postbus ra leiden darwinweg cr leiden t f ncbnaturalis.nl jaarverslag 2010

postbus 9517 • 2300 ra leiden darwinweg 2 • 2333 cr leiden t 071 - 568 76 00 • f 071 - 568 76 66 ncbnaturalis.nl

jaarverslag 2010

Woord van de Raad van Toezicht NCB Naturalis heeft zijn succes als publieksgerichte kennisinstelling in 2010 opnieuw bewezen. Het museum ontving ruim 260.000 bezoekers, onder wie bijna 40.000 scholieren, en de websites van het museum trokken 6 miljoen bezoeken. Het aantal gepubliceerde wetenschappelijke (SCI-)artikelen was hoger dan ooit en ook het aantal gepubliceerde informatieve webpagina’s was met 10.000 buiten­ gewoon hoog. Het mag bewonderenswaardig heten dat dit succes is gerealiseerd binnen de context van de fusie van Naturalis, het Zoölogisch Museum Amsterdam en het Nationaal Herbarium Nederland. In dat kader heeft NCB Naturalis in 2010 zijn tanden gezet in een reeks van concrete, uitdagende projecten. Medewerkers van alle fusiepartners hebben onder meer hard gewerkt aan de integratie van de organisaties, aan de voor­ bereiding van de verhuizing en huisvesting in Leiden van het Zoölogisch Museum Amsterdam, aan de digitalisering van miljoenen museumobjecten, aan de voorbereiding van nieuwbouw en aan de voorbereiding van de ver­nieuwing van de vaste presentaties.

In de loop van het jaar is dit omvangrijke en complexe geheel van projecten een dermate grote uitdaging gebleken dat de Raad van Toezicht begin 2011 heeft besloten het directieteam te wijzigen. Met deze maat­ regel heeft de Raad een accent gezet op de noodzaak om de fusie – en daarmee NCB Naturalis – voor iedereen tot een succes te maken. In dat opzicht kijkt de Raad dan ook met zorg naar de aangekondigde harde bezuinigingen op het cultuurbeleid. NCB Naturalis draait immers om de interactie tussen cultureel erfgoed, academische wetenschap en publieksvoorlichting. Alles overziende is NCB Naturalis nu een prachtig en sterk instituut, dat bezig is uit te groeien tot een wereldwijd toonaangevend museum annex academische werkplaats.

Prof. dr. Louise Vet, voorzitter Raad van Toezicht NCB Naturalis

Jaarverslag 2010

1

Natuur op Spreekuur Het Natuur Informatie Centrum (NIC) van NCB Naturalis helpt bij het vinden van antwoorden op vragen over de natuur. Dat kunnen vragen zijn over dieren, evolutie, fossielen, geologische processen, gesteenten en mineralen. Het NIC helpt ook bij het determineren van vondsten uit de natuur, zoals schelpen, botten, kiezen, stenen en fossielen. Maandelijks houdt het NIC ‘Natuur op Spreekuur’ in het museum en vanaf september 2010 beantwoordde Alice van Duijn van het NIC maandelijks vragen van kijkers van Nieuws uit de Natuur. In 2010 zijn in totaal 2544 vragen beantwoord, waarvan 1606 determinatieverzoeken. In dit jaarverslag vindt u een kleine greep uit de vragen die ons gesteld worden.

Voorwoord directeur NCB Naturalis

Jaarverslag 2010

2

Met trots en ontzag Gevoelens van trots en ontzag streden op 28 januari 2010 om voorrang op het moment dat minister van OCW Ronald Plasterk NCB Naturalis lanceerde als een grote aanwinst voor het erfgoed en onderzoek in Nederland. De oprichting van NCB Naturalis was een feit. Het vervulde ons als medewerkers van Naturalis, het Nationaal Herbarium Nederland en het Zoölogisch Museum Amsterdam met trots te zien hoe de jarenlange voor­bereiding in één keer manifest werd. Tegelijk keken we met ontzag naar de taak die ons te wachten stond, niet in de laatste plaats doordat Plasterk in zijn speech nadrukkelijk verwees naar de verantwoordelijkheid die NCB Naturalis op zijn schouders nam. De oprichting was immers niet zozeer de afsluiting, maar eerder de start van de integratie van 3 van de grootste natuurhistorische instellingen van Nederland tot het Nederlands Centrum voor Biodiversiteit Naturalis. Een integratie van mensen en collecties, het digitaliseren van de collecties en het uitbouwen van de onderzoek­ capaciteit. Een integratie terwijl ‘de winkel geopend bleef’, zoals in dit verslag van NCB Naturalis, het

Zoölogisch Museum Amsterdam en het Nationaal Herbarium Nederland gezamenlijk te lezen is. Want hoezeer ook de integratie en verhuisvoorbereidingen hun beslag hebben gehad op onze organisaties, het reguliere werk ging door: meer dan 260.000 bezoekers werden ontvangen, meer dan 70 wetenschappelijke publicaties zijn geschreven, er zijn tijdelijke tentoon­ stellingen gemaakt, collecties zijn - zo goed als het ging - beschikbaar gebleven voor internationaal onderzoek, circa 40.000 schoolkinderen volgden educatieve programma’s, honderden studenten namen deel aan ons academisch curriculum. Resultaten die laten zien dat de maatschappelijke relevantie van NCB Naturalis geen toekomstvisie is, maar van de actualiteit van hier en nu. Ik noem enkele mijlpalen. Aan het begin van 2010 vond de visitatie van het museum Naturalis plaats. De bevindingen van de commissie vat ik samen in twee citaten: ‘NCB Naturalis is een instelling waar Nederland trots op kan zijn.’ en ‘Veel is er nog te doen. Goed kan altijd beter. Onze gesprekspartners bleken zonder uitzondering gepassioneerd en met overtuiging

Wat is dit voor vreemde paddenstoel? In 2010 dook op meer dan tien plekken in ons land de traliestinkzwam op, waaronder in Avifauna. Deze medi­terrane soort is in Nederland een zeer zeldzastinkzwam me verschijning. De tralie­ begint als een witte bol, het duivelsei. Als die rijp is, barst hij open en ontplooit het tralievormige rode vrucht­ lichaam zich. De tralies zijn bedekt met een naar hondenpoep stinkend slijm waar vliegen op af komen die de sporen verspreiden.

www.natuurinformatie.nl

Jaarverslag 2010

betrokken te zijn bij Naturalis, hun nieuwe toekomst en hun eigen rol daarin.’ Als passie een kenmerk is voor betrokkenheid bij Naturalis, dan geldt dat zeker voor de in mei 2010 overleden Hans Dijkstal. Jarenlang heeft hij zich als voorzitter van de Raad van Toezicht harts­ tochtelijk ingezet voor de realisatie van NCB Naturalis. Het zou hem zeker deugd hebben gedaan, te zien hoe in 2010 ook de voorbereiding van de algehele ver­ nieuwing van de vaste tentoonstellingen ter hand is genomen. Onderdeel van de vernieuwing is een veel grotere samenhang tussen de vaste expositie en de actualiteit. Een voorbeeld daarvan was het blog van de Spermonde expeditie, die NCB Naturalis in augustus naar de Indonesische archipel bracht. Bijna live werd verslag gedaan van het uitvoerige onderzoek naar de staat van het Spermonde rifsysteem. Dergelijk onderzoek is bruikbaar voor vele toe­ passingen. Bijvoorbeeld voor natuurbescherming. Voorts biedt dit ook zakelijke mogelijkheden. Zo levert het museum bijvoorbeeld tegen betaling diensten op het gebied van taxonomische identificatie. In dat ver­band zijn er in 2010 speciale kennisdagen georga­ niseerd.

Tussen deze mijlpalen door werden meerdere kleine en enkele grote stappen gezet in het samenbrengen van Naturalis, Zoölogisch Museum Amsterdam en Nationaal Herbarium Nederland. Ze leggen het fundament, vormen het skelet en het cement van het instituut. Ik noem zaken als de ont­wikke­ling van een nieuwe missie en visie, het uitwerken van de nieuwe organisatie en alle vragen rond de inrichting daarvan, het nadenken over de huisvesting voor de korte en langere termijn. In 2010 werd een begin gemaakt met het ambitieuze project om 7 miljoen exemplaren van de collectie van in totaal 37 miljoen exemplaren te digitaliseren en de rest digitaal identificeerbaar te maken. Ook werd een begin gemaakt met de investeringen in apparatuur en mensen om NCB Naturalis in staat te stellen zijn rol als vooraanstaand onderzoeksinstituut te laten spelen. Achteraf gezien zijn trots en ontzag nog steeds op hun plaats. Gezamenlijk hebben we een geweldige prestatie neergezet, waar we trots op mogen zijn. En de ervaring heeft ons geleerd dat we een respectabele uitdaging zijn aangegaan, die we stap voor stap zullen realiseren. Edwin van Huis, algemeen directeur

3

Hoeveel stekels heeft een egel? De West-Europese egel heeft bij de ge­boorte ongeveer 100 stekels. Na drie weken zijn dat er ongeveer 2000, en een volwassen egel heeft ongeveer 7000 tot 8000 stekels. Een stekel gaat ruim een jaar mee en wordt dan vervangen door een nieuwe.

Sector Publiek ▶ 28 januari: De Natuurwidget wordt gelanceerd Op 28 januari ging de Natuurwidget de lucht in. Deze digitale ‘scheurkalender’ toonde elke dag een prachtige foto van een plant, dier of schimmel uit de Nederlandse natuur, met daarbij een informatieve tekst. De foto’s werden gratis beschikbaar gesteld door professionele amateurs, de teksten werden geschreven door specialisten van NCB Naturalis en EIS-Nederland. De widget werd 811.248 keer bekeken en kwam met stip binnen op de derde plaats in de lijst met meest bezochte websites van NCB Naturalis. We kregen ook regel­matig positieve feedback, bijvoorbeeld van onderwijzers die de dag in de klas begonnen met de widget. Vanwege het grote succes is besloten om de widget in volgende jaren te blijven vullen met nieuwe foto’s en informatie. Zo verspreiden we op een aansprekende manier kennis en passie voor de natuur.

▶ 7 juni: Hoog bezoek van OC&W De secretaris-generaal en de directeuren-generaal van OC&W brachten dit jaar het personeelsuitje van het ministerie in NCB Naturalis door. De afdeling

Jaarverslag 2010

educatie zorgde ervoor dat de bezoekers aan de slag konden met activiteiten die een goed beeld gaven van wat de afdeling zoal doet en die (ook) leuk zijn voor volwassenen. Uitgangspunt was het werken met echte materialen en het zelf op onderzoek uitgaan. Het werd een middagje braakballen pluizen, de evolutielijn van de mens reconstrueren aan de hand van een serie schedels en een vreemd fossiel bottenbeest in elkaar knutselen. De middag was een groot succes getuige de vitrine op het ministerie die is gevuld met de resultaten van een middagje educatie in NCB Naturalis.

Hoeveel soorten lieveheersbeestjes zijn er in Nederland? In ons land leven 62 verschillende soorten lieveheersbeestjes. Het meest voorkomend is het zevenstippelig lieve­ heersbeestje. Sinds 2002 komt het veelkleurig Aziatische lieveheersbeestje in Nederland voor. Het is vrijwel zeker dat deze exoot in West-Europa is gekomen na het uitzetten van larven ter bestrijding van bladluis in kassen en de open lucht.

▶ 11 en 12 september: Help de Onderzoeker Honderden enthousiaste mensen hebben onze onderzoekers geholpen met het doorzoeken van honderden kilo’s grond van de Maasvlakte. De Maasvlakte 2 werd op­gespoten met zand uit de Noordzee en NCB Naturalis hoopte in het zand fossiele resten te vinden, vooral van kleine zoogdieren. De deelnemers werden op weg geholpen door mede­werkers van de afdeling educatie en amateur­paleontologen. Het resultaat mocht er zijn: er zijn prachtige fossiele

4

www.nederlandsesoorten.nl

Jaarverslag 2010

schelpen, haaientanden en bijzondere resten van ijstijdzoogdieren ver­zameld. Het weekend was meteen ook een perfecte gelegenheid om een nieuw idee uit te testen. NCB Naturalis wil namelijk museumbezoekers en amateurwetenschappers bij het onderzoek betrekken. Het plan is om in 2011 LiveScience te organiseren. Op deze ‘tentoon­ stelling’ wordt het werk dat normaal ge­sproken achter de schermen plaatsvindt, nu tussen het publiek gedaan, en de bezoekers kunnen ook meedoen. We hebben de deelnemers aan Help de onderzoeker alvast gevraagd hoe ze het vonden om mee te doen en of ze vaker de onderzoekers van NCB Naturalis wilden bijstaan. Uit de evaluatie bleek dat we ook in de toekomst zijn verzekerd van vele helpende handen. Voor foto’s van het weekend: Kijk op onze Flickr pagina: www.flickr.com

▶ Tijdens vakanties en drukke zondagen: Doe en ontdek walvissen TalentenKracht is een onderzoeksprogramma waarin wetenschappers uit allerlei disciplines op zoek zijn

5

Jaarverslag 2010

naar manieren om de talenten van kinderen van 3 tot 6 jaar zo goed mogelijk te herkennen, te stimu­leren en te ontwikkelen. Bij dit programma zijn ook ouders, scholen en veel andere partijen betrokken, waaronder Naturalis. Kinderen zijn van nature nieuwsgierig en in het museum valt veel te ontdekken. Nog spannender wordt het natuurlijk als ze de objecten ook kunnen aanraken. Daarom mochten ze op de TalentenKrachtdag 2009 met

echte objecten aan de slag. Dat was zo’n succes dat we in 2010 zijn begonnen met de activiteit Doe en ontdek walvissen. Kinderen gaan met echte walvis­objecten en een zoekkaart op ontdekkingstocht uit in de walvissententoonstelling. Hun onderzoekende houding wordt gestimuleerd door vragen als: waarom bestaan er geen miniwalvissen, en waarom is een walvis een zoogdier? Spelenderwijs komen ze het te weten. Zo wordt een bezoek aan Naturalis voor ons jonge publiek nog leuker. Meer informatie over TalentenKracht: www.talentenkracht.nl

▶ 30 juni: Onthulling van de Triceratopsschedel Voor het eerst heeft NCB Naturalis de enthousiaste leden van de kinderclub van het museum, de N-kids, uitgenodigd voor een opening. De schedel van de Triceratops, de ‘angstaanjagende dinosaurus met driehoornige snuit’, werd onthuld in de Oerparade. Voorafgaand was er een moppenwedstrijd geor­ ganiseerd, en de winnaar, de zevenjarige Fabian, mocht zijn mop vertellen en aansluitend samen met

6

Wat is dit voor insect? Dit is de bladpootwants (Leptoglossus occidentalis), een soort die pas recent in Nederland is ontdekt, maar nu op heel wat plaatsen gevonden is. Deze Noord-Amerikaanse soort werd in 1999 voor het eerst in Europa gevonden in Italië en heeft sindsdien in hoog tempo een groot deel van Europa gekoloniseerd.

www.repository.naturalis.nl

Jaarverslag 2010

paleontoloog John de Vos de schedel onthullen. Heel voorzichtig trok hij het doek van de 1.70 meter hoge kop af. Daarna hadden de kinderen de gelegenheid om vragen aan de paleontoloog te stellen. De schedel kreeg vervolgens een prominente plek in het museum.

▶ 3 en 4 september: Biodiversiteitsfestival Life Live In het Internationale VN ‘biodiversiteitsjaar’ organiseerde NCB Naturalis in de tuin van het museum het Biodiversiteitsfestival Life Live. De bedoeling van dit evenement was om het belang van landelijke en lokale biodiversiteit zichtbaar en invoelbaar te maken: bio­ diversiteit is niet alleen een zaak van exotische verre landen, maar gaat ook over ons en onze directe leef­ omgeving. Door de mensen de schoonheid van de natuur te laten beleven en te informeren, worden ze bewust van het belang van biodiversiteit en de noodzaak die te behouden. Het festival werd bezocht door circa 1000 bezoekers, die in de openlucht onder meer konden genieten van een gevarieerd filmprogramma, muziek, graffitiworkshops,

vleermuisexcursies en discussies. Thema’s waren bijvoorbeeld natuurbehoud in Nederland, biologisch boeren, microdieren, medicinale planten, Darwin en evolutie. Het ministerie van VROM gaf een financiële bijdrage aan het festival. Volgens de toenmalige milieuminister Tineke Huizinga sloeg NCB Naturalis met dit unieke festival ‘de spijker op zijn kop’. ‘Want biodiversiteit gaat echt verder dan bijzondere dieren en planten beschermen tegen uitsterving. Biodiversiteit houdt onze omgeving leefbaar. De natuur om ons heen zit heel ingenieus in elkaar en daarvan zijn wij afhankelijk. Het gaat dus ook om onszelf en om onze gezondheid. Wij moeten ervoor waken dat wij die mooie systemen van de natuur niet met kort­ zichtig handelen bescha­digen.’

Klopt het dat walvisfoetussen haren hebben? Het is inderdaad zo dat walvisfoetussen haren hebben, om preciezer te zijn: snorharen. In de collectietoren van NCB Naturalis staan daarvan enkele voorbeelden. Bij oudere foetussen of pasgeboren jongen waarbij de haren zijn verdwenen, zijn vaak nog de haarzakjes te herkennen. Walvissen stammen af van landzoogdieren. De snorharen van de foetussen is het enige wat herinnert aan de vacht van hun voor­ ouders.

Opvetten en wegwezen vogels op trek

▶ Opvetten en wegwezen 18.02.2010 – 20.02.2011 Deze bijzondere tentoonstelling liet meer dan 200 trekvogels uit de collectie van NCB Naturalis zien. Vogels op trek vliegen duizenden kilometers om te overleven. De bezoekers kregen antwoord op vragen als: hoe bereiden trekvogels zich voor, hoe

19-02-2010 t/m 02-01-2011 meer info: vogelsoptrek.nl

Poster A2 Opvetten en wegwezen4.indd 1

7

02 02 2010 15:30

Jaarverslag 2010

vinden ze hun weg, en welke gevaren moeten ze op hun tocht trotseren? In Nederland wordt veel onderzoek gedaan naar trekvogels. Door wetenschappers, maar ook door vogelliefhebbers die vrijwillig bijdragen leveren door middel van waarnemingen en tellingen. Deze informatie is essentieel om de trek van vogels beter te begrijpen en de juiste bescher­mings­maatregelen te nemen. In de tentoonstelling waren ook daarvan enkele voorbeelden te vinden. Op een lichtkrant werden de meldingen van de site vertoond: een belangrijk experiment om onen offline met elkaar te verbinden. Opvetten en wegwezen kwam in samenwerking met de Vogelbescherming Nederland tot stand. Deze interessante tentoonstelling trok veel bezoekers, en niet alleen vogelliefhebbers!

▶ Kopstukken 20.05.2010 – 5.11.2010 Insecten zijn overal. Het zijn zelfs de meest voor­ komende organismen op aarde. De meeste mensen vinden ze maar lastig en eng; onbekend maakt onbemind. Kopstukken nodigde daarom uit tot persoonlijke kennismaking. De tentoonstelling toonde 24 sterk uitvergrote, haarscherpe foto’s van insecten, gemaakt door fotomicrograaf Wim van Egmond. Hij wist heel goed zichtbaar

te maken hoe mooi, divers en indruk ­wekkend heel gewone insecten als vliegen, muggen en bijen eigenlijk zijn. De portretten waren, in het kader van het Jaar van de Biodiversiteit, bij Naturalis in de museumtuin te bewonderen. Van Egmond gaf drie korte lezingen met

‘Aliens of fotomodellen? Fotograaf Wim van Egmond richt zijn camera graag op kleine dieren. Niet op schattige muisjes of jonge poesjes, maar op insecten. Via de expo­sitie Kopstukken wil hij hun verborgen schoonheid laten zien. Bij Van Egmond zijn de insecten modellen en hij wil het karakter van de kleine kriebelbeestjes naar voren laten komen.’ (Algemeen Dagblad, 27.05.2010)

8

Wat is sterk water precies? Oorspronkelijk bedoelt men met sterk water een oplossing van formaldehyde in water, beter bekend als formaline. Het werd vroeger vaak gebruikt om dieren en planten te conserveren. Tegenwoordig wordt het gebruik van formaline afgeraden vanwege de toxische werking. De meeste preparaten worden nu bewaard in een alcohol­ oplossing met een sterkte van zeventig procent.

Jaarverslag 2010

3D-beelden. De tentoonstelling werd goed bezocht en door ons publiek hoog gewaardeerd, en kreeg bovendien lovende kritieken in de pers.

▶ Walvissen 14.10.2010 – 21.08.2011 De familietentoon­stelling Walvissen liet zien hoe deze bijzondere zoogdieren langzamerhand de zee veroverden en zich hebben aangepast aan het leven in water. Met behulp van lichteffecten, filmbeelden en geluiden werden de bezoekers ondergedompeld in de wereld van de diepe oceaan. Gigantische skeletten hingen aan het plafond; van een 12 meter lange zuid­ kaper tot de narwal, een walvis met een meterslange slagtand.

9

Waarom gaat een slang niet dood als hij op zijn tong bijt? Volgens slangenexpert Freek Vonk hebben de meeste soorten gifslangen bepaalde antistoffen in hun bloed die er voor zorgen dat het gif geen kwaad kan. Cobra’s worden niet ziek dankzij speciaal aangepaste lichaamscellen. Toch zijn er in gevangenschap slangen overleden na een beet van een soortgenoot. Onzeker is of die dieren zijn doodgegaan aan het gif, of aan de verwondingen door de beet.

▶ 14, 15 en 16 oktober: Opbouw walvisskelet op Leiden CS Tijdens het NS Try Out Festival heeft NCB Naturalis op het voorplein van het Centraal Station van Leiden een skelet van een bultrugwalvis opgebouwd. Het acht meter lange skelet verrees in drie dagen tijd voor het oog van het publiek. De bultrugwalvis strandde in oktober 2009 op Ameland waarna een team van Naturalis in actie kwam om het dier te bergen. Na schoonmaak van de botten is het skelet toegevoegd aan de natuurhistorische collectie van NCB Naturalis. Hollus, zoals de

Jaarverslag 2010

Amelanders de bultrugwalvis liefkozend hebben genoemd, keerde na afloop van het festival terug naar Ameland om daar in het Natuur­centrum te worden tentoongesteld. De opbouw van het skelet verliep gelijktijdig met de opening van de tentoonstelling Walvissen. Onder andere De Telegraaf, Omrop Fryslân, NOS Jeugdjournaal en de Leeuwarder Courant besteedden aandacht aan het evenement.

▶ Tekenaars exposeren internationaal Anita Walsmit Sachs, Esmée Winkel en Jan van Os organiseerden in samenwerking met de Hortus botanicus en de Vereniging van Botanisch Kunstenaars, een succesvolle tentoonstelling met aquarellen van door Von Siebold geïmporteerde planten in het Siebold Huis, Leiden, Arboretum Kalmthout, België, en Japan Museum, Wuerzburg, Duitsland. Wetenschappelijk werk van Esmée is geëxposeerd in het New York State Museum, USA: ‘Focus on Nature’ en het Hunt Institute for Botanical Documen­tation te Pittsburgh, USA: ‘13th international exhibition of Botanical Art and Illustration’. Anita exposeerde met paddenstoelen in het Kasteel van Bouchout in de Nationale plantentuin te Meise, België.

10

Waar gebruikten velociraptors hun indrukwekkende klauwen eigenlijk voor? Vroeger dacht men dat deze vleesetende dinosauriërs hun scherpe, gekromde klauwen gebruikten om prooidieren te doden. Volgens vrij recent onderzoek gebruikte Velociraptor zijn klauwen om zijn prooi stevig in de flank vast te grijpen. Het doden gebeurde met de krachtige kaken met scherpe tanden. Deze manier van jagen is te vergelijken met die van leeuwen.

Sector Collectie ▶ 7 juni: Ondertekening Europees leenbeleid voor wetenschappelijke natuurhistorische objecten Op 7 juni zetten de directeuren van 20 vooraanstaande Europese natuurhistorische musea, verenigd in het European Distributed Institute of Taxonomy (EDIT), hun handtekening onder een leenbeleid voor wetenschappelijke natuurhistorische objecten. Deze overeenkomst was een initiatief van NCB Naturalis. Het leen­ beleid bestaat uit heldere afspraken om collecties en objecten die worden uitgeleend aan (vaak buitenlandse) collega-instellingen extra te beschermen.

▶ 1 augustus: Gigantisch digitaliseringsproject gaat van start Op 1 augustus 2010 werd Marc Gofferjé aangesteld als projectleider FES-collectiedigitalisering. Dat betekende de officiële start van een gigantisch digitaliseringsproject. De komende jaren zullen miljoenen natuur­historische objecten en archieven in de collectie van NCB Naturalis digitaal worden ontsloten. Ze komen dan in die vorm beschikbaar voor intern en extern onderzoek en collectiebeheer. Om deze

Jaarverslag 2010

megaklus te kunnen klaren worden vele tientallen tijdelijke medewerkers in dienst genomen. De overheid vindt het belangrijk dat musea hun collecties digitaal ontsluiten en heeft voor het project 13 miljoen euro uit de zogenoemde aardgasbaten beschikbaar gesteld.

▶ 16 december: Oprichting Stichting Nederlandse Natuurhistorische Collecties Op 16 december 2010 werd tijdens een feestelijke bijeenkomst in Natuurmuseum Brabant de Stichting Nederlandse Natuurhistorische Collecties (SNNC) opgericht. Deze stichting is een initiatief van tien Nederlandse natuurhistorische musea, waaronder NCB Naturalis. De SNNC wil de natuurhistorische collecties van deze musea in Nederland bekender en beter toegankelijk maken. De musea gaan ook werken aan een betere afstemming van hun activiteiten. De SNNC wil bovendien het onderzoek dat de musea doen faciliteren, met spe­ciale aandacht voor het onderzoek naar de Nederlandse biodiversiteit en (leef)omgeving.

11

Ik heb langs de weg een dode buizerd gevonden. Kan ik die laten opzetten? Alleen een officiële preparateur mag een beschermd dier zoals een buizerd opzetten. U hebt daarvoor een vervoersverklaring van de politie nodig, waarin staat dat het dier buiten uw schuld is gestorven. Kijk voor een preparateur bij u in de buurt op de website van de Nederlandse Vereniging van Preparateurs: www.prepareren.nl. En belangrijk: bewaar het dier in de vriezer om bederf te voorkomen.

Jaarverslag 2010

▶ Een muis met een staartje… In een zeecontainer met steriele goederen afkomstig uit China werd bij aankomst in Nederland een dode muis gevonden. De inhoud werd verbeurd verklaard. Nu rees de vraag wie de schade moest betalen. Dat hing ervan af in welk land de muis aan boord was gekomen en of het dus om een Nederlandse of een Chinese muissoort ging. Op basis van morfologische kenmerken alleen kon dat niet worden vastgesteld. Op verzoek van het Expertcentrum verrichte de afdeling Mariene Zoölogie genetisch onderzoek. De muis bleek een Nederlandse soort waardoor de Nederlandse vervoerder aansprakelijk was. Het resultaat werd gepubliceerd in het tijdschrift Forensic Science. Klik hier om het artikel te lezen

▶ V  oorbereiding overkomst collectie ZMA In 2011 komt de collectie van meer dan 13 miljoen objecten van het Zoölogisch Museum Amsterdam naar Leiden. In 2010 werd deze mega-operatie voorbereid. De verhuizing zal plaatsvinden voordat de geplande nieuwbouw is gerealiseerd. Daarom stond de Sector

Collectie voor de uitdaging zo veel mogelijk ruimte te creëren in de depots aan de Darwinweg en Raamsteeg. Tussendoor moest ook nog de insectencollectie van de Universiteit Wageningen naar Leiden worden overgebracht: 3700 lades met ruim 600.000 soorten kevers, torren, motten, wantsen, enzovoort. Dit was een mooie oefening voor de verhuizing van de ruim 10 keer grotere Amsterdamse insectencollectie. De depots zijn helemaal opnieuw ingericht en samen met verhuizers en logistiek adviseurs zijn we erin geslaagd om, op enkele tientallen vierkante meters tijdelijke opslag na, genoeg ruimte in de depots te creëren.

Kun je in Nederland fossielen vinden? Jazeker, maar je moet wel weten waar je moet zoeken. Zo zijn de stranden van Cadzand en De Kaloot in Zeeland bekend vanwege de fossiele haaientanden, schelpen en walvisbotten. Ook op zandafgravingen in het rivieren­ge­ bied en aan de randen van vers omgeploegde akkers in Drenthe kun je fossielen vinden. Kijk voor een overzicht van de belangrijkste Nederlandse fossielenvindplaatsen op:

▶ D  e ontwikkeling van het soortenregister gaat verder NCB Naturalis wil ervoor zorgen dat het soorten­ register dé centrale schakelkast wordt in het digitale netwerk van de Nederlandse natuur. Begin 2010 is de website aangepast. Bij 3000 soorten zijn tabbladen toegevoegd met informatie uit de faunareeks van NCB Naturalis en uit publicaties van EIS-Nederland. De informatie is beter toegankelijk geworden en ook kunnen gebruikers makkelijk door foto’s zoeken.

12

www.geologievannederland.nl

Jaarverslag 2010

De volgende stap is om het register te gebruiken voor de namenlijst waarop veldwaarnemingen in de Nationale Database Flora en Fauna (NDFF) worden geregistreerd en als thesaurus om de collecties van NCB Naturalis en een aantal regionale natuurhistorische musea te verbinden.

▶ Wildernis in Europa In 2010 werkte het personeel van het Zoölogische Museum Amsterdam reeds volop aan de voorbereiding van de verhuizing naar Leiden. Onderzoek ging wel door maar de resultaten zijn vooral het gevolg van werk in de jaren ervoor. Zo opende het Zoölogische Museum Amsterdam in het kader van het Internationale Jaar van de Biodiversiteit 2010 in het Aquariumgebouw van Artis de expositie ‘Wildernis in Europa’. Hierin werden opgezette dieren getoond en hun voorkomen in combinatie met de meest ongerepte natuurgebieden van Europa.

13

Mijn dochtertje vraagt zich af: hoeveel tanden heeft een krokodil? Je hebt verschillende soorten krokodillen en het aantal tanden verschilt een beetje. In de bovenkaak zitten 30 tot 40 tanden, in de onderkaak 28 tot 32 tanden. Dus in totaal gaat het om 58 tot 72 tanden. Het gebeurt wel eens dat bij het kraken van botten een tand afbreekt. Dat is geen probleem, want krokodillen gaan hun hele leven door met tanden wisselen.

Sector Onderzoek en Onderwijs

Jaarverslag 2010

Terrestrische zoölogie

Heb ik op het strand van ’s-Gravenzande een stuk versteend hout gevonden, of is het iets anders?

naTuralI

10

▶ Alle 47.800 soorten van Nederland in één boek In het boek De Nederlandse biodiversiteit worden alle planten, dieren, schimmels en eencelligen beschreven die in ons land voorkomen, 47.800 soorten in totaal. Op 25 november nam minister Ronald Plasterk het eerste exemplaar van deze uitgave van NCB Naturalis en Stichting EIS-Nederland in ontvangst. Ruim 100 specialisten uit talloze kennisorganisaties, zoals de Particuliere Gegevensbeherende Organisaties, leverden hun

faun a

10

Dit is het tiende deel De serie in de boek bren minder beke gt alle beschikbar enserie Nederland se Fauna. e informati geïllustreer nde diergroepen e van beke samen in de nde en Nederland in Nederland boeken. De auteu stalig rs zijn . De boek bliek van en zijn aantr de kenners op hun e, rijk profe gebied ekkelijk andere natu ssionele en amat eur-biolog voor een breed puurliefhebb en, beleidsma ers. kers en

10

1

faun a

slag.indd

faun a

BvN Stofom

nede rlan dse

nede rlan dse

Gonçalo Espregueira Themudo verdedigde op 10 maart op succesvolle wijze zijn proefschrift Newts in time and space - the evolutionary history of Triturus newts at different temporal and spatial scales. Het project naar de verwantschappen en verspreidingsgeschiedenis van de Europese soorten van het salamandergeslacht Triturus staat al vele jaren centraal in het onderzoek van Pim Arntzen en zijn medewerkers.

bijdrage in woord en beeld. Nederland is het enige land ter wereld met een dergelijk uitgebreid naslagwerk van de de neder lands complete biodivere BIOdI VersIT eIT siteit. Dit basis­ document is in eerste instantie bedoeld voor iedereen die in natuur is geïnteresseerd. Het biedt daarnaast aan­knopingspunten voor het opstellen van natuurbeleid en het uitvoeren van natuurbeheer. De Nederlandse pers was zeer geïnteresseerd in het boek. Onder meer het NRC Handelsblad, het Leidsch Dagblad, Vroege Vogels Radio, het Reformatorisch Dagblad, Omroep West, Grasduinen, het Agrarisch Dagblad, NVOX en Bionieuws besteedden er aandacht aan. nede rlan dse

▶ Steeds meer kennis over het salamandergeslacht Triturus

de n ede r l a ndse BIOd IVers ITeIT

s Naturalis, het Natio naal verzamelt kennis over Natuurhistorisc h Museum Het muse de natuur um, opge in Leiden, en maakt richt 10 miljoen dieren, geste in 1820, beheert een deze toegankelijk. lectie vorm collectie van enten, fossie t len en ruim ontwikkel een bron van kenn ing is over de mineralen. De coleigenschap neert de colle van de aarde en het leven pen en de ctie als archi derzoek. Hier ef, als refere . Als zodanig bron voor van afgeleid zijn funct ntie en als basis functioeducatie en voor ies onals informatie zoek van recreatie. Naturalis bron en als Het wete levert een nis van de nschappe belan lijk ondernatuurlijk grijke bijdr groot belan e age aan g is voor behediversiteit op aarde Naturalis ; informati de kener en beho ontsl e die van ud van de van exposities uit kennis over natuur. de door het uitge en symposia, door natuur door het organ advisering ven van iseren Het muse um prese (populair-)wetensch en voorlichting en nteer t de samenhan aarde en appelijke publicatie gend syste het leven s. em dat zich exposities erop als een wordt de werking van voortdurend ontw www.natu ikkelt. In ralis.nl dit systeem de duidelijk gemaakt. knnV uITg eVer Ij De knnv Uitg op het gebie everij is een nonprofit uitge gemene markd van veldbiologie verij met voor een geverij een t. In de loop van bijna de wetenschappelijk fonds unieke posit e en al100 jaar derlandsta lige en Enge ie opgebouwd met heeft de knnv Uitdegelijke en inhoudeli lse publicaties, die oorspronkelijk Nebekend staan De veldjk unieke en karak om hun terminatie reisgidsen, handleidin ter. werk fauna en lands en en atlassen op gen voor veldonder zoek, dehet land en Euro chapsbeschrijvingen gebied van ecolo gie, flora, pa bereikbaa maken de bers. natu r voor een brede groep ur in NederDe knnv natuurliefh Uitgeveri ebj is onderdeel natuurorg anisaties. van een breed Veel uitga king met ven netwerk van beken het Instituut de organisaties als worden gemaakt in samenwer Vogelbesc denvereni voor Natuurbescherm herm ging en Natu ingseduca ing Nederland, verschillen de universitei ralis. De expertise tie (ivn), de Wad werkt. wordt gelev ten waarmee erd door de knnv Uitge Kijk voor verij same de complete nwww.knn lijst van vuitgeveri j.nl. Voor uitgaven en verko publishin oppu Enge g.nl. Ema nten op il: info@knnv lstalige uitgaven: www.knn uitgeverij. vnl eIs-neder land eis-Nederl and (volu it: European land) stelt zich geveer 20.00 ten doel de versp Invertebrate Survey reiding en - Nederderzoeken 0 soorten Nederland oecologie van en vast te leggen in se ongewervelde diere de onEuropean een datab Invertebra ank en publ n te onte Survey internatio nale is icaties. De gegevens word organisatie, statu een overkoepelende tair gevestigd Euro en in Nede verzameld te Luxembu pese rland door en rg. De meer dan delijke besta op Bureau eis-Ned erland same 1000 vrijwilligers in werkgroepnden en bewerkt. De ngevoegd in de vrijw en, die elk sprinkhan een groep illigers zijn georganiselanen, dieren onde erd bellen). eis bijen, mieren en wespen, loopk rzoeken (bijv . onze onge beschikt daarmee evers, slakk wervelden over een en, lienorme expe fauna. De 1,6 miljoen datab gegev van natuurbe ens, die o.a. geraa ank bevat mom rtise van entee voor Nede heer en -behoud. dpleegd worden ten l zo'n rlandse en eis voert behoeve een Nieu ook Euro opdr pese wsbrief en achten uit instelling en. De stich diverse wete Een proef nummer van de nieuw nschappelijke publ ting geeft eis@natura icaties uit. lis.nl sbrief is aan www.natu te vragen ralis.nl/EI bij S

j. noo r

dijk a .j. v an lo on r .m.j. c. kl euk er s & e . j . va n nie ukerk en ( r e d .)

14

Met deze vraag bezocht de tienjarige Robin het Natuur op Spreekuur in Naturalis. De deskundigen van NCB Natu­ ralis zagen direct dat hij een indrukwekkende vondst had meegenomen: een groot stuk slagtand van een wolharige mammoet. Robin mocht zijn bijzondere vondst zelfs laten zien in het Jeugdjournaal: www.jeugdjournaal.nl

NF 1 (1997, De sprinkh herdruk 2004) van Nederl anen en krekels 41 pp. metand. audio CD.

NF 4 (2002) De Nederl andse libellen 440 p. .

NF 2 (1998, De Nederl herdruk 2004) andse zoetwa mollusken. ter288 p.

NF 5 (2002) De Nederl andse broedv 84 p. ogels.

NF 3 (2000) De Nederl andse loopkev  p. met CD-ROM. ers

NF 6 (2004) De wespen van Nederl en mieren and. 07 p.

NF 7 (200) De dagvlin ders van Nederl NF 8 (2009) 381 p. and. De Nederl andse zweefvl NF 442 p. iegen. De 9 (2010) amfibie van Nederl ën en reptielen and. 47 p.

De pers over eerdere delen in de serie de nede : '…a majo rlandse loopkeve r contribut rs ing of the ion Dutch carab to knowledge and tive volum unde id fauna …a e…' stunningly rstandAmerican attracEntomolo gist atlas van de '… een lust nederlandse broe dvogels voor het oog, Trouw een waardevo l documen t …' de nede rland se libellen 'The auth ors book on the here present an extra Netherlan ordinarily ing book ds Odonata. fascinating in It is a heav Odonatolo every sense.' y weightgical Abstr act Service de wespen en mier '... het schit terende ... en van nederland serie over zesde deel de Nederland van NRC se fauna...' een gezaghebbende

08-06-10

13:46

Jaarverslag 2010

▶ Onderzoek naar spinachtigen in Zuidoost-Azië Op het symposium ‘Next Generation Sequencing in Biodiversity Studies’ presenteerde Jeremy Miller resul­ taten van zijn onderzoek naar de biodiversiteit van spinachtigen in Zuidoost-Azië. Het materiaal dat werd ver­ zameld tijdens veldwerk in Vietnam in samenwerking met IEBR Hanoi, werd op verschillende wijzen geanalyseerd. MSc studenten fotografeerden alle exemplaren en maakten deze gereed voor moleculair onderzoek. In de nieuwe NCB Barcoding Facility werden DNA-barcodes van alle exemplaren gegenereerd. Daarnaast werd dezelfde verzameling met behulp van Next Generation Sequencing-technieken geanalyseerd; dit onderzoek werd mogelijk gemaakt door onze middelen uit het Fonds Economische Structuurversterking (FES). Het doel van Millers studie was te komen tot een ijking van de methode voor de analyse van bulk samples in de tropen.

▶ O  pen dag Herbarium in Leiden Onder de vlag van het 87ste lustrum van de Universiteit Leiden hield het Nationaal Herbarium Nederland op 13 juni open huis in het Van Steenis­

gebouw aan de Einsteinweg in Leiden. Zo’n 100 be­ zoekers kwamen kijken. Elk half uur vertrok er een rondleiding waarbij werd ingegaan op de geschiedenis van het instituut en de werkzaamheden die er vandaag de dag plaatsvinden. Daarnaast was er gelegenheid om een presentatie van onze wetenschappers bij te wonen. Veel mensen waren verrast over onze veelzijdige collectie en gingen tevreden naar huis. Ons doel was daarmee bereikt.

▶ C  hecklist of the birds of Aruba, Curaçao and Bonaire, South Caribbean De afdeling Vertebraten pu­bliceerde naast artikelen ook een catalogus over alle vogels van Aruba, Bonaire en Curaçao (Checklist of the Birds of Aruba, Curaçao and Bonaire, South Caribbean) waarin ten opzichte van eerdere tellingen een sterke groei van zowel migratoire vogels als residenten genoteerd is.

15

Kan iemand mij zeggen welk soort kwal dit is? Of is het geen kwal?

Het is geen sliertige kwal, maar een eier­tros van de gewone pijlinktvis. Zo’n tros bestaat uit legsels van meerdere vrouwtjes. Soms worden er eiertrossen van honderden strengen gevormd, waar­door het gewicht kan oplopen tot enkele kilo’s. Wanneer je een streng van dichtbij bekijkt, dan kun je vaak zelfs de jonge inktvisjes zien zitten.

www.natuurinformatie.nl

Jaarverslag 2010

Mariene zoölogie ▶ Geslaagde expeditie naar ‘de kraam­ kamer van de wereldzeeën’ Eind 2010 werkte NCB Naturalis samen met het WWF tijdens de Semporna Marine Ecological Expedition (SMEE) naar oostelijk Sabah, Maleisië. 18 Wetenschappers uit Maleisië, Nederland en de Verenigde Staten onderzochten hier 3 weken lang de koraal­riffen van Semporna. Dit gebied aan de westelijke rand van de Koraaldriehoek wordt ook wel de ‘kraamkamer van de wereldzeeën’ genoemd, vanwege de enorme rijkdom aan mariene biodiversiteit. Wanneer de resul­taten worden uitgewerkt, zal waarschijnlijk blijken dat Semporna zelfs de hoogste mariene biodiversiteit ter wereld herbergt. Veel diersoorten in dit gebied zijn nog nergens elders gevonden. Tijdens de expeditie vonden we een recordaantal van 44 soorten paddenstoel­ koralen. Ook ontdekten we soorten garnalen en krabben die we nog niet kenden. En ten slotte zijn er nieuwe associaties tussen verschillende diersoorten gevonden. Zo blijkt dat koralen als gastheer optreden voor veel meer andere soorten dan eerder bekend was. De expeditie mag dus als zeer geslaagd worden beschouwd.

16

Zo’n 30 jaar geleden heb ik schelpen verzameld op de Seychellen. Heeft u interesse? Uw verzameling kan zeker van waarde zijn voor onze wetenschappelijke collectie, mits de schelpen gedocumenteerd zijn en in goede staat verkeren. Over het algemeen wordt een schelp of ander object alleen in onze collectie opgenomen als de vindplaats en de verzameldatum bekend zijn. Wanneer beide gegevens ontbreken, heeft het object zijn wetenschappelijke waarde verloren.

Jaarverslag 2010

▶ Hoe (on)gezond zijn de koraalriffen? Koraalriffen zijn zeer soortenrijke, maar ook kwetsbare ecosystemen. Overbevissing, verzilting en ver­vuiling zijn belangrijke bedreigingen, net als de groei van de bevolking in kustgebieden en de opwarming van de aarde. De precieze gevolgen van deze bedreigingen, en of en hoe koraalriffen erop reageren is niet goed bekend. In de Spermonde 2010 expeditie onderzochten we de gezondheid van riffen in de Spermonde archipel (zuidwest Sulawesi, Indonesië), aan de hand van de diversiteit van sponzen, koralen en foraminiferen, eencellige organismen met een kalkskelet. Door de verspreiding van deze soorten van nu te vergelijken met die van 10 en 20 jaar geleden wilden we zien waarom en hoe de fauna verandert. Ook onderzochten we een paar nieuwe kernen in het rif om een idee te krijgen van veranderingen in het ecosysteem door de eeuwen heen, bijvoorbeeld door de toenemende visserij.

17

Ik heb een ring geërfd met een geslepen steen. Kan ik die laten onderzoeken? In het Nederlands Edelsteen Labora­ torium (NEL) in NCB Naturalis kan men vaststellen of een edelsteen natuurlijk (echt), synthetisch of een imitatie is. In veel gevallen is ook te achterhalen of een steen behandeld is en/of waar hij vandaan komt. De kwaliteit van dia­ manten wordt bepaald aan de hand van het gewicht, de kleur, de zuiverheid en de kwaliteit van het slijpsel.

Jaarverslag 2010

▶ Mattheus Marinus Schepman (1847-1919) and his contributions to malacology De afdeling Invertebraten publiceerde diverse wetenschappelijke artikelen waaronder het veelomvattende boek ‘Mattheus Marinus Schepman (1847-1919) and His Contributions to Malacology‘. Schepman was een van de grootste malacologische verzamelaars van Nederland en werd door Max Weber, directeur van het Zoölogisch Museum Amsterdam, ingezet om het materiaal van de Siboga expeditie door de Indonesische archipel te beschrijven.

Geologie ▶ Baanbrekend onderzoek in het Amazonegebied Frank Wesselingh heeft ruim 10 jaar met Nederlandse en buitenlandse (onder anderen Finse en Peruviaanse) geologen en biologen in het westelijke Amazonegebied gewerkt in een project dat de huidige biodiversiteit onderzoekt in relatie tot de geologische geschiedenis in de afgelopen tientallen miljoenen jaren. Jarenlang werd door vele deskundigen in het veld gedacht dat de enorme biodiversiteit in het Amazonegebied het gevolg is van de IJstijden, ruim 2,45 miljoen jaar geleden. Maar het team heeft juist veel bewijs gevonden dat de soortenrijkdom is te danken aan het ontstaan van de Andes, en dat het ontstaan van het landschap, de flora en fauna al zo’n 28 miljoen jaar geleden is begonnen. Het project heeft in 2010 tot twee fantastische resultaten geleid: een artikel in het gerenommeerde tijdschrift Science (Hoorn et al., 2010) waarin de huidige biodiver­ siteit in het Amazonegebied wordt gerelateerd aan de opheffing van de Andes, en een overzicht van de project­resultaten in het boek Amazonia, landscape and species evolution.

18

Op 21 augustus 2010 zag ik op het strand van Schoorl een dood dolfijntje. Weet u daar meer van?

U heeft een dode bruinvis gezien. De bruinvis is de kleinste en talrijkste walvisachtige van de Noordzee. Aan onze kust stranden er jaarlijks honderden exemplaren. Dit exemplaar is al aan ons gemeld via Walvisstrandingen.nl, de website waarop we alle strandingen van walvissen, bruinvissen en dolfijnen op onze kustlijn bijhouden.

www.walvisstrandingen.nl

Jaarverslag 2010

Voor wie hierover meer wil lezen: C. Hoorn & F.P. Wesselingh (red.), Amazonia, Landscape and Species Evolution, A look into the Past, Wiley-Blackwell, 2010. C. Hoorn, F.P. Wesselingh, H. ter Steege e.a., Amazonia through time: Andean uplift, climate change, landscape evolution and biodiversity, Science 330 (2010), pp. 927-931.

De Volkskrant wijdde ook een artikel aan de spectaculaire nieuwe hypothese. Klik hier om dit artikel te lezen.

▶ NWO geeft veel geld voor innovatieve apparatuur NWO honoreerde een aanvraag van 3,4 miljoen euro voor innovatieve apparatuur in de aardwetenschappen. De aanvraag was samen met de Universiteit Utrecht en de Vrije Universiteit ingediend om de verdeling van chemische elementen en isotopen op nanoschaal te kunnen onderzoeken in mineralen en gesteenten. Het bouwde voort op geld dat NCB Naturalis al uit het Fonds Economische Structuurversterking had gekregen. We kunnen voor­taan in Nederland processen zoals opsmelting onder vulkanen, het transport van magma vanuit de magmakamers naar het oppervlak en de effecten van tem­peratuur op vervorming van

gesteenten veel beter kwantificeren in ruimte en tijd. Ook kunnen nu superkleine mineralen worden geanalyseerd die inzicht geven in de vorming van planeten (meteoriet­onderzoek), de impact van meteorieten op aarde (nanodiamanten) en de rol van de diepere aardmantel in vulkanisme. En de water­ temperatuur in oceanen, duizenden tot miljoenen jaren geleden, kan nu nog gedetailleerder worden bepaald door isotopen­onderzoek aan groeilijnen in bijvoorbeeld fossiele slakken.

▶ V  ulkanen onderzoeken in Marokko Marokko is niet bekend als vulkanisch land, maar toch ging Leo Kriegsman er in november op expeditie om oude vulkanen te bestuderen. De meeste zijn tussen de 0,6 en 12 miljoen jaar oud en dus al redelijk afgesleten. Met een team van Marokkaanse, Franse en Nederlandse geologen werden brokjes steen verzameld die door de vulkaan vanuit de diepte meegenomen zijn naar het oppervlak. Dat materiaal geeft informatie over processen diep onder de vulkanen, bijvoorbeeld over de diepte van magmakamers. Ook geeft het een natuurlijke boring door de aardkorst, zodat de

19

Onze straat is opgebroken en tussen het zand vond ik dit bot. Is het iets bijzonders?

Het een halswervel van een paard. Net als alle andere zoogdieren hebben paarden zeven halswervels. Dit is de eerste halswervel die ook wel drager of atlas wordt genoemd. Paarden worden al honderden jaren als huisdier gehouden, vandaar dat paardenbotten geregeld worden gevonden. Zelf een bot determineren? Kijk dan op:

www.natuurinformatie.nl

Jaarverslag 2010

geologie aan het oppervlak kan worden vergeleken met gegevens die aardbevingsgolven leveren over de ondergrond.

▶ Europese natuurhistorische musea werken intensief samen Een hoogtepunt voor het hele museum was de succesvolle afronding van het EU KP7 Network of Excellence EDIT (European Distributed Institute of Taxonomy). Het EU KP7 Network of Excellence is een Europees kaderprogramma dat subsidies voor onderzoek en technologische ontwikkeling verleent. De afronding van dit project heeft geleid tot een intensievere samenwerking tussen de grootste Europese natuur­ historische musea. Leo Kriegsman zat namens Nederland in de stuurgroep van dit met 11,9 miljoen gedoteerde project.

Botanie ▶ G  oed jaar voor Flora’s van Zuid-Oost Azië Het afgelopen jaar is de centrale rol van NCB Naturalis in de Maleisische botanie weer goed over het voetlicht gebracht. Deel 19 van Flora Malesiana.Willem de Wilde en Brigitta Duyfjes brengen hierin alle inheemse soorten (nl. 121,waarvan 41 nieuw voor de wetenschap) en een groot aantal gekweekte soorten van de Cucurbitaceae (Komkommerfamilie waar meloenen, kalebassen en andere nuttige planten toe behoren) uitgebreid in kaart. Flora Malesiana is het standaardwerk waarin alle taxonomische en natuurhistorische informatie over de Maleisische planten­ diversiteit wordt gepresenteerd. Mede door de publicatie van dit deel had NCB Naturalis een

20

Ik heb een spin met gele en zwarte strepen gevonden. Is het een tropische soort? De tienjarige Daniël uit Leiden ontdekte op een braakliggend terreintje achter zijn huis een bijzondere spin. In Nieuws uit de Natuur, het natuureducatief programma van de NTR, vertelt een deskundige van Naturalis dat het een wespspin is. De spin leeft normaal in warme landen, maar omdat het in Nederland steeds warmer wordt, zien we de spin ook steeds vaker hier.

n-kids.naturalis.nl

Jaarverslag 2010

prominente rol tijdens het goed bezochte Flora Malesiana Congres in Singapore. Een belangrijke uitkomst van dat congres was dat nu ook e-Flora Malesiana wordt opgezet. Hiervoor wordt nauw samengewerkt met de Botanische Tuin in Berlin-Dahlem, de Royal Botanic Gardens Kew en de nationale instituten in de regio. Op deze manier kan de meest recente floristische informatie op een veel snellere en meer toegesneden manier beschikbaar komen voor natuurbeschermers, bosbouwers en andere gebruikersgroepen. Ook aan de Flora van Thailand droegen onze onder­ zoekers hun steentje bij: vier van de zes familie­ bewerkingen in deel 10 (2) namen Leidse auteurs voor hun rekening.

De hoog Arctische toendravegetatie wordt gedomineerd door mossen en is rijk aan paddenstoelen. Onderzoek aan Arctische mossen en paddenstoelen is een van de onderzoeksspeerpunten van onze mycologen en bryologen. In 2010 ging een zeskoppig team op expeditie naar Spitsbergen, waar zij in totaal ruim 550 mossen en paddenstoelen voor verder onderzoek verzamelden. Het onderzoek gaat onder meer over het herkennen

Voor mijn profielwerkstuk ben ik op zoek naar informatie over trilobieten. Kan ik daarvoor in Naturalis terecht?

Arctisch landschap (Spitsbergen) met toendravegetatie

www.naturalis.nl

Je bent bij ons aan het juiste adres. In onze natuurbibliotheek is veel informatie over deze fossielen te vinden, zowel in boeken als in tijdschriften. Ook in onze museumwinkel zijn boeken over trilobieten verkrijgbaar. Natuurlijk moet je ook even een kijkje nemen in zaal Oerparade, waar je prachtige exemplaren uit verschillende tijdvakken kunt bezichtigen.

▶ Expeditie voor poolonderzoek naar Spitsbergen Naast de veelgenoemde hotspots, die grotendeels in tropische gebieden gelegen zijn, kent de aarde ook zogenaamde ‘coldspots’. Hiermee worden gebieden aangeduid die een lage soortdiversiteit kennen, maar wel veelal unieke soorten, en die juist daardoor veel aandacht verdienen. De poolstreken behoren hiertoe.

(foto: J.D. Kruijer)

21

Jaarverslag 2010

van moeilijk te onderscheiden soorten en levert zo een wezenlijke bijdrage aan de kennis van de biodiversiteit in de poolstreken. Ook wordt onderzocht welke mossen door trekkende, plantenetende broedvogels (brand­ ganzen) in het hoge noorden worden gegeten en wat voor effect dit op de vegetatie heeft.

▶ O  ut of Africa Het NWO-Vidi project ‘Plant Use of the MotherlandLinking Afro-Caribbean and West African Ethnobotany’ wordt uitgevoerd door Tinde van Andel en twee promovendi. De slavenhandel is uiteraard een zwarte bladzij in onze geschiedenis. Grote groepen mensen zijn in de 17e en 18e eeuw van Afrika naar Suriname getransporteerd. Deze personen kwamen in een voor hen onbekende plantenwereld, maar ontwikkelden wel weer hun kruidengeneeskunde, gebruikmakend van de inheemse flora. Het onderzoeksteam voert vergelijkend onderzoek uit op markten en in het veld in West Afrika en Suriname, maar ook in de Surinaamse winkels en markten in Amsterdam en Rotterdam. Ons doel is het De medicinale plantenmarkt in Calavi, Benin (foto: T. van Andel)

22

Ik weet dat een krab zijwaarts loopt, maar loopt een kreeft ook zijwaarts? Een krab loopt alleen zijwaarts om snelheid te maken, bijvoorbeeld als hij moet vluchten. Hij strekt zijn poten dan in één vlak dat haaks op het lichaam staat. Maar een krab die langzaam loopt kan heel goed voor- en achteruit lopen. Een kreeft loopt voor zover wij weten en hebben waargenomen alleen voor- en achteruit, en niet zijwaarts.

Jaarverslag 2010

bestuderen van verbanden tussen het gebruik van medicinale en magische planten in Ghana, Benin en Gabon, Suriname en Nederland, die deels hun oorsprong vinden in de slavenhandel. Deel van dit onderzoek bestaat uit het uitpluizen van medicinale plantenkramen op de markt, zoals in Calavi, Benin.

▶ D  NA onthult zeldzame paddenstoelen in de duinen Paddenstoelen zijn de vruchtlichamen van schimmels die in de bodem leven. Ze ver­ schijnen onder gunstige omstandigheden, meestal in de herfst, en zijn meestal snel weer verdwenen. Schimmels vormen een uiterst soortenrijke groep die juist daardoor veel informatie kan verschaffen over de staat van de natuur. Veel kennis is al opgedaan door een actief netwerk van mycologen. Cortinarius favrei, een voorbeeld van een arctischalpine gordijnzwam waarvan het voorkomen nu voor ons land is aangetoond, maar die nog geen Nederlandse naam heeft (foto: J. Geml)

József Geml and Machiel Noordeloos gebruiken nu nextgeneration sequencing technieken voor de analyse van bodemmonsters waardoor een grote hoeveelheid nieuwe gegevens gegenereerd wordt. Studie van 10 monsters van 8 gram duinzand bleek het DNA van meer dan 1200 soorten schimmels te bevatten. Hieronder ook een groot aantal rode lijst soorten, alleen bekend van andere locaties, en soorten nieuw voor Nederland (zelfs arctischalpine soorten). Het blijkt dat deze paddenstoelen lang niet altijd hun kop boven het zand uitsteken.

▶ N  ieuwe kennis om invasies terug te dringen Overal worden invasieve soorten als een grote bedreiging van de inheemse biodiversiteit gezien. De afdeling botanie probeert een steentje bij te dragen aan de bestrijding van dit probleem. Zo vond de lancering van het informatiesysteem invasieve plantensoorten, onderdeel van Q-bank, plaats op 22 juni in het Pesthuis. Het systeem is opgezet in opdracht van het ministerie van EL&I door een onderzoeksconsortium van NHN (projectleiding Leni Duistermaat), VWA (Plantenziektenkundige Dienst) en WUR (Plant Research International).

23

Jaarverslag 2010

Belangrijke onderzoeksresultaten in het project zijn bijvoorbeeld de ontwikkeling van morfologische en moleculaire kenmerken om diverse soorten in de geslachten Hydrocotyle, Ludwigia en Myriophyllum al in een vroeg stadium van elkaar te kunnen onderscheiden. Ook zijn nieuwe illustraties ontwikkeld om sterk op elkaar

gelijkende soorten goed met elkaar te kunnen vergelijken. De webpage http://www.q-bank.eu/Plants/ is uniek omdat deze naast informatie over invasieve plantensoorten ook diverse zeer gebruikersvriendelijke identificatie­sleutels aanbiedt waarmee materiaal in diverse stadia van ontwikkeling (van zaad tot bloeiende plant) op naam te brengen is.

▶ B  iodiversiteit van Gabon in beeld

Vergelijkingstabel waterpestachtigen met nieuwe tekeningen van NHN (illustratie uit de Veldgids invasieve waterplanten, red. J.L.H.C. van Valkenburg, 2010)

In 2010 verschenen twee nieuwe delen van de Flora van Gabon. Sinds enige jaren maakt het Wageningse Herbarium zich sterk voor de afronding van dit grote project dat beoogt de plantenrijkdom van dit paradijselijke centraal Afrikaanse land in kaart te brengen. De nieuwe delen omvatten 22 families die door een team van internationale onderzoekers, waar­onder gelukkig steeds vaker ook botanici uit Gabon zelf, werden bewerkt. Marc Sosef was in

24

Jaarverslag 2010

december in Gabon om de nieuwe delen te presenteren en extra steun voor het Flora-werk te zoeken. De uitgevers hopen het laatste deel in 2018 te laten ver­schijnen.

▶ E  en carrière lang bezig met taailingen In het voorjaar van 2010 verscheen het boek over de taailingen en collybia’s van Europa van de hand van Chiel Noordeloos in samenwerking met zijn Tsjechische collega Vladimír Antonín. Hiermee bekroonde Noordeloos, vlak voor zijn pensionering een studie, die begon toen hij in 1971 op het Rijks­herbarium als student binnenkwam. Hij koos destijds voor taailingen omdat deze kleine, vaak onooglijke padden­ stoeltjes nog vrijwel onbekend waren. Toch spelen ze een belangrijke rol in de natuur als afbrekers van dood plantaardig materiaal, soms ook als parasieten. Soms zijn het alleseters, maar vaker zijn ze heel specifiek voor een bepaald substraat. Kennis van taailingen is dan ook belangrijk om tot een beter begrip te komen van kwetsbare ecosystemen.

Duizenden collecties uit heel Europa zijn voor dit werk onderzocht. Het boek is een monografie van ruim 500 bladzijden, en behandelt de ongeveer 110 soorten taailingen en verwanten die voorkomen in Europa, rijk geïllustreerd met vaak heel mooie foto’s. Het is een mooi voorbeeld van de manier waarop kennis voor het nageslacht kan worden vastgelegd. Wieltje (Marasmius rotula). Foto H. Huijser

25

Jaarverslag 2010

▶ NCB Naturalis is beheerder van onderstaande websites met in totaal in 2010 maar liefst 6.329.154 bezoeken: ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶

Naturalis NCB Naturalis Science.Naturalis N-kids Natuurinformatie Museumkennis Nederlands Soortenregister Natuurwidget

▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶

Walvisstrandingen Natuurkaart Naturalis Doorzoeker Doorzoeker Natuur en Boek Naturalis Repository Naturalis Museumwinkel Naturalis Bibliotheek

▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶

Uitgestorven Vogels ELI Soortendatabase Scripta Geologica Zoologische Mededelingen Contributions to Zoology Geologie van Nederland Verrijkingsstof Orthoptera of Europe

26