PENGUASAAN LEKSIKON BAHASA JAWA ANAK USIA LIMA TAHUN (Sebuah Studi Kasus)
SKRIPSI
Diajukan kepada Fakultas Bahasa dan Seni Universitas Negeri Yogyakarta Untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Guna Memperoleh Gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Daerah
Disusun oleh : Nanang Heru Sumaryoko NIM. 05205241048
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA JAWA JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS BAHASA DAN SENI UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA 2012
1
2
3
4
MOTTO DAN PERSEMBAHAN
Motto Kebenaran itu adalah milik Tuhanmu (al-qur’an) Urusan dunia kamu yang lebih tahu (sabda nabi)
Kupersembahkan Skripsi ini untuk: Bapak & Ibuku Istriku Seluruh keluargaku
5
6
DAFTAR ISI
Halaman HALAMAN JUDUL ............................................................................................ i HALAMAN PERSETUJUAN ............................................................................ .ii HALAMAN PENGESAHAN ............................................................................ .iii HALAMAN PERNYATAAN....................................................................... …..iv HALAMAN MOTTO DAN PERSEMBAHAN ..........................................…….v KATA PENGANTAR ........................................................................................ vi DAFTAR ISI ..................................................................................................... vii DAFTAR TABEL ............................................................................................ viii DAFTAR LAMPIRAN ....................................................................................... ix ABSTRAK .......................................................................................................... x BAB I. PENDAHULUAN A. Latar Belakang Masalah ................................................................................. 1 B. Idetenfikasi Masalah ...................................................................................... 3 C. Batasan Masalah ........................................................................................... 4 D. Rumusan Penelitian........................................................................................ 4 E. Tujuan Penelitian ........................................................................................... 4 F. Manfaat Penelitian ......................................................................................... 4 BAB II. KAJIAN TEORI A. Penguasaan Bahasa ........................................................................................ 6 B. Tingkat Tutur Bahasa Jawa .......................................................................... 14 C. Jenis Kata..................................................................................................... 15 1. Verba ..................................................................................................... 16 2. Adjektifa ........................................................................................... ….18 3. Nomina ................................................................................................. .19 4. Pronomina .............................................................................................. 20 5. Numerelia .............................................................................................. 24 6. Adverbia ................................................................................................ 27 7. Kata Tugas ............................................................................................. 27
7
8. Interjeksi ................................................................................................ 29 D. Bentuk Kata ................................................................................................. 29 1. Kata Dasar.............................................................................................. 30 2. Kata Berafiks .................................................................................... ….30 3. Kata Majemuk ....................................................................................... .34 4. Reduplikasi ........................................................................................... .34 E. Penelitian yang Relevan ............................................................................... 38 F. Kerangka Berpikir ........................................................................................ 38 BAB III. METODE PENELITIAN A. Jenis Penelitian ............................................................................................ 40 B. Data Penelitian ............................................................................................. 40 C. Sumber data penelitian ................................................................................. 40 D. Teknik Pengumpulan Data ........................................................................... 41 E. Instrumen Penelitian..................................................................................... 43 F. Teknik Analisisis Data ................................................................................. 44 G. Keabsahan Data ........................................................................................... 44 BAB IV. HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN A. Hasil Penelitian ............................................................................................ 45 B. Pembahasan ................................................................................................ 50 1. Tingkat Tutur Ngoko .............................................................................. 50 a. Verba .............................................................................................. 50 1) Kata dasar .................................................................................. 50 2) Kata berafiks.............................................................................. 53 3) Reduplikasi ................................................................................ 55 b. Adjektifa ........................................................................................ 57 1) Kata dasar ................................................................................... 57 2) Kata berafiks............................................................................... 59 3) Reduplikasi ................................................................................. 60 c. Nomina ........................................................................................... 62 1) Kata dasar ................................................................................... 52 2) Kata berafiks............................................................................... 64
8
3) Reduplikasi ................................................................................. 65 4) Kata majemuk ............................................................................. 67 d. Pronomina ...................................................................................... 68 Kata dasar ................................................................................... 68 e. Numerelia ....................................................................................... 70 Kata dasar ................................................................................... 70 f. Adverbia .......................................................................................... 71 Kata dasar ................................................................................... 71 g. Kata tugas ..................................................................................... 72 Kata dasar ................................................................................... 72 h. Interjeksi .......................................................................................... 74 Kata dasar ................................................................................... 74 2. Tingkat tutur madya ............................................................................... 75 a. Verba ............................................................................................... 75 Kata dasar ................................................................................... 75 3. Tingkat tutur krama ................................................................................ 76 a. Verba................................................................................................ 76 Kata dasar ................................................................................... 76 b. Pronomina ........................................................................................ 77 Kata dasar ................................................................................... 77 BAB V. PENUTUP A. Kesimpulan .................................................................................................. 79 B. Saran ............................................................................................................ 79 DAFTAR PUSTAKA ........................................................................................ 80 LAMPIRAN ...................................................................................................... 82
9
DAFTAR TABEL
Hlm Tabel 1
: Hubungan Gerak Motorik dengan Vokalisme Bahasa .......... 9
Tabel 2
: Performansi Linguistik ........................................................ 11
Tabel 3
: Contoh Kosakata Tingkat Tutur Bahasa Jawa .................... 15
Tabel 4
: Kata Ganti Orang...…………............................................... 21
Tabel 5
: Kata Ganti Empunya ......................................................... 22
Tabel 6
: Afiks dalam Bahasa Jawa .................................................. 34
Tabel 7
: Penguasaan Leksikon anak Usia Lima Tahun .................... 47
10
DAFTAR LAMPIRAN
Hlm Lampiran 1 : Transkrip rekaman ............................................................. 83 Lampiran 2 : Bagan analisis .................................................................... 142
11
Penguasaan Leksikon Bahasa Jawa Anak Usia Lima Tahun (Sebuah Studi Kasus)
Oleh Nanang Heru Sumaryoko NIM 05205241048
ABSTRAK Penelitian ini bertujuan untuk mendeksripsikan penguasaan leksikon bahasa Jawa anak usia lima tahun. Leksikon tersebut dibagi berdasarkan tingkat tutur, jenis kata, dan bentuk kata. Penelitian ini adalah penelitian studi kasus yang menghasilkan data deskriptif. Data penelitian berupa kata. Sumber data penelitian berupa kata yang digunakan oleh Hamas sa’afatus safi’in dalam berkomunikasi. Data diperoleh melalui teknik sadap dan cakap sekaligus menggunakan teknik rekam dan catat. Instrumen utama adalah peneliti sendiri. Analisis data dilakukan selama pengumpulan data dan sesudah data terkumpul, menggunakan teknik analisis deskriptif. Untuk mengecek keabsahan data digunakan teknik triangulasi data dan expert judgesment. Hasil penelitian menunjukkan bahwa Penguasaan leksikon bahasa Jawa anak usia lima tahun berdasarkan tingkat tuturnya berupa tingkat tutur ngoko, madya, dan, krama. Penguasaan leksikon bahasa Jawa anak usia lima tahun berdasarkan jenis kata berupa jenis verba, adjektifa, nomina, pronomina, numerelia, adverbia, kata tugas, dan interjeksi.Penguasaan leksikon bahasa Jawa anak usia lima tahun berdasarkan bentuk kata dapat dideskripsikan berupa kata dasar, kata berafiks, kata ulang, dan kata majemuk.
12
