Prachtig Compact NL ‘Deze publicatie is tot stand gekomen door een samenwerkingsverband van het Atelier Rijskbouwmeester en het Nirov.’
3
PRACHTIG COMPACT NL
- VOORWOORD -
- VOORWOORD -
Voorwoord
6
Prachtig Compact NL staat voor de missie die Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol begin 2010 lanceerde. Zij pleit voor compacte stedenbouw in steden en dorpen; voor een zorgvuldige benutting van de beschikbare ruimte in bestaand bebouwd gebied; voor verdichting in plaats van voortbouwen op uitleglocaties. Het Nirov staat sympathiek tegenover deze missie, temeer daar een heldere trend van reurbanisatie zichtbaar is in ons land. Tegelijkertijd is echter ook de constatering dat het steeds lastiger is om de vraag naar stedelijk en dorps wonen van een passend aanbod te voorzien. Zo doet zich de vreemde situatie voor dat een aantal grote steden - ondanks grote druk op hun woningmarkten - de helft van hun bouwprogramma’s doorstrepen of doorschuiven. En dat marktpartijen niet zoveel zien in de realisatie van (nog meer) appartementen. De kosten van bouwen in bestaand stedelijk of dorps gebied zijn bovendien hoog, de afzetrisico’s groot en het rendement laag. Er is een mismatch tussen beleidsmatige wens en markttechnische mogelijkheden, tussen woningvraag en woningaanbod. Het Nirov wil een bijdrage leveren aan het slechten van de dogma’s en het bespreken van de misverstanden rondom compacte stedenbouw. Samen met het Atelier
Rijksbouwmeester is een excursieprogramma opgezet onder de vlag Prachtig Compact NL. In de periode juni tot en met december 2010 zijn zes bezoeken georganiseerd. De excursies gingen naar Oss, Twello, Utrecht Groningen, Den Haag en Nijmegen. Een beknopte middagexcursie met een projecttoelichting, projectbezichtiging en coreferent bleek een aantrekkelijke en effectieve formule. Ruim 250 mensen hebben eraan deelgenomen In deze publicatie doen wij verslag van de zes excursies. Elke locatie bracht iets bijzonders met zich mee: in Oss een nieuwe verbinding tussen station en centrum, in Twello de dorpse setting, in Utrecht de havenligging, in Groningen het collectief particulier opdrachtgeverschap, in Den Haag duurzaamheid en in Nijmegen het open planproces. Opvallend is de zorgvuldigheid waarmee op alle zes locaties de band met het verleden werd gekoesterd en ingebed. De meeste misverstanden zijn geslecht. Met uitzondering wellicht van die ene: dat bouwen in bestaand stedelijk gebied relatief duur is. Helaas is dat ‘misverstand’ in de excursiereeks bevestigd. Prachtige compacte stedenbouw is gebaat bij een open en eerlijke discussie over kosten en opbrengsten. Den Haag, december 2010 Christine Oude Veldhuis Directeur Nirov
PRACHTIG COMPACT NL
PRACHTIG COMPACT NL
7
- INLEIDING -
- INLEIDING -
Inleiding
8
Tijden van crisis roepen twijfel op over de toekomst en vaak denken we met weemoed aan het verleden. Zestig jaar geleden bepaalden koeien en molens het aangezicht van ons land, slechts 2,5% was bebouwd, inmiddels is dat 17,5%; nieuwbouw heeft veel van het agrarische landschap opgesnoept, de grenzen zijn vervaagd en natuur- én cultuurschoon is steeds moeilijker beleefbaar. De prognose is dat over nog eens dertig jaar bijna een kwart van Nederland bebouwd zal zijn. Dat is een benauwend vooruitzicht. Wij zijn toe aan een andere ruimteconsumptie, een Prachtig Compact NL. Zo omgaan met de ruimte is niet gebaseerd op het volbouwen van de laatste restjes maagdelijk landschap, maar op het bouwen van ruimte voor mensen. We hoeven geen weilanden op te offeren aan wonen en werken, in het gebouwde gebied is genoeg plek; in oude haven-, stations- of industriegebieden. Op plekken waar voorheen houtzagerijen stonden, varkens werden geslacht of zeep of tapijten werden gemaakt. Niet alleen omdat het benutten van de bestaande kwaliteiten aan verloederde stadsdelen nieuwe betekenis geeft. Maar ook omdat binnenstedelijk bouwen duurzamer is en leidt tot minder mobiliteit en energieverbruik. Samen met het College van Rijksadviseurs pleit ik ervoor dat niet veertig procent, maar een hoger percentage van alle
PRACHTIG COMPACT NL
nieuw te bouwen woningen wordt gerealiseerd in bestaand bebouwd gebied. Ik heb het dan niet alleen over de stad maar juist ook over dorpen en randgemeenten.
“Nieuwbouw heeft veel van het landschap opgesnoept” 9
Een Prachtig Compact NL is al lang geen toekomstmuziek meer. Er zijn talloze geslaagde voorbeelden van intensivering in de praktijk te bewonderen. Zes hiervan vormden het uitgangspunt voor de excursiereeks Prachtig Compact NL die het Nirov in samenwerking met het Atelier Rijksbouwmeester organiseerde.Van Groningen tot Den Haag toonden overheden, ontwerpers en private investeerders welke onvoorziene dilemma’s werden overwonnen en welke even zo onverwachte kansen werden gegrepen op de weg naar binnenstedelijke verdichting. Intensivering, besparing, kwaliteit, duurzaamheid, behoud, integraal ontwerpen en vitaliteit zijn slechts enkele van de termen die op deze zes middagen veelvuldig voorbij kwamen. Allemaal zeer ware, maar ook wat abstracte begrippen. Want een Prachtig Compact NL is eigenlijk helemaal niet abstract. Het is vooral mensenwerk. Dit is ook waarom de excursiereeks in mijn ogen zo geslaagd is. Het toont
PRACHTIG COMPACT NL
- INLEIDING -
het maatwerk van bevlogen mensen die zich niet hebben laten afschrikken door de in de samenleving heersende misverstanden. We horen nogal eens dat bouwen binnen bestaand gebied duur zou zijn, in ieder geval duurder dan ‘bouwen in het weiland’. Het is maar wat je meetelt: die nieuwe weg naar die buitenwijk is ook niet gratis.
“ Differentiatie is het antwoord”
10
Veel pioniers kijken gelukkig verder dan deze oneerlijke rekensom. Door middel van chirurgische ingrepen komen zij niet alleen in de grote steden als Utrecht of Den Haag tot spaarzaam ruimtegebruik, maar ook in kleinere dorpen als Twello. Zowel in hoogbouw als in laagbouw; zoals de populaire woonwijk de Linie in Groningen toont. En dit leidt niet tot het verdwijnen van het laatste speelveldje, maar juist tot een versterking van het openbare groen. Bijzondere woonmilieus zijn het resultaat van verbonden mensen die met aandacht voor omgeving en proces ‘klein denken’.
- INLEDING -
wijken zeggen daarmee ook iets over de vraag hoe mensen in Nederland willen wonen. Het is een misvatting te denken dat deze vraag eenduidig te beantwoorden is. Met een vrijstaand huis, voorzien van zadelkap en grote tuin doe je niet iedereen een plezier. Differentiatie is het antwoord. Dit betekent niet dat er nooit meer een nieuwbouwwijk mag worden gepland. Maar dat er specifiekere en veelzijdigere antwoorden moeten worden geformuleerd. Dat er comfortabele woningen worden gebouwd op plekken met (historische) betekenis. Dat is namelijk pas echt duurzaam: plekken maken, waar schoonheid en beleving centraal staan. Aan de belangrijkste voorwaarde voor een Prachtig Compact NL is voldaan; dat is de mentaliteit van mensen zelf. Trendsetters zijn er al, ik heb ze zelf gezien. En met een beetje durf kunnen we straks niet alleen trots achterom, maar vooral ook trots vooruit kijken. Den Haag, Januari 2011 Liesbeth van der Pol Rijksbouwmeester
11
Zelf nam ik deel aan de excursies naar Oss en Twello en het is fantastisch bevlogen mensen te ontmoeten die zich, – ook zonder overheidsbeleid- inzetten voor een Prachtig NL. Openhartig en realistisch toonde men in deze excursiereeks hoe planprocessen slopend zijn en de financiering moeizaam kan zijn. Maar ook dat het zich loont om niet te kiezen voor de kant-en-klaar oplossing.
“ Het is vooral mensenwerk.” Want uiteindelijk is compact bouwen geen doel, maar een middel. Prachtig Compact NL is niet bedoeld als de volgende blokjeskaart. Het is planologie in ontwikkeling. Parkhaven Utrecht, De Linie Groningen, Berghkwartier Oss, het Dobbelmanterrein Nijmegen, Spoorwijk Den Haag en Stationskwartier Twello zijn wijken waar je door heen kan wandelen. Populaire wijken waar mensen graag wonen. Deze
PRACHTIG COMPACT NL
PRACHTIG COMPACT NL
- 12 MISVERSTANDEN -
- 12 MISVERSTANDEN -
DE 12 MISVERSTANDEN OVER VERDICHTEN
RIJKSBOUWMEESTER LIEBETH VAN DER POL
misverstand
want
misverstand
want
1. Het leidt vanzelf tot hoogbouw
Aantoonbaar onjuist; hoge woningdichtheden als 100 woningen per hectare zijn prima te realiseren in laagbouw.
7. Het tast de kwaliteit van de openbare ruimte aan.
Nee, bij intelligent intensiveren gaat de kwaliteit van de openbare ruimte juist omhoog.
2. Het gaat ten koste van het laatste beetje buurtgroen
Nee, verdichten spaart juist buurtgroen: mengen van functies levert altijd een compactere footprint op en zorgvuldig verdichten staat synoniem voor aandacht voor groen.
8. Er kan niets meer bij in de bebouwde kom.
Onjuist; overal zijn oude bedrijventerreinen, leegstaande panden, restruimten langs infrastructuur of extensief gebruikte terreinen opnieuw te bestemmen.
3. Het zorgt voor geluidsoverlast
Nee, alleen luidruchtige buren in slecht geïsoleerde woningen doen dat.
9. Het kan alleen in grote steden.
Ook in kleinere gemeenten is verdichten een mogelijkheid.
4. Het staat voor klein en onaangenaam wonen
Nee, de woningen zijn ruim en licht binnen alle bestaande regelgeving.
10. ‘Compacte bouw is bij ons in het dorp onverkoopbaar’
Dat hangt af van de grootte van de woning, groen, voorzieningen en openbare ruimte in de directe omgeving.
5. Het is veel duurder
Nee, dat is schijn: als de benodigde infrastructuur naar uitleggebieden wordt verdisconteerd in de prijs per woning, is het eerder goedkoper.
11. Het leidt tot onleefbare massa’s steen.
Aantoonbaar onjuist: de meest dichtbebouwde steden zijn ons het liefst.
6. Er komt meer blik op straat
Nee, auto’s parkeren onder de grond; daarnaast wordt het autogebruik verminderd doordat alle voorzieningen op loopafstand zijn.
12. Het maakt de stad donker.
Nee, als de straten maar voldoende breed zijn; en een plein kan tegenwoordig ook op het dak.
12
PRACHTIG COMPACT NL
13
PRACHTIG COMPACT NL
TITEL WIJK TITEL WIJK
NIEUW SPOORWIJK DEN HAAG FACTS & FIGURES
38
Projectgegevens Aantal en type woningen:
707 woningen in huur en koop sector,
grondgebonden woningen en appartementen Voorzieningen Ondergrondse parkeergarages, wintertuin, ontmoetingsruimte en begeleid wonen Architecten Kuiper Compagnons Landschapsarchitect Kuiper Compagnons Stedenbouwkundige
TITEL WIJK TITEL WIJK
De Haagse Spoorwijk is gebouwd naar een ontwerp van Berlage uit 1908 dat aansloot bij de tuinstad gedachte van Ebenaezer Howard.Vanaf de jaren 70 zette de verloedering in en kwam de wijk in een vicieuze cirkel terecht. De sociale huurwoningen in de wijk zijn eigendom van Vestia, de corporatie die voortkwam uit het Haags Woningbedrijf. In het kader van de stedelijke vernieuwing besloot Vestia halverwege de jaren negentig tot sloop/nieuwbouw van een groot deel van de wijk. In totaal zijn er 1298 woningen gesloopt en 751 nieuwe woningen met 158 overdekte parkeerplaatsen voor in de plaats gebouwd. Op het eerste gezicht is dit een verdunning in plaats van verdichting. Maar als rekening wordt gehouden met het feit dat de nieuwe woningen flink groter zijn dan de oude woningen van ongeveer 65 m2 is er wel degelijk sprake van verdichting. In Nieuw Spoorwijk is een dichtheid tussen de 62 en 78 woningen per hectare gerealiseerd. Deze dichtheid is gehaald door de combinatie van laagbouw en gestapelde bouw. Door slim combineren is er een aantrekkelijke openbare ruimte over gebleven. De architecten Koos Kok (Massa bureau voor architectuur) en Laila Ghait (Laila Ghait architecten) werkten eind jaren ’90 bij Kuiper Compagnons mee aan het masterplan en waren later als architect verantwoordelijk voor de verschillende onderdelen van het plan. Zij ontwierpen een serie hoven, die een rustige autovrije leefomgeving bieden, met een semi-publiek karakter. De wijk wordt van het treinspoor afgeschermd door een 4-laagse woonwand, die op een halfverdiepte parkeergarage staat. Daarmee is de parkeerdruk en de geluidsbelasting in één keer opgelost. Daarnaast is deze wand dé herkenbare entree van Nieuw Spoorwijk.
Gemeente Groningen ism Wiel Arets
Ontwikkelaar Ceres projecten/Vestia Start ontwikkeling 1999 Oplevering 2009 Dichtheid 70 woninge/hectare FSI Circa 1,5
PRACHTIG COMPACT NL
PRACHTIG COMPACT NL
39
- NIEUW SPOORWIJK DEN HAAG -
‘ Laat zien dat je onderscheidend bezig bent’ 40
INTERVIEW
architect Koos Kok Voor architect Koos Kok is het is een plezier om er terug te keren naar Nieuw Spoorwijk, een project waar hij trots op is. ‘Het project is vooral heel mooi’ aldus Kok. Dat zit in wat Kok de heelheid van het project noemt: ‘Op alle fronten scoort het project goed. Goede architectuur, detaillering, de aansluiting op de wijk, duurzaamheid, allemaal punten waar het project de hoge ambities waar heeft gemaakt’ Foto: vlnr. Mevr. Ghait (Laila Ghait architecten), Dhr. Kok (Massa) en Mevr.Trouwborst (Massa)
PRACHTIG COMPACT NL
Een van de punten waar de wijk op scoort, hoewel niet direct herkenbaar, is duurzaamheid. De ambitie die Vestia op dat gebied had is daarbij erg belangrijk geweest. ‘Die hoge ambitie vanuit de opdrachtgever is bijzonder,’ volgens Kok die in latere projecten opdrachtgevers heeft gepoogd te motiveren tot duurzame maatregelen. ‘Maar het lukt niet vaak om dat voor elkaar te krijgen.’ Een bevestiging van de rol van Vestia als goede opdrachtgever in dit project. Want zeker rond het jaar 2000 was duurzaamheid nog geen gemeengoed en waren verschillende maatregelen nog behoorlijk experimenteel. ‘De aardwarmte installatie is de meest krachtige duurzame maatregel, het toepassen van aardwarmte op deze schaal is bijzonder.’ Maar Vestia loopt daar niet mee te pronken. Volgens de architect is Vestia ‘ een klassiek volkshuisvester die zichzelf niet zo snel op de borst zal kloppen. Er wordt weinig ruchtbaarheid gegeven aan de duurzame inspanningen in Nieuw Spoorwijk.’
Spoorwijk is niet zoals bijvoorbeeld EVA-Lanxmeer in Culemborg een wijk waar de groene daken en zonnecollectoren meteen opvallen. De meeste inspanningen op het gebied van duurzaamheid zie je niet direct. Maar het is een robuuste wijk die lang houdbaar is. Goede isolatie en duurzame installaties zorgen voor een, voor die tijd, ongekend lage EPCnorm. Zichtbaarheid Kok geeft aan dat het in zijn ogen ‘ belangrijk is om te laten zien dat je onderscheidend bezig bent op het gebeid van duurzame oplossingen.’ Waar in het begin de collectieve aarden zonnewarmteinstallatie onder de grond werd weggestopt, besloot men deze in de laatste fase prominent in de etalage te zetten: aan de straatkant is de installatie achter glas zichtbaar voor iedereen. De hoge ambities en vasthoudendheid van Vestia zijn op deze manier zichtbaar geworden. De architect is degene die door alle niveaus en in
PRACHTIG COMPACT NL
41
- NIEUW SPOORWIJK DEN HAAG -
elke fase van het project betrokken is. Hij is een architect die ook graag zelf op bezoek gaat in de bouwkeet. En op die manier als bewaker van de kwaliteit kan optreden. ‘Dat de bedrijfsleiding van Vestia a priori koos voor duurzaamheid heeft daarbij enorm geholpen. De ambitie op het gebied van duurzaamheid komt vaak niet vanuit de projectleider. Op dat praktische niveau sneuvelen vaak duurzame ambities.’
42
Bakens verzetten Wanneer we de bakens willen verzetten zal het volgens Kok dan ook niet op dat niveau moeten gebeuren, maar zullen opdrachtgevers hoog in moeten zetten. Door
open vragen te stellen en slimme oplossingen te integreren in het ontwerp. Want kwaliteit realiseren krijg je alleen voor elkaar als iedereen zijn rol serieus neemt. De conclusie mag zijn dat Nieuw Spoorwijk een project is waar men trots op mag zijn. Het is een ingetogen project dat amper de bekendheid heeft gekregen dat het verdiend. Dat is jammer, volgens Kok, omdat de bijzonder hoge integrale kwaliteit, zeker in het huidige ontwikkelklimaat, zeldzaam is. En daar hebben opdrachtgever, archtect, adviseurs en bouwende partijen elkaar voor nodig.
- NIEUW SPOORWIJK DEN HAAG -
NIROV LESSEN Nieuw Spoorwijk biedt een nieuw perspectief voor een wijk die bij veel mensen in Den Haag een negatieve klank heeft. Door middel van sloop en nieuwbouw zijn er betere woningen in de plaats gekomen voor kleine en verouderde woningen, maar ook op het gebied van duurzaamheid is er veel bereikt door veel aandacht te besteden aan uiteenlopende duurzame maatregelen. Goede adviseurs op dit gebied kunnen in samenwerking met de architecten komen tot slimme oplossingen. Doordat veel maatregelen niet direct zichtbaar zijn is de wijk geen vaak aangehaald voorbeeld van duurzame ontwikkeling, maar desondanks was het bij oplevering een van de meest duurzame wijken van dat moment. Belangrijk om dit te kunnen realiseren was de ambitie in de top van de betrokken corporatie Vestia.Vestia heeft gedurende het project de rug recht gehouden en is voor haar ambities blijven staan. Daarbij moet echter wel de kanttekening worden geplaatst dat de ambitie overeind is gebleven dankzij het bijspringen van het rijk in de vorm van ISV-gelden. In de huidige tijd zijn minder van dergelijke rijksgelden beschikbaar en zal er moeten worden gezocht naar alternatieve manieren om kwaliteit te realiseren en de financiering rond te krijgen. De autovrije hoven en het grote gebogen complex langs het spoor geven de wijk een eigen sfeer en identiteit. Op deze manier is er dicht bij verschillende infrastructuur een prettige leefomgeving ontstaan waar het drukke stadsleven soms ver weg lijkt. En is de sfeer van het oude tuindorp Spoorwijk in tact gebleven.
De rol van de architect is dan om als generalist
PRACHTIG COMPACT NL
Leerpunten: - Hoge ambities op gebied van duurzaamheid moeten op alle niveaus, van directie tot de bouwkeet, worden bewaakt en vastgehouden. - Ook in stedelijke vernieuwing liggen kansen om in hoge dichtheden duurzame buurten te bouwen. - Een moderne interpretatie van de oude tuinstadgedachte zorgt voor behoud sfeer en aansluiting bij omgeving.
PRACHTIG COMPACT NL
43
- NAWOORD -
- NAWOORD -
Nawoord Een rondreis door Prachtig Compact NL in zes etappes heeft bewezen dat het kan: we zijn in staat om binnen de bestaande grenzen van onze steden en dorpen nieuwe wijken te realiseren van hoge kwaliteit. Zien is geloven. Alle zes zijn het voorbeelden van binnenstedelijk (of ‘binnendorps’) bouwen die aanspreken en inspireren. In deze excursiereeks is duidelijk naar voren gekomen dat we in ons land in staat zijn om goede en leefbare buurten te ontwerpen in hoge dichtheden. In het boek Prachtig Compact NL komen de belangrijkste ontwerp principes van binnenstedelijke verdichting al aan de orde: afwisseling en variatie in functies en woningtypes, het creëren van een goed functionerende openbare ruimte en woningen met voldoende aantrekkelijk buitenruimte. Deze principes zijn bij alle bezochte projecten succesvol toegepast. Het zijn populaire projecten waar mensen met plezier wonen, werken en recreëren. Missie geslaagd, zou je zeggen.
voor gezorgd dat het karakter van ieder project anders is. Door het gemengde programma en de ligging nabij stedelijke voorzieningen zijn het populaire woon- en leefgebieden.
Algemene succesfactoren op een rij - Vasthouden aan ambities, ook tijdens lange moeizame weg naar realisatie - In vroeg stadium alle partijen aan tafel en samen werken aan plannen. - Goede professionals en continuïteit in projectteam. - Locatie met een verhaal/verbinden aan verleden. - Levendig en dicht bij centrum/voorzieningen.
50
Iedere excursie bleek dat de dogma’s rondom compact binnenstedelijk bouwen blijven bestaan. De meest voorkomende knelpunten die een Prachtig Compact NL doorgaans in de weg staan zijn het financieringsprobleem, het moeizame juridisch planologische proces en de aansluiting op de woonwensen de moderne stedeling. De bezochte projecten laten zien dat deze knelpunten zijn te overwinnen. Het versnipperde eigendom is vaak een flinke dobber. Zo waren er bij het project Parkhaven in Utrecht maar liefst 70 grondeigenaren waarmee is onderhandeld over verwerving. Maar het is gelukt. Het zijn stuk voor stuk moeizame en langdurig trajecten, waarbij alle betrokken partijen inzet hebben getoond om de lastige weg met succes af te leggen. Betrokkenheid van bewoners en omwonenden is daarbij niet zelden van groot belang geweest. Elk project heeft een sterke eigen identiteit, waarbij meestal is teruggegrepen op de historie van de plek. Dit heeft er
PRACHTIG COMPACT NL
Ook in een tijd waarin de vraag naar nieuwbouw fors is teruggelopen blijken ze te voldoen aan de vraag uit de markt. Zoals Christine Oude Veldhuis in haar voorwoord al aangeeft is de moeizame financiering echter ook een constante factor in alle bezochte projecten. In veel gevallen is er een financiële bijdrage van rijk of provincie noodzakelijk geweest om het project uit het slop te krijgen. In de huidige tijd waarin er steeds minder of zelfs helemaal geen geld meer is te verwachten vanuit de overheid zal dit steeds lastiger worden. Om toch projecten van een dergelijke kwaliteit te kunnen realiseren zullen we andere geldstromen moeten aanboren. In veel projecten heeft het bijspringen van een woningcorporatie een belangrijke rol gespeeld. De traditionele manier van ontwikkelen lijkt na de crisis verleden tijd. We moeten dus op zoek naar nieuwe partners om de ambities wat betreft
PRACHTIG COMPACT NL
51
-NAWOORD -
- COLOFON -
binnenstedelijke ontwikkeling waar te kunnen maken. Daarvoor kunnen we kijken naar partijen als bijvoorbeeld waterschappen, maar wellicht blijkt uit het voorbeeld van Groningen dat de bewoner als mede ontwikkelaar kansen biedt.
Colofon
Maar de belangrijkste lessen die tijdens deze excursiereeks naar voren kwamen hebben niet zozeer betrekking op het ontwerpen zelf, maar op het proces. Binnenstedelijk bouwen vergt nieuwe vaardigheden van ontwikkelaars, ontwerpers en gemeentes ten behoeve van betaalbare projecten en processen. Het vergt een langere adem. Creativiteit en flexibiliteit om tijdens een langdurig proces de rug recht te houden. Als we een ding kunnen leren van de rondgang langs zes projecten, dan is het wel dat alle projecten laten zien dat door heel het land in steden en dorpen bekwame mensen met hart en ziel werken aan compacte binnenstedelijke wijken. En dat hun passie en volhardendheid misschien wel de belangrijkste succesfactor is.
Met dank aan: Saskia Engbers, Willem Heesen en Maria van Twist (allen Nirov), Nicoline Kok en Allard Jolles (Atelier Rijskbouwmeester)
52
Teksten: Christine Oude Veldhuis, Madelief ter Braak en Jeroen Niemans (allen Nirov), Liesbeth van der Pol (Atelier Rijskbouwmeester)
(Eind)redactie: Jeroen Niemans, Patrick Rugebregt Omslagfoto: Hollandse Hoogte Overige projecten foto’s: Nirov Afbeeldingen van de stedebouwkundige plannen: Oss: BDP Khandekar Twello: Habets Stedenbouw & ABC Projectontwikkeling Utrecht: Atelier Quadrat Groningen: gemeente Groningen & Wiel Arets Den Haag: Kuiper Compagnons Nijmegen: Architectenbureau Marlies Röhmer Vormgeving: Studio Vruchtvlees
Oplage: 3000
PRACHTIG COMPACT NL
PRACHTIG COMPACT NL
53
