Pool(se) (ver)borgen geschiedenis

Page 1 of 12

Pool(se) (ver)borgen geschiedenis Een lezing over Poolse burchten en paleizen. Een historische wandeling langs de adel tijdens de lange periode van het Pools-Litouwse Gemenebest. De borgen in Groningen zijn uniek. Zij vinden hun oorsprong in een 14e of 15e eeuws ‘steenhuis’ en zijn later uitgebreid. Zo ook de Fraeylemaborg. Maar daar gaat deze lezing niet over. Ik ga het namelijk hebben over vergelijkbare Poolse ‘borgen’ of paleizen. Onbekend maakt onbemind. Door onwetendheid zijn die Paleizen voor genoeg mensen nog verborgen. Wat is dan de leeruitkomst van deze lezing? Het is mijn bedoeling dat u na afloop van deze lezing met een ‘bekend maakt bemind’ gevoel naar huis kunt terugkeren Dat u de zaal verlaat met meer historische kennis en een beter begrip over het land Polen dan toen u deze zaal binnenkwam. Nee, Krakow, de Paus, Lech Walesa komen niet aan bod. Ik ga u in deze lezing meenemen naar een aantal steden en paleizen. Ik zal een paar keer in de tijd vooruit en achteruit springen. Vanuit vliegveld Eelde arriveren wij in Gdansk. Dan gaan wij zuidwaarts richting kasteel Malborg, passeren Torun en komen uit in de stad Poznan. We gaan naar het diepe Zuid Oosten om terecht te komen in het stadje Zamosc. Via Warszawa maken we nog een trip naar Wenen en keren tenslotte vanuit Gdansk terug naar Nederland. Laten we beginnen. Het is zomer 1683. Westen van Europa is in rep en roer. Het Ottomaanse Rijk staat al een paar weken voor de poorten van Wenen. De gebieden die we nu kennen als Roemenië, Bulgarije, Kroatië zijn in handen van de Otomanen. Het Habsburgse Rijk is in grote paniek. Het zal niet lang duren voordat Wenen valt. Als dat gebeurt, ligt voor de Ottomanen de toegang tot het Westen van Europa open. De Ottomaanse generaal is in zijn nopjes. Hij heeft niet zo veel te vrezen van de legers van Habsburgers en Duitsers. Bovendien zijn eindelijk gaten geslagen in de verdedigingsmuur van Wenen. De Ottomaanse Generaal is maar al te blij dat de geduchte Poolse koning Sobieski niet aanwezig is. Want als hij al een tegenstander vreest, dan is dat Sobieski met zijn uitstekende militaire reputatie. Bij Oostenrijk en Duitsland is juist alle hoop is gevestigd op die Sobieski. Maar waarom? En hoe kan dat dan? En wat is Polen dan?

Page 2 of 12

Polen oftewel Polonia. De letterlijke betekenis ‘de mensen van het open veld’ of ‘de mensen van de akkers’. Een passende naam. Niet alleen voor het landschap uit vervlogen tijden, maar ook voor het hedendaagse landschap. Polen, het land dat centraal in Europa ligt, niet in Oost-Europa. Vergeet wat u in de schoolboekjes hebt geleerd. Kijk eens met uw eigen ogen goed naar de kaart van Europa. Stel daarbij aan uwzelf de vraag: wat versta ik eigenlijk onder het midden of onder het centrum? Het Polen van nu is niet het Polen van voorheen. Het zuid oostelijk deel is oud historisch Polen. Delen van Estland, Letland, Litouwen, Belrusia, Rusland en Oekraïne behoorden tot het Gemenebest van Polen-Litouwen. Dit is waar ik met jullie dieper op inga: een groot en machtig rijk in Europa. Ik vertel u deze inleiding, omdat ik u op deze wijze een beetje van mijn perceptie probeer mee te geven. (SHEET agenda) We gaan meer dan 1000 jaren terug in de tijd. We bevinden ons tegen het eind van het eerste millenium van de huidige jaartelling. In midden Europa wonen de mensen van het veld. Koning Otto I van het naastgelegen Romaanse rijk zal het als een heidens gebied hebben bestempeld. Tot het moment prins Mieszko van de Polanie zich laten dopen. De Polonie bekeren zich tot het Christendom en zullen dat voor altijd blijven. Het centrum van de macht ligt in de mooie, oude stad Poznan. Uiteraard wordt er in die periode gevochten. Ter ere van een overwinning op het Romaanse Rijk vestigen de Polen aan de kust Gdansk. Gdansk ontwikkelt zich tot een eigenzinnige stad die eeuwenlang als een vrijstad door het leven gaat. Hoofdzakelijk Pools, maar ook Germaans en zelfs een beetje Nederlands. Gdansk ligt aan het einde van de rivier de Wisla. Deze rivier kronkelt zich door het Poolse landschap. Diverse dorpen en steden ontspringen aan de rivier en groeien uit tot belangrijke verzamelplekken. De stad Gdansk weet door haar ligging stapsgewijs economisch een steeds dominantere positie in te nemen. Wanneer we een sprong vooruit in de tijd maken en naar de Nederlandse Gouden Eeuw gaan, zien we de de Nederlande connectie en Nederlandse invloeden (SHEET met foto’s Gdansk). Polen is in die

Page 3 of 12

periode de graanschuur van Europa. Het graan verlaat Polen via Gdansk. Het zijn de Nederlandse handelaars die daar het beste op inspringen. De moderne bezoeker zal in Gdansk de Amsterdamse pakhuizen en bouwstijl herkennen. Mooie straten, mooie gebouwen, opgeruimd, statig, kracht en rijkdom, het is allemaal te zien in Gdansk. Bijvoorbeeld het voormalig stadshuis. Of een van de grootste kathedralen van Europa. In kerken zijn op de muren oud-Hollandse namen terug te vinden. De stad Gdanks profiteert van de handel, de lokale overheid profiteert er van. Dat is ook te zien in dat prachtige voormalig stadshuis. Het is nu een museum geworden. Een mooie raadszaal, een prachtige robuuste houten wenteltrap, imponerende grote houten kasten met prachtig besneden relief en een sublieme, zogeheten ‘rode kamer’ inclusief overweldigend plafond. Ik heb hier volop genoten van het plafond. Maar ik kreeg last van de rug en mijn nek. Daarom ben ik er even bij gaan liggen. Simpelweg om een betere, rustige kijk te hebben op de volgende beelden. Dit zijn delen van het plafond, met daarop deugden, historische en bijbelse afbeeldingen. Op de triomfboog staat de stad met daarboven de hand van God en de Poolse adelaar die zijn vleugels uitspreidt over de stad. Een regenboog verbindt de bron van de Wiswa met de Oostzee. Gdansk heeft nog meer! Laat ik u op de kaart meenemen naar een fort. Dit herkent u (SHEET BOERTANGE). Ontworpen door de Alkmaarse burgemeester en vestingbouwkundige Adriaan Anthoniszoon. Dit is de Wisłoujście fort zou gebasseerd zijn op zijn ideeen, echter gebouwd door een Vlaamse architect. We stappen weer terug in de tijd. In de 11e eeuw is sprake van een periode van wisselende grenzen in een dunbevolkt gebied. Het Christendom is in die tijd belangrijk voor de verspreiding van cultuur en onderwijs. Maar die ‘Zuid Europese’ oproepen tot die bizarre, eigenlijk wrede en plunderende kruistochten naar het beloofde land worden niet opgevolgd. De Poolse vorsten van de Piastendynastie (SHEET met afbeelding koningen) hebben zoiets van: Waarom zou je inderdaad op zo’n barre, lange kruistocht gaan als langs je eigen landgrens genoeg ‘heidenen’ aanweizg zijn? Laten we ons eerst bezig houden met ‘die heidenen’ voordat we aan een lange kruistocht beginnen. Dat doen de Poolse koningen dan ook en soms schakelen ze hulp in. De toenmalig hertog van Mazovie nodigt rond 1226 de Teutonische Order uit,

Page 4 of 12

beter bekend als de ‘Hospitaalridders’. Dit is een andere orde dan de Tempelierridders, zoals jullie die kennen uit de Da Vinci Code film. De Hospitaalridders waren in eerste instantie de ‘ziekenhuisbroeders’. Ze worden uitgenodigd de heilige stad Jerusalem te verlaten om zich in het stadje Chelmno te vestigen. De Hospitaalridders nemen de uitnodiging aan en komen naar Polen toe. Samen met de Poolse hertog veroveren ze gebieden, als dank krijgen de hospitaalridders hun eigen gebied en mogen ze de burcht ‘Malborg’ bouwen. En wat dacht u van de prachtige stad Torun, ook gelegen aan de Wiswa rivier. Uitstekend bewaard gebleven in bijna oorspronkelijke staat is het volkomen terecht dat het centrum op de Unesco Werelderfgoedlijst staat. De man die de zon liet stoppen met draaien en de aarde in beweging zette is hier geboren:Kopernicus. Polen zelf bestaat nog steeds uit losse provinciën, steden en streken. In 1333 wordt Casimir de Grote de koning van de Polen, die het centrale gezag herstelt. Vanaf halverwege deze 14e eeuw start eigenlijk de periode van voorspoed en groei. Hoe komt dat dan?  In het westen van Europa is een mini-ijstijd heerst, in Polen is het mild;  In het westen van Europa mislukken, in Polen juist niet;  In het westen van Europa slaat de pest keihard toe, Polen ontloopt de Zwarte Dood, puur doordat grote bevolkingsconcentraties ontbreken  In het westen van Europa slaan de Joden door vervolging op de vlucht, Polen is een toevluchtsoord. Dit zijn ook fundamenten voor de ‘Gouden Periode’ van Polen in de 15e eeuw. Tijdens de Poolse Renaissance heeft het land op het gebied van wetenschap, literatuur en onderwijs grote invloed in Europa. Daar staat tegenover dat het humanisme van onze eigen Nederlandse Erasmus hoogtij viert. Polen heeft inmiddels steeds vaker met die hospitaalridders te doen. Eenmaal gevestigd weten die hun fantastische burcht te bouwen en uit te breiden. (SHEET tekening Malborg). Het linkergedeelte van de brucht staat nog steeds, het rechtergedeelte is nagenoeg verdwenen. Dat wat resteert is momenteel het grootste middeleeuwse burcht, dat te vinden is in Europa. Een burcht dat uitstekend gerestaureerd is (SHEET met foto’s van binnen). Mooie zalen, mooie gangen: een rondgang in Malbork duurt tenminste drie uren

Page 5 of 12

De hospitaalridders. De meningen zullen er over verdeeld zijn. Ze veranderden gestaag in één van de grootste lastposten.” Zij die het geloof in Christus niet accepteren zullen getroffen worden door het zwaard’ verkondigde Paus Alexander III in 1179. Dit werd dan ook letterlijk uitgevoerd. Het was een goddelijk gebod tot een uitnodiging tot een regelrechte, onbarmhartige oorlog tegen alle ongelovigen, waar ook ter wereld. De hospitaalridders gingen van kwaad tot erger in het kwadraat. Met de bijbel in de hand plunderden, moorden, verkrachten en stalen ze er op los, zelfs lang nadat ze hun oorspronkelijke doelen al hadden behaald. Gesteund door Pausen, koningen en de commerciele handel hanteerden ze al God’s woord uitsprekend bruut geweld richting hun buren. Eenmaal terug van hun plunderende moord- en rooftochten veranderden ze binnen de muren van hun burcht weer in heilige boontjes. Hun eigen handelingen stonden haaks op wat ze predikten. Ze waren een incarnatie van de meest onchristelijke elementen in de toenmalige christelijke wereld. De Litouwse adel was al herhaaldelijk in conflict met de hospitaalridders. De Poolse Koningen raakten ook steeds vaker in conflict met deze orde. Wat denkt u dat ze gingen doen? Vechten. De slag bij Grunwald in 1410. De Poolse Koning weet samen met de koning van Litouwen de orde van de Hospitaalridders te verslaan. De burcht zelf valt dan nog niet in handen, dat volgt pas decenia later. (SHEET AGENDA) Niet alleen het koninkrijk groeit, ook de Poolse adel groeit. In het land Polen ontwikkelt zich een bestuursstructuur, waarbij de adel in overleg treedt met de koning. De ‘Sejm’ is de vergadering van de Poolse adel samen met de koning. De Poolse adel weet een steeds sterkere positie in te nemen. Ze krijgen het voor elkaar te krijgen dat de koning alleen na het raadplegen van het adelhuis het leger mag inroepen of belastingen mag heffen. Ter vergelijking: de omringende landen groeien gestaag uit naar militair georganiseerde monarchieën. Vanaf midden 15e eeuw komt de rivier de Wisla onder een centraal gezag. Vanaf dit moment vergaart de Poolse adel grote rijkdom. De graanhandel met Nederland neemt gigantisch toe. Niet alleen door de handel in graan weet de adel grote rijkdom te vergaderen. Een ander element is een lichte vorm van slavendom. Natuurlijk was er prive bezit. Natuurlijk was er prive eigen land. Maar de adel had ook land, dat bewerkt moest worden. Dus, Boeren, burgers en buitenlui, jullie hebben je

Page 6 of 12

eigen land en jullie ontvangen bescherming van de adel! Dat is natuurlijk niet gratis. Nee! Boeren burgers en buitenlui, in ruil daarvoor mogen jullie als tegenprestatie een aantal dagen gratis aan het werk op het land van de adel. Dit voelt als uitbuiting, maar dat is het natuurlijk niet. Want dat is ter bescherming van jullie vrijheid om op jullie eigen land te mogen werken. Een systematiek die prima kan werken. Maar het is een systematiek die leidt tot uitbuiting wanneer stapsgewijs het aantal dagen van gratis werken per maand wijzigt in een gratis werkdag per week om vervolgens te wijzigen in twee of drie dagen gratis werkdagen per week. Zelfs dat was niet genoeg. Uiteindelijk zorgt de Poolse senaatadel er voor dat in de 18e eeuw sprake kan zijn van 8 gratis manwerkdagen per week. Voor een kleine groep was het Poolse rijk een paradijs, maar voor een hele grote groep was het ploeteren, ploeteren, ploeteren. Maar gold dat ook niet voor het Romeinse Rijk? Gold dat later ook niet voor het Franse Koninkrijk. (SHEET AGENDA) Dit alles zorgt voor rijkdom. Wat voor weelde dan? Zo weet de Leszczynski familie grote rijkdom te vergaren. Iets ten zuiden van de stad Poznan weten ze bij het dorp Rogalin een schitterend paleis te bouwen. Ik ben ter plekke gaan kijken om nader onderzoek te doen. Ik heb met mijn Poolse host de fiets gepakt. Al fietsend door het graanlandschap arriveren we in Rogalin. Helaas ben ik niet verder dat dit gekomen. (SHEET met 2e foto). De huidige Poolse regering is samen met de Europese Unie een uitstekend renovatieproject begonnen. Keerzijde van het project is dat het paleis tot eind 2014 niet te bezoeken was. Het is nu een museum met een permanente tentoonstelling van Poolse en Internationale schilderijen, waaronder Monet. Het park er om heen heeft eikebomen die tenminste 1000 jaren oud zijn. Om dan nog een kleine sprong en leuke connectie te maken: Zie hier het kleine, mooie paleis van Racot, gelegen tussen Poznan en Leszno, gebouwd aan het eind van de 18e eeuw. Hier aan de wand is een portret van Prins Willem van Oranje-Nassau, de latere koning Willem I. Hij heeft heeft dit paleis met grondgebied niet lang na de bouw gekocht. Momenteel huist er een hotel en een klein museum in paardenrijtuigen. Zijn vrouw Wilhelmina van Pruisen heeft ook een goede smaak. Zie hier een van de fraaiste romantische residenties uit die tijd: Kamieniec Ząbkowicki ten zuiden van de stad Wroclaw. Dit kopen zij een aantal jaren later. Dochter Marianne van Oranje erft het en zorgt voor een mooie verbouwing. Oorspronkelijk was het namelijk gebouwd als een abdij

Page 7 of 12

werd het eeuwen later omgetoverd tot een paleis. Het is een verbouwing die alleen 33 jaren gaat duren...Het Sovjet leger heeft het helaas geplunderd en vernield achtergelaten. Maar gelukkig zijn ze bezig met renovatieprojecten. Terug naar Rogalin. Niet getreurd, mijn lieftallige Poolse gids en ik zijn een paar kilometer verder gaan fietsen om in het kasteel van het dorp Kornik te gaan kijken. Een kasteel, gebouwd in de 14e eeuw en in de 16e eeuw herbouwd in een Renaissance stijl. Uiteraard de moeite waarde om te bezoeken. Maar het was een warme zomerdag, het terras naast het kasteel was zeer uitnodigend, vervolgens was er iets met met halve liters bier of zo. Resultaat: Hoe het kasteel met zijn uitgebreide tuin er van binnen uitzag, dat weet ik nog steeds niet. Want in de schemering hebben wij ons moeten haasten naar een afgelegen stationnetje om de trein terug naar Poznan te pakken. Over Poznan gesproken. Ik veroorloof me nu om een kleine zijsprong te maken. Poznan heeft een mooi gerestaureerd centrum inclusief een stadhuis met bijzonder plafond. De grote zaal op de eerste verdieping is een prachtige renaissancekamer. De rijke decoratie is een indicatie voor de levensopvatting, het zelfbewustzijn en de trots van de burgerij. In het plafond zijn wapens aangebracht van Polen, Litouwen, de Habsburgers. U ziet het, ook zo’n plafond die de moeite waard is om er bij te gaan liggen. Echter, de reden waarom ik u mee naar binnen is de wereldbol die uw op deze foto ziet. Tijdens de grote ontdekkingsreizen van de 15e en 16e eeuw werden de resterende delen van de wereld ontdekt. Elke ontdekking leidde tot een aanpassingen van wereldkaarten om uiteindelijk te komen tot heuse wereldbollen. Deze wereldbol is gemaakt in 1688 door de Italiaan Vincenzo Coronelliego. Echter, omdat het helikopteroogpunt nog niet bestond, was nog niet alle informatie correct. Zo is er een periode van tientallen jaren geweest, waarin op de wereldkaarten California als een eiland is weergegeven. Andere informatie was meer dan correct. Laat ik eens inzoomen op een ander onderdeel van de wereldbol, namelijk Europa , namelijk meer specifiek Nederland. Wat zien wij natuurlijk. Ook toen al was Groningen bekend. Tot zover mijn uitstap, we gaan weer terug het verleden in. (SHEET met Agenda) Ik heb verteld over de adel en over de samenwerking met Litouwen. Deze samenwerking is zo sterk, dat het uitmond in een heuse unie. Op 11 juli 1569 wordt in de stad Lublin de ‘Akte van Unie’ getekend. Ik was er

Page 8 of 12

niet bij, maar ik ben wel in het museum geweest. De laatste koning van de Jagiellony-dynastie overlijd zonder nalaten van erfgenamen. De Pools-Litouwse senaat besluit het heft in eigen handen te nemen: ze stappen over op het systeem van kieskoningen. De unie is de geboorte van de Poolse-Litouwse Gemenebest. Hier staat natuurlijk direct een machtig rijk. Mocht u besluiten naar Lublin af te reizen, vergeet dan niet om aan de stadsgrens vernietigingskamp Majdanek en vergeet niet de burcht in het centrum te bezoeken. Wanneer u doorloopt komt u terecht in de volgende kapel van de heilige drie-eenheid Een kapel met een unieke mix aan fresco’s van zowel West-Orthodox als Oost-Orhtodox stijl. Het Pools-Litouwse Gemenebest is gevormd: het leger is een van de sterkste: 1) Uitstekende cavalerie 2) Scherpste sabels 3) Beste Schotkracht Het Gemenebest. Rond 1645 is de kleine Staat van Moskou bijna onderdeel van dit Pools-Litouwse Gemenebest. Toch is dat niet gebeurd? Hoe kan dat? Het is dat de koning plots in zijn hoofd haalde om een soort kruistocht te beginnen. Het is dat een 60 jarige militaire oppercommando besloot voor de 3e keer te trouwen. Zijn levendige, opgewekte 16 jarige bruid wist hem tussen de bed lakens gigantisch in vuur en vlam te zetten. Ze wist hem zo in extase te brengen, dat deze militaire oppercommando van uitputting het leven liet. Weg strijdplan. Nu kent U waarschijnlijk wel de term ‘Poolse Landdag’. Vaak wordt bedoeld de vergadering waarin maar geen beslissing kan worden genomen, omdat geen consensus kan worden behaald. Vanwaar die koppeling? De Sejm had het systeem van ‘Liberum Veto’: beslissingen van de Sejm dienden te worden genomen met unanimiteit. Een afgevaardigde had het recht om ‘tegen’ te stemmen. Wat velen niet weten dat in de eerste tientallen jaren het systeem heeft gewerkt. In de senaatvergadering werd voor lange tijd het hoger doel van de Poolse-Litouwse Unie voor ogen gehouden. Het eigen belang was belangrijk, maar de Unie van Polen-Litouwen was nog belangrijker. De eerst keer dat gebruikt wordt gemaakt van het Veto recht is vele decenia na de oprichting. De twee keer dat gebruik werd gemaakt van het Vetorecht was pas 17 jaren na de eerste keer. Vaak werd namelijk de Veto-rechter overtuigd door de kracht van argumentatie van anderen, om uiteindelijk zijn Vetorecht in te trekken.

Page 9 of 12

Meer dan 150 jaren lang is het Pools-Litouwse Gemenebest een groot rijk en is de adel rijk. Privé bezit van complete dorpen is normaal. Zo breidt bijvoorbeeld de Lubomirski familie in 50 jaar tijd hun bezittingen uit tot 91 dorpen, 16 dorpsdelen en een stad in privé bezit. Als je zo rijk bent, dan mag je dat ook laten zien: Lancut. De Lubomiski familie geeft opdracht in het plaatsje Lancut een groot kasteel/paleis te bouwen. Momenteel huist in het paleis een subliem museum: u krijgt een inkijk in het leven van de rijke adel in de 16e en 17e eeuw. Via een tour door het museum krijgt u schitterende gedecoreerde en gemeubileerde kamers voorgeschoteld, met oog voor de kleinste details. Dit museum is een belichaming van een ultiem schitterend gedecoreerd paleis. Een ander voorbeeld. Ik introduceer de Zamoyski familie. Jan Zamoyski weet het in de Poolse senaatsadel te schoppen tot Rijkskanselier van de kieskoning en weet die positie jarenlang te behouden. In 1580 sticht Jan Zamoyski de stad ‘Zamosc’, gebouwd en ontworpen als een ’renaissance-stad’. We zijn in een periode beland waarin ‘Europese Grand Tours’ onder de adel gebruikelijk is. Zo ook voor Jan Zamoyski, die onder andere in Italië is geweest. Hij zorgt er voor dat er een Italiaanse architect(en) naar Polen komt of komen. Waar hebben we het dan over? (SHEET Groningen). Stelt u zich eens voor dat dit privé-bezitting zou zijn. Voor ons is het een droom, voor Jan Zamoyski werkelijkheid. (SHEET Zamosc). Wat u hier zit, is privé bezit stad Zamosc. Wat u ziet is een stad die ongeveer 200 jaren privé-eigendom is geweest. Sinds 1992 staat het prachtige centrum op de UNESCO Wereld erfgoedlijst. Want ‘renaissance’ stad is nog steeds van toepassing. Kleurrijk, prachtig gebouwd. Nu we in Zamosc zijn, kan ik u kort ook meenemen naar twee andere plekken. Ten eerste neem ik u tientallen kilometers westwaarts mee naar Krzyztopor. We zien hier het paleis van de rijke Osslinski familie. Het is een fraai staaltje bouwwerk, een gefortificeerd paleis in de vorm van een reusachtig Pentagon, omgeven door een gracht, met verdedigingspunten die we maar al te goed kennen van oude Nederlandse steden, en daarbuiten nog de tuinen. Een pronkstuk. Dat het pentagon in Krzyztopor niet groter is geworden zal ongetwijfeld te maken hebben gehad met de invasie van de Zweden. Het paleis is gebouwd in 1644, maar ze werd reeds elf jaar later in 1655 na een lange belegering door de Zweden in brand gestoken….. Wat helaas rest is een uitgeklede ruïne, maar gelukkig nog wel een die tot de verbeelding spreekt.

Page 10 of 12

Voor de tweede uitstap kunnen we vanuit Zamosc een stukje naar het Noorden gaan. Ik heb al de stad Lublin genoemd. Iets ten noorden daarvan ligt het dorp Lubartow. Sla daar denkbeeldig linksaf en uw komt terecht bij het Kozlówka paleis. Via een huwelijk komt het in handen van de Zamoyski familie. Wat we hier hebben? (SHEET met foto’s van kamers). Dit paleis is nu in handen van de Poolse staat onder het beding dat de nazaten van de Zamoyski familie jaarlijks enkele maanden op het paleis mogen doorbrengen. Dit zorgt er voor dat in de wintermaanden het paleis niet toegankelijk is voor het publiek. Over nazaten van de Zamoyski familie gesproken. Dit is een nazaat. Adam Zamoyski is schrijver van een aantal uitstekende historische boeken. Als we dan toch dichterbij Warszawa zijn gekomen, dan kunnen we zelf in die stad Nederlandse invloeden zien. Zie het barokke Krasińskipaleis in de Poolse hoofdstad. Graaf Jan Krasinski blijkt rond 1660 in rechten aan de Rijksuniversiteit van Groningen te hebben gestudeerd. Dit is ontworpen door de belangrijke Nederlandse architect Tielman van Gameren. Volgens een onderzoek bouwde deze Utrechtse architect maar liefst 75 paleizen, adelhuizen en kerken. Ontwerpen gericht op duurzaamheid en comfort, niet op geraffineerde geveldecoraties.Bijvoorbeeld het Ostrogski Kasteel, verwoest tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar herbouwd precies volgens de oorspronkelijke tekeningen van Tielman (nu het Fryderyk Chopin Museum). Als we dan een stuk doorlopen naar het zuiden komen we uit bij het prachtige Lazienki park met daarin het ‘Paleis op het water’. Lopen we nog meer door naar het zuiden, dan komen we terecht bij het Wilanow Paleis, ook een ontwerp van Van Gameren. De opkomst van het Poolse rijk ging gestaag, zo ook de terugval. Het systeem van kieskoningen in combinatie met het Vetorecht maakte dat de edelen vatbaar werden voor koopsommen van uit het buitenland. Omkoping en intrige door de naburige militair gestuurde monarchieën deed zijn intrede.(SHEET tijdslijn). De koning mag geen groot leger hebben. Ter vergelijking: Weet dat Johannes de Wit ook een tegenstander was van een groot, vast leger met dezelfde reden, hetgeen heeft geleid tot het Nederlandse rampjaar 1672. Het bijzondere is eigenlijk dat het Pools-Litouwse rijk toch nog zo lang in stand is gebleven. Bijzonder is dat het Pools-Litouwse rijk zich tijdens de naweeën van

Page 11 of 12

haar grootste macht op Europees niveau nog eenmaal gigantisch van zich laat horen, om verrassend genoeg in stilte te vertrekken. In de avond van 11 september 1683 arriveert de Poolse Koning Sobieski via de flanken van de Kahlenberg. Hij heeft een onverwachte route genomen, waardoor zijn Ottomaanse tegenstander denkt dat de Poolse koning nog steeds in Polen zit. Een groot leger zou namelijk via de vlakte komen. Geen van zijn verkenners heeft melding gemaakt van en groot leger dat in aantocht is. Het kan niet anders zijn dat de Poolse koning nog thuis is. Koning Sobieski werpt een blik op de vlakte en ziet in een oogopslag dat de Ottomanen een slechte verdediging hebben opgeworpen. Ter plekke ontstaat een nieuwe en unieke co-operatie van Europese landen. Sobieskie krijgt de volledige zeggenschap over het gecombineerd leger van ongeveer 80.000 man. De volgende ochtend volgt hij nog een mis in een grote holle ruimte in de berg. Vervolgens instrueert hij alle manschappen. De volgende dag breekt aan. De Ottomanen vallen om vier uur in de ochtend de stad aan. Ze lijken door te breken, maar de verdediging houdt nog stand. Sobieski wacht met zijn leger tot iets na het middaguur. Dan valt hij met zijn infanterie vanaf de bergflanken aan. De eerst klap wordt opgevangen, maar de Ottomanen hebben nog niet door met wie ze te maken hebben. Niet veel later volgt de Poolse cavalerie, uitgedost met de vlijmscherpe sabels, lansen en zelfs zilveren vleugels gemonteerd op hun rug. Ze denderen de berg af en snijden als een mes in de boter. Ze walsen over en door de Ottomanen, ze verpletteren ze. De Ottomanen hebben door met wie ze te maken hebben en slaan massaal op de vlucht. Diezelfde avond is de slag om Wenen voorbij . De Ottomanen zijn verslagen en zullen niet meer tot zo diep in Europa doordringen. Koning Sobieski neemt alle dankbetuigingen in ontvangst, stoft zich af, hij schrijft nog een brief aan de paus met als belangrijkste boodschap “Veni, vidi, deus vinxit” En stapt op zijn paard om de Ottomanen verder terug te dringen. Hij neemt niet plaats aan de Weense tafel om de buit te verdelen. Hij storten zich in verschillende onzinnige ‘heilige’ oorlogen en daarmee het Pools-Litouwse rijk verzwakt achter te laten. Sobieski keert terug naar Polen, wij keren terug naar Nederland. Dat doen we op dezelfde manier als dat we gekomen zijn, namelijk via Gdansk. Want als u in

Page 12 of 12

Gdansk bent, adviseer ik u om ook het Ophagenhuis te bezoeken. Dit familiehuis van een rijke handelsman staat in het centrum, in dezelfde straat als waar het oude stadshuis staat. Het Ophagenhuis is prachtig gerestaureerd en laat het interieur van een 18e eeuwse Handelsman zien. Want wanneer u namelijk de Fraeylemaborg verlaat, zorg er dan aub voor dat u weer even een blik hebt geworpen op de Daagsche Kamer van onze prachtige Fraeylemaborg. Het is namelijk een moment om weer even stil te staan bij de uitstekende, prachtig uitgevoerde restauratie van de Daagsche Kamer. U kunt trots zijn op de Fraeylemaborg. Maar u kunt met een gerust hart naar Polen afreizen om het land te ontdekken. slotsheet Ik dank u voor uw aandacht. Koos Reitsma