OVER OOST-DUITSLAND Klaas van Berkel • . ',':
.'
1.
Nog.nooit was ik in Oost-Duitsland of enig
ande~
zgn. socialistinche'blok geweest tot ik dan in de
land
het
~an
afgelope~ paas~
··vakantie Oost-Berlijn bezocht. Een relatief· kort be.zoek van nog week. Het zal een ieder .dan ook duidelijk
~ijin
gee~
dat. e·r vele bep.erkingen
verbonden zijn aan hetgeen hieronder volgt, nl. een vrijblijvende en vrijmoedige beschouwing over de opgedane
ind~kken.
2~
','
Eerst een opmerking over de aard van het bezoek. In Oost-Berlijn
heb ik met nog 7 andere Nederlanders een conferentie bezocht over het zwaarwichtige onderwerp " Intelligenz und Arbei t.e,rklasse". Van Nederlandse zijde ging de
organi?.~.~i.e.ui.~..van.
de. NCSV, een studen-
..t~.nd;r:ganisatie waarvan de:G al nét zo misleidend is alE· deE van Evangelische Studenten Geneinde die het
:zaa~je
'van Pui tqe' zijde
ganiseerde. In vroeger dagen was de NGSV wel een goed
or~
ch~ist~lijke
....
vereniging die met allerlei nogal vage en zweverige onderwerpen aan algemene vorming dacht te doen. Een aantal jaren geleden heeft
e~
.,
zich echter een "revolutie" voltrokken, .waarbijde luchtfietserij voor een groot deel overboord werd gezet, waarvoor in de plaats een duidelijker politieke orientatie kwam (wat luchtfietserij en vrijblijvendheid ook nog niet hoeft uit te sluiten, zoals wel uit dit . stukj.e zal blijken). De or:i,entati.e en de inhoud veit'anderde, zij het dat de organisatie-struktuur minder snel mee veranderde. De.facto ~.
is echter de NCSV niet meer .dan een
overkoepel~nd
,
.....
-
orgaap en geld-
verschaffer voor een aantal in feite ~~to~om~ ~nderaidëlingen. Eén van de deze afgeleide organisaties is het
6ost~Eu~op~~projekt (DEP)
Di t DEP stelt zich tot doel iets .te verbeteren aan het nog al tij d al te zwarte beeld. dat fout te vervallen
m~n
omall~s
van
~e
DDR heeft, zonder.daarbij in de
klakkeloos uit het oosten
te
accepteren. Gelukkig is er nog altijd een hemelsbreed verschil tussen het DEP en bv. de Vereniging Nederland-USSR. Welnu, mensen uit en rond dit DEP deden mee aan die conferentie in Oost-Berlijn.
_... ",
-3653. Om redenen die mij niet helemaal duidelijk waren was het gezelschap uit Nederland gehuisvest in wat met enige overdrijving het landelijke gedeelte van West-Berlijn genoemd kan worden. Gevolg was dat er elke dag een tocht van meer dan een half uur gemaakt moest worden, dwars door West-Berlijn om aan de Muur.te komen ( Checkpoint-Charlie) waar dan nog eens gauw een half uur aan doorlaat-controle bij kon komen. Allemaal wat omslachtig, deze wijze van heen en.Yleer reizen, maar het geeft wel een goede gelegenheid om het brüiqende maar opgefokte West-Berlijn met het sobere maar niet gemoe4elijker.Oost-Berlijn te vergelijken, een vergelijking die niet geheel in het nadeel van het 90stelijk stadsdeel uitvalt. Een confrontatie van twee werelden .zoals het in de folders van ~@ .NCSV heet.
4. Over het onderwerp van de conferentie kan ik kort zijn. De verhouding tussen intelligentsia en arbeidersklasse was niet meer dan een kapstok om ook geheel andere dingen te doen en te bespreken. De funktie van dg~~jî~eRt~~ de gedachtenwisseling over een afgebakend onderwerp, maar gewoon de kennismaking met persouen van de andere kant van het ijzeren gorctijn. De gevoerde meer persoonlijke gesprekken waren minstens zo belangrijk als de n.a.v. de gehouden referaten gevoerde discussies. ,Niet dat er van deze referaten niets op te steken viel, welzeker niet. Het bleek bv. een nogal ingewikkelde zaak te zijn om aan de Oostduitsers de inrichting van het Nederlandse onderwijs duidelijk te maken. Dat er bovendien niet één gestandaardiseerde leermethode in gebruik is, maar dat allerlei uitgevers er een aardige verdienste in vinden om de meest uiteenlopende leerboekjes op de markt te brengen, wekte ook veel verbazing (terecht overigens). Dat de
(~in
of meer) politiek georganiseerde studentenorganisaties
. niet door een of andere partij geleid worden (?) werd ook vreemd gevonden.(niet terecht overigens) Wij van onze kant widen
wel eens wat meer weten van de selektie
die men in de DDR hanteert bij de toelating tot de universiteit. Het was ons bekend dat in het kader van de algemene economische planning ook de studentenaantallen
ger~guleerd
en
bep~rkt
worden. Geen gezeur
over het recht op onderwijs. Onder kapitalistische voorwaarden is dat
- 36«'-een progressieve eis, maar onder socialistische voorwaarden niet meer dan e0n restant uit de burgerlijke ideologie (vond men). Waar wij nu zo benieuwd naar waren was wat dan dan wel de socialistische selektiekriteria waren. Bij deze kriteria is afgerekend met het alleen zaligmakende principe van de 'individual demand', want naast de intellektuele capaciteiten vormen sociale herkomst en maatschappelijke aktiviteit de ·belangrijkste kriteria. Een kind uit de arbeidersklasse heeft .,.!
I
•
voorrang bij de toelating tot de universiteit, wat dan gezien wordt
al$'-ê~n ~o~~ekti-e ;p de ook in de DDR nog steeds aanwezige tendens dat de ~ociule h~rko~st ~e··ontwikkelingsm~gelijkhedenbelemmûrt
oi
bevoor-
deeld. Met het derde kriterium beoogt men alleen de p litiek bew~sten o~derwijs
op te nemen in het hoger
en de daaraan gekoppelde leiding-
gevende funkties ~ Daar' alleen de bezigheden in df:: door de staat gi,edbevonden organisaties geldt, komt het neer op eûn zelfbevestiging van het bestaande systeem.
Nu ligt in de laatsteopmerking een element van kritiek besloten, en zoals ik het mij eerst voorgesteld had zou er in het vervolg nog veel meer kritiek
k~ceri~
Maar bij nader inzien leek het mij t6ch niet
juist dat zo plompverloren.te doen. Ten eerste om niet het etiket van te krl.Jgen anti-communist opgeplaktj Niet dat een- tegenovergestelde etikettering 'mij beter zou staan, manr· omdat de bedoelde term zo leeg van inhoud is. Ik stel cr meer prijs óp benoemd te worden naar hetgeen ik misschien voorsta dan naar ·hetgeen ik zou verachten. M ar
bela~prijker
dan mijn gevoel van eigenwaarde is de schade
die ik de DDR mogelijkerwijs zou ·toebrengen
door mijn kritiek de vrije
loop te laten. Want ondanks de vele gebreken en eventuele punten van kritiek heeft de DDR op vele, m.n. sociaal-economischeterreinen het een en ander bereikt op grond waarvan het onze solidaritiit verdient, zij het niet onvoorwaardelijk.(zoàls men vroeger wel in de CPN deed). Een dergelijke houding lijkt mij onjuist, evenals de tegenovergestelde. Solidariteit is altijd op
~rond
van iets en als deze gronden verdwij-
nen, heeft ook de solidariteit geen basis meer, en kan zij zelfs een belemmering vormen voor verbeteringen. Hetzelfde geldt·voor kritiek. Tussen beide bestaat geen tegenstelling, maar ze vullen elkaar aan. ~eh
dergelijke dialektische verhou1ing tussen beide wordt helaas maar
ai te vaak vergeten, ook hier in Groningen.· Degenen die de discussie over de orgQnisatie van de GSb gevolgd hebben, weten wat ik bedoel.
-3676. In de· hoop .,zo mijn positie ènigszins duidelijk te hebben gemaakt, zoU ik.. t'N~e ,~ un.ten "te, berde willen brengen die het, overdenken misGchi~n waar'd zij~. ~en.
daarop,
eerste iets over de plaats van de kunst in de DDR en ten tweede,
a~nsluitend
iets over passiviteit en centralisme.
Over de verhouding ,kunst-maatschappij bezit ik wat de DDR betreft tegenstrijdige indrukken. V00rdat ik naar Berlijn vertrok, hoorde ik in de Groninger schouwburg een optreden 'van de Oost-Duitse zangeres Sonja KehIer, dat werkelijk veel indruk op mij maakte; vervolgens, iedereen kent de_,wa t,p,robi va],ente houding die ,de DDR-autoriteiten tegenover de niet gehee~,~r,
de pas
lopende~o~f
Eiermann aannemen; en, om maar weer in Gro-
ningen te blijven, vléll<., voordat ,ik ,-dit schreef maakte ik in het 1'ehuis in
h~t,
kader van een Chil;i.-manife:statïe het optreden mee van een' aantal
Chilee,n;S;8 mllzikanten en zangers wie de
map~uotte
lijk in het, niet •
~. I
•
me~. ,
ve'rtolkersvan het actuelè lied bij
van de Chileense ballingen, mevr. hllende zelf, eigenvie~
(maar dit kan ,ook komen omdat mijn üitzicht op
he,ar werd verstoord' door een hoofd dat groter wa.'s dan het mi'j-ne). Jll deze Chileense musici hadden, en hier gaat het nu om, een nieuwe basis gevonden in de DDR. Kom je, in Oost-Dui~land, dan valt het, allemaal wat tegen. Het i~ een bekend verschijnsel dat een demokratische
o~
socialistische
re~cilütie
een periode inluidt van kollektieve kreativiteit, waarin de kunstenaars het
gcvoe~
krijgen weer zinvol deel te hebben
schappelij~e leens~
a~n
het proces van maat-
veranderingen; om bij ons voorbeeld te biijven: het:Chi-
,experiment van Allende, al
wa~
dat niet
di~ekt'een"revolutie.
Van i~~:s dergelijks valt in de DDR weinig te merken. De ~unst 'is in ho';'; ge mate behoudend, dwz. achter de maatschappelijke ontwikkelingen aanlopend in plaats van daar scheppend deel aan te weinig
i~spirerende
verschijnsel van
deceDtra~1
hebben~
Men kent bv .. het
geleide discussie
ovei~
de kunst, die clan weer voor een tijdje de richting aang'eeft vm
(',
r "
kunst zich~ dient te ~ntw~kkelen. Een verschijnsel dat zoniet 'futiest, dan' toch zeker wel belemmerend is. Haar ):let is niet alleen de "inhoud" van de, kunst di-c mij wat beperkt toescheen, maar ook de manier waarop het aan het publiek wordt Neem het
to~eel.
ce~even.
Op een,van de avonden bezochten wij h€t theater (dat
hoort zo bij een, conferentie) en daar werd een stuk opgevo'erd over de
-368problemen die zich in een arbeidersbr1gade in een of andere dagbouwmijn voordeden. Een stuk, geheel handelend over arbeiders ineen socialistische maatschappij in opbouw, maar dat ook werd
door bv. ettelij-
~ezocht
ke dames in flonkerend en glinsterend Qvondtoilet en met werkelijk soms indrukwekkende kapsels. (Overj sens verliet dit publiek dat uiterlijk zo weinig met het socialisme te maken heeft, voor een groot deel al tijdens de pauze het theater. Tekenend?). De volgende dag kwam de hoofdrolspeler uit dit stuk op onze
uitnodi~ingeen
ochtend praten over problemen en
vragen die nav. dat stuk gerezen waren. Het werd een levendig gesprek, waarin hij sympathiek, soepel en ondogffiûtisch naar voren kwam. ;.
~at
mij
',.
betreft was dit gesprek de belangrijkste bijdrage tot het doorbreken .
..J
van het al te grauwe en kale beeld van de DDR dat ik nog had. Het stra2t- .... j
toneel kwam ter sprake. Iets dergelijks kent men totaal niet in de
DDR~
Men probeert niet het toneel naar de mensen toe te brengen, maar de mensen naar het toneel. Bui ten de officie1e staatseezelsch3.ppen bestaat, er geen of nauwelijks andere toneel-groepen van belang of met dezelfde ,', .
mogelijkheden. Wat ik ma&r wil zeggen is dat men in de DDR nu niet bepaald vooróp loopt om de kunst te maken tot wat ze zou kunnen zijn,n1. een stimulerende en motiverende factor
in maatscappelijke processen.
8. Nu is het moeilijk om een indruk, opgedaan aan de hand van de kunst, over te brengen naar andere terreinen. Uitgaande van de stelling dat in zeker opzicht de kunst nog altijd een "spiegel van de tijd" is, en ik geen reden heb om aan te nemen dat dit anders zou zijn in een socialistisch land, neem ik mij de vrijheid de sprong toch , . . . beva~!Qnhcid Als ~n de kunstpo1~t~ek een zekere .~ .
m~ar
te wagen.
v~lt
te consta-
teren en voorts enige onwennigheid tegenover zaken die een beetje buiten het normale stramien vallen, iets dergelijks geldt ook voor andere gebieden. Hoe ook verder geoordeeld mag worden over de verworvenheden van het socialisme iOn Oost-Duitsland (en mijn oordeel is zeker niet negatief), ik dacht toch dat niet ontkomen kon worden aan de stelling dat in de DDR conformisme troef is en politiek-theoretisch betekent dit conformisme aan het marxisme-leninisme. In elke Grote boekhandel wordt je bedolven onècrde marxistisch~leninistiche literatuur in alle rangen ,
,
en standen, terwijl de afdelingen, v?or wetenschap of beeldende kunst, om maar wat te noemen, er' verhoudingsgewijs zeer bekaaid afkomen. Nu .
.
.1
~
kan het zijn dat de gemiddelde DDR-burger veel meer gepolitiseer4 is .'
,
-369da..!!..._çlo__ llJ"çulo.rlande.r., ..maar-.i.k ,v·raac--me··we-l -af..' of- ..di t· i-n'" enic;e
rel~ft'ïë -
staat tot de relatief 3rote aandacht die er inde boekhandel
. --
aan poli-
tieko lito ratuur wórdt besteed. Hoevelen buiten de universiteit en de top van het staatsapparaat zullen' er werkelijk met de 'leer' doorkneed zijn.. -._en deze volledi,-, hebben cemaakt? . . --_ - eigen ". . - - ." . -_ Hoevele}::! _.. _ . ._.~
_-~''''_._--''''
~."
.~~ll...~.n
__ ~ich niet
'."
net zoals men zich vroeGer aan het dogma van de Kerk conformeerde, nu aa~.het ma!~isme-Ieninisme
ên
conformeren, ·tot schade van de mensen zelf
hetmarx~~Te~le~inisme.?Wandelenddoor Oost~Berlijn
Kultu~-park
in het zen.
en slenterend
(wat ,in feite een permenente kermis is met een
wat wijdsere benamin!) kwam ik op de gedachte dat de DDR wel wat wel-; had van een comhinatie van een goed stelsel van sociale een :c.esec1,1lariseerdc staatsrelir;ie. I/ie ceen
voorzionin~en
en
do'et, is ver-
gekl~e din[~en
zekerd van.een behoorlijk bestaan. Op zichzelf is dat al heel wat en missc.hien ben ik wat al te fJemakkelijk ;::eneiGd het zekerde. materiele bestaansbasis te
onde~schatten.
van een ver-
bolan.~
Maar hov belancrijk
ook, het is in laatste instantie niet (·enoeg. Van brood alleen kan men niet ,_l~ven; maar juist datr~ene wat het brood zijn smaak zou moete'n t~even lijk_t mij in de DDR zo voorr'ek,auwd dat het niet bepaald de beste reclame is die je voor het I
zou kunnen' bedenken.
socialis~e
Dat de veranderin;, die van een: socialistisch' land in meer dan alleen in
m~~ori~el
(i~.althans
apzicht een beter land. moet maken,(noc;) niet doórcevoerd is·'
merk er niets van), kan.
~ehe~l
of Gedeeltelijk verklaard
worden uit de wat defe).1.sieve positie die de landen van het no·cialisti':" scho., blok, en met ni3-rne. het (:an het nadrukkelijk land
crenz~nde
Oost-Duitsland,
aan~ezige
West-Dui ts-
zijn in te nemen. Maar toch
~edwoncen
pel~~t ik ook dat er binnen de marces die beschikbaar zijn
, wei-
ni~ aán ~. ~edaan wordt. Het onloochenbare centralisme in de opbouw van de •
1
••• _
:
...
"
•
':'
staat is hier m.i. niet vreemdraan •. In theorie gebruikt men het demokratisch-centralisme, maar . in"de praktijk komt het vaak neerop.:een ,..... .; J . • . .. . . . . s . overwicht van het cent~alistiçhe aspect. nl cauw worden dan beplu~ten ;
..
::' <..
"doorcedruktll en door' de betrokkenen lijdzaam "ondert,aan". De manier -..• ' j
waarop men in de DDR over .:
•
•.
..
de'Dritt~r
I -..
.
'.'~
.• ~', _'~ '_"
Schulreform' sprak, was in dit ver-· '.:
•
'
band frappant. Centralisme en passiviteit versterken elkaar,
~ee~t incrij.pe~dema~t·~et:elen Maar . ~~'t e-entot:1 diri;~~sm; ve;~~llen -
slotte'zelfs de' worden.
moeiteloos ceslikt
'.
"
. : ' . :.' .... :.'l
.1. "
:
.,.,
... ,
~ullen
demokratisch-centralisme .. ....
bouw je Geen socialistif?che samenlevinG Q,P. hls je zoiets ..
,
:~odat ..ten-
we~kelijk
'.
wilt bereiken, heb je. toch z,ek~r mondi,L~.e. en. p,oli ti,ek .zélfbewust~. !)lensen nodiG. En zulke
m~nsen
worden niet Gemaakt, maar maken zichzelf. ,-,
~I
