tom

Tasty Tom-tomaten worden het hele jaar door geoogst door acht samenwerkende telers.

Teeuwissen Group

Staat voor maximale verwaarding van dierlijke bijproducten onder meer richting farmacie, diervoeding en voedselingrediënten.

Telos / Universteit van Tilburg

Maakt als universitair kenniscentrum duurzame ontwikkeling maatschappelijk hanteerbaar; daarbij ligt de nadruk op het ontwerp, de inrichting en de monitoring van duurzame ontwikkelprocessen.


Plaats

Provincie

Website

Type

Breda

Noord-Brabant

www.rewin.nl


Helmond

Noord-Brabant

www.rijko.nl

MKB

Middelburg

Zeeland

www.ro-ad.org

MKB

Veghel

Noord-Brabant

www.leijgraaf.nl

Onderwijsinstelling

Helmond

Noord-Brabant

www.roc-teraa.nl

Onderwijsinstelling

Roermond

Limburg

www.rockwool.nl

Grootbedrijf

Oosterhout

Noord-Brabant

www.biopolymers.nl

MKB

Yerseke

Zeeland

www.roemvanyerseke.nl

MKB

Maastricht

Limburg

www.rubber-resources.com

MKB

Steenbergen

Noord-Brabant

www.rubia-nc.com

MKB

Colijnsplaat

Zeeland

www.proefboerderij-rusthoeve.nl

MKB

Geleen

Limburg

www.sabic.nl

Grootbedrijf

Bergen op Zoom

Noord-Brabant

www.sabic-bergenopzoom.nl/

Grootbedrijf

‘s-Heerenhoek

Zeeland

www.smazeelandbv.nl

MKB

Maastricht

Limburg

www.sappi.com

Grootbedrijf

Venlo

Limburg

www.sceltamushrooms.com

MKB

Kamperland

Zeeland

www.seafarm.nl

MKB

Horst a/d Maas

Limburg

www.smoodforyou.com

MKB

Roermond

Limburg

www.smurfitkappa.com

Grootbedrijf

Herten

Limburg

www.solvay.com

Grootbedrijf

Breda

Noord-Brabant

www.staatsbosheer.nl

Overheid

Etten-Leur

Noord-Brabant

www.synbra-technology.nl

MKB

Colijnsplaat

Zeeland

www.tamatgreen.nl

MKB

Venlo

Limburg

www.tastytom.nl

MKB

Cuijk

Limburg

www.teeuwissen.nl

MKB

Tilburg

Noord-Brabant

www.telos.nl

Kennisinstelling


83

84

Organisatie

Activiteit

Transmare Compounding

Produceert zelf compounds en masterbatches en verhandelt onder meer kunststoffen en pigmenten.

TU Eindhoven

Technische universiteit met vele dwarsverbanden in de biobased economy, bijvoorbeeld biobased polymeren in poederlaktoepassingen.

Unipak

Produceert kunststofverpakkingen voor de levensmiddelenindustrie; kan biologisch afbreekbare kunststoffen (PLA) maken en gerecycleerde materialen zoals PET toepassen.

UnitedGas Nederland

Distribueert en verhandelt Liquid Bio Gas ten behoeve van de industrie en de logistieke sector; verhandelt daarnaast agro-restmaterialen en -halffabrikaten.


Opgericht in 1976, is de meest internationale universiteit in Nederland; werkt samen in vele biobased initiatieven, waaronder CHILL en Chemelot InSciTe.

Van Alphen

Gebruikt voor de productie als producten onder meer mest, maïs en producten van de positieve lijst (geen dierlijke afvalstoffen); deze producten worden bewerkt tot duurzame energie (groene stroom) en warmte.

Van Antwerpen Milieutechniek

Actief op het gebied van (afval)waterbehandeling en slibontwatering in diverse sectoren.

Van de Bilt zaden en vlas

Een van de weinige vlasbedrijven die beschikt over een totaal geïntegreerde productie van veredeling tot en met verwerking en handel van lange vezel en zaden.

Van Houtum

Produceert en levert al ruim 75 jaar hygiënepapier en innovatieve oplossingen voor een betere toilethygiëne.

Van Kaathoven Groep

Biedt totaaloplossingen voor afvalvraagstukken en logistieke dienstverlening, onder meer via afvalinzameling, afvalverwerking en de verkoop van producten uit afval.

Van Rijsingen Groep

Leverancier van een hoogwaardig assortiment voedingsproducten, waaronder verse gezonde groente en duurzaam gekweekte vis.

Varkens Innovatie Centrum (VIC) Sterksel

Hét multifunctionele onderzoekscentrum voor de moderne, innovatieve en duurzame varkenshouderij in binnenen buitenland; is onderdeel van Wageningen UR.

Vatricom

Verpakt en verkoopt houtpellets, streeft naar kwaliteit, duurzaamheid en tevreden klanten en medewerkers; de verpakkingslijn draait vanaf eind 2012 op zonnepanelen.

Vencomatic Group

Familiebedrijf met innovatieve merken in de pluimveesector.

VION Food Group

Internationaal opererend foodbedrijf dat actief is op het gebied van hoogwaardige voedingsmiddelen en ingrediënten voor mens en dier.

Vitelia Voeders

Innovatief bedrijf dat mengvoeders produceert en verkoopt aan veehouders in Limburg en een deel van Noord-Brabant.

Vlisco

Nederlandse fabrikant van - op batiktechniek gebaseerde - textiel voor de West-Afrikaanse consument.

Waterschappen

Er zijn momenteel zes waterschappen actief in Zuid-Nederland, die uiteenlopende taken op het gebied van waterbeheer voor hun rekening nemen.

Yara Sluiskil

Kunstmestproducent die restwarmte en CO2 levert aan het kassengebied van Biopark Terneuzen; onderzoekt tevens de mogelijkheden van inzet van biogas en waterzuivering met algen.

Yparex

Produceert extrudeerbare hechtmiddelen voor onder meer meerlaagse buizen, folies en kabels met EVOH, polyamide, PET, glas, koper en andere metalen.

Zeeland Refinery

Zeeland Refinery maakt van ruwe aardolie brandstoffen.

ZeeWaar

ZeeWaar produceert duurzaam geteeld Nederlands zeewier voor de consumentenmarkt.

ZLTO

Vereniging voor ondernemers in de groene ruimte; vertegenwoordigt in Noord-Brabant, Zeeland en Zuid-Gelderland bijna 17.000 leden.

Zuver, Zeeuwse Uienverwerkers Vereniging

Bevordert de samenwerking tussen de uienbewerkende bedrijven in de provincie Zeeland door een gezamenlijke aanpak van voorkomende problemen en uitdagingen, studies en onderzoeken.

Zuyd Hogeschool

Verzorgt bachelor- en masteropleidingen en cursussen voor studenten en professionals, met vestigingen in Heerlen, Maastricht en Sittard; focust onder meer op biobased bouwen.


Plaats

Provincie

Website

Type

Roermond

Limburg

www.transmare.nl

MKB

Eindhoven

Noord-Brabant

www.tue.nl

Kennisinstelling

Steenbergen

Noord-Brabant

www.unipak.nl

MKB

Halsteren

Noord-Brabant

www.unitedgas.eu

MKB

Maastricht

Limburg

www.maastrichtuniversity.nl

Kennisinstelling

Axel

Zeeland

www.vanalphenaxel.com

MKB

Borssele

Zeeland

www.vambv.nl

MKB

Sluiskil

Zeeland

www.vandebiltzadenvlas.com

MKB

Swalmen

Limburg

www.vanhoutum.nl

MKB

St-Oedenrode

Noord-Brabant

www.vankaathovengroep.nl

MKB

Helmond

Noord-Brabant

www.vanrijsingen.com

MKB

Sterksel

Noord-Brabant

www.wageningenur.nl/nl/show/vic-sterksel.htm

Kennisinstelling

Halsteren

Noord-Brabant

www.vatricom.nl

MKB

Eersel

Noord-Brabant

www.vencogroep.nl

MKB

Eindhoven

Noord-Brabant

www.vionfoodgroup.com

Grootbedrijf

Oirlo

Limburg

www.vitelia.nl

MKB

Helmond

Noord-Brabant

www.vlisco.com

Grootbedrijf

O.a. Sittard

Limburg

www.waterschappen.nl

Overheid

Sluiskil

Zeeland

www.yara.com

Grootbedrijf

Geleen

Limburg

www.yparex.com

MKB

Vlissingen-Oost

Zeeland

www.zeelandrefinery.nl

Grootbedrijf

Colijnsplaat

Zeeland

www.zeewaar.nl

MKB

Den Bosch

Noord-Brabant

www.zlto.nl

Belangenorganisatie

Goes

Zeeland

www.zlto.nl

Belangenorganisatie

Krabbendijke

Zeeland

www.zuver.nl

Belangenorganisatie

Heerlen

Limburg

www.zuyd.nl

Onderwijsinstelling


85

3.2 Naar organisatietype MKB

86

Limburg

Plaats

Arvalis

Roermond

Attero

Venlo

Avantium

Geleen

Botany

Sevenum

Bovitec Bouwchemie

Geleen

Carnola

Oirlo

Denissen Techniek

Nispen

Gipmans

Venlo

Innosolids

Geleen

Isobionics

Geleen

Keulen Groep

Elsloo

Kompany

Venlo

Kusters Engineering

Venlo

Kwekerij Litjens

Velden

Laarakker Groenteverwerking

Well

LLTB

Roermond

Polyplex Group

Maastricht

Reverdia

Geleen

Rubber Resources

Maastricht

Scelta Mushrooms

Venlo

Smood

Horst a/d Maas

Tasty Tom

Venlo

Teeuwissen Group

Cuijk

Transmare Compounding

Roermond

Van Houtum

Swalmen

Vitelia Voeders

Oirlo

Yparex

Geleen

Noord-Brabant

Plaats

AlgaeRithm

Bergen op Zoom

Alpha-enzymes

Oosterhout

Bewa groep

Moerdijk

BioMoer Energie

Moerstraten

Biotech Systems Platform

Eindhoven

BioTorTech

Bergen op Zoom

BMC

Moerdijk

Bodec

Helmond

C2Circle

Halsteren


Noord-Brabant

Plaats

Clean Minerals Bio Energy

Esbeek

Colorex Master Batch

Helmond

CSV COVAS

Asten

Deep Arctic Water

Made

Den Ouden

Schijndel

Desch Plantpak

Waalwijk

Eco-Point

Halsteren

Ecoson

Son

EPL Europe

Halsteren

Fire-Up

Oisterwijk


Helmond


Helmond

Green Tech Engineering

Eindhoven

Huijbregts Groep

Helmond

Imperial Ventures

Halsteren

Ingenia

Eindhoven

Isovlas Oisterwijk

Oisterwijk

Machinefabriek Stramproy

Stramproy

Maris Projects

Schijndel

Millvision

Raamsdonk

Modified Materials

Halsteren

Nieuw Prinsenland

Dinteloord

Nova Lignum / Green Brothers

Zevenbergen

Pagter Innovations

Roosendaal

Pascal Processing / Chez Pascal / TOP

Helmond

Planty Pot

Udenhout

Progression Industry

Eindhoven

Protix Biosystems

Den Bosch

Rasenberg

Breda

Rijko

Helmond

Rodenburg Biopolymers

Oosterhout

Rubia Natural Colours

Steenbergen

Synbra Technology

Etten-Leur

Unipak

Steenbergen

UnitedGas Nederland

Halsteren

Van Kaathoven Groep

St-Oedenrode

Van Rijsingen Groep

Helmond

Vatricom

Halsteren

Vencomatic Group

Eersel


87

Zeeland

Plaats

AlgaeLink

Yerseke

Allplast

Tholen

Arjazon Uienhandel

Kruiningen

Biomassa.eu

Kruiningen

Cleanmaster Biolux

Goes

Colsen adviesbureau Milieu Techniek

Hulst

Cradle Crops

Westdorpe

De Groene Poort

Oosterland

Delmeco

Goes

Dragon Plastics Rotomoulding

Sint-Maartensdijk

DSD (Dutch Sustainable Development)

Wemeldinge

Faktor Plus

Kloosterzande

Fargate Group

Oud Vossemeer

Franken Inox

Borssele

Grovisco

Tholen

La Solitude

St Philipsland

Lans

Rilland

Lijnco Green Energy

Sluiskil

Linex Pro-grass

Koewacht

MEAF Machines

Yerseke

Meatless

Goes

North Seaweed

Kapelle

Ro & Ad Architecten

Middelburg

Roem van Yerseke

Yerseke

Rusthoeve Kenniscentrum

Colijnsplaat

Sagro Milieu Advies (SMA Zeeland)

’s-Heerenhoek

Seafarm

Kamperland

Tamatgreen

Colijnsplaat

Van Alphen

Axel

Van Antwerpen Milieutechniek

Borssele

Van de Bilt zaden en vlas

Sluiskil

ZeeWaar

Colijnsplaat

Grootbedrijf

88

Limburg

Plaats

BASF

Maastricht

Bayer

Haelen

Bio-energiecentrale Cuijk

Cuijk

Chemelot

Geleen

Chemelot InSciTe

Geleen

DSM

Geleen


Grootbedrijf Limburg

Plaats

DuPont

Landgraaf

Evonik Industries

Maastricht

ExxonMobil Chemical

Kerkrade

Lanxess

Geleen

Rockwool

Roermond

SABIC

Geleen

Sappi

Maastricht

Smurfit Kappa Group

Roermond

Solvay Groep

Herten

Noord-Brabant

Plaats

Cargill

Bergen op Zoom

Climalife Dehon

Bergen op Zoom

Cosun

Roosendaal

Essent

Den Bosch

Fujifilm Manufacturing

Tilburg

GEA Food Solutions

Bakel

Kolb AG

Klundert

Lamb Western Meijer

Bergen op Zoom

Marel

Boxmeer

SABIC

Bergen op Zoom

VION Food Group

Eindhoven

Vlisco

Helmond

VION Food Group

Eindhoven

Vlisco

Helmond

Zeeland

Plaats

Arkema

Vlissingen-Oost

Cargill

Sas van Gent

Delta

Middelburg

DOW Benelux

Terneuzen

Eastman

Middelburg

EPZ

Borssele

Evides Waterbedrijf

Middelburg

ICL-IP Terneuzen

Terneuzen

Indaver Nederland

Goes

Lamb Western Meijer

Kruiningen

McCain

Lewedorp

Yara Sluiskil

Sluiskil

Zeeland Refinery

Vlissingen-Oost


89

90

Kennisinstelling

Plaats

Provincie

AMIBM

Maastricht

Limburg

Bio Base Europe

Terneuzen

Zeeland

Biopark Terneuzen

Terneuzen

Zeeland

Centre of Expertise Biobased Economy

Breda

Noord-Brabant

Vlissingen

Zeeland

CHILL

Geleen

Limburg

CIV Biobased

Etten-Leur

Noord-Brabant

DLV Plant

Westmaas

Zuid-Holland

Dutch Polymer Institute (DPI)

Eindhoven

Noord-Brabant

Feed Design Lab

Wanssum

Limburg


Bergen op Zoom

Noord-Brabant

IMARES

Yerseke

Zeeland

Insect Centre

Den Bosch

Noord-Brabant

LEI Wageningen UR

Goes

Zeeland

LEI Wageningen UR

Meijel

Noord-Brabant

LEI Wageningen UR

Oisterwijk

Noord-Brabant

Maastricht Universitair Medisch Centrum+

Maastricht

Limburg

PPO Vredepeel

Vredepeel

Limburg

Telos / Universteit van Tilburg

Tilburg

Noord-Brabant

TU Eindhoven

Eindhoven

Noord-Brabant


Maastricht

Limburg

Varkens Innovatie Centrum (VIC) Sterksel

Sterksel

Noord-Brabant

Onderwijsinstelling

Plaats

Provincie

Arcus College

Parkstad

Limburg

Avans Hogeschool

Breda

Noord-Brabant

De Groene Campus

Helmond

Noord-Brabant

Fontys Hogeschool

Eindhoven

Noord-Brabant

HAS Hogeschool

Den Bosch

Noord-Brabant

Helicon Opleidingen

Helmond

Noord-Brabant

HZ University of Applied Sciences

Vlissingen

Zeeland

Leeuwenborgh College

Sittard

Limburg

ROC De Leijgraaf

Veghel

Noord-Brabant

ROC Ter Aa

Helmond

Noord-Brabant

Zuyd Hogeschool

Heerlen

Limburg


Ontwikkelingsmaatschappij & (semi-)overheid

Plaats

Provincie

5-sterrenregio NOB

Den Bosch

Noord-Brabant

Biobased Delta

Breda Middelburg

Noord-Brabant Zeeland

BOM

Tilburg

Noord-Brabant

Brainport Development

Eindhoven

Noord-Brabant

Greenport Venlo

Venlo

Limburg

Greenport Venlo Innovation Centre

Venlo

Limburg

Impuls

Middelburg

Zeeland


Eindhoven

Noord-Brabant

Keyport 2020

Roermond

Limburg

Limburg Economic Development

Geleen

Limburg

Midpoint Brabant

Tilburg

Noord-Brabant

Staatsbosbeheer

Breda

Noord-Brabant

LIOF

Maastricht

Limburg

REWIN

Breda

Noord-Brabant

Waterschappen

O.a. Sittard

Zuid-Nederland

Belangenorganisatie

Plaats

Provincie

ZLTO

Den Bosch

Noord-Brabant

ZLTO

Goes

Zeeland

Zuver, Zeeuwse Uienverwerkers Vereniging

Krabbendijke

Zeeland


91

Procesindustrie

Biobased Economy Inzicht en inspiratie voor het MKB

Dit is een uitgave van het projectteam van Innovatie Zuid. Dit project wordt mede mogelijk gemaakt met financiële steun uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.

www.innovatiezuid.nl

Procesindustrie. Biobased Economy. Inzicht en inspiratie voor het MKB

Recommend Documents