Paper Diaspora Dag 16 december 2011

Gender, Remittances en Beleid

Paper Diaspora Dag 16 december 2011 Ton van Naerssen Consultant Migratie & Ontwikkeling Senior onderzoeker Afdeling Sociale Geografie Radboud University Nijmegen [email protected]

Achtergrond paper voor de Oxfam/Novib diaspora dag Gender en Remittances, Den Haag, 16 december 2011 Page 1 of 11

Dit paper is gebaseerd op wetenschappelijke literatuur over migratie, gender, geldovermakingen (remittances) en ontwikkeling. Het is onderdeel van een opdracht van Oxfam Novib (ON) om onderzoek te doen naar ‘Gender en Remittances’. Tot dit onderzoek behoorden ook een workshop in Accra in september 2010, veldwerk in Bangladesh, Bolivia, Ghana en de Filippijnen en een internationale expert meeting van ON afgelopen September 2011. Relevante stukken zullen door de onderzoekers en ON toegankelijk worden gemaakt. Om te beginnen een verklaring van de termen. Onder gender verstaan we de rollen die mannen en vrouwen in de samenleving krijgen toebedeeld en de relaties tussen mannen en vrouwen. Bijvoorbeeld, de traditionele rol van mannen als kostwinner en vrouwen als zorgdragers in het huishouden. Dit voorbeeld laat meteen zien dat gender veranderbaar is. Ook ontstaat een heel netwerk van regels, wetten en organisaties rond gender bijvoorbeeld de uitbreiding van de kinderopvang naarmate vrouwen meer buitenshuis werken. In dit paper vertalen we gender vaak als man-vrouwrollen of man-vrouw relaties, maar we laten ook vaak gewoon het woord gender staan. Onder remittances verstaan we overdrachten van een persoon naar familieleden en vrienden in het land van herkomst. Meestal gaat het om geld en omdat een groot deel hiervan via banken verloopt, spreken we dan van geldovermakingen. Maar zoals in paragraaf 1 wordt uitgelegd bestaan er verschillende vormen van remittances. Het onderwerp van dit paper betreft dus het verband tussen de rollen van mannen en vrouwen met geldoverdrachten. Maken mannen meer geld over dan vrouwen en waarom? En wat voor gevolgen heeft het als mannen migreren voor de rolverdeling tussen mannen en vrouwen? Migratie en geldovermakingen zijn nauw verbonden met sociale veranderingen. Migratie heeft gevolgen voor het denken en doen van migranten en de gezins- en familieleden die achterblijven. In het bijzonder geldt dit voor de taakverdeling tussen mannen en vrouwen in het huishouden en daarbuiten. In dit paper kijken we naar: - gender verschillen in het gedrag bij geldovermakingen; - de gevolgen van de migratie van gehuwde mannen op de positie van achtergebleven echtgenotes; - de gevolgen voor achtergebleven mannen en familieleden als vrouwen in het buitenland werken; - hoe een grotere gender gelijkheid valt te bereiken in het gebruik van remittances Het idee is dat vrouwen in het buitenland geld verdienen, maar het geld minder dan mannen gebruiken om te investeren in land en bedrijven. In wat andere woorden: er is nog een groot ontwikkelingscapaciteit onder vrouwen, maar die wordt nog niet gebruikt. Bijvoorbeeld omdat vrouwen moeilijker toegang hebben tot krediet. Dit paper is geschreven voor de diasporadag Gender en remittances van 16 december in Den Haag. De vragen voor diaspora organisaties zijn onder andere: zijn er mogelijkheden om aan de nadelige sociale gevolgen van migratie en remittances te doen? En: hoe kunnen vrouwen meer invloed hebben op het gebruik van remittances? En tenslotte ook of vanuit de diaspora projecten en programma’s in de gemeenschappen ontwikkeld kunnen worden die meer recht doen aan gender gelijkheid.

Page 2 of 11

Tenslotte: wie belangstelling heeft voor de volledige Engelstalige versie van mijn literatuuronderzoek kan mij mailen: [email protected] . 1. INLEIDING Het aantal migranten is de afgelopen decennia aanzienlijk toegenomen. Een groot deel van het geld dat zij in het buitenland verdienen, maken deze migranten over naar familieleden in de landen van herkomst. Ook als tijdelijke migranten langer blijven zullen ze geld blijven overmaken. In ieder geval is het bedrag dan jaarlijks wordt overgemaakt naar de thuislanden behoorlijk toegenomen. De Wereldbank schatte het totale bedrag voor 2009 op $420 miljard, waarvan $317 naar ontwikkelinglanden ging. Dit is meer dan de officiële ontwikkelingshulp Vandaar de toenemende belangstelling van internationale instituties zoals de International Organisation for Migration (IOM) (2005), the Wereldbank (2006), and UNDP (2009) en conferenties zoals die van de Global Commission on International Migration in 2005, the UN High-Level Dialogue on Migration and Development in 2006 and the Global Forum on Migration and Development (jaarlijks) voor overmakingen en voor de relatie tussen migratie en ontwikkeling in het algemeen. De afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar de economische gevolgen van de geldovermakingen naar familieleden. Veel minder is bekend over andere vormen van overmakingen, zoals directe investeringen door migrantondernemers en collectieve geldoverdrachten voor gemeenschapsprojecten in de landen van herkomst, zoals steun voor klinieken en scholen. En nog minder is bekend over de sociale gevolgen voor huishoudens en locale gemeenschappen van geldovermakingen. Wel is bekend dat de sociale status van migrantgezinnen vaak toeneemt en dat zij hun huizen kunnen verbeteren en land kopen. Maar wat voor individuele gezinnen vooruitgang betekent kan voor andere huishoudens achteruitgang inhouden. Ook wordt de kans en toenemende tegenstellingen binnen een dorpsgemeenschap groter. En dan zijn er nog de niet-financiële overdrachten, dat wil zeggen de introductie van nieuwe ideeën, houdingen en gedragingen. Ook deze sociale remittances zijn belangrijk omdat zij op lokaal niveau bijdragen aan sociale veranderingen in landen van herkomst. Migratie omvat processen die niet los staan van de rol die mannen en vrouwen in de samenleving vervullen. De traditionele rol van mannen is die van de belangrijkste en vaak enige kostwinner voor het gezin. Het ligt voor de hand dat bij arbeidsmigratie vooral mannen migreren en dat eventueel hun echtgenoten en kinderen later volgen. Maar in dit patroon komt steeds meer verandering. In 1960 was ongeveer 47% of all internationale migranten vrouw. Dit percentage is min of meer gelijk gebleven, maar het type vrouwelijke migrant is veranderd, Voorheen volgden vrouwen hun mannen, maar nu gaat het steeds meer om arbeidsmigratie voor ‘typisch vrouwelijke beroepen’. Een onderzoek in vier landen van Zuidelijk Afrika wees uit dat vrouwelijke migranten in het algemeen jonger waren dan mannen en minder vaak gehuwd. Vaak zijn zij ook gescheiden. (Dodson et al. 2008). Internationale arbeidsmigratie tendeert ernaar de traditionele gender rollen te volgen en het arbeidspatroon van mannelijke migranten verschilt van dat van vrouwen1. Mannen werken in 1

Hooggeschoolde migranten buiten beschouwing gelaten

Page 3 of 11

de landbouw, bouwnijverheid en de informele sector, terwijl vrouwen vaak in de zorg werken en als huishoudelijke hulp. Onderzoeksters constateerden dat de vrouwelijke beroepen vaak de slechtst betaalde zijn en de minst beschermde , terwijl zij daarnaast bestaande man-vrouw rolpatronen reproduceren. (UN INSTRAW 2010). De context waarin arbeidsmigranten vertrekken verschilt per land en regio. In bijna alle landen zijn de sociale barrières voor vrouwen om te migreren sterker dan voor mannen. Maar er zijn verschillen in de mate waarin. In een land zoals de Filippijnen is de migratie van vrouwen meer geaccepteerd en wordt zelfs door de overheid aangemoedigd In het geval van Bangladesh bijvoorbeeld, merkte een onderzoekster op in gezinnen waar mannen zijn gemigreerd de symbolen van de succesvolle reis, zoals portretten en een nieuwe televisie, trots ten toon worden gespreid, terwijl deze symbolen afwezig zijn in de huishoudens van vrouwelijke migranten. Deze families spreken niet graag over hun vrouwelijke familieleden in het buitenland of proberen dit zelfs te verbergen (Dannecker 2005). Een interessant aspect is dat er door migratie veranderingen optreden in man-vrouw rollen en relaties: (a) door de nieuwe situatie waarin mannen en vrouwen zich bevinden; (b) door de invloed van andersoortige gender-patronen in de ontvangende landen; en (c) door de nieuwe positie van migranten als belangrijke kostwinners binnen de families. Dit kan voor vrouwen betekenen dat zij sociaal mobieler worden en economische onafhankelijker. Ook kunnen zij meer dan voorheen deelnemen aan het sociale, politieke en culturele leven binnen de gemeenschappen. Zoals we zullen zien kan dit gelden voor vrouwen die gemigreerd zijn zowel als voor vrouwen die achterblijven in het thuisland wanneer hun mannen migreren.

2. GENDER EN GELDOVERMAKINGEN Maken vrouwen meer geld over dan mannen? Het beeld bestaat dat vrouwen een groter deel van hun inkomen overmaken dan mannen. Baanbrekers op het gebied van gender & remittances, zoals UN- INSTRAW en de Amerikaanse onderzoeker Manuel Orozco zijn deze mening toegedaan. Zij baseren hun mening op onderzoeken in Latijns-Amerika. Naar hun mening voelen vrouwen zich meer dan mannen verantwoordelijk voor het huishouden en voor hun familieleden, dat wil zeggen tantes, broers, zussen, neven enzovoorts. Vrouwen maken spreiden hun overmakingen vaak over meerdere familieleden. Echter, in een onderzoek van Semyonow and Gorodzeisky (2005) onder 1128 Filippijnse huishoudens blijkt dat mannen zowel absoluut als relatief (deel van hun inkomen) meer geld naar huis zenden dan vrouwen. Dit komt waarschijnlijk omdat migrant mannen gewoonlijk meer verdienen dan vrouwen en dus relatief meer overhouden van hun salaris, Overigens, kan het anders zijn als men vergelijkt hoeveel ongetrouwde zonen en dochters naar hun ouders overmaken (dochters meer dan zonen). Dit wijst erop dat je telkens moet kijken om welke typen vrouwen en mannen het gaat (geschoold -minder geschoold; gehuwd of zelfstandig; jong of oud etc.) Dit wordt bevestigd door een onderzoek onder 12.000 Afrikaanse migranten Volgens de onderzoeker (Bollard et al. 2010) maken mannen meer over dan vrouwen. Gehuwde mannen maakten in hun onderzoek $ 3,879 meer over per jaar dan gehuwde vrouwen. De verschillen zijn echter veel minder groot als je mannen en vrouwen vergelijkt met hetzelfde onderwijsniveau, aantal kinderen, verblijf in het buitenland enzovoorts.

Page 4 of 11

Transnationale remittances netwerken Migranten houden contact met familieleden en vrienden in hun landen van herkomst. Zo ontstaan transnationale netwerken. En als deze overmakingen van geld en ideeën betreffen kan men spreken van transnationale remittances netwerken. Dan valt op dat deze tussen mannen en vrouwen verschillen. Mannen maken vooral aan hun vrouwen over, terwijl vrouwen geld overmaken aan degenen die hun kinderen verzorgen, dus vaak aan moeders en zusters. Dit omdat zij er zeker van willen zijn dat het geld besteed wordt aan het huishouden en niet aan persoonlijke hobby’s van hun echtgenoten. Wat ook een rol speelt is dat de mannen vaak al een inkomen hebben. .Terwijl in het geval van mannen die migreren zij vaak de enige kostwinners zijn. Dus dan moet het geld wel naar het huishouden . Culturele gewoonten spelen natuurlijk ook een rol. Vaak is de man de vanzelfsprekende beslisser in de financiën van het huishouden. Maar andersom kan ook. Op het eiland Java in Indonesië is het bijvoorbeeld gewoonte dat de vrouw de controle heeft over de dagelijkse uitgaven en een belangrijke stemheeft als het gaat om grote uitgaven en leningen. Maar vaak gaat het om een combinatie en bestaan allerlei vormen van overleg tussen man en vrouw. Ook de stelling dat vrouwen meer aan familieleden denken dan mannen klopt niet. Situaties verschillen sterk. Zo laat een studie onder migranten in Duitsland juist zien dat vrouwen vooral aan kinderen overmaken en mannen aan familieleden en vrienden (Holst et al. 2008). Ook hier geldt trouwens dat het verschillende gedragpatroon in onderling overleg tot stand is gekomen.

Zijn er gender verschillen in het gebruik van remittances? Het merendeel van de geldoverdrachten wordt besteed aan de dagelijkse levensbehoeften van de huishoudens zoals onderwijs en gezondheid, aan woonverbetering en aan sociale evenementen zoals fiestas of – in het geval van Ghana – begrafenissen. Land kan worden gekocht en soms beginnen echtgenoten of familieleden bedrijfjes. In de literatuur wordt wel eens een verschil gemaakt tussen ‘ productief’ en ‘niet productief’ gebruik van remittances. Dit onderscheid is nogal kunstmatig, want in moeilijke tijden kunnen delen van een verbeterde woning worden verhuurd en onderwijs kan later bijdragen aan een hoger familieinkomen. Geld wordt ook vak gebruikt als sociale verzekering tegen ouderdom en werkloosheid. Gewoonlijk wordt verondersteld dat waar vrouwen verantwoordelijk zijn voor de dagelijkse levensbehoeften van een gezin en dat mannen geneigd zijn duurzame goederen te kopen en in zaken te investeren. Meer dan vrouwen zullen zij een deel van hun verdiende geld ‘productief’ investeren in land of een bedrijf in het land van herkomst. Het kan het gaan om een taakverdeling die vrouwen en mannen onderling zijn overeengekomen. Het is belangrijk meer inzicht te krijgen in deze kwestie, want het genderbeleid gaat er vanuit dat vrouwen en achterstand op mannen moeten inhalen. 3. GEVOLGEN VOOR GENDER ROLLEN EN BESLISSINGSMACHT BINNEN HUISHOUDENS Voor de huishoudelijke taakverdeling maakt het een groot verschil of mannen dan wel vrouwen migreren.

Page 5 of 11

Vrouwen die migreren In het algemeen is het zo dat als vrouwen bijdragen aan het gezinsinkomen (en dat kan in het geval van vrouwelijke migranten aanzienlijk zijn) hen dat meer zelfvertrouwen geeft. De nieuwe imago van vrouwen kan leiden tot een grotere zeggenschap binnen het huishouden en de familie (UN-INSTRAW 2007 en IOM 2010). De kwestie is dat het kan, maar dat het niet zo hoeft te zijn. Anders gezegd: migratie schept de voorwaarden voor grotere zeggenschap, maar of dit werkelijk gebeurt hangt van andere maatschappelijke factoren af. Vrouwen van mannelijke arbeidsmigranten Hoe is dat met vrouwen die geld ontvangen van hun mannen in het buitenland? In een interview dat ik bijna twee jaar geleden had met een directeur (man) van een Filippijnse bank voor de landbouw, vertelde hij dat de ‘thuisvrouwen’ het geld beheren, maar dat de mannen de beslissingen nemen. Volgens hem treden de vrouwen op als managers voor het huishouden, maar blijft er een controle van de man die beslist waar het geld aan besteed moet worden. Dit is ook de conclusie van het onderzoek van Roos Helmich in Sucre, Bolivia. Maar volgens haar betekent het managen van het geld toch dat vrouwen invloedrijker zijn geworden. Vrouwen nemen ook de rol op zich die mannen hadden. Bijvoorbeeld in de opvoeding van kinderen. Speciaal op het platteland nemen vrouwen taken in de landbouw en veeteelt over van de afwezige mannen. Of het nu gaat on Zuidoost-Azië of Latijns-Amerika overal blijkt dat vrouwen grotere verantwoordelijkheden hebben gekregen. Dat kan overigens ook leiden tot stress en overwerktheid. Mannen die migreren In zijn boek La Chula Vida (2007) geeft de antropoloog Priblisky een levendig verslag van een transnationale lokale gemeenschap in het Andesgebied van Ecuador. Vele mannen hebben het dorp verlaten om als ongedocumenteerden te werken in New York. Zij werken er als dagloners, bouwvakkers en in restaurants en winkels. Als ‘vrijgezel’ zijn ze gedwongen om ‘ vrouwentaken’ te doen. Ook hun relatie tot de kinderen verandert: van strenge vader naar een meer affectieve vader. De mannen zelf waarderen deze verandering in hun identiteit en noemen haar ‘ más modernas y progresivas’ (moderner en progressiever). Mannen van geëmigreerde -vrouwen In huishoudens waar mannen migreren treden de grootste veranderingen op. De zorg voor de kinderen wordt gewoonlijk overgedragen aan vrouwelijke gezins- of familieleden (zusters en moeders). Als vaders afwezig zijn worden zij in hun taken vervangen door hun echtgenoten, als vrouwen vertrekken is hulp ‘ van buiten’ nodig (Awumbila et al. 2011 voor Ghana). Even interessant als het hierboven genoemde boek van Pribilsky is a studie van het University of the Philippines Center for Women’s Studies dat gaat over psychologische processen en het gedrag van achtergebleven mannen in de provincie. Alicia Pingol (2001) geeft een genuanceerd beeld van hoe mannen hun identiteit als man moeten herformuleren nu vrouwen de belangrijkste kostwinners zijn. Sommigen slagen erin om huismannen te worden, maar anderen niet en kregen problemen die met drank warden opgelost. . Zijn de veranderingen duurzaam? Alles wijst erop dat transnationale echtparen hun rol binnen het huishouden herdefiniëren; het gaat om een proces van wederzijdse verandering in rolpatronen. Hoe blijvend zijn deze veranderingen? De herstructurering kan tijdelijk zijn en na terugkeer van de migrant kan alles weer normaal worden, wat in de meeste gevallen betekent dat vrouwen aan invloed en beslissingsbevoegdheid verliezen. Dat is bijvoorbeeld de mening van De Haas and van Rooij (2010) die onderzoek deden in Marokko. De afwezigheid van mannen vergrootte de Page 6 of 11

speelruimte voor vrouwen om beslissingen te nemen, maar eenmaal terug namen de mannen weer hun traditionele, patriarchale rol in. Toch menen ook deze onderzoekers dat meer indirect en op langere termijn migratie de positie van de vrouwen verbeterd. Dit door de positieve effecten op het onderwijsniveau van jonge vrouwen en het rolmodel van hun 2e generatie leeftijdsgenoten in Europa. . Daarentegen menen Taylor et al. (2006) na een meerjaren onderzoek in vier migrant gemeenschappen in Guatemala dat migratie wel degelijk een geleidelijke aantasting van traditionele genderverhoudingen inhoudt. Maar de veranderingen zijn geleidelijk omdat de sociale structuur geen snelle veranderingen toelaat. Weer andere onderzoekers zijn stelliger in hun opvatting dat teruggekeerde vrouwen minder geneigd zijn zich te voegen naar de traditionele rollen en hun eigen bezit claimen. Zij zijn dus agenten voor verandering. UN INSTRAW’s en andere studies laten zien hoe als vrouwen de belangrijkste kostwinners zijn voor hun gezinnen, emigratie bijdraagt aan hun zelfvertrouwen, autonomie en status. Zij kunnen land kopen en woningen en een eigen zaak beginnen. Zo kunnen zij binnen het huishouden een sterkere positie innemen en grotere sociale erkenning krijgen. Maar deze grotere zelfstandigheid wordt wel bereikt na vele offers en een leven buiten het gezin en in moeilijke omstandigheden. Bij afwezigheid van onderzoeken over een langere periode kan een voorlopige conclusie zijn dat processen tegengesteld kunnen zijn. Op het ene niveau kan de gelijkheid tussen man en vrouw versterkt worden, op ander gebied weer niet.

4. NAAR EEN GENDER EN REMITTANCES BELEID Wat zijn de gevolgen van het voorafgaande voor een beleid? De nu volgende voorstellen betreffen pragmatische voorstellen. Remittances management Geldovermakingen vinden overwegend plaats binnen gezinnen en families. Ontwikkelingsorganisaties zullen niet aan het geld zelf komen, maar proberen om de positieve effecten van de overmakingen te versterken. Internationale organisaties zoals de Wereldbank, UNDP en het IOM beschouwen remittances als een belangrijk middel om armoede te bestrijden. Dit omdat het geld bijdraagt aan de verhoging van de inkomens en omdat buitenlandse valuta het land binnenkomt. Nu wordt veel geld gebruikt voor consumptie en woningverbetering. Dat is ook positief, maar zo wordt gedacht, er kan meer worden gedaan om geld te investeren in land en de landbouw en in kleinschalige handel en industrie. Op een ‘International Forum over Remittances’ werd het volgende voorgesteld: Verbetering van de overdracht van geld (goedkoper maken van geldovermakingen); Het inschakelen van transnationale (diaspora) gemeenschappen; Verbetering van de toegang tot sparen en investeringen, in het bijzonder op het lokale niveau; Meer lokale microkrediet faciliteiten; Trainingen voor ondernemerschap Meer faciliteiten van de lokale overheid bijv. lagere belastingen voor kleine ondernemers; Betere coördinatie tussen lokale financiële instituties, de civil society sector en de locale overheid.

Page 7 of 11

In Bangladesh zijn banken die arbeidsmigranten stimuleren om rekeningen te openen en het geld te investeren in aandelen. Bijvoorbeeld, de bank van BRAC (een van de grootste NGO’s in het land) faciliteert goedkope en veilige geldovermakingen van migranten. IOM Bangladesh promoot een vorm van Private/Public Partnership door te onderhandelen met particuliere bedrijven om ‘matching funds’ op te zetten met migranten of hun organisaties. Voor iedere dollar die een migrant overmaakt, kan dan twee dollar extra geïnvesteerd worden bijv. In gemeenschapsprojecten ( Khoo, ON veldrapport 2011) In het kader van Gender en Remittances kan dan speciale aandacht worden gegeven aan vrouwen. Oxfam huldigt een rechtenbenadering. Er moet inderdaad nog veel werk worden verricht om mannen en vrouwen gelijke toegang te laten krijgen tot economische hulpbronnen en financiële instituties. IOM (2010) steunt het streven naar veilige en eenvoudige kanalen voor remittances. Deze moeten voldoen aan de speciale omstandigheden en behoeften van zowel gedocumenteerde als ongedocumenteerde migranten. Ten aanzien van gender stelt de organisatie het volgende voor: -

-

-

Ontwikkel gender-gevoelige strategieën die het ontwikkelingspotentieel van overmakingen van vrouwen kunnen vergroten; Steun de opname van gender-overwegingen in internationale, regionale en bilaterale beleidsdialogen over remittances en ontwikkeling;. Verspreid ‘good practices’ op het gebied van gender en remittances. Verzamel en verspreid gegevens over remittances die een onderscheid maken tussen geslacht en leeftijd zodat een beter begrip over de gender patronen van het zenden, ontvangen en gebruik van remittances mogelijk is; Verspreid zowel voor, tijdens als na de migratie betrouwbare en gedetailleerde gendergevoelige informatie aan migranten en hun achtergebleven familieleden over de mogelijkheden van het zenden, ontvangen en investeren van remittances. Besteed hierbij speciale aandacht aan de controle over de inkomnes door achtergebleven vrouwen; . Steun de deelname van vrouwen in beslissingsprocessen over het collectief gebruik van remittances.

In het UN-INSTRAWs rapport over migratie en gender vanuit ontwikkelingsperspectief wordt gewezen op een probleem dat vrouwen in het algemeen minder geschoold zijn en minder vaardigheden voor ondernemerschap bezitten. Zij hebben ook moeilijker toegang tot krediet en dus zijn hun investeringen gering en komen ze terecht in ‘typisch vrouwelijke’ sectoren van de economie’ zoals beauty salons en kleinschalige kleding- en voedingsbedrijfjes. Hun omzet is laag en zo ook de winsten. Vandaar dat het IOM ook voorstelt dat bij financiële alfabetiseringsprogramma’s en ondernemerstrainingen voor migranten, terugkeerders en begunstigden van remittances aandacht moet worden gegeven aan het gender aspect. Het IOM heeft ook een speciaal programma voor Afrikaanse vrouwen die bedrijven hebben in Italië en daarmee aan de slag willen gaan in hun landen van herkomst. Dit programma is nog volop aan de gang. Het programma heet African Migrant Women for Development in Africa en informatie is te vinden op Internet (google WMIDA).

Page 8 of 11

De rol van ‘civil society’ organisaties Het is van groot belang dat vrouwen in organisaties vertegenwoordigd zijn en/of hun eigen organisaties hebben. Op deze wijze kan men bij overheden en onderzoeksinstituten pleiten voor meer informatie over de manvrouw aspecten van migratie en overmakingen. Het gebeurt nog veel te zelden dat in statistieken hierover een onderscheid tussen mannen en vrouwen wordt gemaakt. Ook moeten er trainingen komen om de data te analyseren. En er moet beleid zijn om migranten te wijzen op hun rechten waarbij rekening wordt gehouden op de verschillende rollen die mannen en vrouwen vervullen. Het maakt een verschil of men in de bouw werkt met andere mannen of als vrouwelijke hulp in het huishouden er alleen voor staat. Het lobbywerk moet zich trouwens ook richten op de private sector. Banken kunnen rekening houden met beperkingen voor vrouwen Wat de diaspora organisaties in de landen van vestiging betreft blijkt dat de meerderheid van de leden mannen zijn en ij zijn het ook die leiding aan de organisaties geven. Omdat mannen de organisaties vertegenwoordigen houden ze zelden rekening met vrouwenbelangen. Gemeenschapsprojecten zijn er dan ook zelden op gericht om de positie van vrouwen te verbeteren. Natuurlijk zijn er uitzonderingen, maar het is duidelijk dat diaspora vrouwenorganisaties een belangrijke rol kunnen spelen in de ‘Gender & Remittances’ problematiek.

LITERATUUR Awumbila, M. et al. (2011) Socio-Cultural Dimensions of Migration in Ghana. Accra. Centre for Migration Studies. Migration Studies Technical Paper Series. No. 3. Bollard, A., D. McKenzie and M. Morten (2010) The Remitting Patterns of African Migrants in the OECD. Journal of African Economies, 19 (5), pp. 605-634. Dannacker, P. 2005: Transnational Migration and the Transformation of Gender Relations: The case of Bangladeshi Labour Migrants. Current Sociology 53 (4) 655-74. Dodson, B. et al. (2008) Gender, Migration and Remittances in Southern Africa. Capetown. Southern African Migration Project. Migration Policy Series no. 49. van Doorn, J. (2002) Migration, Remittances and Development. Labour Education 4 (129) 48-53. de Haas, H. (2003) Migration and Development in Southern Morocco. The Disparate SocioEconomic Impacts of Out-Migration on the Todgha Oasis Valley. Nijmegen. Ph. D. Faculty of Social Sciences, Radboud University Nijmegen. de Haas, H. And van Rooij, Aleida (2010) 'Migration as Emancipation? The Impact of Internal and International Migration on the Position of Women Left Behind in Rural Morocco', Oxford Development Studies, 38: 1, 43— 62 Helmich, R. (2008) International Migration, Gender Relations and Women’s Development. The Case of Households of Migrants in Sucre, Bolivia. M.A. Thesis Geography, Radboud University Nijmegen.

Page 9 of 11

Helmich, R. (2011) International Migration, Remittances and Gender in Bolivia. Paper submitted to the Oxfam/Novib expert meeting Gender and Remittances. The Hague. 29-30 September. Holst, E., A. Schäfer and M. Schrooten (2008) Gender, Migration, Remittances: Evidence from Germany. Berlin. Deutsches Institut für Wirstschaftsforschung DIW). Discussion paper. IOM International Organization for Migration (2005) World Migration 2005. Costs and Benefits of Migration. Geneva. IOM IOM Geneva (2010) Gender, Migration and Remittances. http://www.iom.int/jahia/webdev/site/myjahiasite/shared/shared/mainsite/publications_doc/ Accessed 23-01-2011 Khoo, A. (2011) Research on the Gender Aspects of Migrants’ Remittances in Bangladesh. Paper submitted to the Oxfam/Novib expert meeting Gender and Remittances. The Hague. 29-30 September 2011. Kunz, R. (2008) ‘Remittances are Beautiful’? Gender Implications of the New Global Remittances Trend. Third World Quarterly, vol. 29 (7) pp. 1389-1409. Lopez-Ekra, S., C. Aghazarm, H. Kötter and B. Mollard (2011) The Impact of Remittances on Gender Roles and Opportunities for Children in Recipient Families: Research from the International Organization for Migration. Gender and Development., 19 (1), 69-80. Maas, M. (2011) Filipino Immigrant Entrepreneurship in the Netherlands. Beyond Business. Nijmegen. Ph. D. School of Management Sciences Radboud University Rahman, M.M. (2009) Gender Dimensions of Remittances: A Study of Indonesian Domestic Workers in East and Southeast Asia. Paper UNIFEM East and Southeast Asia Regional Office. Bangkok. 48 pp. http://unifem-eseasia.org/docs/2008Gender_Dimension_of_Remittances.pdf Accessed September 20, 2011. Rahman, M.M. & Fee (2009) Gender and t5he Remittance Process. Indonesian Domestic Workers in Hong Kong, Singapore and Malaysia. Asian Population Studies, vol. 5 (2) , pp. 103-125. Orozco, M., B. Lowell and J.Schneider (2006) Gender-Specific Determinants of Remittances: Differences in Structure and Motivation. Report to the World Bank Group, Gender and DevelopmentGroup. http://www.remesasydesarollo.org/uploads/media/GenderSpecific_Determinants_of_Remittan ces.pdf Accessed June 15, 2011. Pérez Orozco, A. , D. Paiewonsky and M. García Dominguez (2010) Migration and Development from a Gender perspective. .Santo Domingo. Dominican Republic. UNINSTRAW. Working Paper Crossing Borders II. Petrozzielo, A. (2011) Feminised Financial Flows: How Gender affects Remittances in Honduran-US Transnational Families. Gender and Development, vol. 19 (1): 53-67.

Page 10 of 11

Pingol, A. T. (2001) Remaking Masculinities. Identity, Power, and Gender Dynamics in Families with Migrant Wives and Househusbands. Manila. University of the Philippines. University Center for Women’s Studies. Pribilsky, J. (2007) La Chula Vida. Gender. Migration & the Family in Andean Ecuador & New York City. Syracuse. Syracuse University Press.. Ramírez, C. UN-INSTRAW (2005) Conceptual Framework on Gender and Remittances. International Forum on Remittances. Washington DC, June 29-030. Ramírez, C., M. Dominguez and J. Morais (2005) Crossing Borders: Remittances, Gender and Development. Santo Domingo. Dominican Republic. UN-INSTRAW. Working Paper Crossing Borders I. Semyonov, M. and A. Gorodzeisky (2005) Labor migration, remittances and household’s income a comparison between Filipino and Filipina workers. International Migration Review 39 (1): 45-68. de Tona, C. and R. Lentin (2011) Networking sisterhood, from the Informal to the Global: AkiDwA, the African and Migrant Women’s Network, Ireland. Global networks 11 (2), pp. 242-261. United Nations (2006) International Migration and Development: Report of the SecretaryGeneral. New York: United Nations. UN-INSTRAW (2007) Gender, Remittances and Development. Santo Domingo. Dominican Republic. UN-INSTRAW report 1. van Naerssen, T., E. Spaan and A. Zoomers (2008) Global Migration and Development. London: Routledge. World Bank (2006) Global Economic Prospects 2006: Economic Implications of Remittances and Migration. Washington. de Winter, D. (2011) Remittances for Community Development: Realizing the Potential of Human Mobility. Report published by BASUG & Triple L. BV, The Hague. .

Page 11 of 11