M E N G E L S T U K K E N . OVER D E VRIJGEESTERIJ V A N ONZE TIJDEN.
(Naar het Hoogduitsch van FREIWALD.)
H
et is een der treurigfte en in de gevolgen gewigtigfte vooroordeelen van onzen ,\X ».r ti noemenden leeftijd, en het d r u n eeo even kwalijk begrepene als r*t}**d^>gg&™ * befchaving, wanneer men meent, dat voor d e ^ f t " " ken geest, den vrijen zelfdenker het geloof aan G O D en de onfterfelijkheid in het geheel geene behoefte behoort te zijn, en wanneer men zelfs uit die behoefte een befluit trekt tot de zwakheid en kleinheid van den geest, die dezelve gevoelt en aankweekt. Juist voor den gezonden, meer diepzinnigen, meer levendigen geest, voor den opgeklaard denkenden, navorfchendeu en beteren mensch, was het van oudsher eene der gewigtigfte aangelegenheden, dit groot, heerlijk geloof in zich te verfterken, en tot den fterklfen graad van overtuiging te voeren. Die weinige groote denkers zelfs, die uit eene twijfelzuchtige aandrift in het openbaar als ongeloovigen optraden, en. aanhang zochten te maken, moesten ten minfle toeftemmen, dat zij de overtuiging van hetgeen zij ontkenden, voor wenfchelijk hielden. Wanneer men derhalve beweerd heeft, dat er nog nimmer een echt Godloochenaar geweest kunne zijn dan heeft men volkomen gelijk, indien men er dezert zin aan gaf: Geen mensch van gezonden geest ka»» „ ooit uit overtuiging Atheïst zijn of worden " W geloof aan GOD is al te diep in 's menfehen 4 e s t 11 prent; .s van te veel zijden met de menfcheliikenatnM zaamgeweveu, is een te onm^oaar hed.™ g denken en w i l l e n , dan dat het eeni» r n i wijs zou noodig hebben, of dat e eenigerlei vaste overtu.gnig bij 2Qu liaan. De menfehen geloofden gedurende duizenden jaren aan Goden, eer het hun i n v i e l , derzelver aanwezen te bewijzen. Men vergist z i c h , wanneer men
Si»?
o
p
w
Z T Jjj™
"fzt^TS^
0
MENG.
1810, NO. 12.
n
s
LI
ge»
OVER
53°
D E VRIJGEESTERIJ
g e l o o f t , dat h e t g e l o o f aan G O D d o o r bovennatuurk u n d i g e U a f p o r i n g e n o m t r e n t deszelfs beftaan w i n n e n kan en v e r l t e r k t w o r d e n . I k z o u d e , onder zekera v o o r a f g a a n d e , h i e r niet o p te g e v e n , b e p a l i n g e n , j u i s t het tegendeel d u r v e n b e w e r e n . V o o r dit geloof m o e t ieder m e n s c h v o o r z i c h z e l v e n l e e r b o e k , o o r k o n d e en bewijs z i j n ; u i t z i c h z e l v e n moet h i j de o v e r t u i g i n g o n t k e n e n , z a l zijn g e l o o f een e i g e n d o m m e l i j k , levendig geloof zijn. V a n daar o o k , dat alle G o d v e r z a k e n d e en daartegen gefchrevene b o e k e n naar die fterk p r i k k e l e n d e geregten g e l i j k e n , w a a r v a n m e n m e t meer h o n g e r o p f l a a t , d a n waarmede m e n er b i j aanzat. H e t g e l o o f aan G O D m o e t de m e n s c h niet als met de handen w i l l e n t a s t e n , h i j moet het G o d d e l i j k e n i e t , als het w a r e , t o t een fchepfel m a k e n , gelijk h e t k o u d befpiegelend verftand z u l k s e e u w i g v r u c h t e l o o s jeproeven z a l , maar i n heldere o o g e n b l i k k e n , w a a r i n ?Ün geest d a a r v o o r o n t v a n g b a a r i s , z i c h a a a r d o o r aten o v e r m e e s t e r e n , en h e t z e l v e i n z » ^ » " v
louden
en
beminnen.
"taet
toegrip
van
,
n
v
a t
hetgeen OnS
overmeestert, o f door ons omvat i s , z a l voorzeker u'et a c h t e r b l i j v e n ; het een v o l g t o n g e z o c h t o p het tnder. I n de v r a a g : wat G O D z i j ? v e r d i e p t z i c h de waarlijk aan G O D g e l o o v e n d e n i e t ; hij i s v a n G O D d o o r drongen , g e v o e l t en o n t d e k t h i e r d o o r , w a t hij i s , ï o n d e r dat bij z i c h z e l v e n b e p a a l d te w i l l e n v a s t f t e l en. A l w i e eenen z i n v o o r het eeuwige b e z i t , e n iet G o d d e l i j k e i n z i c h gevonden h e e f t , d i e i s i n G O D -elve,
en
GOD
is
in
hem.
Hoe
zou
dan G O D S
we-
en v o o r h e m n o g iets vreemds en onbegrijpelijks iin? D e menfehen geven z i c h te veel aan meeningen en p i t s v i n d i g h e d e n omtrent v o o r w e r p e n b u i t e n z i c h o v e r , im z i c h z e l v e n d o o r innerlijke b e f c h o u w i n g te leeren c e n n e n , en langs d e n meer e e n v o u d i g e n en n a t u u r l i j ken w e g een v a s t g e l o o f aan het o n z i g t b a r e i n z i c h te v e r w e k k e n . T e r w i j l het g r o o t e r gedeelte onzer th'dgenooten z i c h ftreelt met m e e n i n g e n , w o o r d e n - . I l e l f e l k r a m e r i j , m i s k e n t h e t z e l v e zijne n a t u u r , J b e f t e m n ü n g ,* en met deze tegelijk het w e z e n des geloofs. Zelfs een v a l s c h en d w a l e n d g e l o o f d a n geheel n. E e n t i j d v a k , hetwelk z h door g e e n e r l e i , hoe d a n o o k g e w i j z i g d , g s l o o f k e n m e r k t , waare n
z i
i s
i c
g e e
D
e
n e
t
e
r
VAN
ONZE
TIJDÈNè
*f3t
w a a r i n g e i ó ö f aan Godsdiénst een dood, hietsbeteeketiend w o o r d is , ö n d e r f t e l t altijd vooraf eene v a n z i c h zelve ontaarde m e n s c h h e i d . O p h o u d e n te z i j n , v e r n i e t i g i n g v a n h e t d e n k - en W i l v e r m o g e r i ha ó n z e natuurlijke o n t b i n d i n g , blijft altijd v o o r d e n Veredelden m e n s c h eert verpletterend en ondragelijk d e n k b e e l d ; Voor d e n diepften denker blijft z i j n eigen aanzijn een o n o p l o s b a a r r a a d f e l , w a n neer hij deszelfs v o o r t d u r i n g w e g d e n k t ; en a l w a s h i j niet in ftaat, o m 2ijne o v e r t u i g i n g aangaande de m o gelijkheid v a n een t o e k o m f t i g beftaan o o i t b o v e n a l l e n twijfel te v e r h e f f e n ; z o o z a l hij t o c h l i e v e r met C I C E R O en alle edeled d e n k e n : indien ik daarin dwale „ dat ik mijnc_ ziel voor onfterfelijk houde, dan , , dwaal ik gaarne ( * ) ; " h i j z a l z i c h l i e v e r a a n het f c h o o n , o p b e u r e n d g e l o o f wegens zijne v o o r t d u r i n g met k i n d e r l i j k e n z i n o v e r g e v e n , d a n z i c h met het ó p z o e k e n v a n twijfelingen en drogredenen b e z i g h o u d e n ^ d i e w e l d i t g e l o o f o n t r u s t e n en aan het w a n k e l e n b r e n g e n , maar n o o i t met der daad a l s n i e t i g w e d e r l e g gen k u n n e n . D e w i j z e twijfelaar o m t r e n t het g e l o o f , z o e k t niet rtavorfcbend en d i e p d e l v e n d de t w i j f e l i n g e n op; h i j z o e k t veeleer d i e , w e l k e h e m v o o r k o m e n j te o n t z e n u w e n , o p te l o s f e n ; en z o o w o r d t h i j , z o n d e r Z i c h aail dweeperij te v e r f l a v e i i , een g é l o o v i g e , d e w i j l hij het v o o r n e m e n h e e f t , o m te w i l l e n g e l o o v e n . Hij h o u d t z i c h o v e r t u i g d , dat het g e l o o f aan de oritterf e l i j k h e i d * z o o m i n als d a t aan G O B , b o n d i g w e d e r l e g d , maar w e l t o t eeneh h o o g e n graad v a n w a a r f c h i j n l i j k h e i d , Zelfs u i t de Rede en de N a t u u r , bewezen kan worden; .. ... JLiever w i l i k eene groote w a a r f c h i j n l i j k h e i d hopen, d a n eene kleine m o g e l i j k h e i d v r e e z e n . D a t o n s d e n ken, w e t e n en w i l l e n , l o u t e r berusten op onze n a t u u r l i j k e b e w e r k t u i g i n g , laat z i c h n i m m e r v o l d o e n d e bewijzen. W a a r i n eigenlijk d a t iets b e f t a , h e t w e l k 311 ons. denkt en w i l , k u n n e n w i j v o o r z e k e r nooit v o l k o m e n v e r k l a r e n , maar bij eiken polsfiV v a n o n s aanwezen k u n n e n w i j o n s dooi de b e t r a c h t i n g v a n
ons (•) Si in hoe errö, trede, lubenter erro,
quod animam meam immriakm
tl i
és/i
«VER. DE VRIJGEESTERIJ
53*
ons zelven overtuigen , dat wij zaamgeftelde wezens z i j n , dat gansch ongelijkaardige {heterogene) krachten in ons wonen, dat wij meer dan ligebaam, dan zinnelijke wezens zijn. Daar nu in het rijk van GOD niets kan verloren gaan, daar wij nergens vernietig i n g , overal flechts ontbinding, fcheiding, verander i n g , afwisflling, wederkeering en volmaking waarnemen; waarom zou dan juist het edelfte, dat wij in de reeks onzer waarnemingen kennen, ons denk- en wilvermogen, ophouden te beftaan, en in het doode met wegzinken? —— Neen, wij hebben genoegzame gronden, om te gelooven, dat dat gedeelte van ons wezen, hetwelk ons boven de zinnelijkheid verheffen k a n ; niet flechts in het algemeen voor eene voortdur i n g , maar ook voor eene andere during vatbaar i s , dan onze werktuigelijke beftanddeelen, en dat, hetgeen wij in ons geest noemen, of als een deel van den algemeenen wereldgeest tot dezen terug keeren, ° f als een op zich zelve beftaande zelfbewu wezen Ontellisenz') voortleven en voortwerken moet._ st
Het
ireörigfte
verrchijnfel
van onzen tijd is onbe-
twistbaar de fleeds meer veld winnende verachting en koelheid jegens den Godsdienst. „ De .meerderheid onzer tijdgenooten," zegt een onzer diepzinnigfb denkers, , , veracht onbepaald allen Godsdienst. " Men treft thans overal menfehen aan, welke zonder bewimpeling, zelfs ongevraagd, erkennen, dat zij noch Christenen, noch Joden, noch Mahomedanen, maar — alleenlijk menfehen, o f , gelijk eenige zich uitdrukken, rein mensch willen zijn , en die door deze vrijmoedige erkentenis andere lieden, welke nog een vonkje Godsdienstzin in zich bewaren , het kortst •meenen te overtuigen , dat zij alle geloofs'-eifels fcherpzinnig doordacht, en die alle iidel, bedriegelijk en voor zich zelven ten minde zeer ombeerlijk hebben bevonden. Ondeftusfcheri behoeft men zulke fterke geesten flechts van naderbij te kennen om zich van de noodzakelijkheid en onmisbaarheid van den Godsdienst juist daardoor op nieuw en meer en meer overtuigen, en met hunne onzalige duisternis medelijden te hebben. Hoezeer ik wel wete, waan" "ft •wezen.e doel van allen Godsdienst beftaat, . « ^ e ik ftellig te mogen beweren, dat de dweepachtig-Gods.dienftige meuschheid der vorige eeuwen zedelijk beter was» t e
n
VAN ONZE TIJDEN.
533
was, dan de hedendaagfche wijsgeerig-ongodsdienftioe ongeloovige. In weerwil van het dwaal- en bijgeloof' onzer voorvaderen vertoonde toch hunne Godsdienstigheid weldadiger werkingen op het gezellig l e v e n , dan onze Godsdienflige verlichting, die j u i s t , omdat zij het doel van alle verlichting, » de veredeling van ons gedacht, niet bereikt heeft, zich als afneming der verlichting doet kennen, en ons befchaamd maakt. De fchuld dezer verbijstering van den menfchelijfcett geest rust voornamelijk op die verlichting drijvers, die denzelven door onbedachtzame, onnadenkende opvoeding, keringen en voorbeeld, deze valfche ristirtr geven. Men waande daar verlichting te bemerken waar men flechts op eene andere wijze tot dwaling vervoerde; men wilde licht verfpreiden, en leidde i u nieuwe donkerheden; men ontnam het v o l k , met de woestheid des bijgeloofs, tegelijk het geloof aan het eeuwige en den zin voor het wezenlijke, zonder hetzelve iets daartegen te geven, dat de plaats van dezen hefboom der zedelijkheid genoegzaam konde vervangen. Men predikte op de leerdoelen het koude geloof der Rede, zonder vooraf het volksverftand genoegzaam gevormd te hebben, zonder pogingen aan te wenden, om aan dat geloof eenen voldoenden grondilag te geven, waarop hetzelve in de menfchelijke natuur wortel maken en vrucht dragen k o n ; en terwijl men, uit overdrcvene verlichtings- en ftelfelzucht, alles poogde weg te redeneren, twijfelachtig te maken, en aan de fakkel der Rede in een niets te ontbinden, wat voor de menschheid in het algemeen heilig « heilzaam was, vergat men door de middelen het doel, men vergat de bekrompenheid van het menfeheHjk verltand, de hoogere behoeften der menschheid en dat onder duizenden naauwelijks een verftands Genoeg bezat, -om te bepalen, waar deszelfs 'grenzen aanvangen; men vergat, dat voor de eroote menige eene van allen kant volkomene verlichting niet moge lijk, en dat halve en eenzijdige verlicluiiW voor dezelve hoogst gevaarlijk is. ° Ieder jongeling , die in onze dagen een dozijn dartele Romans gelezen heeft, rekent zich onder de befchaafde en opgeklaarde menfehen , en verbeeldt zich nu over alles mede te kunnen redeneren, wat LI 3 Zec n
e
534
OVER D E VRIJGEESTERIJ
Zedekunde, Godsdienst en Wijsbegeerte betreft. Om, zich het voorkomen te geven van eenen denker en Wijsgeer, gelooft men niets meer noodig te hebben dan ftout redeneren, twijfelen en tegenfpreken. Naar gronden vraagt men in zijnen kring niet, wijl het grondig denken juist niet tot onze mode-wijsbegeerte behoort, en omdat men vreest, door de minfte tegenfpraak te verraden, dat meu zich boven de oude inzigten nog niet heeft weten te verheffen, dat men in de verlichting nog eene halve eeuw ten achteren is. Een Godsdienttig gezind mensch gaat in onze tijden voor een zwakhoofd, of zelfs voor een mensch zonder opvoeding. M e n laat, j a , zijn hart, zijne goedaardigheid, regt wedervaren, maar zijn hoofd fpeelt in de zoogenoemde fijne kringen eene belagchelijke r o l . Godsdienst, G O D , deugd — zijn woorden, die onze modewereld zich volftrekt fchijnt te fchamen om uit te fpreken; men hoort die nog ^ ? j " * a
meer
op
den
kanfel
en
in
de
icholen ;
a
l
die in goed
gezelfchap te bezigen, ware eene zonde tegen den goeden toon, een bewijs van zwakheid des verftands, van gebrek aan befcbaving en manier van leven. In Schriften, voor het groot lezend Publiek berekend, i n onze asihelifche Tijdfchriften, worden deze woorden Hechts historisch en in het voorbijgaan gebruikt en wanneer onze verachtering in verlichting zon voortgaat, en niet fpoedig een andere Genius de menschheid wederom op. een heilzamer lichtfpoor terug brengt, zullen deze woorden, na verloop van 50 of 100 jaren, tot de verouderde behooren, en alleenlijk nog in de woordenboeken, gelijk thans de Heiligen in den Almanak, te vinden zijn. N u reeds wordt de plaats dier woorden doorgaans vervangen door Levensphilofophie, noodlot, mcnfchelijkhcid (humaniteit}, welvoegelijkheid, enz. Mogten toch mannen, wien het beftuur der volk e n , bijzonder het volksonderwijs, is aanvertrouwd, 7 •> • • cu. C) Buifchland moge dit veelal met de Geletterde Tijdfchriften het geval zijn, hier te lande is het, GODE zij dank! te dien opzigte nog zoo ver niet gekomen. DE V£RT.
V A N ONZE TIJDEN.
535
„ d e r er zoo velen z i j n , wier diepere blik i n f \- karakter van onzen tijdgeest hun in ftilte eene Sroevi'é toekomst voorfpelt, met vereemgde krachten de hedendaagfche achteruitgaande en overmatige verlichting te keer gaan, en door wijze mngtingen m plaats van het treurig uitzigt op eene onafzienbare zedelijke verwildering der toekomende gedachten, de verkwikkende hoop van een waarlijk verlicht., waanijK Godsdienftig nagellacht doen aanblikken ! Mogt men eindelijk wederom beginnen, de jeugd voor g o d s dienst" en deugd gevoel in te boezemen, en deze tot eene behoefte te maken voor geest en hart 1 Mogt rnen, onder andere dwalingen in de nieuwerwetfche opvoeding, ook van die terug komen, dat Godsdienst flechts voor het rijper verdand, niet voor de teedere, licht indrukbare kinderlijke z i e l , gefchikt i s ! M o g t men na de tot hiertoe geg;cvene ondervinding keren inzien, dat de Godsdienst zich nooit louter tot een voorwerp des verftands en der befpiegelende rede kat maken, maar dat zij alleenlijk op den grond van het hart en -evoel, onder het beduur des gezonden verftands, «eduen kan! Mogt men eindelijk onze jongelingen h naapende fterke geesten meermalen wijzen op de voorbeelden van mannen, die met de uitgebre.dlte fcherpzinnigheid, met grondige geleerdheid, Godsdienftigen zin en achting voor den Godsdienst paaiden, die zich ook niet fchaamden dezen zin en deze achting zigtbaar naar buiten te vertoonen! Hoort en behartigt, jeugdige verachters van den Godsdienst! wat een der buitenrporigfte vrijgeesten van zijnen tijd zegt, die in zijn' geheele letterkundige roopbaan e eene eer in Helde, om al wat heilig vvas e S n ï ï e r e n , en belagchelijk te maken. „ Ik heriu* ner m i j , ' ' zegt V O L T A S ,, „ dat bij verfcheidene r o n
r
"
eefprekken ,
• " " " " " ','
deze Wijsgeer nooit den naam van GOD uitfprak, dan met eene zeer opmerkelijke houding van nadenken en eerbied. Ik erkende hem den i n d r u k , dien zulks op mij maakte, en hij zeide, dat hij deze gewoonte ongevoelig van NEWTON had aangenomen, welke in der daad allen menfehen behoorde eigen te zijn ( * > "
"
die
ik in 1726 met
Dr.
CLARKE
°
had,
OVER
(*) »» J me fouviem" zegt e
VOLTAVRE, „
'fait
d
a
n
S
^
r
536 OVER E E N I G E ZWARIGHEDEN , DIE DE GENEESHEER
OVER E E N I G E HEER
ZWARIGHEDEN ,
DIE D E GENEES-
BIJ D E B E H A N D E L I N G V A N ZIEKE KINDEREN
ONTMOET.
M
et alle regt prijst H U F E L A N D den A r t f e n i n het a l g e m e e n , d o c h i n het b i j z o n d e r den eerstbeg m n e n d e n , de n o o d z a k e l i j k h e i d a a n , o m t o t de beoel e n i n g en b e h a n d e l i n g v a n de z i e k t e n der k i n d e r e n meer tijd en vlijt te hefteden. D e m e n s c h l i e v e n d h e i d roept- o n s met ernst daartoe o p , en w i j m o e t e n , met a c h t e r l a t i n g v a n alle baatz u c h t i g e b e d o e l i n g e n , hieraan g e h o o r geven. Geloof mi) het g e z i g t v a n een z i e k k i n d , h e t w e l k , d o o r p i j n eii b e n a a u w d h e i d g e f o l t e r d , l i g t te k e r m e n , treft m i j m e e i , d a n de gedachte mij f t r e e l c , dat i k d o o r eene Jpoedige g e n e z i n g v a n h e t z e l v e het v e r t r o u w e n v a n t e e d e r h a r t i g e o u d e r s z a l g e w i n n e n , en e e n e b e k o m m e r d e moeder v o o r a l t o o s a a n mij v e r p l i g t e i l . M e n h e l p e , waar h u l p v e r e i s c h t w o r d t , en niet o m o n z e eigenliefde te ftreelen. Dan het fchijnt dat o n z e l e e f t i j d , b e r o e m d wegens z i j n e , der m e n s c h h e i d e e r e n d e , i n f t e l l i n g e n , u o g moet a a n g e l p o o r d w o r d e n , o m , bij het v e e l v u l d i g fpreken en i c h r i j v e n over m e n f c h e l i j k h e i d , het menfchelijk h a n delen m e t u i t het o o g te v e r l i e z e n . E n deze a c h t e l o o s h e i d openbaart z i c h het allermeest i n de z o r * v o o r en o p p a s f i n g v a n z i e k e k i n d e r e n . M e n bevlijtigt z i c h h u n eene goede en gepaste o p v o e d i n g te g e v e n , alle mogelijke z o r g te dragen v o o r de v e r e d e l i n g v a n l i g c h a a m en geest; t e r w i j l m e n bij de b e h a n d e l i n g v a n z i e k e k i n d e r e n niet d a n gebrek en v e r z u i m gewaar wordt. °
Is „fieurs
conferences que feus, en 1726, avec le Drcteur v> C L A R K E , jamais ce Philofophe ne pronongoit le nom de Bieu, " hl? % ™ent et de refpect trèsremarqua" ilmï ï ' ïimpresfion que cela faifoit fur mot, et „ u me a fitoit de N E W T O N quHl avoit pris infenfble" 1 u.Z',1' ' > laquelle doit ètre en effet geile de tm „ les hommes.» Mttaph, Chap. L V
a
i
r
d
e
recueil!e
a v o a o
lt
q
u
s
e
o
u
t
u
m
e
B I J DE BEHANDEL. VAN ZIEKE KINDEREN ONTMOET» 537
Is liet niet een gewoon verfchijnfel, dat de Geneesheer in de kinderpraktijk zeer vele tegènSantiogên ontmoet? Dit weerhoude hem niet, o m , al waren deze nog menigvuldiger en grooter, op den weg van pligt voort te gaan, en het er fteeds op toe té leggen, om eenen, helaas! al te zeer verwaarloosden, tak van ons beroep meer en meer te volmaken. Laat ons nu eenige bijzonderheden overwegen. Het grootite gedeelte der menfehen is met het vooroordeel bezield, dat men aan kinderen, en vooral aan jonge, niet veel doen kan, en de genezin°-hunner H T ? ^ ^ f , overlaten. Het is uit dien hoofde, dat men in zoo vele n-cvnllen de hulp van eenen goeden Arts niet v e r l a a d maar zich verlaat op de krachten van eenige huismiddelen waarvan men vertrouwt, dat althans geene kwade* werking te duchten is. Het komt mij niet onwaarfchijnlijk v o o r , dat de Geneesheeren eenige aanleiding tot dit vooroordeel gegeven hebben. Men houdt zoo gaarne eene achterdeur open, om zich zelven en de kunst voor verwijtingen te beveiligen. Te bekennen, dat onze kunst om zieke kinderen te behandelen, nog voor verbeteringen en volmaking vatbaar i s , of, dat wij te weini<* doorzigt of ondervinding in dit vak hebben", kan men van den, op z«ne ervaring zich beroemenden, Arts met verwachten, hij zorgt dus, dat hij een fch ld heeft, waarachter hy z i c h , i „ j d van nood, vei g verbergen kan. ° Het zoo even opgenoemde algemeene vooroordeel moet allereerst beltreden worden, zal immer de kinderpraktijk verbeterd worden. Hiertoe moeten zich de onderwijzers der jeugd in de kerken en fcholen met de Artfen vereenigen. Zij moeten zich genegener betoonen voor de belangen der arme zieke kinderen eiï daardoor zullen zij het fchadelijk vooroordeel h»-' „ makkelijkst uitroeijen. S ' E e n ' anderen misflag begaat men bij i ; w daarmede dat men eerst raad inneemt van A p t i e kers, Bakers of Vroedvrouwen. Ont u; ?ü ^P »?bekennen dat vele menfehen door de houding die vele Geneesheeren aannemen wanneer ZJJ bn zieke kinderen geroepen worden. Ik moet het tot hunne febande hier openlijk zeggen, dat •LI 5 zij a
a
n
d e
N a t l i U r
m
o
e
t
U
1
2
e
k
e
ü e t
k
e
n
o
0 1
a
B
S
3
8 OVER E E N I G E Z W A R I G H E D E N , DIE DB G E N E E S H E E R
zij zich van de kinderpraktijk met nietige uitvlugtert * zoeken los te maken, en verheugd z i j n , wanneer zij van de, voor hun zoo hatelijke, kinderkamer ontflagen zijn. Daarentegen matigen zich weder van de andere zijde de Apothekers, Vroedvrouwen en Bakers het vermogen aan, om zieke kinderen gezond temaken, door voor te geven, dat zij in dit vak der geneeskunde door ondervinding eenige bekwaamheid verkregen hebben; waarbij eenige door de zachte en geduldige behandeling dier kleinen het vertrouwen der ouderen we^n te gewinnen en zich bij dezen noodzakelijk te ffiWrken ; een voorbeeld, hetwelk menig Geneesheer ter navolging hier voorgefteld wordt. W i j moeten met vereende krachten ons op de waarneming van dit gedeelte van onzen pogt toeleggen, en niet gedoogen , dat leken gewone ongefteldheden van kinderen behandelen: laat ons hen alleenlijk onderwijzen, hoe zich te gedragen bij eenige toevallen der e e r s t ^ e b o r ^ ^ ren of bij afwezigheid van e e n e n Arts. -komende vool
dnor deze
lesfen in «aat ite">-" i
.
gevallen ouderen, zoowel al? ons, van eemgen dienst te kunnen zijn, Langs eenen anderen weg maakt men den Geneesheer de behandeling der zieke kinderen ook zeer moeijelhk daar er zeer verouderde vooroordeelen heerfchen'over wekere middelen en ongefteldheden. Hoe onverfchillig ziet men in het gemeen bij eerstgeborene kinderen de geelzucht, I p n i w , ftuipen, (groeiftuipen bijgenaamd) en gierst-intflag, (ten onMgte zuur-puistjes geheeten) te voorfchijn komen. Gelooft immer eene baker, dat deze opgenoemde on«refteldheden o f groene gekartelde ontlasting de hulp van eenen Geneesheer vereifchen? Zij befchouwen dezelve als heilzame zuiveringen, waarbij men niets in acht te nemen heeft, dan het kind eemge potjes firoüP van rhabarber of violen leeg te laten likken , of het pap van Magnefia te voederen, of het te plagen met lavementen o f zetpilletjes van allerhande °Bij* ftuipen o f gierst-uitflag zoude lijk "het „ebruik van een bad durven men in het eene geval geene beweging doo^t, en i n het andere geval voor
fj
men bezwaaraanraden, wijl of r ° " » ' S *,einflaan or ver-
B / J D E B E H A N D E t - V A M Z I E K E K I N D E R E N O N T M O E T . 539
nlaatfmg der ziekteftof naar inwendige deelen zoude vreezent Is een kind zeer onrustig en fchreijende, zoo geeft men het firoop in om te rusten, waarvan men fn de apotheken verfcheidene foorten onder allerhande namen in voorraad heeft. Bijna alle kleine ongemakk e n , die de kinderen van het eerlte vierendeel jaars tot hun tweede jaar overkomen, worden aan de tanden toegefchreven, en hier aan k a n , volgens het algemeene gevoelen, een Geneesheer niets doen. Hoe vaak wordt ons van kinderen, in die periode hoestende, gezegd, dat ben de tanden op de borst zitten, enz. Worden de kinderen zieker, dan raadt de eene of andere doctoresfe het gebruik van het Pulvis ComitisfcR JC. aan, of befchenkt het kind met eene fraaije bel of violen - w o r t e l , om op te bijten, of gelast, dat men het tandvleesch met wijn of firoop befmeren moet. N a dit alles gedaan te hebben, wacht men nu de moeijelijke en'gevaarlijke uitbotting der tanden zonder achterdocht verder af. In den verkeerden leefregel wordt intusfchen niets verbeterd, en de verdere phyfieke opvoeding blijft verwaarloosd. A l fpoedig openbaren zich kenteekenen van beginnende klierziekte, en daaruit in vervolg van tijd ontfpringende engelfche ziekte; ook deze eenigen tijd met onverfchilligheid aangezien hebbende, wordt eindelijk de Geneesheer bij een krom kind gehaald, met dubbele gelederen. Met het beste hart en de voostreffelyklïe middelen, waartegen men fomtijds nog daarenboven met vooroordeel behebt i s , uitgerust, vermag men nu zeer weinig, lefoeurt men niet binnen korten tijd eene gunftige verandering, dan hoort men al fpoedig zeggen: o_! is niets aan te doen; wij moeten het maar aanzien, tot dat het kind de oogtanden heelt; als liet door het tanden halen heen i s , dan zal het van zelf zonder Doctor wel weder beter worden. Wij zouden geheele bladzijden met een aaneengefchakeld verhaal van zulke heerfchende wanbegrippen kunnen aanvullen, indien het noodzakelijk of nuttig ware, dezelve hier allen op te tellen. Dit weinige zij genoeg, om bekend te worden met de moeilijkheden, die de Arts in de behandeling yan de ziekten der kinderen ontmoet. Even zoo veel, als mime ambtgenooten mijns i n z i e n , bijgedragen hebben tot de uitbreiding van vele dee r
OVER EENIGE ZWARIGHEDEN , DIE DE GENEESHEER
dezer verkeerde gevoelens, kunnen zij nu ook tor weg. neming derzelven in het werk ftellen; en daartoe bieden zich de ziekbedden in de kinderkamers allervoordeehgst aan, alwaar zij op eene duidelijke en naar de vatbaarheid van allen ingerigten toon het valfche van vele zulke geliefkoosde begrippen moeten aantoonen. Woorden overtuigen meer dan boeken, wijl deze niet gelezen worden door hen, die het meest onden-in behoeven. Eene andere bron van vele groote moeijelijkhedcn in ae behandeling van de ziekten der kinderen, vloeit voort uit hare bijzondere natuurlijke gefteldheid. Gebrek aan duidelijke teekenen, ontleend uit hun voorkomen, ontlastingen, en andere dierlijke verrigtingen, uit hunne klagten over pijn, geven geene lfof genoeg, om daaruit Heilige befluiten of bruikbare gevolgtrekking voor de herkenning of behandeling van de ziekten der kinderen af te leiden. Men moet in het algemeen naar vele omftandigheden raden: geen wonder dan, dat de kunst, om d i e z i e k t e n te onderfcheiden en te g e n e z e n , t o t h i e r t o e nog op Z u l k e losfe gronden rust. Ik ben in het algemeen van gevoelen, dat Geneesheeren , die daartoe aanleg en lust gevoelen, beproeven moesten, om z i c h , zoo niet bij uitlluiting, echter voornamelijk op de kinderpraktijk toe te leggen. Het is ontegenzeggelijk, dat de kinderen , om zoo te zesgen, eene bijzondere klasfe van menfehen uitmaken; zij zijn immers geheel anders bewerktuigd dan volwasfenen zij zijn in een' geitadigen toeftand van ontwikkeling, en even zoo als hunne zedelijke behandeling afwijkt van die der bejaarden, zoo verfchilt ook hunne natuurlijke. Hoezeer zij ook in alles aan dezelfde natuurwetten onderworpen zijn , en de dierlijke verrigtingen bij hen naar bekende regelen plaats hebben: zoo hebben zij niet te m i n , zoowel door de betrekkingen huns ouderdoms, als door den nog niet voltooiden groei aller deelen, eenen bijzonderen aanleg. Alle afwijkingen van den gezonden ftaat vereifchen dus eene meer dan gewone opmerkzaamheid, achtervolgd door vlijtig in het werk gefielde en voortgezette waarnemingen en proeven. Ook leert ons de ondervinding te zeer, om het te kunnen loochenen, dat de eene Arts de gave, om met kinderen om te gaan, in grootere mate bezit, da,n t
Ï I J DE BEHANDEL. VAN ZIEKE KINDEREN ONTMOET. 5 4 I
<3 de andere: dat de een in de behandeling van kinderen gelukkiger flaagt, dan de ander. Men ontmoet Geneesheeren, die de eigenzinnigfte en onverdragelijkfte kinderen fpoedig aanhalen en hen tot alles kunnen bewegen. Zij voegen zich geheel naar de kinderlijke natuur en weten deze even zoowel Ziel-als natuurkundig, op de beste wijze te beltieren: het is dus geen ongegrond gezegde van moeders of "bakers: , , dat is een goede Kinder-Doctor" Even zoo zeldzaam aan mannen, die hoedanigheid eigen i s , om neder te dalen tot de vatbaarheid der kinderen, en zich naar hunnen geest te fchikken, even zoo fchaars zijn ook onder een groot aantal van Doctoren, die voor kinderen. Weinigen gaf de Natuur dien hoogen graad van geduld, toegevendheid, en innemende vriendelijkheid, waardoor men de kinderen alleen lokken kan. Die al deze hoedanigheden, o f , om met GALL te fpreken, het orgaan der kinderliefde b e z i t , die van jongs af veel met kinderen omging, hunne ontwikkeling, handelwijzen, in de verfchillende tijdperken hunner jeugd, met aandacht en deelnem i n g , waarnam, die eindelijk zelf een teederhartig en kinderlievend vader is, is alleen gefchikt voor dezen tak der beoefenende heelkunde. Met een vriendelijk voorkomen, fpeelswrjze een an
kind op den arm nemende, om het met een klein ge-
fchenk te verecren, gewinnen wij fpoedig een k i n d , en zij laten z i c h , uit liefde voor o n s , tot dingen overhalen, waartoe zij anders niet te bewegen zouden Zijn. Die nu met zulke hoedanigheden voorzien i s , mag met regt de kinderpraktijk beoefenen. Deze, geloof i k , moet zoo ingerigt worden, dat men altoos eene zachte beproevende methode de voorkeur geve, boven eene geweldige. De ondervinding leert het dagelijks, dat, over het geheel die Artfen in de behandeling van zieke kinderen het °- lukkigst zijn, die zoogenaamde ltreelende middelen gebruiken. Het kind heeft eenen hoo°-eren °raad Tan bewegingsvermogen en prikkelbaarheid, dan een bejaarde'; de Natuur gedoogt niet, dat door fterke prikkelingen deze krachten te veel opgewekt worden; wij moeten ons veel meer bevlijtigen om dezelve tot belaren te brengen in een ziek k i n d , gelijk wij z i e n , dat een gezond ons ftreelen zoo gaarne verdraagtGIR. e
£4%
OVER EÈNÏGE
ZWARIGHEDEN
5
G I R T A N N E R . zegt, dat het over het algeméén een algehieene regel z i j , dat men een kind zoo weinig artfenSjea geve, als mogelijk is. Ligte ongefteldheden neemt de Natuur weg; ziekten vereifchen de medewerking van éenen Geneesheer. W i j Hellen dit als een' grondregel voor.* om daaruit te bewijzen, dat jonge en al te ijverige Artfen, wien het grooter eer i s , eene ziekte verdrijven, dan Voor dezelve te behoeden , in de minfte gevallen gelukkige Kinderartfert zullen zijn* De Geneesheer, die zich Voornamelijk aari deze praktijk toewijdt , moet met meer naauwkeurigheid te werk gaan, dan ieder ander. D i t is klaar. Is niet de k r i n g , waaruit hij de teekenen ontleent, zeer beperkt; worden daardoor de herkenning, voorfpelling en behandeling der ziekten niet zeer moeijelijk? Is bij gehouden, om zich te vergenoegen met het kleine v e l d , hetwelk aan zijnen waarnernenden geest aangeboden wordt, hij verdubbele dan zijne voorzigtigheid en oplettendheid, om niet het v o n k j e , hetwelk m dit donkere gewast h e m e e n i g licht zoude kunnen geven, uit het oog te verliezen. Ik houde mij verzekerd, dat de Kinderarts iri dien kring met meer oplettendheid waarneemt, dan elders; wiil hij, bij iedere voorkomende gelegenheid, van nieuws af aan uitgenoodigd w o r d t , om zijnen geest te oefenen. Daar het kind niet fpreken, niet klagen, niet antwoorden kan op vragen, moest de Geneesheer meestal zijne aanwijzingen uit zijn gelaat- en ziektekundig gevoel ontkenen, of uit het, aan alle goede Geneesheeren eigen, kunstvermogen, eene gave, om in geneeskundige gevallen met grond iets te kunnen raden. Eenige algemeene regelen, die men onder de behandeling van zieke kinderen in acht heeft te nemen, befpare ik tot eene volgende gelegenheid, W.
B E S C H R . V A N E E N Ë STERK L I C H T E N D E V E R H E V E L I N G . 543
BESCHRIJVING
V A N EENE
STERK
LICHTÈNbE
VER»
H E V E L I N O , T E L O N D E N E N OP A N D E R E P L A A T SEN,
D E N 13 V A N S L A G T M A A N D
, DES AVONDS
1803,
OM H A L F N E G E N ,
WAARGENOMEN.
O
nderfcheidene a f b e e l d i n g e n Hellen dit l i l c b t v é r fchijnfel v o o r , z o o als het door onderfcheide* ne perfonen, op v e r f c h i l l e n d e p l a a t f e n , waargenomen is. Bij deszelfs eerfte v e r f c h i j n i n g fcheen de v e r h e v e ling geheel rond, uitgenomen aatl de tegengeltelde zijde der rigting, die zij nam, alwaar zij een w e i n i g vooruit getrokken, en in eenen Haart, welke^ z i c h eenigermate u i t f t r e k t e , v e r l e n g d fcheen. Aan iedere zijde van d i e n Haart, b e v o n d e n z i c h twee o f drie kleinere b o l l e n , w e l k e aan de randen geel o oranje* k l e u r i g w a r e n , en van w e l k e één zich p u r p e r r o o d vertoonde. De ganfche k l o o t bevveegde z i c h , z o n d e r merkelijke v e r a n d e r i n g v a n k l e u r of gedaante , tot o m t r e n t eene feconde v ó ó r deszelfs v e r d w i j n i n g , t o e n hij eensklaps zijne l a n g w e r p i g e geHalte i n eene e i v o r mige v e r a n d e r d e . O p d i t t i j d f t i p , was zijn l i c h t z o o fterk, dat men niet dan b e z w a a r l i j k de oogen er o p houden k o n d e . Het fcheen d a a r b i j , als o f de verheveling uitwendig met eene fchaal omgeven w a r e geweest, w e l k e nu b e r s t t e , en d e r z e l v e r o p p e r v l a k t e , welke die der fchaal oneindig overtrof, aan het oog blootgaf. De m i d d e l l i j n des g r o o t e n kloots kon fchijnbaar t w i n t i g m i n u t e n van een' graad b e d r a g e n ; de kleinere bollen, bijna van dezelfde gedaante, hadden omtrent het vijfde deel des g r o o t e n d i a m e t e r s . De h o o g t e van de verheveling bedroeg tusfchen de 50 en 55 graden , en op die hoogte bleef zij , den ganfchen tijd harer verfchijning, welke vier of v i j f feconden duurde. i
f
Twee minuten na het ontHaan der v e r f c h i j n i n g , hoorde men een gedruisch, dat naar eenen verren d o n der-
544
B E S C H R . V A N E E N Ë STERK L I C H T E N D E
V E R H E V E L I N G ,
derflag geleek; bet werd fteeds flaauwer en flaaiiwer. en eindelijk onhoorbaar. Het fcheen den loop , welken de verneveling genomen h a d , te volden en duurde ééne minuut en veertig feconden. De verh'eveImg h a d , over het geheel, het aanzien van eenen opgaan den vuurpijl. Zeker waarnemer hield den fchijnbaren diameter van onze verneveling twintig graden g r ó ó t , en vond dienvolgens, door berekening van den afdand, uit de tijdruimte tusfchen de eerde verfchijning des lichtenden_ hgchaams en het hooren van den d a g , de werkelijke middellijn 280 roeden, of deszelfs omtrek bijkans eene halve Engelfche mijl; «re volgelijk ook de Inelheid, door verbinding der ganfche lengte van deszelfs loop met den tijd der beweging, tusfchen de zeven en acht Engelfche mijlen in ééne feconde. . Het is zeker, dat bij de befchouwing der N a t u u r , en van het ontdaan der verhevens gen, niets onze nafponngen beter onderfteunen kan", dan de kennis v a n derzelver a f d a n d e n , en de grootte der ruimte, w e l k e zij doorioopen; en beide kan door goede Waarnemingen bereikt worden. Een ander, die deze verneveling ], d waargenomen, daar dezelve boven eene in zijn gezigt (taande kerk henen dreef, befchrijft d i e , als een langwerpig elliptisch vast ligchaam, met korte uitfchietende draaien aan het voorde, en eene menigte vonken aan het achterde einde. Hij vergelijkt het bij het verteren eener brandbare doffe in zuurdof. Dezelfde waarnemer heeft oolc de groote verneveling van den 18 Augustus 1 7 8 3 , welke rond w a s , gezien; en houdt de tegenwoordige voor even zoo groot. a
OVER
D E N INVLOED ZEDELIJK
D E RM I L T Z U C H T
G E D R A G
OP
H E T
D E RM E N SC H E N .
"T^erftandige Geneeskundigen hebben aangemerkt, ' dat de ligchaamsgedeldheid, onder den naam van Miltzucht bekend . zo .) lang haar vermogen binnen de grenzen eener gematigde meerderheid is be-
OVER D E N INVLOED D E R M I L T Z U C H T , ENZ»
545
bepaald, niet eene ziekte i s , maar in der daad eene edelaardige gefteldheid, welke die fchranderheid, levendigheid van verbeelding en. overvloed van dierlijke geesten voortbrengt , die den mensch,. daarmede begaafd, boven het gros van.het menschdom verheffen. U i t deze werkzame b r o n , gelijk z i j , door de zamenvoeging van verfchillende vochten, op eene onderfcheidene wijze gemengd en gewijzigd wordt, ontltaat, in fommige ï a n d e n , die groote verfcheidenheid van mannen van verftand en vernuft, zoowel als van zwakke en ongeregeld, denkende hpofden, die zulk -eene oorfpronkelijke ongelijkheid ten aanzien van elkander hebben, als niet kart nalaten, den waarnemer tè verbazen. Geen minder invloeds heeft de M i l t zucht op het daarfiellen van die ontelbare karakters, die in de zedelijke wereld voorkomen, en bij welke deugd en ondeugd eene verfchillende wending nemen, en onderfcheidene hoedanigheden en yertooningen aannemen, naar gelange dit zuurdeesfem, welke de dierlijke geesten prikkelt en verhoogt, meer of min op het ligchaamsgeltel de overhand heeft. De Wijsgeeren en Godgeleerden, die zedekundige zamenltelfels vervaardigd hebben, befchrijven de deugden iri derzelver grootfte volkomenheid., en dragen hunne denkbeelden voor, zoo als zij in hunne verbeelding aanwezig z i j n , gezuiverd van al de vlekken der tegengeltelde ondeugden ; even gcüjk de Schilders en Beeldhouwers, die fomtijds, door de kracht hunner verbeelding, fchooner aangezigten vertoonen, "dan ooit door de Natuur werden voortgebragt. Maar de Helden- en Treurfpeldichters, zoowel als de karakterfchetfers in onrijm, vertoonen deugd en ondeugd als gemengd, zoo als zij dezelve onder het menschdom met er daad aanwezig vinden, alwaar zij zich in verfcheidene gedaanten vertoonen, uit de-verfchillende evenredigheden i n derzelver men°-fel ontgaande. Geen mensch is met eene zoo verfijnde en vlekkelooze deugd v e r ü e r d , dat zij door geen onzuiver i n mengfel verlaagd en befmet wordt. Geen mensch, van den anderen _ kant, is tot die laagte der ondeugd gezonken, dat hij van alle goede neigingen ontbloot i s , en het zedelijke gevoel geheel verdoofd heeft» i n dien wij derhalve menfehen van de hoogfte klasfe, M E N G . 1810, N O . i a ,
Mm
die
54
6
OVER D E N INVLOED D E R M I L T Z U C H T
die naast aan de volmaaktheid komen, van al hunne voortreffelijkheid en deugd ontkleedden, en alleen uit hunne gebreken en dwaasheden hunne karakters opmaakten, zouden zij zich als hatelijk en belagehelijk vertoonen. E n indien w i j , aan den anderen" kant, van de flechtlten der menfehen al hunne kwade hoedanigheden affcheidden , en hen van hunne goede zijde beschouwden, zouden zij een regelmatig en beminnelijk, althans geen mismaakt, voorkomen"hebben. Hoewel er verfcheidene Soortgelijke wezens vereischt worden, om de eené orde van dieren van de andere te onderfcheiden, i s , nogtans, in de zedekunde de verfchillende trap van deugd of ondeugd, naar gelang de eene of de andere in de ziel de overhand nebbe, genoeg om iemand een goed of kwaad mensch te doen noemen. U i t deze overbeerfchende mate van deugd en ondeugd wordt de fcheidlijn getrokken, welke de twee tegenovergellelde foorten van een fcheidt, en de zedelijke wereld in twee helften verdeelt , waarin de bewoners van ieder halfrond onderfcheiden worden , door de onderfcheidene goede en kwade hoedanigheden, die in hun temperament elkander ontmoeten. Gemakkelijk valt het , door de tref. fende heldhaftige deugden der eerften, en de in 't oogloopende fhoodheid der anderen, de besten en de flechtften van ons gedacht te onderfcheiden. Maar de laagfle rang van deugdzame en de hoogfte rang van ondeugende menfehen, zoowel als de ontelbare tusfchenfoorten in elk detaétve, gelijken zoo zeer naar elkander, dat derzelver onderfcheidingen zich moe'yelijk laten aanwijzen. Gelijk de onderfcheidene zamenvoegingen van miltzuchtige dolheid en dwaasheid eene oneindige verscheidenheid van ongeregelde verfhndsbevaningen voortbrengen, zoo ontltant uit de vriendelijke overeenflemming van verfcheidene deugden en ondeugden eene evengelijke verfcheidenheid in de geaardheden en zeden der menfehen; hieruit ontllaat het, dat et e n zoo vele wanfehapene en ongerijmde vóórtbrengfels in de zedelijke als in de verftandelijke wereld gevonden worden. Met verwondering ontwaart men, onder de minst berïsoeli ke menfehen, eenige" J i e r harten door den hemel en de aarde met eene Schijnbaar even groote kracht worden aangetrokken: eenlgen, e v
:
w
OP H E T Z E D E L I J K
GEDRAG
DER M E N S C H E N .
547
gen, die trotsch zijn op hunne nederigheid; anderen, bedilziek en liefdeloos , en zelfverloochenaars en godsdienftig tevens; eenigen, die, met verachting van de wereld, (lordige gierigheid paren; anderen, eindelijk , die nevens kwalijk beftuurde driften eene groota maat van Godsvrucht bezitten. Niet minder zeldzaam zijn ook de voorbeelden van dit ftrijdig mengfel bij flechte lieden, onder welke wij fomtijds met verwondering menfehen aanfehouwen, edelmoedig en onregtvaardig tevens, menfehen tegelijk van een losbandig gedrag , doch die liever zouden fterven dan van Godsdienst veranderen. E n hoewel het waar i s , dat zulke ftrijdige zamenvoegingen in die hooge maat flechts bij weinige menfehen worden gevonden, w a a r , echter, is het tevens, dat zoo goed als niemand ir* den grooten hoop van goeden en kwaden van zulke ongerijmde vermengingen geheel vrij is.Nooit maakt de deugd eene meer fchitterende en beminnelijker vertooning, dan wanneer dezelve voor» komt in een geftel, in hetwelk de vochten des ligchaams zoo volkomen gemengd zijn, de ftrijdige gistingen elkander zoo volkomen opwegen, en de werkzaamheid der dierlijke geesten zoodanig wordt getemperd, dat de man van zulk een temperament daardoor voor naaritighcid, goedwilligheid en helderheid van geest berekend is. Door zulk eene gelukkige geaardheid, uit het oorfpronkelijke geitel onttlaande, worde den kinderen een grond toebereid om de zaden der deugd te ontvangen, die, door eene goede opvoeding gekweekt, allengskens uitfpruiten, vroeg bloeijen, en fpoedig rijp, worden, Hoewel deze onder de hoogfte klasfe V a n 'voortreffelijke menfehen geplaatst worden, i s , echter, hun mengfel gebrekkig en onvolkomen, als gaande die zachte, menschlievende en toegevende geaardheid niet gepaard met eene genoegzame maat van kloekmoedigheid: zoodat zij niet alleen tot ftoute en gewaagde ondernemingen niet bekwaam zün maar ook voor onverfchoonbare b e w i l l i g e n blootftaan door welke zij wel de gunst van flechte lieden w i n nen , maar hunne deugd tevens merkelijk bevlekt wordt. Anderen bezitten een edel v u u r , hetwelk hen groote ondernemingen en heldhaftige daden aanzet,_in de verdediging van hun Vaderland en de bevordering Mm 2
54-8
OVER DEN INVLOED DER MILTZUCHT I
van het geluk der menfehen; terwijl het tevens moet: erkend worden, dat dezelfde vurigheid van geaardheid hen voor ligtgeraaktheid, onbezonnene uitdrukkingen en onbefcheidene daden blootftelt, Groote verpligting lueft de wereld aan dit werkzaam geftel, hetwelk het gevolg is van eene voegzame menging van gisting, uit de milt ontftaande, met gezuiverde g a l , als zijnde eene vereischte om den Patriot en den Held te vormen. E n het is niet meer dan billijk, dat wij hunne gebreken en ongeregeldheden vergeven, naardien zrj uit hetzelfde edelmoedige beginfel ontftaan, hetwelk hen tot weldoeners van het menschdom en tot een fieraad en eere van hun land fielt. Bezaten zij niet eene zoo buitengewone verdienfte, zij zouden aan minder dwalingen onderhevig zijn. De eerstbefchrevene deugdzame lieden , van een zacht geitel\ hunner driften meester, en van uitgebreide menschlievendheid, hebben een ongeftoord bezit van hun zelven, en zorgen op de beste ^ hunnen gemoedsvrede en h u n g e l u k ; maar de moedige en werkzame mannen, van de laatstgemelde foort, die hun eigen bijzonder belang aan het welzijn van anderen opofferen, en zich m de gevaarlijkfte ondernemingen wikkelen, zijn, in weerwil hunner onvolmaaktheden, de grootfte zegen voor het menschdom. E n zoodanig een gemengd karakter bezaten de grootlte mannen in alle eeuwen, niet alleen de helden uit de Heidenfche, maar ook uit de Christen wereld, i n wier edelaardig en fomtijds onbeteugelbaar vuur hunne groote daden haren grondflag hadden. De eerften zorgen voor zich zelven, maar de laatlten voor hun vaderland; de eerften zijn meer vrij van gebreken, maar de anderen bezitten meer fchoonheden. Eene andere lagere klasfe van deugdzame menfehen ontftaat er, wanneer eene overheerfchende maat van Godsvrucht gevonden wordt in een geftel, waarin ilijmerigheid en hypokondrifche zwaarmoedigheid onder een gemengd zijn. Bij dezen, hoewel er de Godsvrucht in der daad de overhand bezit, i s , echter, dezelve zoo r u w , bedilziek en p l o m p , dat zij en onaangenaam en mishagend, indien niet affchrikkend, voorkomen heeft. Verbazend is het, een deugdzaam man te ontmoeten, altijd droefgeestig en door ge•nioedszWJirigheden gefolterd, of van eene bedilzieke e
r
e
HET
ZErJELIJK
GEDRAG
DES. M E N S C H E N .
549
gemelijkheid en knorrigen aard ; de Godsvracht gemengd te zien met kwaadwilligheid en eigenzinnigheid , pnbefchaafde heiligheid of onvergenoegde en neerflag'tige goedheid. Hoewel z i j , om eene overtreffende maat van deugd, goede of brave menfehen genoemd worden, kunnen z i j , echter, door geene anderen dan door hen zelven onder de leden van den eerften rang ?n de zamenleving geplaatst worden. Eene andere foort is die derzulken, b i j welke de miltzucht eene ongeregelde heerfchappij voert, die altijd wankelende en belluitsloos zijn, altijd tusfchen deugd en ondeugd mank gaan, Door het ebben en vloeijen hunner geaardheid verdeelen z i j hunnen tijd met afwisfelend wederkeeren tot zondigen en berouwhebben, en verfpillen al de tijdperken huns levens met het fchenden en vernieuwen van hunne geloften en goede voornemens. Zoo nabij komen deze aan de grenzen van flechte menfehen, dat het zich moeijelijlc laat bepalen, tot welke zedelijke foort zij behooren. Zeker is het, dat, indien hunne deugd, in dezen twy> felachtigen ftaat, de overhand hebbe, de ondericheiding evenwel zoo netelig en zoo bezwaarlijk te ontdekken i s , dat die lieden zelve niet in ftaat zijn om dezelve te befpeuren, en dienvolgens geene zelfvoldoening kunnen
rapen
uit
de bewustheid van hunne
deugd in het tegenwoordige, of van de verwachting van vergelding i " het toekomende leven. N i e t gering moet de maat der deugd zijn, d i e , bij het t e r u g z i g t op dezelve, het gemoed met vreugde en voldaanheid kan vervullen. Zwakke en onevenmatige Godsvrucht, moet den mensch in geltadige onzekerheid omtrent zijne veiligheid laten, terwijl hij fteeds wankelende en befluiteloos blijft, of zijne goede of kwade daden, zijne deugden of zijne ondeugden, ook in het oordeel 'des Opperlten Regters , de overhand bezitten»
RUSSISCHE J A G T - M U Z I J K ,
D
e fpeelwerktuigen, waarvan men zich in Rusland tot deze mu?ijk bedient, zijn hoornen, eenige lang en regt, andere meer of minder kort en gekromd, Mm 3 Hia^c
55»
RUSSISCHE JACT-MUZIJK.
inaar ieder geeft flechts eenen enkelen toon. Daar zij 91 in getal zijn, zoo zou er een gelijk aantal perioïien ter uitvoering vereischt worden, wanneer niet altijd eerngen onder de muzijkanten flechts zeer weinig daarbij te doen hadden. Menig een kan daarom zeer gemakkelijk 2 of 3 hoornen op eenmaal waarnemen, en gewoonlijk behoeft men niet meer dan 40 perfonen. De muzijkant behoeft de noot, die hij moet blazen, tiiet eens te kennen, en kent ze dikwijls ook werkelijk niet. Het is genoeg, dat de Muzijkmeester de maat duidelijk telt, opdat een ieder wete, wanneer het zijne beurt i s . E r zijn vijf jaren noodig, om zulk een Orchest in orde te brengen, want alles komt daarbij op eene buitengewone naauwkeurigheid en volmaakte overcenffemming aan. Men heeft deze muzijk tot zulk eenen graad van volkomenheid gebragt, dat men Quartetten en Quintetten van M O Z A R T en £"j' ja zelfs zeer zware Concerten van G I A R N O V I C H I , maakt goed Uitgevoerd heeft. A l l e s , «elft den tiemul a n t , fpeelt men juist en met de behoorlijke gezwindheid. E r zijn hoornen, die dieper gaan en de toonen meer zwevend voortbrengen, dan de gewone hoornen: daarom doet deze muzijk zulk eene buitengewone Uitwerking;, zelfs op verwijderde toehoorders. Wanneer men deze muzijk met eene andere, ons bekende, vergelijken w i l d e , ' z o o zou er het best een gl-oot Orgel mede vergeleken kunnen worden. Maar Zij heeft dit voordeel boven het Orgel, dat men den toon nog veel beter kan verfterken, verzwakken, ja zelfs "zachter kan doen uitloopen. Op eenen afftand heeft dezelve veel roet de Harmonika gemeen. Het bewonderenswaardigfte daarbij, is de naauwkeurige uitvoering van het Kinforzando en Sforzando, de fterke en nogtans zachte drukking op de langzamer en zwakker wordende noten, en de buitengewone dubbele akkoorden. De zielroerende of plegtig treffende pasfagies, gelukken het best. Een ftille nacht, een fchoone zomeravond — dat is de regte tijd, Wanneer de ganfche betoovering dezer muzijk werken kan. Wanneer het in de lucht regt ftil i s , p e n dezelve f 5 wersten (omtrent vijf vierendeel « u r s ^ ï j ' van eene hoogte, in eenen zeei itillen SaCat. wel ? wersten ver, H A Y
h
4
o
o
n
0
a
riet
WIÊUW U I T G E V O N D E N M U Z I J K - I N S T R U M E N T .
551
Het zou in ieder ander land moeijelJjk vallen, om l k een orchest op te rigten. Want waar anders, dan in Rusland, vindt men menfehen, welke i© of o jaren lang denzelfden toon blazen kunnen, om zich tot eene zekere werktuigelijke bekwaamheid daarin te brengen. z U
s
N I E U W U I T G E V O N D E N MUZIJK - I N S T R U M E N T .
I
n
kunstftukken leveren de Bohemers verfcheidene merkwaardige voortbrengfelen op, i Praag bezit de Wijnkooper C R A F F een muzükiuftrument, Orc/iestrion genaamd, dat reeds verfcheidene liefhebbers der Toonkunst als een meester!tuk bewonderd hebben. Thans heeft hij hetzelve nog verbeterd. Op dit i n itrument kan een enkele perfoon een volkomen concert uitvoeren. Men hoort, behalve de fterkfte fortepiano's, fluiten, hobo's, fagotten, p i k o l s , klarinetten en basfethorens, ook klokkenfpel, pijpers, trommels en de Turkfche inltrumenten der Janitfarenmuzijk, alsook een kompleet orgel. Ook kan men aan 'hetzelve eene modulatie mededeelen, die aan den bekenden fterklten doedelzak volkomen gelijk k l i n k t , wanneer het register daarvan getrokken wordt. De fterkte aller toonfoorten brengt elk kunstkenner in verbazing, en de nabootfing des rollenden donders bij de voorftelling van een onweder met blikfem, en het hoorbaar ftroomen van den vallenden regen, daarna het fchokkende inllaan des w e ê r s , verzekeren de grootfte verrasilng. n
OVER
DEN
INVLOED D E R L U C H T OP D E GEZONDHEID.
(Naar de Hoogd. vertaling van JOHN SINCLAIR'S W e r k , door den Heer K . SPRENGEL.) I. Over de natuur des
A
Dampkring*.
an de ophelderingen der nieuwere Scheikunde hebben wij eene naauwkeurige ^kejinis der weMm 4 «n*
55*
OVER. DEN INVLOED DER LUCHT
zenlijke_ beftaandeelen des dampkrings te danken.' Deze zijn: adembare l u c h t , kölenzuur gas, water en eenige andere ftoffén, die met de lucht toevallig Vefi mengd worden'. ' - ' 1. De adembare lucht vormt ver het voornaamfte beftaandeel des dampkrings, niet alleen omdat zij tot der dieren, eri plantenleven volftrekt noodzakelijk i s , maar dewijl zij ook gedurig Verteerd wordt. ' T f t O M soN fchrijft aan den geheelen dampkring der aarde een gewigt van n ' tril'lioene'n ponden toe, waarvan 98; deelen uit adembare lucht beltaan z o u . De verhouding dés grondftofs der''adembare lucht of der zuürftof tot de nikffof of het onadembare beftaandeel, is naar de maat, gelijk 21 tot 7 9 , of naar het gewigt, gelijk 24 tot 76. D i t is het refultaat der onderzoe1
1
i
kingen van DAVY , HÜMBOLDT en GAY-LL'SSAc.
Maar
dezelfde DAVY heeft onlangs bewezen, dat, bij het inademen uit den dampkring, half zoo veel ftikttofals zuurftof naar liet aderlijk (yeneu/ey bloed gaat. 2. Eene zekere h o e v e e l h e i d w a t e r is onophoudelijk met de gemeene t u c h t v e r m e n g d . 'De wolken en ne-
vel in den dampkring eh de dauw én regen bewijzen dit zonder twijfel. Ja, al fchijnt de lucht zelfs volkomen helder en droog, geeft 'het n o g , bij eene verfcheidene behandeling', Water. • De betrekking der jaatllen verandert van het óolte tot het ioofte gedeelte des dampkrings. Ook- is de omlóop dèr waterachtige dampen, waardoor zij' eerst omhoog (tijgen , zich Voorts 'tot wolken Vormen, en daarna- weder nedervallen, eene der gewigtiglle en weldadigfte •verrigtirigen der N a t u u r , zonder welke geen fchepfel óp deze aarde zoude kunnen voortleven. 3. Het kölenzuur gas is een geheel gelijkvormig beltaandeel des dampkrings, zélfs tot in de hoogite gewesten, welke de menfehen tot hiertoe beklommen hebben. Het maakt gewoonlijk 'het lootte gedeelte des geheels u i t , groeit éveuwél dikwijls in grootere menigte in beüotene ruimten, waar vele dieren.ademen , aan. Zoo nadeel!»'het voor de ademhaling s gedurende welke het beftendig uitgedreven wordt, zoobegeerig wordt het' door de planten- opgefltirpt, en door eene fchoone orde der Natuur moet juist dat het leven der 'gewasfeu bevorderlijk zijn, wat het dierlijk leven onderdlukt. Door de gevvasfen opgeflurpt, 1
i s
;
OP DB GEZONDHEID.
flurpt, ontbindt zich het kölenzuur in de zuurftof * die bij den invloed van het zonnelicht uit de groene óppervlakte üitgewafemd wordt, en in de kolenftof , welke zich de gewasfen als hun voedfef toeëigenen (*). -* 4-' Buiten deze Moffen bevat de dampkring nog vele andere toevallige beftaandéelen. Zij zijn kortelijk de volgende:" et. Dierlijke uitwafeming. Deze is een hoogst gewigtig beftaandeel. ' A R B Ü T H N O T berekende, dat in 24 uren de uitwafeming eens menfche het 34fte gedeelte van een' duim vloeibare ftof gaf, welke in 34 dagen öp een' duim beloopt. In eene volkrijke ftad, waal' tegelijk vele dieren ademen, moet dus de menigte der vloeibaarheid, die op deze wijze aan den dampkring medegedeeld wordt, buitengewoon groot 'zijn. ' b. PlantenuinVafeming. ' Ook deze_ is zeer aanmerkelijk, vooral in warme dagen en in het voorjaar. H A L E S heeft bewezen, dat eène' zonnebloem van 3 Voeten hoog, op een' zeer droogen en heeten dag, I pond en 14 óneen door de uitwafeming yerliest. Volgens de Onderzoekingen Van SAÏNT MARTIN* ftaat het gewigt der vaste' deelen eener plant tot die der verlorene vloeibaarheid gelijk ao tot 1. Een boorc van eene middelmatige grootte, welke <XO,QOO bladeret. heeft, zoude dus eiken dag 35 pond door de uitwafeming verliezen. Men ziet hieruit, hoe groot de menigte der dampen zijn m ó e t , die dagelijks uit bosch<> achtige ftreken opgaan. - ' c.' üitwafemingeu der aarde. W i j weten, dat ook de tuinaarde, vooral in héete dagen, als zij versck bearbeid wordt , eene menigte van kölenzuur gas uitdampt; ' • • • ' -"•' • d. Uitwafemingen van water. Staande wateren deelen aan den dampkring waterftof gas of. ontvlambars ;
1
•" '
'
"
-
;
•
' •
'
' '"
' '
:
':.:.7
be-
(*) Deze voorftelling ondergaat eenige verandering door de nieuwfte ontdekkingen van den Heer D E S A V S S U R S den jongeren, volgens welken de planten, even zoo als de die* ren, beftendig zuurftof uit den dampkring opflurpen, docff dezelve in kölenzuur veranderen,' deze wederom ontbinden,, én de zuurftof op nieuw uitwifemen. (Récherches cJtimiquet ;
fur la vêgètaiion,
Génïve
18.4.
s;)
Mm 5 /
55+
OVER DEN INVLOED DER LUCHT
beftaandéelen mede, waardoor velerlei ziekten ont« liaan. e. Minerale dampen van zwavelachtige of andere fchadeüjke hoedanigheid. ƒ . Rook. Ook deze z a l , vooral daar, waar verfchillende foorten van fteenkolen gebrand worden, voor de gezondheid nadeelig zijn. g. Zoutdeelen, die in eenige (treken, voorat in de zuidelijke deelen van Afrika en in Siberië, den dampkring v u l l e n , en dezelve zeer prikkelend en fchadelijk maken. h. De dauw. Deze beftaat ook in de uitwafemingen der aarde, des waters en der planten, die in de gedaante van fijne droppels bij de verkoeling des dampkrings nedervallen. i. De ftof, deels van de fijne deelen der oppervlakte, deels i n fommige (treken van de vulkaanfche k. Befmettende ftof. Deze verfpreMt z i c h , wel is waar, r.iet zoo ver door den dampkring, ais men het te voren aangenomen heeft; hare vei'ipreidende kracht ondertusfchen verdient onderzocht te worden, Niettegenftaande deze verfcheidene bijgemengde beftaandéelen blijft de lucht nog gezond ; ondertusfchen moet naar de verfcheidenheid der betrekkingen dezer ftof toch altijd hare gezondheid bepaa'.d worden. II. Over de werktuigelijke en andere hoofdeigenfchappen des Dampkrings. 1. Eene hoofdeigenfehap der lucht is hare doorfchiinendheid, die bij fterke nevelen en dampen van eenen anderen aard zeer verminderd wordt. Dat daardoor velerlei nadeelen voor de gezondheid ontdaan, zal aan een ieder blijken, die zich herinnert, dat bij zulk eene dikke lucht het moeijelijk gehoor en een zwak gezigt toeneemt. 2. De vloeibaarheid en ligte deelbaarheid. Ook door deze eigenfehappen heeft de lucht eenen voornamen invloed op het ligchaam, daar zij hetzelve van all« kanten omgeeft, en in al deszelfs openingen dringt, en z i c h mee al deszelfs beftaandéelen vermengt. 3- De
OP
»E
GEZONDHEID.
555
*. De zwaarte der lucht. Door deze eigenfchap houdt de lucht zich in evenwigt tegen den aandrang der vochten op de oppervlakte, . en de nadeelen der vermindering van deze zwaarte voelt niemand meer, dan z i j , welke hooge bergen beklimmen, bij welke dikwijls bloedhoestèn en neusbloedingen de gevolgen van dat vernietigde evenwigt zijn. Zeker ftaat ook de gewaarwording van prikkelbare perfonen, met de verandering des barometers in eenige betrekking, 4' De gedurige omloop. Een vocht, dat zoo verfchiUend gemengd en aan zoo menigvuldige veranderingen onderworpen i s , moet natuurliik zeer ligt bewegelijk zijn. Elke verandering der temperatuur, elk opftijgen en nedervallen der dampen, elke andere'ontbinding der luchtftoffe moet zulk eene verfcheidene beweging voortbrengen. 5. De veerkracht des dampkrings. Hierdoor kan de lucht in eene zeer beperkte ruimte te zamen gedrukt worden , en zich daarna met groote fnelheid weder uitzetten. Dit is die kracht, waardoor de lucht voornamelijk de ademhaling bevordert, de uitwafeming vermeerdert, en eenen gelijkmatigen omloop des bloeds onderhoudt. Hoe meer de lucht vernieuwd w r d t , boe vrijer haar omloop i s , des te meer veerkracht bezit z i j , en des te voordeeliger werkt zij op het lig*
III. Anders eigenfchappen des
Dampkrings.
1. De warmte. Eene' zekere mate van warmteftof maakt alle beftaandéelen des dampkrings ontbindbaarder, bevordert hare veerkracht, en werkt als een zachte prikkel op de daarin zich bevindende organifche hgchamen. Men kan deze mate van warmte gevoegelijk tnsfchen den 55(ten en 75ften graad van FAHRENHEIT'S Thermometer bepalen. Eene grootere hitte prikkelt wel is waar in den beginne het iigchaam vermindert echter weldra den zamenhang der vaste deelen, vermeerdert de oplosbaarheid der fappen en verzwakt i n zoo hoogen graad, dat het niet te verwonderen i s , •dat de bewoners van heete gewesten tot alle ziekten geneigd zijn, die uit ovwrprikkeling en zwakte ontö a a n , Intusfchen is juist die beftendige werkzaamheid der
S$6 OVER DEN INVLOED DER LUCHT 0PD5 GEZONDHEID,'
der organifche ligchamen een grond tot dit voorregt Om eene grootere hitte der lucht zonder merkelijk nadeel te verdragen. De mensch en de dieren leven in eenen dampkring, die elk dood ligchaam van derzelver menging volkomen ontbinden zoude. Zij blijven in dezelfde mate hunner natuurlijke warmte, offchoon ook de uitwendige hitte hen dubbeld te boven gaat. a. Koude. W i j kunnen de werkingen der koude wel is waar oorfpronkelijk Hechts uit de berooving der warmteftof afleiden, en haar dus niet als iets Heiligs befchquwen. M a a r , daar juist deze berooving der warmteftof alle ligchamen te zamen trekt, zoo moet ditzelfde ook van de deelen des menfchelijken ligchaams gelden. Ook deze worden wel fterker, doch einderijk ook ftijver, en de kleinheid, de harde huid der nabij de polen wonende volkeren, alsook het gebrek der maandftonden bij hunne vrouwen» bewijzen de onwerkzaamheid, door ftijfheid w weeg gebragt. Niet minder merkwaardig toch is '«vloed der warmteftof op de ophoopin der prikkelbaarheid en uit de daardoor omftane, <*<* " h t s overgaand e , grootere infpanning der'krachten. Daarom kan de koude als prikkelmiddel werken, en zoowel bij verzwakte zieken, alsook bij zwakke ligchamen in het nlgemeen, nuttige dienden doen. 3. De vochtigheid der lucht mag meni'ge perfonen van een zeer droog geftel wel bekomen, zoo is zij toch in eene grootere mate telkens zeer nadeelio-, daar. zij de veerkracht der lucht door hare vochtigheid vermindert en de werkzaamheid des ligchaams daardoor geftoord wordt. De bewoners van vochtige itreken zijn in het algemeen ongezond en tot de menigvuldiglte , vooral langdurige, ziekten geneigd. 4. De droogheid der lucht kan alsdan alleen nadeelig worden, als bijzondere omftandigheden daarmede verbonden zijn. Zoo. zal een fcherpe oostewind, die tevens droog i s , ook door zijne prikkelende eigenfchap, voor de gezondheid nadeelige werkingen voortbrengen; en men heeft in alle gevallen geitellen, die ° O ftram en droog z i j n , dat zij'zich overal, z s in een' eenigzius vochtigen dampkring, wel bevinden. 5. Zeelucht. De lucht op de zee en aan de kusten vereemgt in zich verfcheidene eigenfchappen, waardoor zij 2ich wezenlijk van de landlucht onderfcbeid:. , Voord e
0-
ch
2
e c
£ , r
j
VOLKSMENIGTE
V A N AMSTERDAM»
Vooreerst is zij merkbaar Vochtiger, doch hare beweging is vrijer, en de winden hebben meer kracht om dezelve te vernieuwen. Zij is niét aan zulke fehielijke veranderingen der temperatuur onderworpen, als'de landlucht, en blijft altijd zachter. Bij haar vindt dar bederf geene plaats hetwelk zich met de landlucht door de rotting van dierlijke ftofren vermengt, en eindelijk bezit zij merkelijk meer zoutdeelen en menigvub» diger zuurftof, dab de lucht op het vaste land. t
(Het Vervolg en Slot in No. 13.)
VOLKSMENIGTE VAN AMSTERDAM.
D
e volksmenigte van Anafterdam beftond na de laatfte optelling, in Junij 1809, uit 100836 van de Hollandfche Gereformeerde Gemeente. 1093 — — Walfche , of Franfche Gereformeerde Gemeente. Hg Engelfche Gereformeerde Gemeente. 16 —<- ~ — • Episcopale Kerk. 42186 Catholijkeh, of Roomschgezinden. ja5 Janfenisten. 8451a van de Evangelifche Luterfche Gemeente. 8789 —— —- herftelde Luterfche Gemeente. 586 Remonftranten. 186S Meiioniten, of Doopsgezinden. 18920 Joden. 2534 Portugeefche Joden. 28 Grieken. 20 Armenianen. 3 Hernhutters. 30 Kwakers, of Engelfche Broeders, 83 die tot geen Kerkgenootfchap behooren* Volgens deze opgave bedraagt het geheele getal *oi,747 menfehen. Daaronder waren 88814 van het mannelijke, en 112933 yan het vrouwelijk gedacht; »us 24110 vrouwen meer dan mannen.
.SE*
558 BEPROEFD M I D D E L , E N Z .
ONBRANDBAAR PAPIER.
BEPROEFD MIDDEL T E G E N D E A A R D V L O O .
D
e aardvloo Qchrysomela ohracea, B L U M E N B . ) is eea der fchadelijklte tuin-infekten. De verfcheidene daartegen aangeprezene middelen zijn toch niet bij elk weder, ook niet in alle grondfoorten aanwendbaar of werkzaam. Neemt men daarentegen flechts ajuinzaad en bezaait men het ftuk land zeer dun daarmede, zoodat het zaad op de planten, welke door de aardvloo vooral aangedaan worden, reeds l i g t , dan zal zich geene bij die planten wagen, welke een' uije i a de nabijheid hebben.
ONBRANDBAAR
D
PAPIER.
ie papier v o o r het branden w i l bewaren, neme fterken w i j n a z i j n en e i w i t ,
doe kwikzilver daar-
bij , en roere alles behoorlijk onder elkander. Hiermede beftrijke men het papier, late het weder droog worden, en herhale dit nog tweemaal. Alsdan fchrijft men daarop, en werpe het in 't v u u r ; en men zal het onbefchadigd weder daaruit halen.
MACBIJ E N P I E R R O T ;
OF M E NSC HEN H A A T E N
BEROUW.
M
ACBIJ had eene der voornaamfte Officiersplaatfen bij de Engelfche troepen in Indie. Zij voerden tegen eene Indiaanfche Natie oorlog. MACBIJ bemerkte eens in een gevecht, dat ten voordeele der E n gelfchen eindigde, onder de Indianen eenen Europeaan, die zeer woedend vocht. Hij had zich onder het Engelfche volk geworpen, was geheel met bloed bedekt, en had reeds velen van de Engelfchen gedood. M A C B I J ontdekte hem, op het oogenblik dat bij ^ i e n foldaat aanviel, die aan zijne voeten flierf. De E n geischman die zich over deze wreedheid verbaasde, en te onvreden w e r d , beval, dat men hem gevangen e
as-
MACBIJ E N PIERROT.
559
nemen, e ° levend voor hem brengen zou. Naauwelijks kon men hem van zijnen buit losrukken; eindelijk bragt men hem geheel bebloed en krachteloos i n M A C B I J ' S tent. M A C B I J Hond verbaasd over de edele houding van den gevangene, die zoo weinig met zijn gedrag ftrookte, en liet hem zorgvuldig verbinden. Hij deed de oogen open, „ N o g zie ik het daglicht, „ nog menfehen!" riep hij u i t , „ en ik kan hun het „ hart niet uit het lijf h a l e n ? " Hij wierp zich woedend op het bed r o n d , en wilde zijne wonden weder openhalen; men verhinderde hem daarin, en hij verloor nog eenmaal zijne bewustheid. M A C B I J beval, dat men hem oogenblikkelijk roepen zoude, zoodra de vreemdeling weder tot zich zelven kwame: , , deze w o e d e , " zeide h i j , , , is onnatuurlijk , het menfchelijk hart moet door een hevig uiterlijk geweld daartoe gedwongen worden." M A C B I J keerde tot den onbekende terug, die zijne ftervende oogen opende, en nogmaals het verband w i l de losrukken. M A C B I J , v o l edel misnoegen, hield hem dè handen vast, en riep hem toe: „ Wat wilt gij doen? Gij zijt niet onder wilden; de Engelfcheu „ zijn menfehen." , , Menfehen," antwoordde hij v o l duistere vertwijfeling, , , dat zijn juist de fnoodaards, die ik verdelgen moet. o , Wanneer er nog een vonkje medelijden i n uw binnenfte gloeit, wanneer gij niet geheel en al beeren en tijgers zijt, zoo laat mij aan mijnen dood over; dat is mijn eenige troost, o H e m e l ! eindig mijn fchrikkelijk leven! Uwe hulp is vergeefs; ik «Si my den dood weten te verfchaffen." Dit zeide h i j , drukte het hoofd in 't bed, en Hukte luid. Door M A C B I J ' S onvermoeide zorgvuldigheid keerde de kranke langzamerhand, als ware het tegen zijnen w i l , in het leven terug. Hij zuchtte, weende voortdurend, maar door innerlijke faiart afgeperste tranen, tranen des harten. M A C B I J ' S buitengewone voorzorg had hem geroerd, en in een bedaard oogenblik fprak hij tot hem: „ H o e , Mijnheer! gij zijt een mensch en uw hart is niet geheel gevoelloos? A c h ! elooft gij, dat ik u dankbaar zijn konde! Maar wat oopt gij? Waarom behoudt gij mij het leven, die fcron vau de bloedigfte onheilen? O ! dewijl ik dan een
f
jö»
MACBIJ EN 1'IERRÖTi
een weldadig wèzen gevonden heb, zoo gééf mij det> dood." • , . M A C B I J . (De hand van den gevangtnen •vattende.') H ó e ! wilt gij mij dan niet liefhebben? MACBIJ kan' « veelligt troosten; eil hij is een vriend der ongeluk» kigen. , D E GEVANGENE. . E r zijn vrienden! a c h , i k heb te lang geleefd. — Gij hebt mij woedend gezien., Bloeddorftig. — De menfehen hebben mij daartoé gemaakt. {Luid /nikkende.) Ik ben niet wreed, geen monfter^ ik heb een hart j a , en dat is mijne fmart. M A C B I J . (Hem omarmende.) Zijt getroost, jongeling ! mijn ganfche hart ftaat voor u open. Ik heb het op uw gelaat gelezen, dat deze wreedheid ü niet eigen is. D E GEVANGENE. J a , Mijnheer! ik ben niets minder dan onmenfchelijk; oordeel over mijne wanhoop» ik ben gedwongen geworden, om mij te .verlagen,» en alzoo mijne natuur te onteeren. — — vertoei mij I
k
M A C B I J . M a a r , lieve vreemdeling! waar hebt gij dan geleefd? Onder de wilde dieren? D E GEVANGENE. Gave G O D , dat ik daar geleefd haddef ,Neen! onder de menfehen, midden in Parijs. De edelmoedige Ëngelschman bragt hem ongemerkt daartoe, dat hij het verhaal zijner ongelukkige omHandigheden in dezer voege aanving: ,*, Ik ben van parijs geboortig," zeide h i j , mijn vader , was een landedelman, en niet rijk. Hij had krijgsdienst genomen, en huwde een voornaam meisj e , dat zeer fchoon en deugdzaam was.. Zij ftierf,en liet. mijnen vader met mij en eene dochter zonder eenig vermogen na. Een teeder gevoel \yas mij aangeboren; dat is de bron van mijn ongeluk en mijnen kommer, Mijne ziel was niets dan teederheid en menfchenliefde. Ik groeide op met de gedachte, dat deugd, regtfehapenheid en edel gevoel gelukkig maakten; dat de menfehen genegen waren om eikanderen bijltand en hulp te verleenen. Ik kende ze flechts UK boeken, die mij veel van helden, van wijzen, van weldadige harten, van regtfehapene vrienden verhaalden, en mijne ziel ftond voor dit aangename bedrog open,
I
MACBIJ E N P I E R R O T .
<6i
open. Met deze gevoelens trad ik in de wereld. Mijne geboorte, fmaak aan al het fchoone, begeerte te behagen, opregtheid, dit waren mijne hoedanigheden, waardoor ik gelukkig hoopte te worden. -Ik geloofde de onwaarheden des gemeenen levens, i k vertrouwde de G r o o t e n , en diegenen, welke zich voor regtfchapene lieden, voor vrienden, voor weldoeners uitgaven. — Kortom,- ik geloofde alles, wat op aarde moest zijn, en er niet i s . " , , De omflandigheden mijns vaders verergerden dagelijks. Mijne zuster had eenen zeer rijken edelman gehuwd. Ik bezat eene zekere grootheid van z i e l , die ons niet veroorlooft te kruipen, te vle'rjen, en daardoor zijn geluk te maken. Ik zocht de hoogachting mijner vrienden, die het hoogfte geluk van mijn hart waren, te verdienen; en voornamelijk mijne éigene, die mij nog meer waardig was. Ik kreeg den toegang tot de aanzjerritjkfte gezelfchappen. Ik had nog eenen lievelingsdroom; ik dacht, wanneer men rijk ware, zoo moest men geen geluk kennen, dan d a t , om nuttig te zijn en wel te doen." , , Thans merkte i k , dat ik ernftig op mijn geluk bedacht moest zijn; ik zag het ongeluk mij met fnelle fchreden naderen. Men zeide m i j , dat ik gaven en bekwaamheid genoeg hnd , om het te wederftaan. Thans leerde ik de menfehen eerst regt kennen. M i j n vader meldde m i j , dat hij met een proces alles verloren had; want hij had geenen,anderen bijftand gehad, dan zijne regtvaardige zaak. Ik wist mijn pligt. G e durende eenige jaren greep ik alle gepaste middelen a a n , om mijnen dierbaren vader zijne armoede te verligten. Hij 'was a r m , en daardoor waardiger aan mijn hart. Ik vleide mij, dat ik bij de Grooten toegang h a d , dat mijn nood hen roeren zoude: zonder te blozen en zonder trotschheid ontdekte ik hun mijne treurige omstandigheid, en inzonderheid ds. tranenva'n miinen ouden vader. Maar ik werd met koelzinni»e beloften van den eenen tijd tot den anderen uit°eftelc? zonder ooit bijitand van hen te ontvangen. Ik werd eindelijk deze wreedaardige gevoelloosheid moede , en hoopte bij de Geleerden het gevoel te vinden, dat ik bij de Grooten vergeefs gezocht had. Deze leermeesters der menfehen, dacht i k , zullen al de deugden i n zich vereenigen, die zij dagelijks met zoo vele welo
m
MSNG.
I 8 I O , No,
ia,
Nn
lpi'ö-
502
MAG RIJ EN PIERROT»
fprekendheid aanprijzen. M e t eene edele vertrouwelijkheid ijlde ik naar hen toe; maar ik weende mijne tranen i n hunnen fchoot, als op een dor land. N u ging ik naar de Rijken — 0 , daar verhief zich mijne ganfche ziel! zij zochten hunne onmenfchelijkheid niet eens te verbergen. M e n verwachte veeleer van de armde menfehen bijftand; van die kan men toch nog medelijden verwerven, dien zoeten troost, welke de tranen des harten terughoudt." , , V a n allen beleedigd en verworpen, was ik eindelijk alle ftanden doorgegaan, om een mensch te vinden. Maar vergeefs. Geheel wanhopig en heimelijk verwoed, wierp ik mij aan de voeten mijns vaders. — » , , A c h , mijn vader!" zeide i k , „ wij zijn nabij „ de uiterfte ellende. De h o o p , dat mijne deugd uw , , deun zijn zoude, is nu ook vervlogen; alle harten , , zijn voor mijne tranen gefloten. W a t zal er van u , worden, mijn vader!" „ Hetgeen oor» be„ h a a g t , " antwoordde de eerwaardige grijsaard, ' zou het mij zwaar vallen te fterven? Slechts g , „ mijn zoon! v e r o o ^ ^ k t mijne tranen. Ik zal fterven en u ai mijn ongeluk nalaten. G a ! mijn nood" i moet u niet bekommeren; zorg flechts om uw " leven te behouden, dit is het mijne. Wanneer ik u flechts gelukkig kon z i e n ! " Bij deze woorden drukte mij mijn vader met zwakke armen, zuchtende, aan zijne 'borst. A c h , zijn beeld zweeft mij nog voor oogen!" , , Ik w i l _u al de vernederingen niet befchrijven, die ik mij liet welgevallen; al de "onaangename middelen, die ik aanwendde, om mijnen vader te helpen. Ik had eertijds velen, die ik voor mijne vrienden hield, allerlei dienden bewezen; naauwelijks had ik nu het aanzien van eenen ongelukkigen, toen zij als een nevel voor mijne oogen verdwenen. N o g eene hulp bleef mij overig: mijn zwager beminde mijne zuster, die mijn vader altijd zoo zeer bemind en die hij zoo veel goeds gedaan had. Z i j , hoopte i k , zou haren man bewegen, om mijnen vader bij te daan. Ik ijlde naar haar toe. Zij ontving mij met eene koelzinnigheid, die mijne liefde mij niet aandonds deed bemerken. Ik ontdekte haar mijne bekommering. Bij " woord betoonde zij in haar gelaat minder toegenegenheid en vertrouwelijkheid: bare gevoelloosheid verried haar. Haar 3
t J
o t
i e
e r
jMACBIJ E N P I E R R O T .
563
Haar man Het bouwen, was baar antwoord; hij had e l f vier kinderen. Mijn vader, voegde zij er b i j , ] f t zich bedrogen; hij heeft andere vrienden en bloedverwanten, die rijker zijn dan w i j , die kan hij zijne omftandigheden ontdekken; en g i j , door welk een zonderling toeval hebt gij geene bediening? G i j zult nooit leeren, om u zelven gelukkig te maken.— Ik zal nooit leeren onmenfchelijk te zijn, viel ik haar in de rede. Ik g a , wreede, hartvochtige zuster! u w vader, die u zoo teeder bemint, fterft in ellende. Ongelukkige! o , dat uwe kinderen u nimmer voor deze misdaad beftraffen! Ik kwam bij mijnen v a der terug. Ik wilde hem de nieuwe fmart verbergen» maar zij lag te zwaar op mijn hart. Zonder weten zeide ik het. Hij gevoelde den ganfchen last van d i t ongeluk, en verdroeg het met moed en geduld. H i j verontfchuldigde zelfs" mijne zuster. Gij moet het haar vergeven, zeide h i j , zij moet haren man gehoorzamen, en hare kinderen , , 0 , mijn vader!" riep ik-, „ dat moest haar juist het fterkfte herinneren aan „ hetgeen zij u fchuldig i s . " " , , A c h , Mijnheer! ik heb u nog niet alles gezegdMijn ongelukkige vader werd gevangen gezet. Ik viel voor de voeten des fchuldeifchers; hij ftiet mij wild en onverbiddelijk terug. Alle hulp werd mij ontzegd. N u had ik alles verkocht — ftel u den verfcbrikkelijken toeltand eens voor oogen: mijn vader in de gevangenis, waar hij van kommer moestllerven» zijn zoon in ellende, van de ganfche wereld verlaten, door fnoodaards omringd. • Mijnheer ik ben van ftand ik kan niet kruipen, ik denk te groot daartoe de Natuur riep het mij toe , i k offerde mij o p , (hier brak eene menigte zuchten ets tranen des onbekendenftemaf) ik beïloot, om voor mijnen vader te bedelen. Ik ging des avonds en bad de fnoodaards, die ik gaarne vernield h a d , om aalmoezen." Bij deze woorden omarmde M A C B I J , wien de tranen langs de wangen liepen, den gevangenen. „Ach! „ beminnenswaardig fchepfel!" zeide h i j , „ welk eene „ edele ziel hebt gij! Hoe zeer verdient gij vrienden „ te hebben!" Ik was nog niet genoeg g e k r o m d , " voer do vreemde voort; men bragt mifals een nietswaardi'N n a ge Z
iee
5^4
MACBIJ E N PIERROT.
ge lediglooper in de gevangenis. Ik kwam eindeljifc voor mijnen Regter, Ik zeide hem alles; ik fmeekte hem om zijne hulp. De geroerde Regter liet mij los en beloofde mij bijftand. Maar hij dierf, en ik Wa zonder hoop- ongelukkig. De ouderdom was eindelijk de eenige befcherming van mijnen vader en hij werd losgelaten. Ik verkreeg op een koopvaardijfchip eene middelmatige bediening. Het eerde , wat ik deed, w a s , dat ik mijnen vader mede op het fchip nam, om met hem naar Azië te vlugten. Veeiiigt, zeide i k , vinden wij daar nog fchepi'elen, die menfchelijk gevoel hebben. Misfchien kunnen wij daar Europa in ons ongeluk vergeten. Gij zult daar lev e n , mijn vader! ach, ik heb geenen vriend dan u ! " „ D i t is flechts een gedeelte van mijn ongeluk. Mijn zwaarfte leed heb ik u nog niet .verhaald; het gelijkt bijna aan den kommer, dien ik mijns vader* wege uitdond. Ik beminde. Een jong meisje had mij s
getroffen, zij was eene eenige dochter en was rijk. Dit had mij moeten dwingen, om mijne neiging fp on-
derdrukken ; doch ik gaf niet aan de welvoegelijkhei ! maar enkel aan de liefde, gehoor. J U L I A , dus heette de beminnenswaardige, gaf mijne wenfehen gehoorwij zeiden elkaar, dat wij elkander beminden. D i ' was het eenige geheim, dat ik voor mijnen vader verborg. Jonge lieden verdaan de kunst niet zeer om te zwijgen. Een bloedverwant van JULIA ontdekte onze liefde. Hij liet mij voor zich roepen. M i j n beer! zeide hij, ik w i l aandonds opregt met u {preken; ik hoop, het zal u niet heleedigen. ik houd u voor een verdienftel'y'k man. U w perfoon verwekt hoogachting, en ik heb opgemerkt, dat mijne nicht uwe waarde gevoeld heefr. Gij fchijnt mij een fijn gevoel van eer en van pligt te hebben: gijbezit'geen vermogen en mijne nicht is rijk. Genoeg, antwoordde i k v u r i g , gij toont mij mijnen pligt en mijn ongeluk. Gij zult zien , wie ik ben." Iic ijlde naar b u i s , en op het oogenblik, dat ik met \inen vader Enropa verliet, fchreef ik eenen brief ni A
A
N
JULIA ,
waarin
ik haar
mijn ganfehe hare en
n
a
,
ongeluk ontdekte, hetwelk ons fcheidde. zeide haar, d ik arm w a s , dat ik uit Europa v l o o d , en bad Haar. mij te vergeten. Bedenk, hoe veel mij de'priel kostte! ik i d e eindelijk met mijnen vader; af. I k
a t
o
m
r e
s
MACBIJ
E N PIERROT.
565
af. Onder weg ontdekte ik hem mijne neiging, en de beminnenswaardige grijsaard weende op nieuw over mijn ongeluk. Wij kwamen in Indie aan. Een onwaardige* ftootte mij, enkel uit kwaadaardigheid, uit mijne plaats. Ik geraakte daardoor in de verfehrikkelijkfte armoede.. Ik fmeekte de menfchelijkheid, ik toonde de grijze haren van mijnen vader, zijn naderend graf; alle wendden de oogen af, aller harten floten zich. A c h ! de Indianen zijn even zoo wreed als de Europeanen! E r is geene menfchelijkheid meer op aarde! Eindelijk namen wij in eene fpelonk aan de kust onze toevlugt; ook daar kwelden de kommer en honger mijnen vader. Ik voedde hem nog naauwelijks eenige dagen met uit kruiden geperfle fappen, en hij ftierf. Smart, wanhoop en woede overmeesterden mij. Ik ijlde de fpelonk u i t , toen ik een hoop Indianen ontdekte, die tegen Europeanen vochten. Deze haat ik het ftxrkst, hen, die de beste, de eerfte onder de menfehen zijn willen. Gij hebt mijne woede gezien. — Mijn vader is dood. — - Hij is van honger geltorven! —— Mijnheer, ach waarom reddet gij mij het leven; het is mij onverdrageüjk. Hoe kan ik mijn ongeluk eindigen, zonder te iterven? Gij zijt menfeheiijk — laat mij Iterven." M A C B I J - ([Hem omarmende.) Neen gij zult niet Iterven — waardige man! Gij hebt een gevoeld hart , eenen vriend gevonden. Niet alle menfehen zijn fnoodaards; gij zult ondervinden, dat er nog gevoel, roenfchenliefde en teederheid is. Ik w i l uw vader zijn. Hoe heet gij? DÉ
GEVANGENE.
PlERROT.
M A C B I J . N U , mijn lieve P I E R R O T ! gij zijt mijn zoon. P I E R R O T . A c h , mijn weldoener! mijn vader, mijn vader is niet meer. P I E R R O T werd beter. Eenige dagen naderhand zeide M A C B I J tot
hem:
„
Kom,
ik w i l u met
het
men-
fchelijk geflacht verzoenen." Hij voerde hem in eene nabij zijnde tent. Welk een aanblik. Een onbefchrijfelijk tooneel! P I E R R O T omarmde toen zijnen vader. De grijsaard omarmde wederzijds hem en M A C B I J . „ Edelmoedige vreemdeling, f k h i j , gij geeft mij mijnen dierbaarden zoon weder. Gevoel den aanblik a n dit tooneel, dezelve is hemelsch, het is zijn Nn 3 werk." p r a
v
$66 werk.
MACBIJ E N PIERROT* MACBIJ
verhaalde
hun,
op
PIERROTS
ver-
langen, dat hü zelf i n de fpelonk gekomen, en zijnen ftervenden vader in de armen van eenen Baniaan ( l diaanfche Geestelijke) aangetroffen h a d , die hem weder in het leven terugriep en hem fpijze bragt. Gij z i e t , " zeide h i j , , , onder de Indianen zijn ook , , menfehen Ik liet daarop uwen vader hier bren„ gen." , , Ja , mijn z o o n ! " fprak de grijsaard tegen P I E R R O T , , , hem dank ik het leven. Ik was op den oever des doods, ik floeg nog eenmaal mijne oogen op en zocht u ; een onbekende Hond naast m i j , en goot mij eenen drank in den mond, „ die mijne levensgeesten terugriep; hij gaf mij eenig voedfel, dat mij mijne krachten teruggaf; maar ik zag mijnen dierbaren zoon niet. Zie hier nu den tweeden lieun mijns ouderdoms." —- Dit voegde hij er b i j , en wilde zich voor de voeten van M A C B I J nederwerpen. „ W a t wilt gij doen?" zeide de grootmoedigeMAC. B I J ; „ ik ben gelukkiger dan gij; ik verbind twee n
„
edele harten aan m i j ; ziet
mij 111 het vervolg als
uwen getrouwen vriend aan." M A C B I J , hoe gelukkig waart gij, en hoe zeer verdiendet gij uw geluk! — Op zekeren dag zeide deze voortreffelijke man tot h e n : „ Ik heb nog niets voor u gedaan, mijne vrienden! ik moet u het leven ook aangenaam maken, welks behoud mijn werk i s . Dat ontbreekt nog aan mijne wenfehen. „ P I E R R O T ! hebt gij mij niet van een waardig meisje „ verhaalt, dat gij bemindet?" „ A c h ! die be„ minnelijke, mijn dierbaarfte weldoener!" riep P I E R R O T u i t , „ moet in mijn hart Iterven: ik moet geen , , gevoel kennen dan dankbaarheid." — - , , Lieffte , , vriend!" antwoordde M A C B I J , „ ik moet u geluk, , k i g zien. Ik keer naar Europa terug; ik reis naar Parijs en w i l u derwaarts begeleiden." Zij verlieten weldra Indie. Onze menfehenvriend trof P I E R R O T onderweg dikwijls in eene treurige houding aan; zwaarmoedig befchouvvde hij de wij" uitgeftrekte waterplas , en weende. J U L I A ' s beeld zweefde hem voor oogen. Hoe meer hij zijn vaderland naderde, des te meer kwelde hem zijne zwaarmoedigheid. „ A c h , " zeide h i j , bij zich zelven, „ w a n n e e r jk eens eenen anderen in J U L I A ' S armen gelukkig zage5 S
aiACBIJ E N PIERROT»
j&! zoude ik mij niet voor altijd uit Frankrijk ver" wijderen, en mijnen weldoener naar Engeland v o l " gen? Heb ik een vaderland? E n wanneer J U L I A " niet gehuwd i s , zou ik dan kunnen hopen, haar „ echtgenoot te worden? Zoude ik ^MACBIJ'S e d „ beid misbruiken? Het ware ondankbaar, nieuwe proeven daarvan te begeerén." Dit laatlte fprak hij zoo overluid u i t , dat M A C B T J , die, zonder dat hij er aan dacht, bij hem was, het verltaan kon. „ N e e n ! " zeide deze tot h e m , en omarmde hem onverwachts; , , gij behoeft niet te vreezen, dat gij mijne vriendfchap zult verzwak,, ken; ik heb het u te danken, dat ik ze heb ku»„ nen bewijzen." Zij kwamen te Parijs aan. P I E R R O T ijlde, op de vleugelen der liefde, naar J U L I A ' S huis. Men zeide hem, dat haar vader geftorven ware, hare tijdelijke omltandigheden eene verlchrikkelijke verandering hadden ondergaan, en dat J U L I A met hare moeder op eene onbekende plaats alleen en in het verborgen leefde. Hij ondervraagt verder en ontdekt de plaats van haar verblijf. Wat zag hij daar? Zijne beminde J U L I A i n ellende, en bij eenen Hechten arbeid, waarmede zij zich kommerlijk voedde. , A c h , mijne J U L I A ! " riep hij u i t , en viel voor hare voeten neder. Zij gaf eenen fchreeuw, en viel onmagtig in de armen van hare moeder, die mede van verbazing buiten zich zelve was. Zijt gij het, P I E R R O T ? " zeide de moeder tot hem, „ gij ziet ons in eenen geheel anderen toe,, ftand." ' , ., Het is onbefchrijfelijk, wat de beide geheven gevoelden, toen J U L I A weder tot zich zelve gekomen was. Zij verhaalde P I E R R O T haar ganfche ongeluk. Verftooten van hare bloedverwanten, zuchtte zij i n de grootfte armoede, en niemand hoorde hare klakten. Zij had dikwijls aan P I E R R O T gedacht, en van hem gezegd: „ A c h , wanneer hij r i g ] f t , zoo is ziin hart vol van ons; hij gelooft, dat ik gelukk i g hen." - „ Mijn hart," zeide P I E R R O T , „ leeft voor u , heflte J U L I A ; j ik w i l al uwe tra„ nen afdroogen. Ik w i l u uit dezen verfchrikkelij,, ken toeftand redden." Hij i j i naar zijnen vader, die bii M A C B I J was. , , Mijn vader! mijn edele vriend! ik 'heb J U L I A gevonden, nog fchooner, nog beg 0
5
0
e e
a
a e
Nn
4
•>•>
min-
MACBIJ E N
PIERROT»
a , minnenswaardigerJ" Hij verhaalde hun alles en zrj weenden met hem. * _ „ Welaan! " viel hem M A C B I J met eene edele drift i n , „ wilt gij J U L I A h u w e n ? " — „ Haar huwen?" nep P I E R R O T „ doch — wanneer ik haar flechts „ uit de vernederde armoede konde r u k k e n ! " . „ E n gij twijfelt, of gij dat k u n t ? " antwoordde MACBIJ op eenen hartroerenden toon, , , is M A C B I I „ uw vriend n i e t ? " „ Wanneer gij haar zaagt, mijn w e l ü o c n e r ! " fprak P I E R R O T , „ , I A en ha* „ re moeder, zoo zoudt gij de ganfche grootte en waarae des ongeluks gevoelen." PIERROT ipijsde nog bij hem des avonds met zijnen vader. M A C B I T fprak vurig van hunne vriendfchap. „ Bemin m i j , " zeide h i j , vergeet uwen M A C B I J niet. Wanneer ik „ in Engeland b e n , " dus voer hij tegen den ouden v o o r t , „ zoo vergeet niet, dat gij aldaar eenen tee„ deren zoon hebt, die u vereert, en g i j , mijn P I E R » ' R O T ! eenen broeder en vriend." <, T o e n z i j ter rust gingen, omarmde hij hen v u r i g e r dan o o i t . Den anderen m o r g e n ijlden zij naar h u n n e n weldoener: waar P I E R R O T den volgenden brief ontving : „ Mijne bezigheden roepen mij in mijn vaderland teruo-„ ik laat u , voortreffelijke vrienden! eenige o- rin*ê „ bewiizen mijner vriendfchap, die ik eeuwig voor u „ gevoelen z a l , na. Hoe vele aangename oogenblik. „ ken heb ik u te danken! G i j , P I E R R O T ^ moet jutiA huwen. Leef met haar en den besten vader , , gelukkig. Ik had u gebeden, om mij tot J U L I A te „ voeren; maar gij weet, welke achting men ongeluk»» " ' S P verfchuldigd is. V a a r w e l , mijne vrienden! „ Wijt mij niets dank; ik weet, wat gij van mij te », vorderen hebt. Eerlang ontvangt gij brieven van „ mij uit Engeland." U
L
e
&
_
„
T
M A C
BIJ."
Naauwelijks had P I E R R O T den brief gelezen, of hem werden o c o ponden fterling gebragt. Hij en zijn vader ftonden beide onbewegelijk van verbazing. „ G o d *» dehjk m e n s c h ! " riep P I E R R O T u i t , , , Gij verdient „ onze aanbidding, onze tranen! Laat uwe'weldaden „ niet zoo wreed zijn! Schenk ons het vermaak, om ons aan uwe voeten te werpen." — Gij engel„ achtlge z i e l , " zeide de grijsaard; „ o , " n n j z o o n ! „ welk eeu mensch is hij.' Niet zoo als w i j . " Niets 5
n
JMACCIJ EN PIERROT.
56*9
Niets evenaarde de dankbaarheid van PIERROT en van zij»en vader, en niets de weldadigheid van den grootmoedigen Engelschman. Men kan denken niet welke levendige vreugde PIERROT naar zijne geliefde ijlde, en wat zij met eikanderen gevoelden. Hij i de h a a r , en kocht zich een klein landgoed, waar zij met hunne ouders de gelukkigïte dagen lieten. Dagelijks dankten zij GOD en hunnen weidoener. PIEP KOT beleed, dat het ongeluk zijne grenzen heeft en deugden op aarde nog beloond worden. H | fchonk allen wreedaards vergeving, dewijl er nog een man, als MACBIJ, op aarde leefde. Zijne ziel werd zachter, en hij was een ware wijze. Zij ontvingen dikwerf brieven van MACBIJ. Hunne antwoorden toonden hem altijd hun ganfche hart. MACBIJ moest eene nieuwe reis naar Indie doen: zij konden dus niet zoo dikwerf aan eikanderen fchrijven. Welk een donderdag voor PIERROT'S familie, toen z i j , eenigen tijd daarna, het berigt ontvingen, dat MACBIJ overleden was. De grijsaard werd krank en zijn einde naderde. PIERROT gaf zich aan de diepfte zwaarmoedigheid over. 1 U w
Op zekeren dag verdiepte hij zich in een boscb, dat aan den grooten weg lag. Hij lag bij eenen boom op den grond neder , en weende om MACBIJ. , , He„ melfche E n g e l ! " riep hij u i t , , , hoort gij mij? „ ziet gij mijne tranen? U zal ik niet meer z i e n , „ dierbare MACBIJ?" „ Hij ; ;„ „ i» zeide iemand, die zich in PIERROT'S armen wierp. -—MACBIJ!" meer kon de onmagtige PIERUOT niet zeggen. Hij kwam weder tot zich zelven. , , Ja „ ik ben het, mijn lieftte PIERROT!" zeide MACBIJ, de vriendfchap dreef mij van het einde der wereld , , tot u terug. Ik heb mijnen wagen naar uw land„ goed gezonden, dewijl een boer mij zeide, dat oij , , in dit bosch waart; ik heb mij het vermaak ver „ fchaft om u te verrasfen." ' g a met „ m i j , dierbare MACBIJ! nep PIERROT, kom het „ werk uwer menfchenliefde zien, mijne kinderen, die „ u toebehooren. Is, het zeker, mijn vriend! dat ik „ n omarm? E n waarom heeft men mij met het „ verfchnkkehjk berigt gedood?" Gij moet „ het vernemen, kom met m i j , " De beide vrienden kwamen het eerst in de kamer van den ouden PIERROT, hij kon niets meer dan zij. Nn 5 11e s
u
w
e
0 )
a r m e
57o
M A C B I J E N PIERROT','
«e
armen naar MACBIJ uitftrekken. „ Mijn Iieffte z o o n , mijn v r i e n d ! " en op eenmaal wierpen eene beminnelijke jonge v r o u w , vier téedere kinderen, en. PIERROT zelf, zich voor MACBIJ'S voeten neder, en omvatten weenende zijne knieën. Onder de uitboezemingen hoorde men niets dan het w o o r d : „ onze „ weldoener!" MACBIJ hief hen o p , omarmde hen en weende. Zulk een aanblik kan flechts een deugdzame hebben. MACBIJ onderhield zich lang met JULIA en haren man; hij prees hare bekoorlijkheid en hare deugd. De kinderen drongen zich tot nieuwe omarmingen. De oudfle zoon van zes jaren zeide tot hem; „ Mijnü heer! mijn lieve Papa heeft mij dikwijls gezegd, „ dat wij vlijtig voor u moesten bidden. Wij hebben het ook alle dagen gedaan. Gij zijt ook onze , , vader." , MACBIJ bleef eenige dagen bij zijne vrienden; de oude werd door de vreugde weder gezond en op nieuw bezield. MACBIJ verhaalde h e m , dat eene gevaarlijke krankheid had tot narigt van zijnen dood.
gelegenheid gegeven PlEUROT S ziel was
xiu volkomen gerust; hij was niet meer die zwaarmoedige menfchenhater. Hij was zoo gelukkig geweest , dat zijne zuster tot hem de toevlugt had moeten nemen, en had de zoetfte wraak genomen: hij had haar weldaden bewezen. Hij verdeelde zijnen tijd onder zijne bezigheden en zijne Itille huisfelijke genoegens. Met zijne ganfche familie leefde hij i n eene benijdenswaardige tevredenheid. Den dag voor MACBIJ'S afreize gaven zij hem een eenigzins plegtig middagmaal. Eindelijk werd er eene groote pastij opgezet. Men verzocht MACBIJ om die open te maken hij deed het en ontdekte een ftapel Louis d'Or. PIERROT viel hem om den hals en bad hem , de 5000 ponden fterling weder terug te nemen, welke hij hem zoo grootmoedig geleend h a d , en die hij thans, nadat hij daardoor zijn geluk had gemaakt, niet meer behoefde. MACBIJ weigerde, dezelve aan te nemen. , , Ik ben reeds te zeer beloond, dit geld heeft mij oneindig veel opgebragt." Hij fprak_ dit en deelde het i n vier hoopen. 5- Daar, „ m i j n e liefjes!" zeide hij tot PIERROT'S kinderen, „ neemt dat geld weder, het behoort aan ; deze „ enkele keer moet gij .uwen vader ongehoorzaam we1 1
MACBIJ E N PIERROT.
571
• c n . Slaat mij dit niet af." M A C B I J bleef bij zijnen eisch; hij trok daarbij nog eenen prachtigen diamanten ring van zijnen vinger, en fchonk hem J U L I A . „ M e v r o u w ! " zeide h i j , „ n w echtgenoot l het mij , wel toeftaan, dat ik u dezen tot aandenken onzer , , vriendfchap geve." M A C B I J bezag P I E R R O T ' S huis eens; hij vond eene kamer, die hem zijn vriend met eene zekere^terughouding en met een edel tegenftreven weigerde te toonen. Hij opende de deur en z a g , wat hij in het geheel niet verwacht h a d , zijne beeldtenis, met bloemen verfierd , en het opfchrift: onze weldoener! Hij viel P I E R R O T jn de armen. , , Wat zie i k ? mijn waarde!" ——• „ Naast GOD het voornaamste voorwerp onzer vereering,"zeide P I E R R O T , „ en de bron van ons geluk. ' Lieve M A C B I J ! dit is de tempel der dankbaarheid, [, mijne kinderen verfieren dien dagelijks met verfche bloemen. Ik beroofde u , bij uw eerfte verblijf i n Parijs, van uwe beeldtenis, die gij bij.u hadt, en „ liet dezelve aanltonds nabootfen." M A C B I J ijlde tot J U L I A : „ Mijne vriendin!" zeide h i j , „ wij moeten niet fcheiden. Ik heb vrouw noch kinderen, zijt gij mijne familie." Hij nam hen alle met zich naar een aangenaam landgoed in Engeland, waar zij onderling vele jaren het geluk der vriend" fchap en liefde fmaakten. z
Z a
s
ANECD0TE V A ND E N ZWEEDSCHEN
KONING
GUSTAVUS ADOLFUS.
T
oen de deugdzame en dappere Zweedfche Koning eusTAvus A D O L F U S , in den dertigjangen oorl o g , die in de zeventiende eeuw gevoerd werd, zijne verdrukte geloofsgenooten in Duitschland te hulp t r o k , viel h i j , nadat hij op het Pommerfche eiland Kagen gelukkig geland w a s , op zijne knieën, dankte GOD voor de behoudenis van zijnen perfoon, zijne vloot en leger, en bad GOD om zegen over zijne onderneming. Welk een roerend tooneel voor zijne Officieren, die rondom hem Honden, en uit den mond van hunnen geknielden Koning de volgende treffende aanfpraak tot GOD hoorden: „ G O D ! die over hemel en aarde, over wind en zee regeert, hoe zal ik u naar waarde „ dan-
57*
ANECD0TE
V A N DEM
j, », ,, „ „ ,, ,, „ „
d a n k e n , dat gij mij o p dezen gevaarlijken togt z o o genadiglijk b e w a a r d hebt ? U i t den g r o n d v a n mijn h a r t d a n k i k u , en b i d u , dat gij "over deze o n d e r n e m i n g , w e l k e i k niet t o t m i j n e , maar alleen tot u w e e e r , t o t b e f c h e r m i n g u w e r k e r k , en t o t t r o o s t der g e l o o v i g e n heb b e g o n n e n , u w e g e n a d e , en u w e n zegen w i l l e fchenken. G i j , o ' H e e r ! die de harten en de, nieren b e p r o e f t , kent de z u i v e r h e i d mijner oogmerken. W i l gij o o k goed w e d e r en een' g u n ftigen w i n d f c h e n k e n , opdat i k mijn n o g achtergebleven leger met een v r o l i j k gelaat moge z i e n aank o m e n , en u w h e i l i g w e r k v o l v o e r e n ! " Zijne Offic i e r e n k o n d e n h u n n e tranen niet w e d e r h o u d e n ; en t o e n de K o n i n g h u n n e a a n d o e n i n g des gemoeds bef p e u r d e , zeide hij tot h e n : , , S c h r e i t n i e t , m i j n e v r i e n d e n ! maar b i d t met een opregt h a r t ; hoe meer ges, b e d e n , hoe meer o v e r w o n n e n : w a n t v l i j t i g gebeden „ i s h a l f g e z e g e v i e r d ; de beste C h r i s t e n i s altijd de beste S o l d a a t . " g o u d e n letteren de
I n zijne vaandels (tonden met " g e f c h r e v e n : ^ I N D I E N GOD T E G E N O N S Z I J N ? N i e t HeCtltS i n den o o r l o g , w a n n e e r hij iets belangrijks ondernemen z o u d e , maar o o k i n tijd v a n v r e d e , p l a g t hij d i k m a a l s met de w o o r d e n u i t den N e g e n t i g f t e i i P f a h n te b i d d e n : , , J E H O V A , keer eens w e e r ! H o e l a n g , o VOOR
ONS
IS,
WIE
woorden
Z A L
GOD! hoe l a n g ! H e b t met u w e k n e c h t e n é d u s o n t ferming w e ê r , o G O D ! V e r z a d i g ons i n d ' u c h tendftond met u w e g u n s t en z e g e n i n g e n , dan z u l l e n w i i , i n u v e r h e u g d , ons leven l a n g v r o l i j k j u i c h e n . V e r b l i j d o n s , naar 't getal der dagen onzes d r u k s , der jaren , w a a r i n w i j beproefden r a m p o p r a m p . D o e uwen k n e c h t é n uwe d a ê n , hun kindren u w e n l u i s t e r b l i j k e n ! D e g u n s t v a n o n z e n G o d en H e e r zij v o o r t a a n o v e r ons ten g o e d e ! D o e o n z e n t o g t , en plans g e l u k k e n d o o r u w ' ' h u l p ! o ! Z e g e n o n z e n •.- t o g t , dat die v o o r f p o e d i g flaag!" ( * ) — — • T o e n hij over T I L L Y , den w r e e d e n v e r w o e s t e r v a n Maagdewrg i eene m a a n d nadat d e z e l v e z i c h i n de gefchiedenis der rampen v a n het m e n s c h d o m b e r u c h t gemaakt h a d , eene luisterrijke o v e r w i n n i n g bij Leipzig h a d b e v o c h ten, „ „ „ „ „ ,, „
s
(*) Pfcto Xèi 1 3 - 1 7 , volgens de Overzetting van P fesfor V A N H A M E L S V E L D .
r o
-
Z W E E D S C H E N KONING G U S T A V U S A D O L F U S .
573
ten, en den vijand allerwege vlugten z a g , viel h i j , midden onder de dooden en gekwetften, op zijne knieën , en dankte GOD , met zijne gewone aandacht, voor de verleende hulp in het gevecht , en voor de gefcbonkene volkomene overwinning. Kort voor den flag bij Luzen, waarin deze Godvruchtige held fneuvelde, hield h i j , met zijn geheele leger, eene morgengods-dienstoelening. É r werden verfcheidene liederen gezongen, een van welke door den Koning zelven was gemaakt; het veldmuzijk verzelde het gezang. De Koning viel op de k n i e ë n , en bad met vurigen ernst. "Vervolgens fteeg hij te paard, reed door de gelederen, en vermaande de officieren en foldaten tot het betrachten van hunnen pligt. Op den dag des gevechts gaf hij tot wachtwoord: GOD M E T ONS! Kort voor dan de flag begon, reed hij nogmaals langs zijn in flagorde ftaande leger, en riep met luider ftemme den foldaten toe: „ N u zal het beginnen; de goede GOD wilde het! — J E Z U S ! J E Z U S ! help gij mij heden ftrijden, „ tot uws 'heiligen naams eere! " Met zulk eene gezindheid en gebeden trad de held moedig ten flrijde, waar hij doodelijk gekwetst werd. Stervende viel hij van het paard, onder het roepen: Mijn G O D ! mijn GOD !
— —
A N E C D O T E V A N E E N E N BUIKSPREKER.
I
n vroegere tijden befchouwde men het buikfpreken niet alleen als iets bovennatuurlijks, maar zelfs als tooverij, als een werk van den duivel; doch federt dat de A b t D E L A C H A P E L L E , in zijns Verhandeling over de buik/prekers^ en ook andere, het natuurlijke van hetzelve hebben aangetoond, belchouwt men hetzelve bloot als eene kunst, welke door oefeninp kan verkregen worden, en welke naar zekere regels,gel ijk zulks met de waarheid inftemt, kan worden aangeleerd. De geleerde E . DICKINSON verhaalt in zijn uitmuntend W e r k , betiteld: Delphi Phoenicis/entes, de volgende Anecdote van eenen Buikfpreker, welke ik hier vertaald, omdat dat Werk Hechts in weinige handen i s , opgeve. Hieruit kan men zien, hoe lterk de uitwerkfeien zijn van het bijgeloof en van de onkunde in natuurlijke dingen. „
FRAN*
'574
ANECfioTE V A N E É N Ë M BUIKSPREKER*
„ FRANCISCUS I , Koning van Frankrijk, had eenen Kamerheer, met name LODBWIJK VAN B R A B A N D , deze was een beroemd buikfpreker, en een meester in de kunst, om de ftem en het gehuil der afgeftorvene zielen na te bootfen. H i j , deze kunst in den grond verftaande, beminde een zeer fchoon en rijk meisje, welks vader geltorveu w a s ; hij begaf zich naar de moeder van dat meisje, die zijne ftreken niet kende. Hijbootfte de ftem van haren overledenen man n a , welke haar belastte, om bare dochter aan dezen braven en rijken man ten huwelijk te geven: hij klaagde, dat hij ijsfelük in het vagevuur werd gepijnigd, omdat zij aan zijn verzoek niet had willen voldoen, doch hij zou fchielijk worden verlost, indien zij hare dochter uithuwelijkte. Zij wachtte niet l a n g , voldeed aan het gewaand verzoek van den overledenen, en^ gaf hare dochter aan L . VAN ERABAND ten huwelijk.' , . Deze buikfpreker heeft zeer vele bedriegerijen m het'werk gefield, welke ik niet alle het volgend geval kan ik niet it lzwygend voorbijgaan. VAN BRABAND o zekeren tijd geld noodig hebbende' hoorde dat te Lyon een zeer rijke bankier, CORNUT U S genaamd, woonde. Hij reisde derwaarts, bezocht denzelven, en zeide h e m , dat hij met hem over eenige verborgene zaken in ftilte en heimelijk fpreken wilde. C O R N U T U S ontving L . VAN BRABAND zeer vriendelijk. Deze fprak eerst een weinig over den Godsdienst, en vervolgens zeer veel over duivelen, fpoken, de pijnen van het vagevuur en de folteringen der h e l ; ten laatfte bootfte hij de ftem van den, reeds lang overledenen, vader van CORNUTUS n a , welke aan zijnen zoon bev a l , om eene groote fomme gelds te geven, o m . d e , bij de Turken gevangen zijnde, Christenen los tekoopen. Dat hij reeds jaren lang in het vagevuur werd gefolterd, en dat h i j , zoo er aan dit bevel met voldaan wierde, binnen kort in de hel zou worden nedergeitooten, omdat hij, door onmatigen woeker, tegen alle regt en billiikheid aan, zeer groote fchatten had verzameld. CORNUTUS verfchrikte in het begin over « ongewone dezer zaak, en verzocht den buikfpreK. , om den volgendeu dag terug te komen. Hij K W « o weder. En CORNUTUS bragt hem, even als of "V , wandeling had voorgenomen, op eene zekere• viaKte, ver van alle huizen, heuvels, flooten en ^
L
P
L
n e
b
o
o
m
£
n
d
a
ANECDOTE
V A N E E N E N BUIKSPREKER."
S7§
dacht dat die woerden of van den zolder van het huis, of door eene fcheur in den muur voortkwamen). L . V A N B R A B A N D merkte zeer w e l , waarom dit gefchiedde, en begon, nog veel klagelrjker dan te v o r e n , de item van den overledenen vader van C O R N U T U S na te bootfen, hem bezwerende bij al de heiligen, om hem toch te helpen. C O R N U T U S verfchnkt door dit wonder, en denkende, dat hier geen bedrog onder fchool, en wel te meer, dewijl hij die klaagftem zoo dikwijls, en waar Mi maar wilde, vernam, gaf aan V A N B R A B A N D tien duizend dukaten, om de gevangene Christenen los te koopen. Deze, veinzende dat hij naar Venetic en Griekenland zou reizen, vertrok naar huis. — Men verhaalt, dat C O R N U T U S weinige maanden naderhand (hij vernam zeer fchielijk het bedrog) in eene zware ziekte v i e l , doch niet wegens de fchade van zijn verloren geld, maar wegens de befpotting en nitjouwing der inwoners van Lyon, en dat hij ook aan die ziekte is overleden." Men ziet hieruit, dat onkunde in natuurlijke oorzaken, verzeld met bijgeloof, zeer ligtelijk den mensch van zijne goederen en leven berooven kan. Hoe veel ligt er dus niet aan gelegen, dat men onkunde, ook in het natuurlijke, verbanne; dat men bijgeloof befchame, en overal den bodem zoeke in te liaan.
HET
RIJK DES VREDES.
D e blikfem, die, ontzaglijk CcUta&aa^ Den dampkring fcheurt, en woest langs: zwarte wolken vliegt De ftorm, die , buldrend losgebartten , Den honderdjaargen eik gelijk den riethalm wiegt, Het vuur, dat, bij 't afgrijslijkst loeijen, Vaak 'saardrijks trillend hart doet gloeijen, Metaal en fteen verfmelt, en dondrend zulk een vloed Nog kokend over veld en boomen Gehucht en dorp en Itad doet ftroomen, Daar 't eeuwenlang verderf op gloênde golven woedt: — Die kronkelende blikfemvlammen, Die losgebarlten ftorm, dat rustloos woedend vuur Ontwikklen 't heerlijk plan des Eeuwgen, En baauwen 't loflied na der vormende natuur,
Uw
5?Ö
UÊT
«IJK DES VREDE3.
U w grootsch ontwerp is hoogst v o l k o m e n , O G O D ! wsar zijn geen volle Itroomeu Van vreugd verfpreid voor al wat ademt, wat gevoelt.? Elk fcbepfel t o c h , bemint ge o n z i j d i g ; J a , 't waar' met u w volmaaktheid ftrijdiff. Hadt ge ooit iets anders, dan der fchepuen h e i l , bedoeld. E l k oproer in de zigtbre fchepping, fchijnbnar o r d e l o o s , verflerkt het reinst verband,. E n werkt op 't heerlijkst tot voltooijing Van 't onbegrensd geheel, gevormd i n GODS verftand. Maar zonden krijg en ftaatsorkanen In 't zederijk ook 't fpoor niet banen V o o r vrede en waar geluk? Zoude ook u w rijksgebied, Dat Godlijk toppunt onzer wenfchen, O V r e d e v o r s t ! o Z o o n der menfehen! Z i c h niet ontwikklen? Kiemt uit wisling 't Godsrijk niet? Hoe
Ja, daar, waa wislings golven b r u i f e n , Verheft zich reeds de r o t s , op wier onwrikbren top Geregtigheid haar tempel grondvest; Ginds uit der krijgren asch groeit 's levens palmboom o p . 1-
E e n s moeten m o o r d en volksellenden
In t hoogst geluk der menschheid enden. D a a r , waar 't beneveld oog niets dan verwarring z i e t , Daar zien w e eens de orde zegepralen: Verlichting fpreidt reeds heldre dralen. T r i o m f ! de da.-graad b l o o s t , en 't ij slijk donker vliedt. 't Rampzalig o o r l o g s v u u r , dat woedend A l o m den reineu band der broedermin verteert, Dat TOtrr w o r d t , bij *t veradeld menschdom, Op vredes feestaltaar, in Godlijk vuur verkeerd. Dan zwieren liefdes glorievanen; Geen krans, beviekt met bloed en tranen, Is dan meer de eerprijs voor de- dappren menfchenmoord; Neen 't hoogst geluk alom te k w e e k e n , S D e toorts der kennis grootsch te ontfteken; —O , dit verdient een kroon , wier glans door de eeuwen gloort. V e s t , J E Z U S ! vest u w rijk op de aarde. A c h ! heel de fchepping zucht naar 't fcheemrend uchtenduur. De menschheid heeft z i c h z e l v ' gefchaiuU l e k t , Hergeef de tnajefteit, o G S » ! aan haar natuur. Verdrijf deu nacht van 't lot der v o l k e n ; Keer weèr , gehuld in morgenwolken : . , Gelijk gij de aarde ontweekt; v e s t , vest u w rijksgebieo. Der Chr.stnen hart gloeit van verlangen: K o m , J E Z U S ! k o m ; dat jubelzangen
Der
menschheid ftnelten i n der ferafs g l o r i e l i e d i
