Praktische informatie

Praktische informatie Treintijden heenreis; We vertrekken, gezamelijk, vanaf Hengelo. 10:58 uur vertrek Internationale trein naar Berlin Gesundbrunnen, treinnummer 143. 15:19 uur aankomst in Berlijn. Treintijden terugreis; 14:41 uur vertrek Internationale trein naar Hengelo, treinnummer 142. 19:04 uur aankomst in Hengelo. Vervoersbewijs; De kosten voor de vervoersbewijzen van Hengelo naar Berlijn, en terug, zitten bij het bedrag in begrepen. De kosten voor de vervoersbewijzen van jouw huis naar Hengelo, en terug, zitten er echter niet bij. Hier zul je dus nog iets voor moeten betalen! Hostel; Wij zitten in het hostel ‘Heart of Gold’, welke in een rustige omgeving gevestigd is en maar op 50 meter afstand van het Berlijnse nachtleven! Het hostel is 24 uur per dag geopend, het gehele jaar door. En voor de die-hards onder ons; er is geen uitgaansverbod! Ze hebben een bar, internet, pooltafel en film specials. Daarnaast zijn alle kamers beveiligd met kamerpasjes, heel fijn dus! Alle douches zijn privé en van elkaar afgesloten. Bier: € 2,Snacks € 1,Shots € 2,Ontbijt € 3,Was € 2,-

Om bij het hostel te komen moet je naar de halte Friedrichstrasse. Je moet de rivier oversteken richting Noord. Neem dan de 2de straat rechts dan is het nog 150m lopen en dan zit het hostel aan je linker hand. Voor onze ouders; De thuisblijvers willen vast weten waar wij zitten, met alle gevens die er bij horen. Adresgegevens; Heart of Gold Johannisstraße 11 10117 Berlin www.heartofgold-hostel.de Tel: 0049 (0)30 29 00 33 00 Fax: 0049 (0)30 290 44 717 E-mail: [email protected]

Telefoonnummers docenten; Loes; 00316-27359179 Roland; 00316-12482342 Marlou; 00316-13088900 Klaas; 00316-47332116 Het mag vanzelfsprekend zijn dat, bij de mobiele nummers van de studenten, ook 00316 (of +316) als kerngetal genomen wordt.

Praktische informatie Tips

-Draag je een rugtas? Wees hiermee voorzichtig. Met name bij grote drukte zoals bij stations (bijv. Kreuzberg) ben je snel het slachtoffer van zakkenrollers of zoals je wilt rugtasrollers. Ongemerkt schuiven ze de rits open en je bent zo een aantal spullen kwijt. Er zijn erg veel bedelaars in Berlijn. Vooral bij toeristische trekkers. Geef nooit geld aan die mensen want het is allemaal nep. -Draag geen pumps of ongemakkelijke schoenen, we gaan ons het eppie leppie lopen! Liever een weekje niet sexy, dan dat je de rest van de week niet kan lopen door blaren! -Cafés zijn goedkoper dan restaurants en vaak is het eten er beter. In de wijken Kreuzberg en Neukölln kun je goedkoop eten vinden . Het gaat hier vooral om Indiaase en Turkse restaurants en pizza stalletjes. Niet voor niets is de döner kebab in Neuköln uitgevonden. De prijzen voor een kebap of pizza kunnen al bij 1,50 euro beginnen. Ook Kastanienallee is een goede keuze als het om goedkope restaurants en imbisses gaat. De Imbiss is vaak tot diep in de nacht open. Soms zelfs 24 uur per dag. -Eet niet rond de toeristische trekpleisters, daar is alles een keer zo duur, neem eens een zijstraatje! Of ga picknicken. Als je in een supermarkt brood, voorgesneden rauwkost, kaas en of vlees koopt kun je hiermee een gezonde maaltijd maken. -Fooien: In restaurants staat er vaak al een bedrag voor bedienung bij de rekening. -Alarmnummers: Alarmnummer politie: 110. Alarmnummer ambulance: 112

Praktische informatie Shoppen

Kaufhaus des Westen In het fantastische warenhuis Kaufhaus des Westen is echt alles te koop. Breng op zijn minst een bezoek aan de fantastische afdeling met delicatessen. Van de mooiste champagnes en wijnen, oesters en kaviaar, tot heerlijke koekjes en jams, kruisen en dressings. Kaufhaus des Westen, Kurfürstendamm, Berlijn. Metro: Kurfürstendamm Arkaden De Potzdamer Platz Arkaden hebben veel weg van een grote Amerikaanse shoppingmall. Er is een grote aantal modewinkels met kleding in alle prijsklassen en je treft er meerdere lunchrooms en cafés. De Arkaden, Potzdamer Platz, Berlijn. Metro: Potzdammer Platz Galeries Lafayette Het wereldberoemde warenhuis Galeries Lafayette heeft een prachtig filiaal in Berlijn. Een walhalla voor de echte shopper met vier etages met cosmetica en de nieuwste designercollecties. Tevens een prachtige delicatessenafdeling, bij de Berlijners bekend. Galeries Lafayette, Friedrichstraße 76-78, Berlijn. Metro: Französische Straße KaDeWe Het warenhuis KaDeWe op de winkelboulevard Kurfürstendamm is een soort grote Duitse Bijenkorf, met veel aandacht voor mode, cosmetica en andere leuke dingen. Kurfürstendamm De mooie Kurfürstendamm is in de 19e eeuw aangelegd met als inspiratiebron de beroemde Champs-Elysées en is de grootste winkelboulevard van Berlijn. Je treft hier zeer exclusieve modezaken naast filialen van diverse ketens. Daarnaast zijn er tientallen leuke restaurants en gezellige café’s gevestigd. Metro: Kurfürstendamm

Friedrichstraße Op de Friedrichstraße kan je uren slenteren. Je treft hier zowel chique warenhuizen als Galeries Lafayette, luxe modewinkels van merken als Escada en Boss, als filialen van internationaal bekende ketens zoals HenM. Metro: Stadtmitte Oderbergerstraße Winkels van jonge, getalenteerde ontwerpers uit Berlijn tref je in de leuke Oderbergerstraße. Metro: Eberswalderstrasse Biergarten Ook al is de Biergarten van de Schleusenkrug gigantisch, in de zomer is het lastig hier een plaatsje te vinden. Maar het is de moeite waard, er zijn namelijk maar weinig plekken waar je zo gemakkelijk in contact komt met het Berlijnse publiek. In de winter is het in de Schleusenkrug ook heel gezellig en veel minder druk. In het weekend wordt er gedanst. Müller-Breslau-Strasse 10, open dagelijks 10.00-1.00, prijs € 3, S-Bahnhof Zoologischer Garten

Praktische informatie Metrokaartje

Praktische informatie Woordenboekje

Dagen en tijden Vandaag is het maandag Dinsdag Woensdag Donderdag Vrijdag Zaterdag Zondag ’s morgens ’s middags ’s avond ‘s nachts Hoe laat is het? Het is 9:00 uur Om hoe laat? Het is één uur ’s nachts Het is één uur ’s middags Het is half drie Het is kwart over vier Het is kwart voor vijf Half uur Uur Week

Heute ist Montag Dienstag Mittwoch Donnerstag Freitag Samstag Sonntag morgens middags/(later)nachmittags abends nachts Wie spät ist es? Es ist neun Uhr Um wie viel uhr? Es ist ein Uhr nachts Es ist ein Uhr mittags Es ist halb drei Es ist viertel nach vier Es ist viertel vor fünf Halbe Stunde Stunde Woche

Begroeten Hallo Hoi Goedemorgen Goedemiddag Goedenavond Hoe gaat het ermee?

Hallo Tag Guten Morgen Guten Tag Guten Abend Wie gehts?

Niet zo goed Gaat wel Ik heet... Hoe heet je? Ja Nee Alstublieft Bedankt Goed, dank u tot ziens tot straks dag We bellen/mailen/sms’en!

Nicht besonders Es geht Ich heiße... Wie heißt du? Ja Nein Bitte Danke Es geht mir gut, danke Auf Wiedersehen! Bis bald Tschüss Wir telefonieren/Wir schicken eine E-Mail/SMS!

Welterusten Goedenacht Het beste Veel plezier Goede reis De groeten aan... Sorry! Het spijt me

Schlafen Sie gut Gute Nacht Alles Gute Viel Vergnügen Gute Reise Schöne Grüβe an... Entschuldigung! Es tut mir Leid

Tellen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

eins zwei drei vier fünf sechs sieben acht neun zehn

Uit eten Ontbijt Lunch Wat kost het? We zijn met zijn tweeën Drieën Vieren Menu Voorgerecht Hoofdgerecht Nagerecht Ik neem.. Eet smakelijk! Heerlijk! Wat is het hier gezellig! Wij hebben heerlijk gegeten Waar is het toilet?

(das) Frühstück (das) Mittagessen Wieviel kostet das? Wir sind zu zweit dritt viert Speisekarte Vorspeise Hauptgericht Nachspeise Ich möchte gern Gutten Appetit! Herrlich! Hier ist es aber gemütlich! Wir haben herrlich gegessen Wo ist die Toilette?

Persoonlijke gegevens Achternaam Voornaam Adres (straat/nummer) Postcode/woonplaats Geslacht Geboortedatum Geboorteplaats Beroep Gehuwd/ongehuwd/samenwonend Nummer paspoort/rijbewijs (mobiele) telefoonnummer E-mailadres

(der) Nachname (der) Vorname (die) Anschrift (Straβe/Num mer) (die) Postleitzahl/(der) Wohnort (das) Geschlecht (das) Geburtsdatum (der) Geburtsort (der) Beruf verheiratet/ledig/zusammenle bend Passnummer/Führerschein nummer Handynummer E-Mail-Adresse

Iemand aanspreken Mag ik u wat vragen? Pardon, kunt u mij helpen? Ja, wat is er aan de hand? Sorry, ik heb nu geen tijd Wilt u een foto van mij/ons maken? Hoepel op!

Dürfte ich Sie etwas fragen? Etschuldigung, könnten Sie mir helfen? Ja, was ist denn los? Bedaure, ich habe jetzt keine Zeit Würden Sie ein Foto von uns machen? Machen sie, dass Sie wegkom men

Zich voorstellen Mag ik mij even voorstellen? Ik heet... Hoe heet u? Hallo, leuk u te ontmoeten Waar komt u vandaan? Ik kom uit Nederland Ik ben vrijgezel Ik woon alleen/samen Hoe oud bent u? Ik ben ... jaar oud Ik studeer/zit op school Ik ben hier om te studeren

Darf ich mich Ihnen vorstel- len? Ich heiβe... Wie heiβen Sie? Guten Tag/Abend, nett Sie kennen zu lernen. Woher kommen Sie? Ich komme aus den Nieder landen Ich bin Junggeselle Ich lede allein/mit jemandem zusammen Wie alt sind Sie? Ich bin ... Jahre alt Ich studiere/gehe zur Schule Ich bin hier um zu studieren

Een gesprek Ik spreek geen... Wat zegt u? Kunt u langzamer praten? Kunt u dat voor me opschrijven?

Ich spreche kein... Wie bitte? Könnten Sie etwas langsamer sprechen? Könnten Sie mir das aufsch reiben

Iemand versieren Wat ziet u er goed uit! U danst heel goed Je lacht zo lief Je hebt zulke mooie ogen Ik ben verliefd op je Ik ook op jou Ik hou van jou Ik ook van jou Ik bel je morgen Kus me Doe je ... uit Ik zal je missen Hebt u pen en papier Mag ik u schrijven/opbellen? Ik geloof niet dat het klikt tussen ons Zullen we vrienden blijven?

Sie sehen (ja) fabelhaft aus! Sie tanzen sehr gut Du lachst so süβ Du hast so schöne Augen Ich habe mich in dich verliebt Ich mich auch in dich Ich liebe dich Ich dich auch Ich rufe dich morgen an Küss mich zieh dein/deine/deinen ... aus Du wirst mir fehlen Haben Sie einen Stift und Papier? Darf ich Ihnen schreiben/Sie anrufen? Ich glaube nicht, dass wir uns so richtig verstehen Wollen wir Freunde ble- iben?

Onderweg Ik ben de weg kwijt Is dit de weg naar...? Kunt u me zeggen hoe ik naar... moet lopen? Rechtdoor Linksaf Rechtsaf Afslaan Oversteken De kruising Het gebouw Op de hoek De brug Waar gaat deze trein naar toe?

Ich habe mich verlaufen Ist dies die Straβe Können Si mir sagen, wie ich nach... zu gehen? geradeaus nach links nach rechts abbiegen überqueren die Kreuzung das Gebäude an der Ecke die Brücke Wohin fährt dieser Zug?

Stopt deze trein in...? Wilt u me zeggen waar ik moet uitstappen voor...? Hoelang duurt de reis? Wilt u bij de volgende halte stoppen? Moet ik er hier uit? Kan ik op dit kaartje ook weer terug? Hoe lang is dit kaartje geldig? Busstation Station Metro Bushalte Tramhalte Hoe laat gaat de laatste...?

Hält dieser Zug in...? Könnten Sie mir sagen, wo ich aussteigen muss, um zu/zum/ zur/zu den ... zu kommen? Wie lange dauert die Reise? Halten Sie bitte an der nach ten Haltestelle? Muss ich hier aussteigen? Kann ich mit dieser Fahrkarte umsteigen? Wie lange ist diese Fahrkarte gültig? Busbahnhof Bahnhof U-Bahn Bushaltestelle Straβenbahnhaltestelle Wann fährt das letzte...?

Logeren en kamperen Is er korting voor studenten? Wat kost het per nacht per persoon? Kan ik een kamer reserveren? Wilt u een taxi voor me bellen? Is dat inclusief ontbijt/lunch/diner? Deze bevalt ons niet Duur Hoe laat moeten wij van ... af? Bedankt voor uw gastvrijheid

Gibt es Ermäβigung für Stu- denten? Wie viel kostet es pro Nacht Person? Kann ich ein Zimmer reservie- ren lassen? Würden Sie mir bitte ein Taxi bestellen? Ist das einschlieβlich Früh- stück/ Mittagessen/Abendes- sen? Dieses gefällt uns nicht teuer Wann müssen wir den/das/ die...verlassen? Vielen Dank für die Gastlich- keit.

Een dag later begon de bouw van de muur. Achtentwintig jaar later hielp Koch diezelfde muur weer neer te halen. ,, Klinkt onwaarschijnlijk, niet?’’, zegt hij schamper. ,,De muur is mijn noodlot. ‘’ In de woelige dagen van de val van de muur werkte Koch als Kulturoffizier bij het ministerie voor Staatssicherheit, beter bekend als de Stasi, de Oost-Duitse veiligheidsdienst. Hij was de laatste burger die bij het beroemde Checkpoint Charlie in de volle schijnwerpers van tv-camera’s een stempel in zijn Oost-Duitse pas kreeg. Voor Koch was de val van de muur het begin van diepgravend zelfonderzoek. Hoe had het zover kunnen komen? Hij dook in zijn eigen geschiedenis en in die van de muur. Hij ontmaskerde zichzelf. Hij ontrafelde de totalitaire spiraal van afhankelijkheid en medeplichtigheid. Hij had zijn geld verdiend bij de Stasi. Als cartograaf kende hij alle strategische plekken in de DDR. Koch zegt dat hij in 1966 met de Stasi had willen breken, maar dat ze hem niet lieten gaan. Meer dan twintig jaar zou hij nog de “staatsveiligheid’ dienen. Nu houdt Koch lezingen en voordrachten over de geschiedenis van wat hij het ,, onmenselijke mensenwerk’’ noemt. Recentelijk nam de politie een deel van zijn archief in beslag omdat Koch politiek “gevoelig’ materiaal zou hebben verzameld. Als Stasi-man had hij documenten achtergehouden die hij had moeten verbranden. Koch: ,,De muur was meer dan alleen beton en prikkeldraad. Dit monster heeft decennia lang verhinderd dat we met elkaar konden praten, in Oost en West. Er werd óver elkaar gepraat, niet mèt elkaar. Dat heeft tot verschrikkelijke vooroordelen en misverstanden geleid. Nog steeds. Er is geen enkele reden de muur te vergeten.’’

In de stad Waar is de paskamer? Hebt u ook een wegwerp camera? Ik wil vanavond naar de kroeg/discotheek Waar kun je hier leuk stappen? Hoeveel kost dit? Wat is hier te zien?

Wo ist die Ankleidekabine? Haben Sie auch Wegwerf - fotoapparate? Ich will heute Abend in die Kneipe/ Diskothek Wo kann man hier gut ausg- hen? Wie viel kostet das? Was gibt es hier zu sehen?

Naar buiten Wordt het mooi/slecht weer? Hoeveel graden wordt het? Heet Koud Regen Kun je hier zwemmen? Zal ik je even insmeren? Zullen we een strandwandeling maken?

Wird das Wetter schön/ schlecht? Wie viel Grad wird es? Heiß kalt regnet Kann man hier schwimmen? Soll ich dich mal einreiben? Wollen wir einen Strands paziergang machen?

Gezondheid Ik voel me niet goed Ik ben ziek Ik heb hier pijn U hebt griep

Ich fühle mich unwohl Ich bin krank Ich habe hier Schmerzen. Sie haben Grippe

Excursieprogramma Overzicht

Zaterdag 27 juni

17.30 – 22.30 Wandeling door het historische centrum van Berlijn

Zondag 28 juni

Ontbijt



Een wandeling langs interessante gebouwen en plaatsen. Vanaf de Brandenburger Tor, Reichtstag, de nieuwe regeringsgebouwen en het Invalidenfriedhof langs het Schiffahrtkanal, waarbij we een stukje oude muur zullen zien. Vervolgens zullen we een bezoek brengen aan het museum Hamburger Bahnhof. Als afsluiting (indien geopend) bezoeken we de privé-collectie hedendaagse kunst die dichtbij ons hotel gesitueerd is. Wanneer onverhoopt deze collectie gesloten is, kunnen we een galerietocht houden rond Hackesche Höfe, ook dichtbij ons hotel.

Maandag 29 juni

‘s Ochtends We maken een Architectuurtocht naar ‘Onkel Toms Hütte’ van de beroemde architect Bruno Taut. Ook zien we het Hansaviertel(I.B.A 57), dit zijn voorbeelden van modernist ische architectuur.



‘s Middags KEUZE!



Dinsdag 30 juni

Olympisch Stadion I.B.A. 57 Käthe Kollwitz Museum

’s Ochtends We wandelen vanaf het U-Bahnstation naar de Gemäldegaler ie. De wandeling zelf is een rondleiding door de tussenliggen de wijk. Zo komen we langs het SonyCentre. Op de terugweg lopen we langs de Tergit Promenade (een langgerekt grasveld met een aflopende dijk). We bekijken ook de resten van Hotel Bellevue en het Palast Hotel.

’s Middags KEUZE!



Het Filmmuseum Het Bodemuseum Museum Dahlem Woensdag 1 juli

’s Ochtends We gaan naar het Haus der Wannseekonferenz en het perron Grunewald.

’s Middags Het DDR museum wordt bezocht. Hier krijgen we een beeld over het leven, werken en de politiek ten tijde van de DDR (19491990). Het DDR museum is vlakbij de Berliner Dom, het is gesitueerd aan de andere kant van de Spree. Donderdag 2 juli

’s Ochtends Het indrukwekkende Alte Nationalgalerie opent haar deuren voor ons.



’s Middags KEUZE! Sachsenhausen (voormalig concentratiekamp) Pergamonmuseum Joodsmuseum Of zelf Berlijn verkennen

Vrijdag 3 juli



’s Ochtends brengen we een bezoek aan het slot Charlottenburg. We nuttigen gezamenlijk een gezellige/relaxte picknick in de tuin van dit slot waarmee we ons voorbereiden op de lange weg naar ons vertrouwde kikkerlandje.

Zaterdag Nadat we zaterdagmiddag de 27e in Berlijn zijn gearriveerd, starten we aan het begin van de avond met een wandeling door het oude historische centrum van Berlijn. Verschillende gebouwen, kerken en straatbeelden zul je je dan misschien nog herinneren van de dia’s die in de eerste les over de geschiedenis van Berlijn zijn getoond. Om meteen even te wennen aan het openbaar vervoer, gaan we met de U-Bahn naar Alexanderplatz. Vóór de Tweede Wereldoorlog was dit een beroemd uitgaanscentrum, maar door de bombardementen is daar niets van overgebleven. Wel is het nu weer een drukte van belang op het plein en de grijze blokken, die hier na de oorlog verrezen, worden nu door kleuren opgevrolijkt. We zullen onder de televisietoren doorlopen naar de Mariakerk. De Marienkirche Deze gotische kerk is het startpunt van onze wandeling door het historische centrum van Berlijn. De St. Marien is een vroege variant van de stedelijke hallenkerk uit het graafschap of de mark Brandenburg. De kerk dateert van ongeveer 1300, de toren is in de 15e eeuw gebouwd en de spits met koperbeslag is er in 1790 opgezet. Deze oude kerk is tijdens de oorlog min of meer gespaard gebleven, verder is er in de nabije omgeving niets meer over uit de tijd van de oude dubbelstad Cölln-Berlin. Of wel? We lopen nu richting Nikolaiviertel. Nikolaiviertel Hier ligt het begin van Berlin, een stadswijkje, ontstaan uit een vissersdorpje gelegen aan de oostelijke oever van de Spree. Een prachtig middeleeuws wijkje, de huizen soms met naar de straat overhellende ‘Fachwerk’ gevels, gebouwd rondom de Nikolaikirche, ook weer een gotische hallenkerk. De oudste kerk van Berlijn gebouwd in 1230, waaraan later de neogotische torens zijn toegevoegd. Maar realiseer je wel dat behalve de muren van de kerk alles nieuw is. Ook dit deel van Berlijn was door de bombardementen geheel vernield. Tot in de tachtiger jaren van de vorige eeuw waren de kerkmuren al wat restte van deze oude wijk. En waarom zou een kerk moeten worden hersteld in een tijd waarin het heil werd verwacht van het communisme? Toch is men nog in de DDR tijd, ter gelegenheid van het 750 jarig bestaan van Berlijn in 1987 begonnen met de restauratie van het Nikolaiviertel. De kerk kreeg haar gewelven en torens weer terug en met de nauwe straatjes die uitkomen bij de kerk, is geprobeerd de oude middeleeuwse wijk te herstellen.

Deze reconstructie van het oude is een manier waarmee architecten de herinnering aan het verleden van de stad recht kunnen doen. Er bestaan ook andere opvattingen over recht doen aan het verleden, zoals we nog zullen zien aan de achterzijde van het Zeughaus en de Pariser Platz. Van het Nikolaiviertel keren we terug naar de Rathausstraße, waaraan het neogotische Rotes Rathaus is gelegen en lopen naar het Museuminsel. Via de Kurfürstenbrücke komen we op het eiland in de Spree. Lang geleden lag hier Cölln, de zusterstad van Berlin en op dit riviereiland lieten de Hohenzollern hun slot bouwen. Onder het vijf eeuwen durende bewind van dit vorstenhuis groeide Berlijn uit tot hoofdstad van heel Duitsland. Maar op de plaats waar dit slot eens stond, is nu een groot bouwterrein. Palast der Republik Het Palast der Republik was ooit de trots van de Deutsche Demokratische Republik. Dit multifunctionele gebouw heeft veel weg van de opkomst en ondergang van de DDR. Het werd in mei 1976 geopend. Hier bevond zich een congrescentrum, theater, tv-studio, disco, bowlingbaan en horecacentrum. In tegenstelling tot de rest van de DDR was de bediening er goed en alles was er gewoon te krijgen. Het Palast der Republik was gebouwd op de fundamenten van het Stadtschloss, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog zwaar was beschadigd door de bombardementen. DDR leider Walter Ulbricht liet de resten van het gebouw weghalen, op één stuk muur met balkon na. Vanaf dit balkon had namelijk Karl Liebknecht na de Eerste Wereldoorlog de socialistische revolutie uitgeroepen. Later liet de opvolger van Ulbricht, Erich Honecker hier het Volkspalast bouwen, waar nog in oktober 1989 het 40-jarige bestaan van de DDR werd gevierd. Nadat de DDR was opgeheven werd het gebouw ontmanteld, aangezien het vol astbest zat. Besloten werd om het Palast der Republik te verwijderen. Op diezelfde plaats moet nu het vooroorlogse Stadtschloss weer herrijzen. Op deze manier wordt de geschiedenis gereconstrueerd. Museuminsel De naam Museuminsel dankt het eiland in de Spree aan de vijf musea die hier staan, te weten: het Altes Museum, Neues Museum, Pergamonmuseum, Bodemuseum en de Alte National Galerie. Plus daar tussen nog wat strooigoed van her en der geplaatste kunstwerken. Om het terrein van het nieuw te bouwen slot lopen we naar de Karl Liebknecht Straße. Voor ons ligt dan de fraaie Lustgarten en ten noorden daarvan het Altes Museum, gebouwd door Karl Friedrich Schinkel, vanaf 1824 en opgeleverd in 1830. De achttien Ionische zuilen zijn duidelijk

geïnspireerd door de klassieke bouwkunst. Schinkel was dan ook een heel belangrijke (neo)classicistische architect, we zullen van hem nog meer zien. Links staat de neo barokke Berliner Dom, gebouwd aan het begin van de 20e eeuw in opdracht van keizer Wilhelm II. Bij de Bodestraße gaan we linksaf, maar omdat we zo dicht bij de Alte National Galerie zijn, werpen we even een blik op dit museum dat de vorm heeft van een Corinthische tempel. Het is gebouwd door de architect August Strack in 1876. Lopend langs de rivier richting Schloßbrücke zie je achteromkijkend het Pergamonmuseum. Dit museum is genoemd naar het Pergamonaltaar, onderdeel van een Hellenistisch tempelcomplex, in de 19e eeuw opgegraven en hier weer opgebouwd. Een museum dat zeer de moeite waard is om te bezoeken! Forum Fredericianum Frederik II, de Grote (1712+ –1786†) hield wél van Berlijn, in tegenstelling tot Adolf Hitler, twee eeuwen na hem. Hij wou zijn stempel drukken op de stad, de stad verfraaien. Daarvoor liet hij met veel eigen inbreng het Forum Fredericianum ontwerpen. Forum is Latijns voor ‘marktplein’, naar Romeins voorbeeld moesten alle gebouwen rondom het plein er onderdeel van uitmaken. Het forum zou vanaf de huidige Bebelplatz tot aan de Gendarmenmarkt moeten lopen. Dit plan is echter nooit gerealiseerd omdat Frederik de Grote zijn aandacht verlegde naar Potsdam. Wel is het Frederik II gelukt de Unter den Linden te veranderen in een prachtige boulevard. Daarom treffen we hier ook het standbeeld van ‘der alte Fritz’ als ruiter te paard. Het is gemaakt door Christiaan Daniel Rauch, een vriend van Schinkel en onthuld in 1851. Met het oversteken van de Schloßbrücke staan we aan het begin van deze allee. Unter den Linden Deze lange allee is zo genoemd vanwege de duizend zilverlinden en notenbomen die de grote keurvorst Frederik Willem (1640 – 1688†) hier liet planten. Unter den Linden verbond het stadsslot met het jachtterrein, het latere Tiergarten. Overigens liet de keurvorst een kleine dertig jaar later alle bomen weer omkappen voor geplande verdedigingswerken. De boulevard is van Schloßplatz tot Brandenburger Tor anderhalve kilometer lang. In de loop van de 17e en 18e eeuw verschenen er langs deze weg statige behuizingen en werd ze vooral gebruikt als paraderoute van de sterk militair georiënteerde Pruisisch – Duitse maatschappij. Maar zoals gezegd, onder Frederik II, de Grote, werd Unter den Linden in volle glorie hersteld. Voor de Tweede Wereldoorlog was het een beroemde boulevard met restaurants, terrassen en de flanerende Beau-monde. Maar in de oorlog werd Unter den Linden verwoest door bombardementen. Na de oorlog werd deze allee weer hersteld, maar helaas werd alleen het gedeelte ten oosten van Friederich-

straße volledig in oude glorie hersteld. Ook is de laan na de val van de muur een drukke verkeersweg geworden. Aan de laan Unter den Linden staan enkele gebouwen die de moeite waard zijn om nader te bekijken. Over de Schloßbrücke staat rechts het Zeughaus of Arsenaal. Dit is een van de belangrijkste barokgebouwen van Berlijn. Het is ook een van de oudste gebouwen in deze straat, gebouwd tussen 1695 en 1706. Aan weerszijden van de ingang aan de straatkant staan twee allegorische vrouwenfiguren, voorstellende de geometrie, mechanica, aritmetica en de pyrotechniek (de kunst van het vuur maken). Loop na het Arsenaal even de straat in aan je rechterhand. Achter in de straat zie je dan een prachtig glazen trappenhuis, dat het Arsenaal verbindt met een strak modern gebouw dat wondermooi aansluit bij de barokke stijl van het oude gebouw. Hier is de architect met iets nieuws gekomen dat recht doet aan het oude. Het glazen trappenhuis is ontworpen door de Amerikaans-Japanse architect Ieoh Ming Pei. Naast het Zeughaus staat een gebouw waarvan de voorgalerij wordt gedragen door zes Dorische zuilen. Dit neoklassieke gebouw, de Neue Wache uit 1818, is weer gebouwd door Schinkel. Na de Eerste Wereldoorlog werd het door maarschalk Von Hindenburg gewijd tot Ehrenmal des unbekannten Soldaten. Na de Tweede Wereldoorlog veranderde het in het Mahnmal für die Opfer des Faschismus und Militarismus. Nu is het een gedenkplaats voor de slachtoffers van oorlog en geweld. In de Neue Wache staat een replica van Käthe Kollwitz’ Pietà. Het is een merkwaardige ervaring om vanuit die drukke straat met voortrazend verkeer, opeens een ruimte te betreden waarin een bijna gewijde rust heerst en mensen fluisterend met elkaar praten. Na de Neue Wache zie je rechts de Humboldt Universität en links de Staatsopera. Aan beide gebouwen is de naam van de andere grote classicistische architect verbonden, Von Knobelsdorff, de architect die werkte in opdracht van Frederik de Grote. De Staatsoper, gebouwd tussen 1741 en 1743 als Koninklijke Opera, werd honderd jaar later volledig door brand verwoest. Verschillende renovaties maakten het gebouw een stuk zwakker en tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het weer verwoest. Van 1952 tot 1955 werd het herbouwd naar het originele ontwerp en tussen 1983 en 1986 nog eens helemaal gerestaureerd. Als je in de gelegenheid bent, is het zeker de moeite waard de opera te bezoeken. De universiteit, de opera en hier tegenover de Alte Bibliothek, een plein omringd door cultuur. Op dit plein, vroeger de Opernplatz geheten en nu de Bebelplatz, vond op 10 mei 1933 de boekverbranding plaats, uitgevoerd door de

Deutsche Studentenschaft met steun van de Kampfbund für Deutsche Kultur, die onder leiding stond van de nazi-ideoloog Alfred Rosenberg en Joseph Goebbels’ propagandaministerie. Op deze plek waar boeken van Joodse en linkse auteurs op de brandstapel werden gegooid, is nu een monument, met de naam ‘Versunkenen Bibliothek’ van de Israëlische kunstenaar Micha Ullmann. Midden op het plein ligt een glasplaat, waaronder vier muren met lege boekenplanken zijn te zien. Een heel bijzonder monument. Brandenburger Tor Karakteristiek voor Berlijn is de Brandenburger Tor. De poort is de grens van het oude centrum van de stad. Wie vroeger door de poort wilde, moest tol betalen. Tijdens de Koude Oorlog werd hier in november 1961 begonnen met de bouw van de Muur en in 1989 staken de eerste Ossi’s de grens over naar West-Duitsland. In de tijd van de muur stond de Brandenburger Tor in de Russische sector en was vanaf een verhoging te bezichtigen vanuit het westen. De Brandenburger Tor werd gebouwd tussen 1789 en 1791. De poort is 26 meter hoog, 65,5 meter breed en 11 meter diep. Boven op de Tor staat een sculptuur van een Griekse strijdwagen met daarin de godin Victoria. Dit paardenvierspan werd in 1806 door Napoleon als trofee meegenomen naar Parijs. Acht jaar later, nadat Napoleon verbannen was, bracht een Duitse maarschalk het weer terug. Vandaar ook de naam Pariserplatz voor het plein waar de poort staat. Bij het terugplaatsen van de sculptuur werd eerst het ijzeren kruis (het belangrijkste militaire onderscheidingsteken) in de sculptuur geplaatst. Na de Tweede Wereldoorlog heeft de Oost-Duitse regering het ijzeren kruis, dit gehate symbool van het Pruisische militarisme, verwijderd. Na de Wende is het weer aangebracht. De sculptuur die je tegenwoordig op de poort ziet staan is overigens een replica. Het origineel werd in de Tweede Wereldoorlog vernield. De replica is gemaakt met de oorspronkelijke gietvorm die nog in het depot stond van de West-Berlijnse Firma Noack. Na 1989 is de Pariser Platz als plein in oude glorie hersteld, waarbij rekening is gehouden met wat bewaard was gebleven. Met dit herstel is recht gedaan aan de herinnering, maar het is geen restauratie van het verleden. Er staan nu heel moderne gebouwen, maar qua hoogte, kleur en grootte van de vensters is aansluiting gezocht bij het bestaande. Het monument voor de vermoorde joden in Europa Rechts van de Brandenburger Tor ligt de ‘Reichstag’, maar voordat we hier de wandeling beëindigen is het de moeite waard nog één monument te bekijken èn te betreden. Dat is het Denkmal für die ermordeten Juden Europas, naar ontwerp van de Amerikaanse architect Peter Eisenman, gebouwd tussen 2003 en 2005.

Kijk uit dat je elkaar niet kwijtraakt, het is een immens groot monument. Golvend als een zee. Reichstag Het Rijksdaggebouw (Duits: Reichstagsgebäude), is het huidige Duitse parlementsgebouw in de hoofdstad Berlijn. In het Duits wordt het afgekort tot Reichstag. De eerste steen, van dit door Paul Wallot ontworpen gebouw, is gelegd in 1884 door Keizer Wilhelm I. Tien jaar later was het gebouw, dat geïnspireerd is op de Italiaanse Renaissance, klaar voor waar hij voor bedoeld was; vergaderzaal voor de volksvertegenwoordiging. De keizer, een man van het type alleenheerser, was niet bijster enthousiast over het gebouw. Het mocht niet hoger worden dan zijn eigen paleis. (Zijn eigen paleis bestaat nu niet meer). Het mocht ook niet binnen de grenzen van het ‘oude’ Berlijn liggen en hij ging uiteindelijk schoorvoetend akkoord met de tekst die nog steeds aan de gevel; hangt: “Dem Deutschen Volke”. In 1933 was een groot deel van het gebouw door brand verwoest. De Nederlandse communist Marinus van der Lubbe is destijds door de Nazi’s aangegeven als brandstichter en onthoofd. De ironie van deze daad, die in wezen anarchistisch was, is dat als reactie op de brand de noodtoestand uitgeroepen kon worden waarmee de partij van Hitler de macht kon overnemen met uitschakeling van het parlement. Het gebouw werd enigszins hersteld na de brand en er werden de eerstvolgende jaren propagandafilms vertoond. In de loop van de oorlog werd de kraamafdeling van de nabijgelegen Charité naar de Rijksdag verplaatst, wat tot gevolg had, dat enkele honderden Berlijners in de Rijksdag geboren werden en er tot op heden geboorteaktes met de vermelding geboorteplaats “Berlin - Reichstagsgebäude” zijn. Van veel andere gebouwen in Berlijn kun je zeggen dat ze beschadigd zijn in de oorlog, maar voor de Reichstag geldt dat in het bijzonder. Het gebouw was door de bombardementen onder andere zijn stenen koepel kwijt geraakt. In de jaren zestig, toen het gebouw in het westen van Berlijn lag, verloor het haar politieke functie. Wel werd het hersteld van haar oorlogswonden, dat wil zeggen: zonder koepel. Na die Wende heeft de Engelse architect Norman Foster het parlementsgebouw weer gerestaureerd en de koepel weer terug gebracht, dit keer van glas. Om zo de openheid van de democratische regering symbolisch tot uiting te brengen. Als je de Reichstag nadert kun je vanaf een afstandje de bezoekers spiraalsgewijs door de koepel zien lopen. Aan de dagelijkse lange rijen bezoekers te zien is dit een erg attractieve bezigheid. In het gebouw valt verder de blootgelegde ‘oorlogsgraffiti’ op. Een niet helemaal omstreden wandversiering, aangebracht door de Russen in 1944.

Zondag Een wandeling langs interessante gebouwen en plaatsen. Vanaf de Brandenburger Tor, Reichtstag, de nieuwe regeringsgebouwen en het Invalidenfriedhof langs het Schiffahrtkanal waar we een stukje oude muur zullen zien. Vervolgens zullen we een bezoek brengen aan het museum Hamburger Bahnhof. Als afsluiting (indien geopend) bezoeken we de privé-collectie hedendaagse kunst die dichtbij ons hotel gesitueerd is. Wanneer onverhoopt deze collectie gesloten is, kunnen we een galerietocht houden rond Hackesche Höfe, ook dichtbij ons hotel. Brandenburger Tor   De Brandenburger Tor is eerder besproken. Toch lopen we er vaker langs. Hier nog wat korte info. Bij de inwijding in 1791 ontving deze de naam `Friedenstor’. Carl Gotthard Langhans bouwde dit monumentale, door twee vleugels ingesloten zandstenen poortcomplex met Dorische zuilen naar het voorbeeld van de Propyleeën in Athene en initieerde daarmee het Berlijnse classicisme. De Brandenburger Tor is als enige van de oorspronkelijk achttien stadspoorten van Berlijn bewaard gebleven (de stadsmuur werd samen met de poorten in de 18de en 19de eeuw afgebroken). Overal in de buurt van de Tor bieden handelaren Koude Oorlogssouvenirs aan (ook bij Checkpoint Charlie). Stukjes Berlijnse Muur, Russische legermutsen en DDR – onderscheidingen. Het is alleen jammer dat veel artikelen ‘made in Hong Kong’ zijn. Reichstag De Reichtstag is ook eerder besproken. Hierover een kleine anekdote voor ons als kunstliefhebbers: Kort voor de verbouwingen, in de zomer van 1995, mocht de Hongaars-Amerikaanse kunstenaar Christo, na 20 jaar touwtrekken, zijn plan uitvoeren om het gebouw “in te pakken” in een soort zilverkleurig doek. Sommigen vonden deze manier van kunst de geschiedenis onwaardig, anderen zagen er een soort afsluiting van het verleden en een symbool van het nieuwe, herenigde Duitsland in. Het trok in elk geval vijf miljoen bezoekers naar de nieuwe hoofdstad. Invalidenfriedhof Berlijn heeft een aantal indrukwekkende begraafplaatsen, zo ook het Invaliden-

friedhof. De rustplaats is aangelegd in het jaar 1748, oorspronkelijk opgericht voor oorlogsinvaliden, wat de naam ook al suggereert. Een aantal beroemde en beruchte mensen liggen hier begraven. Het grafmonument van generaal Gerhard von Scharnhorst is een klein kunstwerk, ontworpen door de 19de-eeuwse Berlijnse bouwmeester Karl Friedrich Schinkel. Omdat de begraafplaats op de route van de Berlijnse muur lag, werd een derde ervan vernield voor wachttorens, barakken voor het leger, wegen en parkeerplaatsen. Van de 3000 graven in 1960 zijn er nu nog maar 230 over. De resten van de muur zijn hier wit geschilderd, ook een wachttoren is blijven staan. Voor de personen die hier over de Berlijnse muur wilden vluchten en daarbij werden neergeschoten is er een gedenkteken geplaatst. De slachtoffers van luchtaanvallen tijdens de tweede wereldoorlog liggen hier ook begraven, zij het zonder grafstenen of naambordjes. Er zijn overigens niet veel bordjes aanwezig bij het Invalidenfriedhof.

Hamburger Bahnhof Het Hamburger Bahnhof is het oudste en best bewaarde station van Berlijn,. Het is gebouwd in 1845-47 door F. Neuhaus en F.W. Holtz. Het gebouw uit de 19de eeuw was oorspronkelijk een kopstation voor treinen naar Hamburg, maar al in 1884, na 37 jaar functioneren sloot het station de deuren omdat het spoorwegverkeer overgenomen werd door het naastgelegen Lehrter Bahnhof. Ook het station liep de nodige beschadiging op gedurende de Tweede Wereldoorlog. Van de grote modelspoorbaan die er was bleef niets over.

Vanaf 1996 kreeg het gebouw een nieuwe functie, het biedt nu onderdak aan hedendaagse kunst, het heet: Museum für Gegenwart Berlin. Kunst van de afgelopen dertig jaar wordt er tentoongesteld onder anderen van bekende kunstenaars als: Anselm Kiefer en Andy Warhol. Ook al heeft het station nu een andere functie, de karakteristieke elementen van het station zijn niet verdwenen. Zo oogt de benedenzaal nog steeds als een grote vertrekhal die veel weg heeft van een gotische kathedraal.

Hackesche Höfe De Hackesche Höfe zijn gebouwd rond 1900. Het zijn de bekendste Joodse hofjes van (het voormalige Oost-) Berlijn. Het is een geheel van negen met elkaar verbonden binnenhoven die worden omringd door oude, aristocratische gebouwen. Het idee voor het complex ontstond omstreeks 1896 bij de bekende architecten Kurt Berendt en August Endell, aanhangers van de Duitse Secession-stijl. In 1906 was hun meesterwerk gereed en het viel meteen in de smaak bij de Berlijnse bevolking. In de DDR-tijd werden ze aan hun toenmalige lot overgelaten en dat betekende ernstig verval. De hofjes, waarvan de rechtmatige eigenaar achterhaald is, zijn na 1989 gerestaureerd en zijn in volle glorie te bewonderen. Vandaag de dag zijn de Hackesche Höfe nog steeds een gewilde plek bij zowel Berlijners als toeristen om in een van de vele café-restaurants de lunch te gebruiken. Ook in de avonduren is het er een drukte van jewelste want het complex heeft zijn eigen theater, het Hackesche Hoftheater.

Maandag ‘s Ochtends We maken een ochtendwandeling door de groene wijk ‘Onkel Toms Hütte’ van de beroemde architect Bruno Taut. Ook bekijken we al wandelend het Hansaviertel (I.B.A. 57). Het gaat, kortom, deze ochtend om twee fasen van modernistische architectuur. ‘sMiddags KEUZE! Olympisch Stadion I.B.A. 87 äthe Kollwitz Museum ’s Ochtends Onkel Toms Hütte Onder leiding van Bruno Taut werd tussen 1926 en 1932 deze middenstandswoonwijk voor 15000 inwoners aangelegd. Een van de belangrijkste stedenbouwkundige en architectonische scheppingen van de Weimar Republiek. De naam Onkel Toms Hütte stamt van een herberg die hier in de buurt stond, aan de rand van het Grünewald. Het middelpunt van de wijk wordt gevormd door het U-bahn-station, een winkelcentrum en een bioscoop. De huizen zijn rijk gekleurd (gerestaureerd tussen 1976 en 1981), waardoor de wijk in de 20e jaren ‘Papegaaienwijk’ werd genoemd. De kleuren en inspringende hoeken van de straat ondersteunen de ruimtelijkheid va de wijk, en de eentonigheid van gelijke huizen wordt hierdoor gebroken. Bij het bepalen van de kleuren is ook rekening gehouden met de stand van de zon en er is geprobeerd om het optisch ruimtelijk te laten lijken. Als voorbeelden; De Wilskistrasse: aan de zuidzijde wit met krachtig blauw en veelkleurige kozijnen. Aan de noordzijde is geel gebruikt. Aan het Waldhüterpfad (architect Salvisberg) zijn afwisselend groen- en geeltonen gebruikt. Hansa Viertel (IBA’57) De Hansawijk gebouwd sinds 1870 ging kapot door bombardementen tijdens de tweede wereldoorlog, op 22 en 23 november 1943. De planning voor wederopbouw stamt uit 1953. Het plan was om voor deze opbouw een wedstrijd uit te schrijven voor architecten, maar hier werd later vanaf gezien. De gemeenteraad

besloot het platgegooide stuk grond te gebruiken als terrein voor een internationale bouwtentoonstelling. Het idee van het herbouwen van de oude wijk maakte plaats voor het idee van een eigentijdse bouw die overzichtelijk en ruimtelijk was. Duitse en buitenlandse architecten zouden hier gaan bouwen gaven hiermee antwoord op het Oost-Duits project, de bouw van ‘Stalinalee’. Het Interbau project van 1957 moest de nieuwe westerse visie op architectuur tonen. ’s Middags Keuze 1 Olympisch Stadion Het Olympiastadion ligt in het westen van Berlijn. Dit gebouw herinnert als geen ander aan de nazipropaganda die hier is uitgebeeld. De Olympische Spelen van Berlijn zijn vooral de geschiedenis in gegaan als de spelen die door Adolf Hitler en de nazi’s gebruikt werden om het nazi-bewind te promoten. Op deze plek heeft eerder een stadion gestaan, het Duitse Stadion. Het was gebouwd voor de Olympische spelen van 1916 die niet door gingen vanwege de Eerste Wereldoorlog. Voor de Olympische spelen van 1936 wilden de Duitser uitpakken en dus bouwden ze een nieuw stadion. Het splinternieuwe stadion werd gebouwd onder leiding van de architect Werner March, in samenwerking met Albert Speer. Speer voegde op het laatst nog een paar aanpassingen door, de slanke zuilen werden veranderd in zuilen van bombastische proporties die kenmerkend genoemd kunnen worden voor de nazi-bouwstijl. Men refereert wel aan de klassieken, maar maakt alles groter en meer solide. Speer was een zeer invloedrijke man wat architectuur betreft. Zo werd hij ook door Hitler als architect aangesteld voor het vormgeven van belangrijke bouwprojecten voor zijn ‘Derde Rijk’, wat er nooit gekomen is. In 2004 is de renovatie van het Olympisch Stadion afgerond en kon het gebruikt worden voor het Wereldkampioenschap voetbal van 2006. Deze renovatie werd uitgevoerd onder leiding van de architecten Gerkan, Marg en partners. Het veld werd enkele rijen verdiept aangelegd en de atletiekbaan behouden. Maar liefst driekwart van het gebouw is bij de renovatie behouden en door het zandstralen van de bestaande natuursteen schoon gemaakt. Het dak is nu kenmerkend voor het stadion, en ook de felblauwe atletiekbaan is in het oog springend. Voorafgaand aan de renovatie waren de meningen verdeeld over het lot van het gebouw. Uiteindelijk werd gekozen voor wat inmiddels de ‘Berlijnse oplossing’ wordt genoemd: het oude werd bewaard en kreeg een moderne functie, zonder de historische betekenis te verdoezelen.

Keuze 2 IBA ‘87 IBA ’87 is, evenals IBA’57 in het Hansaviertel, een internationale architectuurtentoonstelling met zeer bijzondere gebouwen in diverse wijken, onder andere Tiergarten en Kreuzberg. Het thema van deze tentoonstelling was ‘Innenstadt als Wohnort’. De bedoeling was om de binnenstad van Berlijn meer betekenisvol te maken. De IBA ’87 vestigde de aandacht op de betekenis van oude stadsgedeeltes in het toenmalige West-Berlijn en richtte zich op de manieren om de communicatie te heropenen over de naoorlogse stedenbouw en de kaalslag van de oorlog. Met IBA ’87 ontwierpen de architecten geen compleet nieuwe wijk, ze haakten met hun ontwerpen in op het karakter van de bestaande plek of gaven aan oude gebouwen een nieuwe functie. Ook aan deze IBA hebben toonaangevende architecten meegewerkt, onder andere Aldo Rossi en Abel Herzberger ( ja, dezelfde als die van ons nieuwe schoolgebouw). Keuze 3 Käthe-Kollwitz Museum De persoon Käthe Kollwitz tekende al op haar veertiende en kreeg onderwijs in het vak van de kopergraveur Rudolf Mauer. Tijdens haar studietijd kreeg Kollwitz grote belangstelling voor de sociaaldemocratie, de vrouwenbeweging en het nieuwe naturalisme in de literatuur. Deze interesses zouden een grote invloed hebben op haar verdere carrière. Ze werd bekend in 1889 met haar etsen. De man van Kollwitz, Karl Kollwitz, was fondsarts in in wat toen een arbeidersbuurt in Berlijn was : Prenzlauer Berg. Käthe Kollwitz koos de sociale problematiek die ze tegenkwamen in Karl’s praktijk als uitgangspunt voor haar grafische werk. Ze werd gegrepen door de sociale moeilijkheden en de verbondenheid tussen moeder en kind. De Eerste Wereldoorlog was voor Käthe erg moeilijk. Ze verloor haar jongste zoon Peter die musketier in het Duitse leger was. Vanaf toen is Kollwitz begonnen met het uitbeelden van de gruwelijkheden van de oorlog. Zo ontstond de houtsnedenserie “Der Krieg”. Ook ontwierp ze een gedenksteen voor haar zoon. Het gedenkteken is naar de plaats gebracht waar Peter en zijn kameraden begraven lagen. Toen de graven verplaatst werden, verhuisde het gedenkteken mee. Käthe ging dus heel ver in het laten zien van haar verdriet. Het beeld, eenvoudig van concept en daardoor juist erg aangrijpend laat de vader van Peter zien die op de

vele graven neerkijkt met naast hem de moeder van Peter, Käthe zelf, die gebogen gaat onder het verdriet en de liefde voor haar zoon. In 1933 werd haar werk ‘entartet’ verklaard, en werd ze verdreven van de Berlijnse academie. Op de academie was ze docent op de afdeling grafiek. Alsof dat al niet genoeg was, kreeg ze een expositieverbod waarop ze niets anders kon doen dan zich op het beeldhouwen en tekenen richten, zonder te exposeren. Het museum Het museum maakt deel uit van het Wintergartenensemble samen met het naastgelegen Literaturhaus Berlin en Café Wintergarten. In het gebouw is sinds 1986 een museum ondergebracht dat gewijd is aan leven en werk van Käthe Kollwitz. De collectie is afkomstig uit de nalatenschap van de wijlen galeriehouder en verzamelaar Hans Pels Leusden. Op vier verdiepingen wordt in een permanente tentoonstelling een belangrijk deel van het werk van Kollwitz getoond. Gelukkig is er nu ook in Berlijn, de stad waar ze vijftig jaar gewoond en gewerkt heeft, een deel van haar werk te zien.

Dinsdag ‘s Ochtends We wandelen vanaf het U-Bahnstation Potsdamer Platz naar de Gemäldegalerie. De wandeling zelf is een rondleiding door de tussenliggende wijk. Zo komen we langs het SonyCentre. Op de terugweg lopen we langs de Tergit Promenade (een langgerekt grasveld met een aflopende dijk). We bekijken ook de resten van Hotel Bellevue en het Palast Hotel. ’s Middags KEUZE! Filmmuseum Bode –museum Museum Dahlem ‘s Ochtends Wandeling naar de Gemäldegalerie: SonyCentre (Potzdamer Platz) Het SonyCentre is een hypermodern complex wat symbool staat voor een manier waarop je kunt omgaan met het verleden. Je kunt in het verleden blijven hangen, je kunt ook een nieuwe weg inslaan. Dat deed Helmut Jahn, de architect van het SonyCentre. Het gebouw is negen jaar geleden, in 2000,voltooid en is één van de beeldbepalende gebouwen van de Potsdamer Platz. De Potzdamer Platz was in de jaren 20 van de twintigste eeuw het drukste kruispunt van Europa. Na de oorlog was het grotendeels plat gebombardeerd en was er dus niet veel van over. Bedrijven als Daimler Benz en Sony bepalen grotendeels de huidige aanblik van de vernieuwde Potsdamer Platz. Verschillende architecten hebben aan het project meegedaan. Het Potsdamer Platz gebied is wederom één van de belangrijkste centra in de stad met winkels, hotels, kantoren en culturele instellingen. Symbool voor het nieuwe, moderne, kloppende hart van Berlijn. Gemälde Galerie De Gemälde Galerie is onderdeel van het KulturForum. Als studenten BKV zullen we hier veel kunnen herkennen. De dia’s uit het tweede jaar kunstgeschiedenis komen hier tot leven. Het museum biedt een grote collectie Europese schilderijen uit de 13e tot en met de 18e eeuw. Om een paar namen te noemen: Jan van Eyck, Breughel, Albrecht Dürer, Titiaan, Raphael, Caravaggio, Peter Paul Rubens,

Johannes Vermeer en ga zo nog maar door. Het verbaast je dan ook niets dat het museum beschikt over circa 72 ruimtes met schilderijen, totaal zo’n twee kilometer expositieruimte. In het museum zijn ook 20 schilderijen van Rembrandt te bewonderen. Het museum valt op door de consequent hoge kwaliteit van de schilderijen. Deze schilderijen zijn uitgekozen door specialisten die sinds het eind van de 18e eeuw systematisch een hoogstaande verzameling hebben samengesteld. De Gemäldegalerie is speciaal voor de collectie gebouwd, die eerder verspreid was ondergebracht in diverse musea. Sinds de 70er jaren is de collectie weer herenigd. Wat we er tegen kunnen komen: - Duitse schilderkunst van de 13e tot 16e eeuw. - Nederlands/Vlaamse schilderkunst uit de 15e en 16e eeuw. (Vlaamse Primitieven goed vertegenwoordigd) - Italiaanse schilderkunst van de 13e tot 16e eeuw en 17e, 18e eeuw. - Franse, Engelse en Duitse schilderkunst van de 18e eeuw. Terugweg vanaf de Gemäldegalerie: (Gabriele) Tergit Promenade Deze promenade is vernoemd naar een Joodse schrijfster die net voor de oorlog leek door te breken met haar literaire werken als Käsebier erobert den Kurfürstendamm (1931). Dit boek gaf een kritische blik op de vroegere Weimar Republiek. Kort hierna kapte Hitler haar carrière af. Tergit zat niet stil en werkte 25 jaar in London als secretaresse voor de PEN-Centre.(Poets Essayists Novelists) een organisatie die het opneemt voor schrijvers, die vanwege hun werk vervolgd worden, of gevangen worden genomen of gehouden, vaak zonder enige vorm van proces. PEN is een niet-politieke, onafhankelijke vereniging, waarvan schrijvers op voordracht lid kunnen worden, ongeacht nationaliteit, taal, ras, kleur of religie. Hotel Bellevue  Het hotel is één van de oude gebouwen die behouden zijn gebleven binnen het Potzdamer Platz gebied. Het is tegenwoordig ingepast in een hedendaagse gevelwand. Het kijkt uit op de Tergit-promenade Palast Hotel De Oost-Duitse stadsgids begrijpt niets van de veranderingen die zich de laatste jaren in het centrum van Berlijn hebben voltrokken. ‘Zoals u ziet, bevindt zich

hier nu een hotel’, zegt hij tot de deelnemers van een stadswandeling door de vroegere ‘hoofdstad van de DDR’. ‘En weet u wat hier vroeger stond? Juist: een hotel. Het Palast Hotel. De groten der aarde hebben er overnacht, maar toch voldeed het na de Wende niet meer aan de normen van deze tijd.’ Mede omdat de veiligheidsdienst van de DDR, de Stasi, het had volgestouwd met microfoontjes en bedrading.

Het Palast Hotel in 1899

Het Palast Hotel in 1945

‘s Middags Keuze 1 Het Filmmuseum Voor de filmliefhebbers onder ons is een bezoek aan het filmmuseum natuurlijk een must. Het Filmmuseum van Berlijn is één van de zes filmmusea van Duitsland, het werd in september 2000 geopend. Het bevindt zich in het Filmhaus van het moderne Sony Centre complex aan de Potsdamer Platz, het symbool voor moderniteit in Berlijn. De gehele geschiedenis van de Duitse Film, van de 18e eeuw tot nu, wordt getoond. Je maakt in dit museum een multimedia-reis door de Duitse filmgeschiedenis en wellicht komen we nog films tegen uit het college van Henk Penninga. Met behulp van een verslag van een eerdere bezoeker is getracht een goed beeld te schetsen van het museum. In het eerste gedeelte wordt de geschiedenis toegelicht van Duitse acteurs en actrices. Voornamelijk Marlene Dietrich wordt hier uitgelicht. Ook is er een gedeelte gewijd aan één van de oudste horrors: Das Kabinett des Doktor Caligari van

Robert Wiene. Beelden van Berlijn - Friederich Staße, Unter den Linden en Hackescher Markt - aan het begin van de 20e eeuw zijn ook te zien, een levend beeld van wat we doorgaans kennen van foto’s. Verder zijn er door het museum heen een aantal interactieve multimedia terminals opgesteld en vind je er diverse highlights van ondermeer de film Metropolis. Deze zwart-wit film gaat over een wetenschapper, die op kunstmatige wijze een levend wezen probeert te creëren. Het tweede deel van dit museum gaat over het maken van Artificial Worlds. Daar wordt duidelijk dat de boot op de achtergrond van de Duitse film Titanic uit 1943 slechts een olieverf schilderij is. En het ruimteschip van Steven Spielberg´s science fiction klassieker Close Encounters of the Third Kind slechts een model is van zo´n zestig centimeter groot. Er zijn ook replica´s van Star Wars´ Darth Vader en Robocop te zien, evenals de maskers van Hollow Man en The Mask. Tot slot is er een video over hoe Spider Man tot stand kwam met behulp van computer graphics en zijn er enkele fragmenten uit het storyboard op papier. Keuze 2 Het Bodemuseum Het Bodemuseum heette oorspronkelijk het Kaiser-Friedrich-Museum. Het museum werd in de jaren 1897-1904 gebouwd door de Berlijnse architect Ernst Eberhard von Ihne. Later kreeg het museum de naam van diens eerste directeur: Wilhelm von Bode. Deze Von Bode had een beeldenverzameling samengesteld die onderdak nodig had. Het gebouw is gevestigd in het bovenste puntje van het Museum-Insel. Door de aanleg van een spoorlijn werd het noordelijke deel van het Insel afgesneden en zo ontstond er een driehoekig stuk grond en daarmee driehoekig gebouw. In 1904, toen het gebouw voltooid werd, kon het op heel wat kritiek rekenen. Het kreeg de scheldnaam ‘de billen van Berlijn’. In oktober 2006 werd het Bodemuseum opnieuw geopend na een restauratie van zes jaar! In de zesenzestig zalen worden voornamelijk beeldhouwwerken getoond. Het museum herbergt een aantal afdelingen; - De Skulpturensammlung (beeldhouwwerken) - Museum voor Byzantijnse kunst - Indrukwekkende muntenverzameling Tot de beeldencollectie behoren onder meer werken uit het oosterse christendom, de middeleeuwen, de Italiaanse gotiek en de vroege renaissance, het munten kabinet van het Bodemuseum is met een half miljoen objecten één van ’s werelds grootste muntencollecties.

Keuze 3 Museum Dahlem Al in 1873 werd het museum gesticht als Museum für Völkerkunde (soms wordt het nog zo genoemd). Met meer dan 500.00 museumstukken is het één van de belangrijkste en oudste volkenkundige musea. Zoals meer musea zijn ontstaan, liggen de wortels van dit museum in de zeventiende eeuw. In deze tijd hadden de keurvorsten van Brandenburg een kunst- en rariteitenkabinet. De objecten kwamen uit verre delen van de wereld. Uit het kabinet ontstond de Königlich Preußische Kunstkammer, waaruit later in 1829 een Ethnographische Sammlung voortkwam. Deze laatst genoemde collectie vond in 1856 onderdak in het Neues Museum op het Museuminsel. In de Tweede Wereldoorlog werd het museumgebouw kapotgebombardeerd. Na de wederopbouw werden de behouden gebleven delen van de collectie uitgebreid met andere objecten. In 1999 werd het Museum für Völkerkunde omgedoopt in Ethnologisches Museum. Het museum blijkt erg groot te zijn en in één bezoek kun je lang niet alles zien. Wellicht is het handig om van te voren voor jezelf na te denken wat je het meest interesseert, focus je op dat onderwerp. Twee afdelingen bevatten acht regionale afdelingen. Museum Berlin-Dahlem bestaat uit: - Ethnologisches Museum - Afrika - Midden-, Centraal- en Zuid Amerika - Archeologie - Ethnologie - Noord Amerika - Oceanië en Australië - Oost Azië - Museum für Asiatische Kunst - Museum Europäsischer Kulturen

Woensdag ’s Ochtends We gaan naar het Haus der Wannsee-Konferenz en het perron Grünewald. ’s Middags Het DDR museum. Hier krijgen we een beeld over het leven, werken en de politiek ten tijde van de DDR (1949-1990). Het DDR museum is vlakbij de Berliner Dom, het is gesitueerd aan de andere kant van de Spree.

‘s Ochtends Haus der Wannsee-Konferenz Holocaust: ὁλόκαυστον = holokauston ofwel ‘geheel verbrand’ Endlösung der Judenfrage Villa Marlier is gebouwd voor Ernst Marlier in 1914-1915. Paul Baumgarten heeft het gebouw ontworpen. Al in 1921 verkocht Marlier het huis aan Friedrich Minoux die het op zijn beurt weer verkocht aan de SS-stichting Nordhav die door Reinhard Heydrich was opgericht. Het doel van die stichting was de bouw en het onderhoud van vakantieverblijven voor de veiligheidsdienst van de SS. In de zomer van 1941 werd het huis omgebouwd tot een gastenverblijf. Deze villa is aan de Wannsee gelegen en is naar algemene maatstaven een ‘alleraardigst optrekje’. Wat de ‘hoge mannen’ hier hebben besloten is helaas vreselijk.

Op 20 januari 1942 kwamen 14 topambtenaren onder voorzitterschap van Reinhard Heydrich ‘Slager van Praag’, in de Villa Marlier bij elkaar een ‘oplossing’ te zoeken voor het ‘Jodenprobleem’. Over uitroeien werd niet gesproken, wel over evacueren. De nieuwe resultaten van het gifgas Zyklon B werden besproken en al snel bleek het plan de Joden te vergassen. Een deel van de topambtenaren zocht naar een andere weg. Wellicht was sterilisatie een idee, opsluiten was meer menswaardig. Uiteindelijk wist Heydrich iedereen over de streep te trekken wat resulteerde in een aantal gitzwarte pagina’s in de geschiedenis. Pas 2 jaar na de bevrijding, in 1947 kwamen de notulen van deze conferentie boven water, ze werden gevonden in de dossiers van Buitenlandse Zaken. De notulen waren geschreven door Adolf Eichmann. En recent, in november 2008, vond men in Berlijn de in 1941 opgestelde plannen terug van Auschwitz die door Heinrich Himmler ondertekend waren. Zwart op wit vindt men hier het woord Gaskammer terug, een ruimte van 11,55 m bij 11,20 m. De directe invloed van de Wannseeconferentie is hieruit op te maken. De systematische vernietiging van het Europese jodendom. Vandaag de dag fungeert dit huis als museum waar confronterende foto’s worden getoond die ons herinneren aan de Holocaust. Er is een ‘internationaal documentatiecentrum voor onderzoek van het nationaal-socialisme en zijn gevolgen’ in de villa aanwezig. Sinds 1992 is het een herdenkings -en vormingscentrum. Perron Grünewald Gleis 17 Een eind buiten het centrum van Berlijn ligt een spoor met een verleden, het buitenste spoor 17. Het maakt deel uit van een S-Bahnstation wat men kent als Grünewald. Het is één van de drie stations vanwaar totaal 55.000 joden uit Berlijn werden gedeporteerd. Deze gruweldaden begonnen in oktober 1941 en de laatste trein vertrok op 27 maart 1945. Voor elke jood werd door de Deutsche Bahn een 3e klas kaartje aan de joodse gemeenschap berekend. De joden betaalden dus indirect voor hun eigen ‘eindbestemming’, Auschwitz, Riga, Lodz of Theresienstadt. Grünewald was een bourgeois wijk waar veel rijke joden woonden, de wijk beschikte over een goederenstation. Dit bleek een geschikte deportatieplek.

De architecten Nikolaus Hirsch, Wolfgang Lorch en Andrea Wandel kregen in 1998 de opdracht van de Deutsche Bahn voor het maken van een gedenkteken. Langs de lengte van het gehele voormalige perron 17 zijn aan beide zijden 183 stalen platen aangebracht. Voor elk transport één. Op de platen zijn de data, het aantal gedeporteerden en de bestemming aangebracht. Zo blijkt ook dat op 27 maart de laatste deportatietrein is vertrokken. 18 joden naar Theresienstadt. Bij de helling naar perron 17, waar de treinen vertrokken, staat een monument van beton, met de afdrukken van menselijke lichamen. “Leegtes” van de mensen die hier ooit stonden, in angst.

‘s Middags DDR museum De hang naar Ostalgie, naar het leven in de vroegere DDR. Vooral het alledaagse leven in de DDR komt aan bod. Je krijgt een indruk van het leven achter de muur. Zo kom je erachter dat kinderen gezamenlijk op zindelijkheidstraining gingen en dat ingenieurs maar iets meer dan boeren verdienden. Je loopt ook langs oer-DDR produkten zoals, de Robotron tv, telefoons, Spreewald Augurken en Club Cola, de Oost-Duitse tegenhanger van de verfoeide westerse Coca Cola. Normaal gesproken mag je in een museum niets aanraken, dit keer wel! In het DDR museum mag je vrijwel alles aanraken, ruiken, beleven en doen. Zo mag je in een Trabant gaan zitten, plaats nemen in een woonkamer en tijdschriften bekijken. Het DDR-museum is door de antropoloog Peter Kenzelman gestart. In het museum staan 17 thema’s centraal .Bijvoorbeeld: bouwen, wonen, media, onderwijs, Stasi, Berlijn en grenzen. Al deze thema’s zijn uitgemond in een kleinschalig interactief museum. Een kanttekening bij het museum is het gebrek aan toelichting bij de schaduwzijde van de DDR, er wordt weinig in gegaan op de mensen die jarenlang zijn gevolgd en wie het leven in de DDR onmogelijk werd gemaakt. (Zoals we konden zien in: Das Leben der Anderen).

Donderdag ‘s Ochtends De indrukwekkende Alte Nationalgalerie opent haar deuren voor ons. ’s Middags KEUZE! Sachsenhausen (voormalig concentratiekamp) Pergamonmuseum Joods Museum Zelf Berlijn verkennen ’s Ochtends Alte Nationalgalerie Achter het Altes Museum als drijvende monumenten op het Museum-Insel ligt de Alte Nationalgalerie. Men is in 1866 begonnen met de bouw van dit museum, en tien jaar later, in 1876 is het voltooid. De architect Friedrich August Stüler is verantwoorelijk voor het exterieur en Heinrich Strack voor het interieur. Aanvankelijk heette het gebouw: ‘Wagenersche und Nationalgalerie’, genoemd naar de schenker van de collectie, daarna is het afgekort tot Alte Nationalgalerie. Het museum is gebouwd in de vorm van een Korintische tempel die aan de achterkant in een halve cirkel loopt. Aan de voorkant zijn acht zuilen te zien en een fries aan de achterwand daarvan toont de geschiedenis van de Duitse kunst. In de tweede wereldoorlog is het gebouw ernstig beschadigd geraakt .Maar al in 1949 was het gebouw weer deels open voor publiek. Na de val van de muur is het Museum-Insel grondig gerenoveerd. De Alte Nationalgalerie werd als eerste opgeknapt.Hierdoor is het drie jaar gesloten geweest tot 2001.

Belangrijke werken uit de 19e eeuw worden hier getoond. Vertegenwoordigd zijn de Romantici (Caspar David Friedrich, Karl Friedrich Schinkel, Karl Blechen), het Franse impressionisme (Éduard Manet, Claude Monet, Pierre Auguste Renoir) en de vroegmodernen (Adolph Menzel, Max Liebermann, Paul Cézanne). Hoogtepunten in de collectie zijn ‘Monnik aan zee’ van Friedrich en ‘Het dodeneiland’ van Arnold Böcklin. Over Friedrich schreef Der Spiegel: ‘Deze schilder beheerst het als geen ander om de natuur als een adembenemende macht neer te zetten: dramatisch mooi, overweldigend, vaak zelfs angstaanjagend.’ ’s Middags Keuze 1 Sachsenhausen “Erger dan de oorlog is de angst ervoor.”

Seneca, Romeins filosoof, staatsman en toneelschrijver (5 v.C. - 65 n.C.)

Waarschuwing! Sachsenhausen kan erg aangrijpend zijn. Wanneer je in Oraniënburg aankomt waan je je in een pittoresk plaatsje waar zelfs een groot slot staat, Frederik Willem van Brandenburg liet het stadje opnieuw aanleggen, voor zijn vrouw Louise Henriette van Oranje-Nassau, nadat het in de dertigjarige oorlog werd verwoest. Het slot Oraniënburg is in 1652 gebouwd in Nederlandse stijl. In Oraniënburg werd in 1933 één van de eerste concentratiekampen gevestigd. Nadat dit werd opgeheven, werd er een nieuw gebouwd door gevangenen in 1936, in een andere wijk, in Sachsenhausen (voorheen Sandhausen). Het gebouw is nu een museum/gedenkplaats, er staat op het terrein een beeldenpartij als gedenkteken. 200.000 mensen hebben hier in de periode van 1939 – 1945 gevangen gezeten. Rond de 35.000 mensen zijn er omgekomen volgens ‘officiële cijfers’. Onder de slachtoffers waren joden, tegenstanders van Hitler, zigeuners, homoseksuelen enz. De omstandigheden in dit concentratiekamp waren zo vreselijk dat je je er amper een voorstelling van kunt maken.

Dagelijks werden gevangenen doodgeschoten of opgehangen. De Duitse SS verkleedde zich als arts en deed alsof ze de mensen moesten opmeten, het resulteerde in een nekschot. ‘s Middags waren de verklede ‘helden’ dronken, het was voor hen bijna een feestje. Station Z werd in 1942 aangelegd in Sachsenhausen, dit was een installatie voor het vernietigen van gevangenen. In mei dat jaar werd de Nazi-top uitgenodigd voor de opening. Bij de demonstratie werden 96 joden doodgeschoten. In 1943 werd Station Z uitgebreid met een gaskamer. Klinische proeven werden ook gedaan in Sachsenhausen. Dit waren niet proeven om iemand beter te maken maar om te kijken wat het uithoudingsvermogen van een mens was bij -7 Cº, hoelang een Siamese tweeling bleef leven na separatie en ze dienden injecties toe met bijvoorbeeld tetanus. In de kelder van deze pathologische ruimte werden de lijken opgestapeld tot aan het plafond, de rode bloedvlek krijgen ze tot op de dag van vandaag niet meer schoon. Sachsenhausen staat ook bekend als werkkamp. Grote bedrijven maakten gebruik van deze krachten. Berucht was het werk in de steenfabriek in Oraniënburg. Hier werden de enorme stenen gefabriceerd die bedoeld waren voor de bouwwerken van Albert Speer. Bijvoorbeeld voor de nieuwe -nooit gerealiseerde- hoofdstad van het Derde Rijk: Germania.

Keuze 2 Pergamon museum Ga op reis en neem als souvenir een altaar mee en bouw er een gebouw omheen zodat iedereen het kan zien. Het klinkt erg gek en niet mogelijk, toch hebben Alfred Messel en Ludwig Hoffman het gedaan. In 1910 maakten zij een 20-jarig project waarbij het Pergamonaltaar naar Berlijn zou komen om het te reconstrueren. Voorheen stond er een kleiner museum, nu staat er een gigantisch exemplaar met archeologische artefacten bewaard door mensen die het verschil hebben ge-

maakt tussen grafschenners en archeologie. Het Pergamon museum is het laatste museum van het Museum-Insel dat haar deuren opende, dit was in 1930. (gebouwd van 1910-1930) Pergamon biedt onderdak aan drie musea: de antiekverzameling, het Voor-aziatisch museum en het museum voor Islamitische kunst. Hoofdattractie van het museum is het Pergamonaltaar (afkomstig uit Pergamon, Klein-Azië), het werd gemaakt ter ere van de voorouders van Telephos, zoon van Herakles, in opdracht van koning Eumenes in 170 v. C. De sculpturen die in het altaar zijn verwerkt, behoren tot de meeste beroemde meesterwerken in de Hellenistische kunst. De ornamenten op het altaar stellen de goden voor die in gevecht zijn met de giganten. Deze reuzen hadden lange verwarde haren die over hun gezicht hingen. Het altaar met de gigantenstrijd staat voor orde en chaos, het recht zegeviert over chaos. Het Pergamonaltaar neemt een centrale plaats in het gebouw, vandaar de naam van het museum. In het museum zijn ook beeldhouwwerken te zien, zowel originelen als Romeinse kopieën. De Ishtar Poort Vroeger werd deze poort van Babylon beschouwd als één van de zeven wereldwonderen, tot hij werd vervangen door de Pharos van Alexandrië. Het bouwwerk is gebouwd tussen 604 en 562 voor Christus. De poort was gewijd aan de Assyrische godin Ishtar en werd gebouwd in opdracht van Koning Nebukadnessar II. De poort van meer dan 14 meter hoog is versierd met blauwe tegels waarop mythologische beesten zoals draken te zien zijn. De deuren waren oorspronkelijk van cederhout, vermoedt men. De marktpoort van Milete Wie de markt van Milete bezocht zal vast erg onder de indruk zijn geweest van de poort waar men doorheen moest. Het was dan ook het visitekaartje van de stad, bedoeld om mensen te imponeren. De poort van Milete, dat lag in het huidige Turkije, werd in het jaar 1100 getroffen door een aardbeving. Gelukkig is de poort herbouwd en nu te zien in het Pergamonmuseum. De poort is maar liefst 17 meter hoog en 29 meter breed. Keuze 3 Jüdisches Museum Twee millennia aan Duits-Joodse geschiedenis is er te zien in het Jüdisches Museum te Berlijn. Het eerste Joods Museum werd in 1938 verwoest, de as in de

grond van de verwoesting bleek vruchtbare grond voor een nieuw spraakmakend gebouw ontworpen door Daniel Libeskind. Bij de oplevering van het ‘lege’ gebouw waren al mensen geïnteresseerd. Nu er een museum in zit wordt er een verhaal verteld. Door middel van foto’s, videobeelden en moderne media wordt onder andere de Holocaust uitgebeeld. De historisch opgebouwde, permanente tentoonstelling laat de moeizame verhouding zien tussen joden en niet-joden. Het is het grootste Joods Museum in Europa. De permanente tentoonstelling geeft, met 3900 museumstukken op dertien afdelingen, een beeld van de Duits-Joodse geschiedenis van het vroege begin tot nu. Niet alleen de tweede wereldoorlog wordt besproken, ook de geschiedenis van de Joden vóór deze zwarte bladzijde. Bewust wil het museum mensen over de Holocaust laten nadenken. Nooit weer. Nog steeds zijn er prominente leegtes in het gebouw aanwezig, het omvat ruimtes die ernstige namen dragen als ‘De Holocaust toren’, ‘De Tuin van Ballingschap’, en de ‘De Herinneringen Leegte’. De leegtes moeten herinneren aan de Joodse kunst die is vernietigd ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Het gebouw, midden in het oude centrum van Berlijn aan de Lindenstrasse heeft een ‘deconstructivistische zig-zag vorm’ met zinken beplating. Libeskind heeft in zijn gebouw een gebroken Davidsster willen uitbeelden, van boven lijkt het alleen eerder op een bliksemschicht.

Vrijdag ’s Ochtends brengen we een bezoek aan het slot Charlottenburg. We nuttigen gezamenlijk een gezellige/relaxte picknick in de tuin van dit slot waarmee we ons voorbereiden op de lange weg terug naar ons vertrouwde kikkerlandje. Slot Charlottenburg Charlottenburg is het grootste paleis in de stad, gebouwd naar het voorbeeld van Versailles. Sophie Charlotte liet slot Lietzenburg bouwen in 1695-1699. Sophie Charlotte was de vrouw van de keurvorst Frederik III, die zich later kroonde tot koning Frederik I in Pruisen. Het slot was bedoeld als zomerverblijf voor Sophie zelf. In 1701 werd het slot al uitgebreid en na het overlijden van Sophie in 1705 werd het slot ter ere van Sophie gedoopt tot Charlottenburg. In 1712 werd het gebouw uitgebreid met een Orangerie en de daarbij horende kenmerkende koepel. Tussen 1740-1747 woonde Frederik de Grote in Charlottenburg. Hij liet Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff in deze tijd een nieuwe oostelijke vleugel bouwen. Toen deze vleugel net klaar was verhuisde Frederik naar zijn andere optrekje, het slot Sanssouci in Potsdam. Zoals veel gebouwen in de Tweede Wereldoorlog veel schade hebben ondervonden, is ook Charlottenburg er niet goed voor weg gekomen. Het werd vrijwel geheel vernietigd waardoor er weinig originele meubels over zijn gebleven. Ook het tafelservies moest grotendeels worden vervangen. Na de oorlog is het gebouw grondig gerestaureerd en sindsdien straalt het weer de grandeur uit van vroeger jaren. Zo is de feestzaal rijk gedecoreerd en is er een grote collectie 18eeeuwse Franse schilderijen aanwezig. Het park waar we gaan picknicken is aangelegd naar het voorbeeld van de tuinen van Versailles. Kenmerkend voor deze stijltuinen zijn de geometrische opbouw en de lange brede passages.

Kristallnacht 10 november 1938 - In heel Duitsland werden in de nacht van 9 op 10 november joden aangevallen. Ongeveer 7500 winkels en bedrijven werden vernield en daarnaast werden 267 synagogen in brand gestoken. Ook huizen, joodse scholen, begraafplaatsen en ziekenhuizen werden beklad en vernield. Tijdens de nacht werden er 91 joden om het leven gebracht. Het Nazileger Sturmabteiling nam ook deel aan de actie en coördineerde in vele delen van het land de vernielingen en moorden. De SS was echter niet op de hoogte gesteld van de geweldsactie tegen de joden. De aanleiding van de nacht was de moord die een Duitse jood gepleegd had op een secretaris van de Duitse ambassade in Parijs. Op basis hiervan verkondigde de Duitser Goebbels dat de moord door het hele jodendom gepleegd was, waarna Hitler de vrijwaring gaf om de geweldactie te starten. De joden werden verantwoordelijk gehouden voor de schade en kregen ook nog eens een boete van 1 miljard Duitse marken. De nacht werd Kristallnacht gedoopt, wat verwees naar het vele glaswerk dat tijdens de aanvallen sneuvelde. De nacht was een voorbode voor wat nog komen zou. Al snel werden meer dan 30.000 joden opgepakt en in concentratiekampen gevangen gezet.

De muur is mijn noodlot Michèle de Waard Slechts enkele brokstukken van de Berlijnse Muur staan nog overeind. Maar in de hoofden van veel Berlijners is de muur nog niet gevallen. In het spoor van de muur, in gezelschap van een ex-medewerker van de Stasi. “Er is geen enkele reden de muur te vergeten.” Middenin het oosten van Berlijn heeft de wereld stilgestaan. Voor het station Friedrichsfelde-Ost, waar de S-Bahn stopt, staan armoedige marktstalletjes met een handvol waren. Tweedehands truien, broeken en een stoffig servies. Achter de markt doemen kolossale, kleurloze woonblokken op. Straat na straat, een wijk vol. Zes jaar na de Duitse eenwording, op 3 oktober 1990, hebben Westerse verfkwasten de wijk Friedrichsfelde nog niet van haar troosteloze aanblik kunnen verlossen. Als de deur van een flat openzwaait, verraadt het trappenhuis achterstallig onderhoud. ,,Er is wel íets veranderd’’, grijnst bewoner Hagen Koch. ,,De huur is vertienvoudigd. Eerst betaalde ik 120 mark per maand, nu 1.200 mark. Sinds de val van de muur is onroerend goed in Oost-Berlijn wel wat meer waard geworden.’’ De Berlijnse Muur, symbool van de Koude Oorlog en Duitse deling, is vrijwel verdwenen. Toch tikt de oude tijd verder. ,,Het beton mag zijn afgebroken, in de hoofden van de Berlijners staat nog steeds een muur’’, weet Koch. ,, Iedereen die naar de nieuwe hoofdstad komt, vraagt: waar liep de muur? Veel belangrijker is de vraag: wat wàs de muur?’’ Sinds de muur op 9 november 1989 werd neergehaald, heeft het grauwe beton Hagen Koch niet meer losgelaten. Deze kleine, gedrongen Oostduitser van 56 jaar oud vergaarde de laatste jaren alles wat met de muur te maken heeft. Plattegronden, documenten, technische tekeningen van grensversperringen, foto’s, zelfs originele orders van het ministerie van Veiligheid. Inmiddels heeft Koch een omvangrijk Mauer-Archiv opgebouwd. Zijn persoonlijke geschiedenis is nauw met de muur verbonden. Hagen Koch is de man van de beroemde Grenzstrich. Op 15 augustus 1961 trok hij als 21-jarige in aanwezigheid van politburo-lid Erich Honecker een 15 centimeter dikke witte streep dwars door de Friedrichstrasse.