Oudnederlandse Woordvorming

  Oudnederlandse Woordvorming    Een overzicht van Oudnederlandse afleidingen, samenstellingen,  leenwoorden en leenvertalingen uit de Wachtendonckse Psalmen,  vergeleken met hun Latijnse tegenhangers.      Marion Ruissen  01007148                                          Universiteit Gent  Faculteit Letteren en Wijsbegeerte  Masterscriptie  Historische Taal‐ en Letterkunde  Promotor: prof. dr. Luc de Grauwe  Academiejaar 2010‐2011   

 

Voorwoord    Deze  verhandeling  heb  ik  geschreven  ter  afsluiting  van  de  Master  Historische  Taal‐  en  Letterkunde aan de Universiteit Gent. Het onderwerp van deze thesis is mij aangereikt door mijn  promotor  Luc  de  Grauwe,  als  antwoord  op  de  vraag  of  hij  een  geschikt  onderzoeksonderwerp  wist  voor  mijn  thesis,  met  als  interessegebied  de  Oudgermaanse  taalkunde.  Het  werd  dit  onderwerp  over  de  Oudnederlandse  woordvorming,  welke  mij  ten  eerste  zeer  interesseert  en  welke ook goed aansloot bij mijn bachelorscriptie over de ontwikkeling van het suffix –ing van  het  Oudnederlands  tot  op  heden,  welke  ik  schreef  ter  afsluiting  van  mijn  Bachelor  Algemene  Taalwetenschap aan de Universiteit Leiden.    Veel  dank  ben  ik  dan  ook  verschuldigd  aan  mijn  promotor  prof.  dr.  Luc  de  Grauwe,  die  altijd  onvermoeid heeft klaargestaan mij op weg te helpen wanneer ik even het overzicht kwijt was,  met het beantwoorden van mijn vragen en het aandragen van literatuur.    Marion Ruissen, Dordrecht, 25 juli 2011. 

 

‐ 2 ‐   

Inhoudstafel   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

blz. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

Inhoudstafel   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

Lijst van afkortingen   

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

§1. Inleiding   

 

 

 

 

 

 

 

 

5 

 

 

 

 

 

 

 

5 

 

 

 

 

 

 

12 

 

 

 

 

12 

Voorwoord 

 

 

§1.1 Het Oudnederlands 

 

§1.2 De Wachtendonckse Psalmen 

 

§1.3 De Taal van de Wachtendonckse Psalmen 

§2. Oudnederlandse woordvorming   

 

 

 

 

 

 

14 

 

§2.1 Woordvorming   

 

 

 

 

 

 

 

14 

 

§2.2 Afleidingen 

 

 

 

 

 

 

 

 

14 

 

§2.3 Samenstellingen   

 

 

 

 

 

 

 

15 

 

§2.4 Leenwoorden en Leenvertalingen 

 

 

 

 

 

17 

 

 

 

 

 

 

 

 

19 

§3.1 Vraagstelling 

 

 

 

 

 

 

 

 

19 

§3.2 Methode   

 

 

 

 

 

 

 

 

19 

§3. ‐ §8. Onderzoek   

 

 

§4. ‐ §7. Resultaten en Conclusies 

 

 

 

 

 

 

21 

 

 

§4. Afleidingen  

 

 

 

 

 

 

 

21 

 

 

 

§4.1 Prefixen   

 

 

 

 

 

 

21 

§4.1.1. ab­; §4.1.2. ad­; §4.1.3. com­/con­/co­; §4.1.4. de­; §4.1.5.ex­/e­;   §4.1.6. in­ (negatie); §4.1.7. in­ (prepositie); §4.1.8. ob­; §4.1.9. per­;   §4.1.10. prae­; §4.1.11. pro; §4.1.12. re­; §4.1.13 sub­; §4.1.14. super­. 

 

 

 

§4.2 Suffixen – (primair) substantiva   

 

 

 

34 

§4.2.1. –tor (­sor/­ator); §4.2.2. –o/­io; §4.2.3. –ia; §4.2.4. –entia/­antia;   §4.2.5. ­(i)tas; §4.2.6. –tudo; §4.2.7. –edo; §4.2.8. –io/­tio/­sio/­tiones;   §4.2.9. –tus/­us; §4.2.10. –monium; §4.2.11. –mentum; §4.2.12. –culum. 

 

 

 

§4.3 Suffixen – (primair) adjectieven en adverbia 

 

 

48 

§4.3.1. –arius/­erius; §4.3.2. –arium/­erium/­orium; §4.3.3. –eus; §4.3.4. –ilis;  §4.3.5. ­ile; §4.3.6. –orius; §4.3.7. –osus; §4.3.8. –atus (naast –itus en –utus);   §4.3.9. –bilis; §4.3.10. –ulus; §4.3.11. –ans/ ­ens; §4.3.12. –(i)ter; §4.3.13. –e. 

 

 

§5. Composita   

 

 

 

 

 

 

 

55 

 

 

 

§5.1 Composita 

 

 

 

 

 

 

55 

 

 

 

§5.2 Partikelcomposita 

 

 

 

 

 

60 

 

 

§6. Leenwoorden 

 

 

 

 

 

64 

 

 

§7. Beknopt overzicht vice versa 

 

 

 

 

 

66 

 

§8. Discussie   

§9. Besluit 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

69 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

72 

Literatuurlijst   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

73 

Bijlage 1: Lemma’s Oudnederlands‐Latijn 

 

 

 

 

 

 

75 

Bijlage 2: Lemma’s Latijn‐Oudnederlands     

 

 

 

 

 

 

82 

‐ 3 ‐   

Lijst van afkortingen    Taalkundige termen: 

  Talen:  D.   

 

Duits 

a 

 

 

adjectief of adverbum 

Eng. 

 

 

Engels 

acc 

 

 

accusatief 

Got.  

 

 

Gotisch 

adj 

 

 

adjectief 

IE. 

 

 

Indo‐Europees 

adj.vorming 

 

adjectiefvorming 

Lat. 

 

 

Latijn 

adv 

 

 

adverbium 

Me.  

 

 

Middelengels 

afl 

 

 

afleiding 

Mhd.   

 

Middelhoogduits 

dat 

 

 

datief 

Mnd.   

 

Middelnederduits 

gen 

 

 

genitief 

Mnl. 

 

 

Middelnederlands 

nom 

 

 

nominatief 

Monl.   

 

Modern Nederlands 

part    

 

participium 

Oe.  

 

 

Oudengels 

part.comp  

 

partikel‐compositum 

Ofri.    

 

Oudfries 

pl. 

 

 

pluralis 

Ogm.   

 

Oudgermaans 

prep   

 

prepositie 

Ohd. 

 

 

Oudhoogduits 

sfm 

 

sterk mannelijk substantief 

Ond. 

 

 

Oudnederduits 

st.vorming 

 

substantiefvorming 

Onl. 

 

 

Oudnederlands 

stf 

 

 

sterk vrouwelijk substantief 

Os.  

 

 

Oudsaksisch 

stn 

 

 

sterk neutraal substantief 

Proto Indo‐

stof.adj  

 

stofadjectief 

Europees 

subst   

 

substantief/gesubstantiveerd 

 

telw    

 

telwoord 

Overig: 

v 

 

werkwoord (verbum) 

 

PIE. 

 

§ 

 

 

paragraaf 

verb.abst  

 

verbaalabstractum 

bijv. 

 

 

bijvoorbeeld 

zwf 

 

 

zwak vrouwelijk substantief 

e.a.  

 

 

en anderen 

zwm   

 

zwak mannelijk substantief 

lett. 

 

 

letterlijk 

zwn 

 

zwak neutraal substantief 

mssn   

 

misschien 

ø 

p.  

 

 

pagina 

affixen (wel andere, dus geen 

vgl.   

 

 

vergelijk 

simplex)   

‐ 4 ‐   

 

 

geen corresponderende 

§1. Inleiding    Sinds ergens tussen de jaren 496 en 505 na Christus de Frankische vorst Clovis zich liet dopen  en begon met de kerstening van zijn Frankische rijk, onder andere de Nederlanden, kwamen er  veel nieuwe, kerkelijke woorden in het Nederlands terecht. Aangezien veel christelijke ideeën en  begrippen  nieuw  waren  in  de  Germaanse  wereld,  en  er  simpelweg  nog  geen  woorden  voor  bestonden, ontstonden  er veel  nieuwe Germaanse  woorden onder invloed  van  het  Latijn. Voor  andere Germaanse talen uit deze periode is er al uitgebreid onderzoek  gedaan naar zogeheten  Latijnse  leenvertalingen  (zie  §2.4).  Voor  het  Oudnederlands  is  er  echter,  mede  door  de  veel  kleinere hoeveelheid overgeleverd woordmateriaal, nooit onderzoek gedaan op dit gebied. Over  dit onderwerp zal dit masteronderzoek gaan. In mijn onderzoek zal ik trachten een overzicht te  bieden  van  de  vorming  van  Oudnederlandse  woorden,  vergeleken  met  hun  Latijnse  tegenhangers.  Hiervoor  zal  ik  vaak  verwijzen  naar  de  onderzoeken  die  er  gedaan  zijn  in  woordvorming van het Oudhoogduits (van onder andere Werner Betz (1949)) en het Oudengels  (Helmut  Gneuss  (1955)).  Maar  voordat  ik  van  wal  steek  met  mijn  onderzoek  zal  ik  eerst  een  aantal  paragrafen  wijden  aan  algemene  achtergrond  van  dit  onderwerp.  In  §1  zal  ik  een  korte  inleiding geven over het Oudnederlands. Wanneer, waar en door wie werd deze taal gesproken?  Wat weten we eigenlijk nog over deze oude variant van het Nederlands, en wat is de historische  achtergrond  van  deze  taal?  Ook  zal  ik  uitweiden  over  de  Wachtendonckse  Psalmen,  het  stuk  bijbelvertaling  in  het  zogeheten  Oudnederfrankisch,  waaruit  ik  mijn  gehele  onderzoekscorpus  haal. In §2 zal ik wat taalkundige achtergrondinformatie geven. Hier zal ik erover uitweiden hoe  woordvorming  in  het  algemeen  in  zijn  werk  gaat,  en  welke  bijzonderheden  we  kunnen  opmerken over de woordvorming van kerkelijke begrippen in het Oudnederlands. De paragrafen  §3 tot en met §8 zullen vervolgens daadwerkelijk over mijn onderzoek gaan, inclusief paragrafen  §4 tot en met §6 met uitgebreide resultaten. In §8 zal ik een kort besluit geven, om tenslotte in  een aantal bijlagen mijn gehele corpus in te voegen, zowel Latijn‐Oudnederlands als vice versa.      § 1.1 Het Oudnederlands  In  tegenstelling  tot  de  drie  naastverwante  talen  van  het  Oudnederlands,  het  Oudengels,  het  Oudsaksisch  (Oudnederduits)  en  het  Oudhoogduits,  is  er  van  het  Oudnederlands  niet  zo  veel  overgeleverd. In deze paragraaf zal ik over het Oudnederlands uiteenzetting geven over wat er  precies met de term “Oudnederlands” bedoeld wordt, in welke tijdsperiode men ongeveer deze  taal ‐ of beter gezegd: groep dialecten ‐ dateert en in welk gebied dit ongeveer gesproken moet  zijn geweest. In het vervolg zal ik een overzicht geven van de bronnen waarin Oudnederlandse  tekstelementen  gevonden  zijn  om  vervolgens  in  te  gaan  op  de  taalkundige  historie  van  het  Oudnederlands. Tenslotte zal ik kort ingaan op de spelling van het Oudnederlands.  

‐ 5 ‐   

Als bron voor deze paragraaf kan ik voornamelijk “Inleiding Oudnederlands” van A. Quak & J.M.  van der Horst (2002) gebruiken, waarin op een overzichtelijke manier informatie (geschiedenis,  bronnenmateriaal een taalkundige uiteenzetting) over het Oudnederlands wordt geleverd. Ook  is van grote informatieve waarde “Schönfelds Historische Grammatica van het Nederlands”, in de  bewerking van A. van Loey (1959).      § 1.1.1. Verspreiding van de Nederlandse dialecten  Quak  &  van  der  Horst  (2002:9)  definiëren  het  Oudnederlands  als  “de  verzameling  verwante  dialecten  in  het  Nederlandstalig  gebied  in  de  periode  van  ±  600  tot  ±  1200”.    Waarmee  ze  aangeven  dat  het  Oudnederlands  “in  feite  een  verzamelnaam”  is.  Als  overzicht  van  de  verspreiding  van  de  Nederlandse  dialecten  geven  Quak  &  van  der  Horst  (2002:9)  de  volgende,  meest  gangbare  theorie  (zie  figuur  1).  In  de  Figuur 1 Migratie van Germanen.  Bron: www.geschiedeniszeeland.nl 

eeuwen  voordat  we  van  de  overkoepelende  term  Oudnederlands  spreken,  werd  het  Nederlandstalig  gebied  hoofdzakelijk  bewoond  door  drie  groepen 

Germanen. De Friezen woonden aanvankelijk in het noorden van het huidige Nederland en zijn  in de loop van de tijd langs de kustlijn naar het zuiden getrokken, en hebben daar taalkundige  invloed uitgeoefend. De Saksen zijn vanuit het huidige Noord‐Duitsland het huidige Noordoost‐ Nederland  binnengetrokken.  Ook  trokken  de  Saksen  overzee  en  hebben  zo  talige  invloed  uitgeoefend op de aan de kust gesproken dialecten (en hebben samen met de Angelen voor een  groot  deel  het  Engels  gevormd:  het  Angelsaksisch).  De  Franken  kwamen  uit  het  huidige  Duitsland en trokken via het Zuidoosten het huidige Nederland en België in.   De  invloeden  van  deze  drie  Germaanse  stammen  op  ons  taalgebruik  zijn  vandaag  de  dag  nog  zichtbaar  in  de  dialecten.  Friese  elementen  zijn  behalve  in  het  Fries  zelf  nog  in  alle  dialecten  langs de kust terug te vinden, van het Noord‐Hollands tot het Fransvlaams. Deze kustdialecten  die talige kenmerken van het Fries bevatten worden met de overkoepelende term “Ingveoons”  aangeduid.  Voorbeelden  van  talige  nakomelingen  van  het  Saksisch  zijn  onder  andere  het  Achterhoeks en het Gronings (hoewel Groningen toentertijd bewoond werd door de Friezen, en  er in dat gebied dus Fries werd gesproken); elementen uit het Frankisch zijn in eerste instantie  terug te vinden in het huidige Limburgs en Brabants.  Schönfeld/van  Loey  (1959:  xxv)  geeft  aan  dat  het  tegenwoordig  wenselijker  is  om  neutralere  termen  voor  de  drie  taalvarianten  te  gebruiken,  aangezien  de  termen  Fries,  Frankisch  en  Saksisch gelinkt zijn aan Germaanse stammen, waarvan niet geheel duidelijk is of de taalkundige  elementen wel degelijk van deze stammen vandaan komen. Volgens Schönfeld/van Loey (1959:  ‐ 6 ‐   

xxv)  zijn  vooral  de  termen  Saksisch  en  Frankisch  omstreden.  Zo  zijn  er  volgens  Schönfeld  theorieën dat de talige kenmerken van wat we nu Frankische dialecten noemen, waarschijnlijk  afkomstig zijn van de Saliërs, die slechts één tak vormen van de grotere Frankische stam. Om die  reden  pleit  hij  voor  de  neutralere  termen  zuidoostelijk,  noordoostelijk,  zuidwestelijk,  zuidcentraal,  noordwestelijk  en  noordcentraal.  Toch  vermeldt  Schönfeld  hier  direct  bij  dat  de  termen Frankisch, Saksisch en Fries zo ingeburgerd zijn, dat het evenwel praktischer is om van  deze  termen  verder  gebruik  te  maken,  zolang  we  in  ons  achterhoofd  houden  deze  niet  te  identificeren met de stammen.    Tijdens  de  Oudnederlandse  periode  hebben  we  dus  te  maken  met  drie  grote  dialectgroepen:  Friese  dialecten  in  het  noorden  en  langs  het  westen,  Saksische  dialecten  in  het  oosten  en  Frankische dialecten in het binnenland en zuiden. De overkoepelende taal die we tegenwoordig  Oudnederlands  noemen  is  hoofdzakelijk  berust  op  de  Frankische  dialecten  (Quak  &  van  der  Horst  2002:19).  Dit  heeft  mede  te  maken  met  het  feit  dat  het  tegenwoordige  Nederlands  voornamelijk uit de Frankische dialecten stamt. Quak & van der Horst (2002:10) benadrukken  dat dit in feite een anachronisme is, een fout tegen de tijdrekening, omdat deze afgrenzing van  het  Oudnederlands  “gebaseerd  is  op  de  latere  ontwikkeling  tot  het  huidige  Algemene  Nederlands”.  Toch  benadrukken  Quak  &  van  der  Horst  dat  alternatieven,  zoals  gebruik  maken  van de huidige grenzen van het Nederlandse taalgebied, nog erger zijn (2002:10).    § 1.1.2. Periode van het Oudnederlands  Ook  de  jaartallen  waarmee  we  de  periode  van  het  Oudnederlands  afbakenen,  tussen  600  en  1200 na Christus, zijn slechts bedoeld als een globale begrenzing (Quak & van der Horst 2002:9).   Het jaar 600 voor het begin van de Oudnederlandse periode is gebaseerd op de Volksverhuizing  van de Germaanse stammen in West‐Europa, als gevolg van het uiteenvallen van het Romeinse  Rijk en de invallen van de Hunnen in Oost‐ en Midden‐Europa (Quak & van der Horst 2002:16).  Tijdens deze Volksverhuizing staken de Angelen en een deel van de Saksen de Noordzee over en  vestigden zich in Engeland, waarmee de Engelse taal een eigen weg inslaat. Ook vindt rond het  jaar  600  de  Hoogduitse  klankverschuiving  plaats  (peerd  >  pferd,  toe  >  zu,  enz.),  wat  het  Hoogduits definitief afscheidde van de andere Germaanse talen. Om deze redenen wordt het jaar  600 als het begin van het Oudnederlands genoemd, ook al is ons amper iets van het Nederlands  van voor het jaar 800 overgeleverd (Quak & van der Horst 2002:9).   Het  einde  van  de  Oudnederlandse  periode,  rond  het  jaar  1200,  is  op  taalkundige  argumenten  gebaseerd,  voornamelijk  op  de  vocaalreductie  in  onbeklemtoonde  lettergrepen.  Waar  in  het  bekende  Oudnederlandse  zinnetje  “hebban  olla  vogalas  nestas  haginnan…”  onbeklemtoonde  lettergrepen nog een volle vocaal hebben, zijn deze in het Middelnederlands afgezwakt tot sjwa  (een ‘stomme e’): hebben, vogele (Quak & van der Horst 2002:10).     

  ‐ 7 ‐ 

 

§ 1.1.3. Bronnen met Oudnederlands  Zoals  gezegd  is  er  van  het  Oudnederlands  niet  zo  veel  overgeleverd.  Quak  &  van  der  Horst  (2002:23) wijten dit aan het feit dat het Nederlandstalig gebied toentertijd zeer dun bevolkt was.  Daarnaast  was  de  kunst  van  het  lezen  en  schrijven  nog  niet  bekend  bij  het  gewone  volk,  maar  alleen bij de kerk, waar bijna alleen in het Latijn werd geschreven.   Vanaf  omstreeks  het  jaar  700  beginnen  er  mondjesmaat  Oudnederlandse  namen  en  losse  woorden  op  te  duiken  in  Latijnse  teksten.  Deze  zijn  dan  wel  vaak  gelatiniseerd,  wat  het  lastig  interpreteerbaar maakt. Zo duikt er bijvoorbeeld een gelatiniseerd Oudnederlands woord voor  ‘duinen’  op:  dunon;  klaarblijkelijk  omdat  het  Latijn  zelf  geen  woord  voor  ‘duinen’  had.  Dit  Oudnederlandse  woord  wordt  in  het  vervolg  van  de  tekst  echter  wel  volgens  de  Latijnse  morfologie  verbogen:  dunos  voor  accusatief  meervoud  (Quak  &  van  der  Horst  2002:23).  Ook  duiken  er  uit  die  periode  enkele  Oudnederlandse  glossen  op.  Glossen  zijn  opmerkingen  bij  of  vertalingen  in  de  volkstaal  van  een  Latijnse  tekst,  die  tussen  de  regels  of  in  de  marge  van  de  oorspronkelijke tekst geschreven zijn.     Eén  van  de  bekendste  overleveringen  van  het  Oudnederlands  is  het  versje  dat  begint  met  Hebban olla vogala…. Dit zinnetje is een pennenprobeersel uit een Aelfric‐handschrift (zie figuur  2).  Dit  stukje  tekst,  dat  behoorlijk  is  weggesleten  en  daardoor  moeilijk  leesbaar  is,  is  waarschijnlijk geschreven in het derde kwart van de 11e eeuw in een abdij te Rochester (Quak &  van der Horst 2002:27). Volgens de meest gangbare interpretatie moet hier het volgende versje  gestaan hebben: Hebban olla vogala nestas hagunnan, hinase hic anda thu, uuat unbidan uue nu  (‘Hebben  alle  vogels  nesten  begonnen,  behalve  ik  en  jij.  Waarop  wachten  we  nu?’).  Maar  aangezien  een  deel  van  de  letters  niet  meer  leesbaar  is,  is  er  nog  altijd  discussie  over  enkele  details (hagunnan, of bigunnan? uue of ghe?) en dus ook over de vertaling.    

  Figuur 2 Hebban olla vogala…  Bron: www.wikipedia.org 

Eveneens  is  er  discussie  of  dit  zinnetje  wel  degelijk  Oudnederlands  is.  De  meest  gangbare  theorie is dat dit liefdesversje is neergeschreven door een West‐Vlaamse monnik, die werkzaam  was  in  de  abdij  van  Rochester  (Quak  &  van  der  Horst  2002:28).  De  theorie  dat  de  taal  van  dit  versje  West‐Vlaams  is,  is  onder  andere  gebaseerd  op  het  woordje  hic  (‘ik’).  Het  woord  voor  ik  heeft in geen enkele Germaanse taal ooit een /h/ bevat, en men verklaart de spelling met  in  dit  versje  door  te  stellen  dat  de  tekst  door  een  Vlaming  moet  zijn  opgeschreven.  Vlamingen  spreken  namelijk  een  woordinitiale  /h/  niet  uit.  Een  Vlaming  die  dit  weet  van  zichzelf  en  ‐ 8 ‐   

probeert correct te spellen, kan zodoende door overgeneralisatie een /h/ teveel schrijven in een  woord dat met een klinker begint. In 2004 heeft Luc de Grauwe (“Zijn olla vogala Vlaams, of zit de  Nederlandse  filologie  met  een  koekoeksei  in  (haar)  nest(en)?”,  2004)  de  discussie  echter  nieuw  leven ingeblazen door te stellen dat  de taal van  deze tekst wel degelijk Oudengels zou kunnen  zijn, onder andere gebaseerd op het gebruik van ha­ in hagunnan. Dit is een typisch Oudengels  prefix,  waar  we  in  het  Oudnederlands  bi  (bigunnan)  zouden  verwachten.  Toch  concludeert  de  Grauwe  dat  de  tekst  zowel  Oudengelse  als  Oudvlaamse  elementen  bevat,  en  dat  het  wellicht  geschreven is door een Vlaming die probeerde Kents (het dialect uit de omgeving van de abdij)  te schrijven, maar een aantal woorden volgens zijn eigen Vlaamse uitspraak spelde (de Grauwe  2004).    De  omvangrijkste  tekst  die  van  het  Oudnederlands  bewaard  is  gebleven  en  ongeveer  9500  woorden  bevat,  is  de  Egmondse  Williram,  ook  wel  Leidse  Williram  genoemd  (Quak  &  van  der  Horst  2002:26).  Deze  Egmondse  Williram  is  een  vertaling  en  bewerking  van  een  Hoogduitse  tekst  van  Williram  van  Ebersberg,  abt  van  een  Beiers  klooster.  Deze  tekst  is  op  zijn  beurt  een  vertaling van het oudtestamentische Hooglied, een  verzameling gebundelde minneliederen, die  waarschijnlijk  rond  de  5e  eeuw  vóór  Christus  ontstaan  zijn,  maar  opgenomen  werden  in  het  Oude  Testament  en  toegeschreven  werden  aan  koning  Salomon  van  Israël.  Omdat  deze  Oudnederlandse bewerking veel van de oorspronkelijke Hoogduitse spelling heeft overgenomen  heeft men lange tijd gedacht dat de Egmondse Williram een Duitse tekst was. Toch vertoont de  tekst  zowel  fonologisch,  morfologisch  als  lexicaal  Noordzeegermaanse  kenmerken,  wat  een  argument  is  voor  het  Oudnederlandse  karakter  van  de  tekst.  De  Egmondse  Williram  is  waarschijnlijk tegen het einde van de 11e eeuw geschreven (Quak & van der Horst 2002:27).     Als andere omvangrijke bron van het Oudnederlands hebben we de Wachtendonckse Psalmen.  De  Wachtendonckse  Psalmen  gaan  terug  op  een  Latijns  handschrift  van  de  oudtestamentische  psalmen,  met  een  Oudnederlandse  vertaling  erboven  geschreven.  De  taal  van  de  Wachtendonckse  Psalmen  zal  als  onderwerp  van  deze  paper  dienen.  In  §1.2  zal  ik  hier  verder  over uitweiden.    § 1.1.4. Taalkundige historie van het Oudnederlands  Het  Nederlands  is  zoals  gezegd  een  Germaanse  taal,  zoals  andere  moderne  talen  die  nu  in  Noordwest‐Europa  gesproken  worden,  zoals  het  Engels,  Duits,  Fries,  Deens,  Noors,  Zweeds  en  IJslands.  Al  deze  talen  gaan  oorspronkelijk  terug  op  één  oude  voorouder:  het  Oergermaans  (Quak  &  van  der  Horst  2002:10).  Dit  Oergermaans  moet  gesproken  zijn  geweest  door  een  Germaans  volk  dat  circa  1500  –  1000  voor  Christus  gewoond  zou  hebben  in  het  zuiden  van  Scandinavië  en  het  noorden  van  het  huidige  Duitsland.  Van  deze  taal  is  er  niks  overgeleverd, 

‐ 9 ‐   

maar  we  kunnen  haar  gedeeltelijk  reconstrueren  door  latere  fases  van  Germaanse  talen  met  elkaar te vergelijken.     Het Oergermaans is op zijn beurt taalkundig verwant met andere taalfamilies die in Europa en  Azië gesproken worden, zoals het Romaans, Keltisch, Slavisch, Grieks, Sanskriet, en Oudperzisch.  Deze overkoepelende taalfamilie wordt het Indo‐Europees genoemd en gaat in theorie terug op  één  oorspronkelijke  taal  die  circa  5000  jaar  voor  Christus  gesproken  moet  zijn  geweest,  waarschijnlijk ergens in het zuiden van Rusland (Quak & van der Horst 2002:11) (Zie Figuur 3).   

   

Figuur 3   Bron: Journal of Indo‐European Studies Monograph #26, vol. 1 

  Het  Oergermaans  onderscheidt  zich  van  andere  Indo‐Europese  talen  door  een  aantal  talige  kenmerken.    Eén  van  de  opvallendste  eigenschappen  van  het  Germaans  is  de  zogenaamde  Germaanse klankverschuiving of Eerste wet van Grimm (Quak & van der Horst 2002:11). Deze  klankverschuiving  houdt  een  verandering  in  van  stemloze  plosieven  (p,t,k)  naar  stemloze  ‐ 10 ‐   

fricatieven  (f,  þ,  ch);  en  van  stemhebbende  plosieven  (b,d,g)  naar  stemloze  (p,t,k).  Vergelijk  bijvoorbeeld  deze  Latijnse  woorden  met  deze  Germaanse  vormen:  pater  versus  father,  decem  versus tien. Daarnaast verschoof in het Germaans het woordaccent naar de eerste lettergreep en  ontstond  er  een  nieuwe  vorm  voor  werkwoorden  in  de  verleden  tijd,  namelijk  met  het  achtervoegsel –de (naast verledentijdsvorming door klinkerverandering, zoals we nu nog in de  zogenaamde  sterke  werkwoorden  hebben:  vinden  versus  vonden)(Quak  &  van  der  Horst  2002:12).  Grof gezegd splitste dit Oergermaans zich zo’n 100 jaar voor de jaartelling in drie varianten: Het  Oostgermaans, dat ondertussen is uitgestorven en waar alleen van het Gotisch tekst bewaard is  gebleven; het Noordgermaans, dat zich heeft uitgesplitst tot  het huidige Noors, Zweeds, Deens  en IJslands; en het Westgermaans, dat de voorloper is van het huidige Duits, Nederlands, Engels  en Fries. Volgens Quak & van der Horst (2002:13) beschouwt men deze driedelig tegenwoordig  als te grof en onderscheidt men liever Noordgermaans, Noordzee‐Germaans (waaronder de taal  van  de  Friezen,  Angelen  en  Saksen),  Wezer‐Rijn‐Germaans  (waaronder  die  van  de  Franken),  Elbe‐Germaans (onder andere het Beiers en het Allemannisch) en het Oder‐Weichsel‐Germaans  (waaronder het Gotisch).     Zich baserend op analyse van een aantal plaatsnamen vermoedt men dat er de laatste eeuwen  voor  de  jaartelling  in  het  tegenwoordige  Nederlandse  taalgebied  een  Keltische  taal  gesproken  werd (Quak & van der Horst 2002:16). Pas vanaf ongeveer 200 jaar voor Christus vestigden zich  de eerste Germanen, namelijk Noordzee‐Germanen en Wezer‐Rijn‐Germanen, in het noordelijk  deel  van  Nederland.  Na  het  uiteenvallen  van  het  Romeinse  rijk  volgde  de  zogenoemde  Volksverhuizing  van  de  verschillende  Germaanse  stammen.  Door  deze  migraties  ontstond  het  Oudnederlandse  dialectlandschap  met  Friese,  Saksische  en  Frankische  dialecten  in  het  tegenwoordige Nederlandse taalgebied. Deze dialecten hebben in de loop van de tijd echter wel  altijd in contact met elkaar gestaan en dus talige invloed op elkaar uitgeoefend.    §1.1.5. Spelling van het Oudnederlands  De  spelling  van  de  ons  overgeleverde  Oudnederlandse  bronnen  is  vrij  gevarieerd.  De  bronnen  die we hebben van het Oudnederlands zijn zo goed als allemaal geschreven in het Latijnse schrift  (Quak & van der Horst 2002:31). Omdat de meeste teksten geschreven zijn door missionarissen,  die uit het Duitse of Engelse taalgebied konden komen, komt er variatie voor in de spelling, naar  gelang de ligging van het klooster waar de bron geschreven is. Ook komt er variatie voor in de  spelling  bij  onzekerheid  van  bepaalde  consonantclusters:  we  zien  bijvoorbeeld  fortha  naast  forhta  (‘vrees’).  Ook  door  klankontwikkeling  zien  we  veel  spellingsvariatie.  Zo  beginnen  in  de  periode  van  het  Oudnederlands  in  onbeklemtoonde  lettergrepen  de  /e/  en  /i/,  en  /u/  en  /o/  samen te vallen, waardoor je (zelfs in één en dezelfde bron) woordvormen als dage en dagi naast  elkaar  tegen  kunt  komen.  Andere  opvallende  kenmerken  van  de  spelling  van  de  ons  ‐ 11 ‐   

overgeleverde Oudnederlandse bronnen zijn: de letter  kan voor de klanken /u/ of /v/ staan;  een dubbele  (vergelijk Eng. double‐u) staat voor de /w/. Parallel hieraan kan de letter   voor een /i/ of /j/ staan. De letter  kan staan voor de blaasklank /h/ (bijv. in holt ‘hout’) of  voor  de  spirant  /x/  (die  we  tegenwoordig  met    spellen):  naht  ‘nacht’.  De  lengte  van  de  klinkers werd gewoOnl.ijk niet in de spelling uitgedrukt. Er zijn bronnen waar dat wel het geval  is (zoals in de Egmondse Williram: dooth ‘dood’), in de Wachtendonckse Psalmen, de bron die als  corpus voor dit onderzoek dient, is dat echter niet het geval (Quak & van der Horst 2002:32).    §1.2 De Wachtendonckse Psalmen  Het handschrift dat wij de “Wachtendonckse Psalmen” noemen is een Latijns handschrift van het  Bijbelse  “Boek  der    Psalmen”,  met  een  Germaanse  vertaling  erboven  geschreven.  Dit  geschrift  dankt  zijn  naam  aan  de  Luikse  kanunnik  Arnold  Wachtendonck  (1538‐1605)  die  in  bezit  was  van dit handschrift en het uitleende aan de geleerde Justus Lipsius (1547‐1606). Dit handschrift  was  in  het  bezit  geweest  van  de  abdis  van  St.  Amor,  klooster  te  Munsterbilzen.  Lipsius  was  vooral  geïnteresseerd  in  de  Germaanse  vertaling  van  de  psalmen,  aangezien  het  handschrift  volgens hem uit de 9e eeuw stamde, en er niet veel Germaanse tekst uit die periode overgeleverd  was.  Het  handschrift  zelf  is  helaas  zoek  geraakt,  maar  Lipsius  had  een  kopie  laten  maken.  Ook  had  hij  een  aantal  brieven  over  de  gevonden  data  geschreven  aan  Henricus  Scottius,  een  Antwerpse stadssecretaris, waarin Lipsius een aantal woorden en zinnen opneemt, voornamelijk  diegene  die  hij  zelf  het  meest  vond  afwijken  van  het  Nederlands  uit  zijn  tijd.  Ook  de  kopie  die  Lipsius van het oorspronkelijke handschrift liet maken is helaas verloren gegaan en wordt alleen  kort (psalm 18) geciteerd in een boek van Abraham van der Myle, de “Lingua Belgica” (1612).  In de loop van de tijd zijn er nog enkele fragmenten van het origineel of van Lipsius’ kopie van de  Wachtendonckse  Psalmen  boven  water  gekomen:  een  17e  eeuws  Berlijns  handschrift  met  de  psalmen  53,7  tot  en  met  73,9;  een  handschrift  met  ruim  800  glossen,  die  ook  in  de  brief  van  Lipsius  aan  Scottius  gevonden  zijn,  maar  dan  met  aantekeningen  en  de  psalmnummers,  genoteerd door Lipsius zelf; een handschrift in de Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden dat de  psalmen 1,1 tot en met 3,6 bevat; en een 9e eeuws handschrift met enkele glossen. Wat we dus  nu nog hebben van de Wachtendonckse Psalmen zijn psalm 1,1 – 3,6; 18; 53,7‐73,9 en wat losse  woorden (Quak & van der Horst 2002:25).    §1.3 De taal van de Wachtendonckse Psalmen  Zoals  beschreven  in  “Inleiding  Oudnederlands”  van  Quak  &  van  der  Horst  (2002:26)  is  de  taal  van  de  Wachtendonckse  Psalmen  Oudnederfrankisch.  Gezien  de  dialectkenmerken  zijn  de  Wachtendonckse Psalmen waarschijnlijk geschreven door iemand uit de Nederrijnse streek van  Krefeld,  wat  tegenwoordig  in  Duitsland  ligt,  maar  waar  een  dialect  gesproken  werd  dat  de  oostelijke voortzetting vormt van het Limburgs. Dat de Wachtendonckse Psalmen  inderdaad uit  deze streek komen is ook aannemelijk, gelet op het feit dat de Wachtendonckse Psalmen in het  ‐ 12 ‐   

bezit  waren  van  Arnold  van  Wachtendonck,  die  gezien  zijn  naam  wellicht  uit  de  buurt  van  Wachtendonk kwam. Het Duitse plaatsje Wachtendonk ligt niet ver (24 km) van Krefeld (Quak &  van der Horst 2002:26).  In psalm 1 tot en met 3 is er nog een sterk Middelfrankisch (Oudhoogduitse) invloed te zien, in  onder andere de spelling en klankleer (zoals bijvoorbeeld lief in plaats van liep). Men vermoedt  dat de Nederfrankische tekst vertaald is uit een Middelfrankisch origineel, wat de soms Duitse  spelling van sommige woorden verklaart. Luc de Grauwe (1979, p. xxxvi) besteedt aandacht aan  dit  gemengde  karakter  van  de  taal  van  de  Wachtendonckse  Psalmen.  De  Grauwe  bespreekt  onderstaande  verklaring  van  het  gebruik  van  verschillende  taalvormen  in  van  Van  Helten  (1887):    “de tekst van het Wachtendonckse handschrift berust op een zuidmiddelfrankisch ‘vorlage’,  waarvan het begin (pss 1­3, vs. 5, en hoogstdenkelijk nog het slot van 3 mitsgaders enkele  der daarop volgende psalmen) eenvoudig gecopiëerd is, het overige gedeelte onder de hand  eens  Oostnederfrankisch  sprekenden  omwerkers  in  grammatisch  (doch  niet  in  lexicologisch)  opzicht  een  doorloopende  wijziging  naar  het  taaleigen  van  dezen  heeft  ondergaan” – Van Helten, “Middelnederlandse Spraakkunst”, Groningen, 1887    De  Grauwe  bespreekt  dat  deze  theorie  de  Duitse  residuen  in  de  tekst  verklaart,  maar  haalt  er  ook  de  theorie  van  Cowan  (1953)  bij,  die  eerder  denkt  dat  de  Wachtendonckse  Psalmen  geschreven  zijn  door  een  middelfrank  met  enige  kennis  van  het  Nederfrankisch.  Volgens  deze  theorie  zou  deze  Middelfrank  de  eerste  psalmen  in  zijn  eigen  dialect  vertaald  kunnen  hebben,  wat volgens Cowan een verklaring biedt voor het feit dat deze psalmen zo Middelfrankisch over  komen.  De  Grauwe  is  het  op  dat  vlak  eens  met  W.  Sanders,  dat  de  Oudnederlandse  bewerking  het  werk  is  van  één  man,  die  in  het  begin  van  zijn  vertaalarbeid  de  Middelfrankische  legger  (originee)  nogal  slaafs  kopieerde,  maar  gaandeweg  (vooral  vanaf  psalm  10  af)  met  groeiende  zelfzekerheid  de  tekst  naar  zijn  eigen  Nederfrankisch  idioom  overzette  (de  Grauwe  1979:  xxxvii).  De  Oudfrankische  tekst  in  de  Wachtendonckse  Psalmen  is  een  interlineaire  vertaling  van  de  Latijnse  versie:  de  woorden  zijn  één  op  één  vertaald,  waardoor  de  tekst  ons  weinig  van  de  Oudnederlandse woordvolgorde laat zien, behalve op de enkele plaatsen waar de volgorde van  het Oudnederlands afwijkt van het Latijnse origineel. De tekst van de Wachtendonckse Psalmen  is de oudste wat langere tekst van het Oudnederlands dat bewaard is gebleven (Quak & van der  Horst  2002:26).  De  Wachtendonckse  Psalmen  zijn  meerdere  keren  uitgegeven.  Voor  dit  onderzoek  gebruik  ik  “De  Wachtendonckse  Psalmen  en  Glossen  –  Een  lexicologisch‐ woordgeografische studie met proeve van kritische leestekst en  glossaria” van Luc de Grauwe,  1979 en 1982.   

  ‐ 13 ‐ 

 

§2 Oudnederlandse Woordvorming    §2.1 Woordvorming  Elke  taal  bestaat  uit  een  lexicon,  een  woordenschat.  Veel  van  deze  woorden  zijn  al  heel  oud,  maar ook ontstaan er in elke taal continu nieuwe woorden. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer de  omgeving  of  cultuur  van  een  volk  verandert  en  er  nieuwe  begrippen  in  de  belevingswereld  opduiken,  die  een  woord  nodig  hebben.  Nicoline  van  der  Sijs  beschrijft  in  haar  “Chronologisch  Woordenboek”  (Veen  Amsterdam/Antwerpen,  2002)  dat  er  verschillende  herkomsten  zijn  van  woorden. Zo heb je ten eerste de erfwoorden, die al heel lang bestaan, lang voordat in dit geval  de  Germaanse  talen  een  eenheid  vormden.  Dit  zijn  vaak  woorden  uit  de  zogenoemde  ‘centrale  woordenschat’:  woorden  voor  alledaagse  zaken,  die  in  de  belevingswereld  van  alle  mensen  voorkomen, zoals neus, moeder, regen, oud, slapen. Omdat deze woorden in de directe omgeving  van iedereen voorkomen, blijven ze heel constant.   Wanneer  er  nieuwe  zaken  in  de  belevingswereld  van  een  volk  verschijnen,  komen  daar  automatisch  nieuwe  woorden  bij.  Deze  nieuwe  woorden  kunnen  op  twee  manieren  ontstaan:  ofwel door nieuwvorming van al bestaande woorden, ofwel door ontlening uit een andere taal.   Schönfeld  beschrijft  in  zijn  “Historische  Grammatica  van  het  Nederlands”  (1959:  148)  dat  vorming van nieuwe woorden in twee categorieën kan worden onderverdeeld. Ten eerste zijn er  samenstellingen: woordvorming door twee zelfstandige woorden met elkaar te verbinden, ook  wel aangeduid met de term composita. Daarnaast hebben we afleidingen, die worden gevormd  met  één  zelfstandig  woord,  gecombineerd  met  een  niet  op  zich  zelf  staand  element,  zoals  een  prefix  (voorvoegsel)  of  een  suffix  (achtervoegsel).  Schönfeld  benadrukt  wel  dat  er  niet  een  scherpe  lijn  tussen  deze  twee  categorieën  getrokken  kan  worden,  omdat  een  bestanddeel  van  een samenstelling kan verzwakken tot een voor‐ of achtervoegsel. Zeker in de Germaanse talen,  waar de verzwakking van een achtervoegsel wordt versneld door het beginaccent in een woord.    §2.2 Afleidingen  Het grootste deel van mijn onderzoek zal gaan over de Oudnederlandse afleidingen met prefixen  (§4.1)  en  suffixen  (§4.2  en  §4.3),  al  zal  ik  ook  een  paragraaf  aan  samenstellingen  en  één  aan  leenwoorden wijden (§5.1, §5.2 en §6).  Zoals Schönfeld al beschrijft in zijn “Historische Grammatica van het Nederlands” (1959: §162)  zijn afgeleide woorden gevormd met affixen: prefixen of suffixen, die niet als zelfstandig lexicaal  element  kunnen  voorkomen.  Hoewel  affixen  oorspronkelijk  allemaal  afstammen  van  een  zelfstandig  lexicaal  element,  zijn  ze  vaak  al  zodanig  in  vorm  én  betekenis  afgesleten  dat  de  betekenis  of  functie  van  een  affix  niet  eenduidig  te  bepalen  is.  Er  kan  een  bepaalde  gevoelswaarde  ontstaan  bij  een  nieuw  te  worden  suffix  dat  buiten  de  grenzen  van  de  oorspronkelijke  betekenis  ligt,  waardoor  het  productief  wordt  en  gaat  voortwoekeren.  Vaak  leidt dit voortwoekeren uiteindelijk tot overproductiviteit, waardoor de betekenis of functie van  ‐ 14 ‐   

het suffix onduidelijk wordt en het uiteindelijk niet meer productief is. Veel van de suffixen die  we in woorden uit het huidige Nederlands tegenkomen zijn nu niet meer productief. Ook kunnen  suffixen  in  onbruik  raken  omdat  ze  door  vocaalverzwakking  of  afslijting  te  kort  worden,  en  daardoor  ongeschikt  zijn  geworden  voor  het  vormen  van  nieuwe  woorden.  Deze  suffixen  worden vaak niet meer herkend in de woorden waar ze nog voorkomen en worden relictsuffixen  genoemd.   Vaak ontstaan nieuwe affixen onder invloed van buurtalen, zoals het prefix er­ (her­) is ontstaan  onder invloed van het Frans. Daarnaast komt er  ook directe  ontlening van affixen uit  vreemde  talen  voor.  Ook  kunnen  nieuwe  suffixen  ontstaan  door  verschuiving  van  de  grenzen  van  een  ouder  suffix  met  klanken  uit  het  grondwoord.  Dit  proces  wordt  metanalyse  genoemd.  Voorbeelden  van  dergelijke  nieuw  gevormde  suffixen  in  het  Monl.  zijn:  ­igheid,  ­st,  ­enaar,  enz  (Schönfeld 1959: §162 en §183).    §2.3 Samenstellingen  Een  samenstelling,  of  compositum,  is  een  woord  dat  is  ontstaan  als  verbinding  van  twee  zelfstandige  woorden.  Volgens  Schönfeld/van  Loey  (1959:  §148)  zijn  samenstellingen  oorspronkelijk  ontstaan  uit  syntactische  verbindingen.  Wanneer  een  syntactische  verbinding  bijvoorbeeld regelmatig voorkomt en voor de taalgebruiker als een geheel gaat aanvoelen, zullen  er  door  analogiewerking  meerdere  gelijksoortige  verbindingen  ontstaan.  Het  is  echter  soms  lastig  te  bepalen  of  iets  nog  een  woordgroep  of  al  een  samenstelling  is,  wat  terug  te  zien  is  in  wisselende schrijfwijze.    Samenstellingen beginnen altijd eerst als tussenvorm bij samenkoppelingen. De twee delen van  een  samenkoppeling  kunnen  nog  los  naast  elkaar  voorkomen,  maar  zijn  door  andere  beklemtoning  en  specifieke  betekenis  ook  al  een  eenheid:  hoge  school  versus  hogeschóol.  Zo’n  samenkoppeling  ontstaat  naar  de  syntactische  gewoonten  in  een  bepaalde  periode.  Wanneer  later  deze  syntactische  gewoonten  veranderen,  worden  de  samenkoppelingen  echte  samenstellingen en kunnen er door analogievorming soortgelijke samenstellingen ontstaan.   Een  voorbeeld  hiervan  is  het  ontstaan  van  samengestelde  werkwoorden  als  nadoen.  Deze  werkwoorden  zijn  ontstaan  in  de  periode  dat  bijwoorden  aan  werkwoorden  vooraf  gingen.  Aangezien  de  twee  leden  van  zulke  werkwoorden  toen  nog  losse  woorden  waren,  lag  de  klemtoon  nog  op  het  verbum.  In  een  latere  periode  kwamen  deze  losse  delen  als  één  samenstelling voor, met  de klemtoon op het adverbium. Wel zijn in het huidige Nederlands de  twee delen nog steeds scheidbaar: na te doen, na kunnen doen.   Door  afslijting  kunnen  composita  weer  simplicia  worden.  Wanneer  één  van  de  delen  van  de  composita in een taal verdwijnt, en men de betekenis van het woord niet meer begrijpt, ontstaan  er ‘verholen samenstellingen’. Een voorbeeld van zo’n verholen samenstelling is het woord laars,  dat een afgesleten vorm is van het Duitse lederhose (Schönfeld 1959: §161).    ‐ 15 ‐   

Samenstellingen  komen  voor  ín  alle  woordtypes  en  mét  alle  woordtypes,  en  kennen  dus  verschillende verhoudingen in betekenis. De grootste groep composita zijn samenstellingen met  een substatief als tweede lid. Deze kunnen voorkomen met zowel substantieven, adjectieven of  werkwoorden  als  eerste  lid.  Wanneer  het  eerste  lid  een  substantief  is,  maken  we  onderscheid  tussen stamcomposita, waarbij het eerste substantief in zijn stamvorm komt, al dan niet met een  tussenvocaal,  en  casuscomposita,  waar  het  eerste  substantief  in  een  bepaalde  naamval  komt,  vaak de genitief. In het Middelnederlands komen veel samenstellingen voor waarin het eerste lid  in  enkelvoudvorm  verschijnt:  bijvoorbeeld  duufhuus.  Samenstellingen  met  een  adjectief  als  eerste  lid  kunnen  zowel  in  de  verbogen  (blindeman,  wildebras)  als  onverbogen  (grootmeester,  joncvrouwe)  voorkomen.  Zeer  productief  waren  (en  zijn)  samenstellingen  met  een  werkwoordstam als eerste lid, waarbij het werkwoord zowel in actieve (werkman) als passieve  (vulpen)  betekenis  kan  voorkomen.  In  het  Oudgermaans  kwamen  composita  met  werkwoordstammen als eerste lid nog niet voor. Dit type samenstellingen stamt van composita  met  een  nomen  actionis:  roofvogel,  slaapkamer.  Het  substantief  in  het  eerste  lid  van  deze  samenstellingen kon als werkwoordstam opgevat worden. Door analogievorming ontstonden er  vervolgens samenstellingen met werkwoordstammen als eerste lid.  De betekenis van deze samenstellingen met een substantief als tweede lid is niet eenduidig. Dit  is te verklaren door het feit dat verschillende composita in verschillende perioden zijn ontstaan,  wanneer  er  verschillende  syntactische  gewoonten  heersten.  Binnen  de  nominale  composita  onderscheiden we deze verschillende types:  ‐  determinatief:  Het  tweede  lid  wordt  door  het  eerste  nader  bepaald:  bijvoorbeeld  koekenpan:  ‘een pan voor koeken’. De verhouding kan niet altijd scherp omschreven worden. Het is blijkbaar  niet nodig de verhouding scherp te stellen. Een vaag compositum blijft bij de taalgebruiker door  zijn  compacte  vorm  de  voorkeur  krijgen  boven  een  langere  omschrijving.  Liever  koningskroon  dan ‘kroon voor een koning’ of ‘kroon van een koning’.  ‐appositioneel:  dit  type  samenstelling  bestaat  uit  een  bijstelling  met  een  soortaanduiding:  vrouwspersoon, koebeest, tortelduif.  ‐copulatief: het geheel duidt aan dat een persoon of zaak zowel het één als het ander is: koningin­ moeder, rechter­commissaris, prins­gemaal, weerwolf.  ‐ tautologisch: beide leden hebben dezelfde betekenis: diefstal, toerbeurt (met het franse tour).  ‐ possessief: het geheel is in bezit van het door de samenstelling uitgedrukte: kaalkop, dikbuik.  Men  kreeg  in  het  verleden  de  neiging  er  een  adjectiefvormend  suffix  aan  toe  te  voegen:  hooghartig.    Naast  deze  nominale  composita  komen  er  ook  samenstellingen  voor  met  een  adjectief  of  werkwoord  als  tweede  lid.  Adjectiefcomposita  zijn  vaak  ontstaan  uit  participia:  gode­gelaten,  maan­beschenen.  Samenstellingen  met  een  adjectief  als  tweede  lid  hebben  snel  de  neiging  in  afleidingen  over  te  gaan,  waarbij  het  tweede  lid  dus  afzwakt  tot  suffix,  zoals  –zalig.  ‐ 16 ‐   

Werkwoordscomposita komen bijvoorbeeld voor als copulatieve samenstellingen met als eerste  lid  een  woord  dat  in  betekenis  en/of  klank  verwant  is  met  het  tweede  lid:  hoesteproesten,  hutseklutsen, roezemoezen (Schönfeld 1959: §161).    §2.4 Leenwoorden en Leenvertalingen  Nicoline  van  der  Sijs  beschrijft  in  haar  “Groot  Leenwoordenboek”  (Van  Dale  Lexicografie  Utrecht/Antwerpen,  1996)  dat  er  onder  invloed  van  taalcontact  drie  soorten  ontleningen  zijn.  Ten  eerste  zijn  er  de  betekenisontleningen.  Bij  een  betekenisontlening  krijgt  een  al  bestaand  Nederlands woord er een nieuwe betekenis bij. Een voorbeeld is het woord afbouwen dat onder  de invloed van het Duits de betekenis ‘langzaam verminderen’ erbij kreeg. Vaak is het lastig te  bepalen of er sprake is van een betekenisontlening.   Daarnaast komen er ook vertalende ontleningen, of leenvertalingen, voor. In dit geval wordt een  vreemd  woord,  vaak  een  samenstelling  of  afleiding,  één  op  één  (per  lid  dus)  vertaald  door  inheemse  woorden.  Zo  ontstond  het  Nederlandse  grootvader  als  leenvertaling  van  het  franse  grandpère.  Sommige  van  deze  leenvertalingen  kunnen  best  vrij  vertaald  zijn.  In  deze  categorie  vallen ook leenuitdrukkingen, zoals het hof maken van het Franse faire la cour. Leenvertalingen  zijn makkelijker te herkennen dan leenbetekenissen, al zijn ze nog steeds niet altijd duidelijk te  herkennen.   Als laatste heb je de leenwoorden, waarbij het woord zowel qua klank als qua betekenis in zijn  geheel ontleend wordt uit een andere taal. Het Nederlandse imperium komt rechtstreeks uit het  Latijn.  Deze  soort  ontlening  is  de  gebruikelijkste  en  meteen  ook  de  ingrijpendste.  Op  deze  manier  komen  er  namelijk  ook  vreemde  klanken  en/of  spellingen  in  het  Nederlands  terecht.  Wanneer  een  leenwoord  meer  ingeburgerd  raakt,  zal  zowel  de  uitspraak,  de  spelling  als  de  morfologie  vernederlandsen:  het  Engels  empirical  kan  al  op  zijn  Nederlands  gevormd  worden:  empirisch (N. van der Sijs, 1996, p.34‐37)    Toen  omstreekst  het  jaar  500  de  Frankische  vorst  Clovis  zich  liet  dopen  en  begon  met  de  kerstening van zijn rijk, onder andere de latere Nederlanden, kwamen veel christelijke woorden  in deze periode in het Nederlands terecht. Het christendom nam een heel nieuwe wereld voor de  Nederlanden mee, vol met begrippen en ideeën die nog niet bij de Germanen bekend waren en  waar  dus  nog  geen  woord  voor  was.  Vanuit  de  andere  kant  kwamen  juist  de  Angelsaksische  missionarissen  om  de  latere  Nederlanden  te  bekeren.  Door  deze  verspreiding  zijn  veel  leenwoorden  uit  het  Kerklatijn,  de  kerkelijke  variant  van  het  Laat‐Latijn,  in  meerdere  Germaanse  talen  te  vinden.  Zo  zijn  er  veel  overeenkomsten  tussen  Duitse  en  Nederlandse  vertalingen  van  Latijnse  woorden.  Soms  is  het  niet  eenduidig  te  zien  of  deze  vormen  onafhankelijk  van  elkaar  ontstaan  zijn,  of  dat  de  ene  taal  als  voorbeeld  voor  de  ander  heeft  gediend. Soms kunnen we het afleiden als een woord duidelijk een Duitse vorm heeft, maar het  is niet altijd even duidelijk (N. van der Sijs, 1996, p. 110‐130).  ‐ 17 ‐   

  Naast woorden is er ook veel van de morfologie van het Latijn in het Germaans ontleent. Zo gaan  veel van de Nederlandse suffixen terug op Latijnse suffixen. Vaak hadden deze een wat deftige  connotatie,  waardoor  ze  alleen  achter  uitheemse  grondwoorden  gekoppeld  konden  worden,  al  hoeven dat niet per se Latijnse te zijn.  Het Nederlandse ‐aar/­er komt bijvoorbeeld rechtstreeks uit het Latijnse –arius.  Dit suffix vormt  mannelijke persoonsnamen, zoals molenaar of munter. Het suffix –er is de verzwakte vorm van   –aar,  en  komt  doorgaans  direct  achter  beklemtoonde  lettergrepen.  Dit  suffix  is  nog  steeds  productief en is in de loop van de tijd ook zaaknamen gaan vormen: gieter, wekker.   De  Oudgermaanse  talen  kenden  volgens  Nicoline  van  der  Sijs  (1996)  nog  weinig  abstracta,  volgens  van  der  Sijs  omdat  Germanen  nogal  “concreet  denkend”  waren,  al  vind  ik  die  constatering wat kort door de bocht. Onder invloed van het Latijn kwamen er in de Germaanse  talen veel door suffixen gevormde abstracta tot bloei (van der Sijs, 1996, p. 140).  Onderzoek door Werner Betz (1949) voor het Oudhoogduits en Helmut Gneuss (1955) voor het  Oudengels  maakte  duidelijk  dat  de  kerstening  een  geheel  nieuwe  gedachtewereld  met  zich  meebracht,  met  compleet  nieuwe  begrippen.  Hierdoor  kwamen  er  leenwoorden  in  de  Germaanse talen terecht, maar vooral veel leenvertalingen en betekenisontleningen. De meeste  leenvertalingen  zijn  samenstellingen  die  één  op  één  vertaald  zijn,  maar  er  komen  ook  veel  afleidingen voor, zoals belijder naar het Latijnse confessor. Volgens Nicoline van der Sijs (1996)  zijn  een  aantal  leenvertalingen  in  het  Nederlands  van  Latijnse  begrippen  bijvoorbeeld:  aanbidden  van  adorare,  almachtig  van  omnipotens,  alwetend  van  omnisciens,  bekeren  van  converteren,  grootmoedig  van  magnanimus,  voorbeschikking  van  praedestinatio,  en  wederopstanding van resurrectio.  Door de onderzoeken van Betz en Gneuss voor het Oudhoogduits respectievelijk het Oudengels  is  gebleken  dat  er  ook  leenbetekenissen  vanuit  het  Latijn  in  de  Germaanse  talen  terecht  zijn  gekomen. Het was het doel van de kerstening om het christendom op het volk ‐ dat geen Latijn  spreekt ‐ op te leggen, en daar passen geen uitheemse woorden bij. De betekenisontleningen die  het  christelijk  geloof  met  zich  meebracht  gaan  uit  van  woorden  met  een  gemeenschappelijke  betekenis. Het oude woord voor biecht bestond al langer en betekende ‘plechtige uitspraak’. Ook  het  woord  lezen  is  een  voorbeeld  voor  betekenisontlening.  Dit  woord  betekende  aanvankelijk  ‘verzamelen’ en heeft via de combinatie schrift lezen (‘letters stap voor stap volgen’) de huidige  betekenis gekregen. Andere woorden die aanvankelijk een andere, algemene betekenis droegen  en  via  leenbetekenissen  religieus  geladen  woorden  zijn  geworden,  zijn  volgens  van  der  Sijs  deugd, geest, geloof en genade (van der Sijs, 1996, p. 554).   

 

‐ 18 ‐   

§3. Onderzoek     §3.1 Vraagstelling  Zoals  beschreven  in  §2.4  breidde  de  Oudnederlandse  woordenschat  zich  vanaf  begin  6e  eeuw  behoorlijk  uit.  Door  de  kerstening  van  het  Frankische  rijk  kwamen  alle  daar  gesproken  Germaanse  talen  in  contact  met  het  christendom,  en  zodoende  met  de  daar  bijbehorende  begrippen.  Aangezien  veel  christelijke  ideeën  en  begrippen  nieuw  waren  in  de  Germaanse  wereld,  ontstonden  er  onder  invloed  van  het  Latijn  veel  nieuwe  woorden.  Voor  de  andere  Germaanse  talen  uit  deze  periode  is  er  al  uitgebreid  onderzoek  gedaan  naar  de  zogeheten  Latijnse  leenvertalingen  (zie  §2.4).  Zo  zijn,  zoals  hierboven  gezegd,  de  leenvertalingen  in  het  Oudhoogduits in kaart gebracht door onder andere Werner Betz (1949). Voor het Oudengels is  een  zelfde  onderzoek  gepleegd  door  Helmut  Gneuss  (1955).  Voor  het  Oudnederlands  is  er  echter,  mede  door  de  geringere  hoeveelheid  overgeleverd  woordmateriaal,  nooit  onderzoek  gedaan op dit gebied. Het is waarschijnlijk door deze lacune dat mijn promotor Luc de Grauwe  me op dit onderwerp wees na de vraag waarover ik mijn masterthesis zou kunnen schrijven, met  als interessegebied de Oud‐germanistiek.   In mijn onderzoek zal ik me bezighouden met de vraag of er regelmatigheden te vinden zijn in de  Oudnederlandse  woordvorming  vergeleken  met  het  Latijn.  Deze  regelmatigheden  zouden  vervolgens kunnen wijzen op zogeheten leenvertalingen: systematische vertalingen van Latijnse  woorden om begrippen uit de kerkelijke wereld een plaats te geven in de Nederlandse taal.    §3.2 Methode  In mijn onderzoek zal ik me bezighouden met de Oudnederlandse substantieven en adjectieven.  Ik  zal  een  overzicht  geven  van  alle  lemma’s  die  óf  in  het  Latijnse  origineel,  óf  in  de  Oudnederlandse weergave (of in beide) als een afleiding, samenstelling of leenwoord voorkomt.  Aangezien de woorden die in beide talen een simplex zijn, geen leenvertalingen kunnen zijn (zie  §2.4 voor de definitie van leenvertaling), heb ik deze niet in mijn onderzoek meegenomen. Ook  heb  ik  me  niet  bemoeid  met  de  werkwoordelijke  lemma’s,  om  de  uitgebreidheid  van  mijn  onderzoek  te  beperken.  Maar  aangezien  veel  substantieven  of  adjectieven  afleidingen  zijn  van  werkwoorden,  zijn  er  zodoende  toch  een  aantal  werkwoordelijke  lemma’s  in  dit  onderzoek  opgenomen.  Als  corpus  zal  ik,  zoals  uitgelegd  in  de  inleiding  (§1),  de  woordenschat  gevonden  in  de  Wachtendonckse  Psalmen  gebruiken.  Het  voordeel  hiervan  is,  dat  dit  een  redelijk  groot  aantal  lemma’s oplevert, welke allemaal gelinkt kunnen worden aan een Latijns origineel, aangezien de  Wachtendonckse  Psalmen  een  stuk  bijbelvertaling  is,  met  een  originele  Latijnse  tekst  met  daarnaast  Oudnederlandse  glossen.  Dit  maakt  het  vergelijken  van  de  Oudnederlandse  met  de  Latijnse  lemma’s  erg  overzichtelijk.  Ook  zal  het  feit  dat  al  de  te  onderzoeken  lemma’s  uit 

‐ 19 ‐   

dezelfde  bron  komen  eenduidigere  resultaten  opleveren,  zonder  rekening  te  moeten  houden  met factoren als verschillende geografische ligging of verschillende schrijfstijlen.    Dit onderzoek ben ik begonnen met het overnemen van alle Oudnederlandse lemma’s die er in  de  Wachtendonckse  Psalmen  aangetroffen  zijn.  Luc  de  Grauwe  heeft  hiervan  in  zijn  “de  Wachtendonckse  Psalmen  en  Glossen,  een  lexicologisch‐woordgeografische  studie  met  proeve  van kritische leestekst en glossaria” (1979 en 1982) een alfabetisch overzicht gegeven, zowel in  de  richting  Oudnederlands‐Latijn  als  andersom.  Hierbij  heb  ik  alle  werkwoordelijke  lemma’s  overgeslagen,  daar  ik  deze,  zoals  daarnet  gezegd,  niet  in  dit  onderzoek  zal  behandelen.  In  samenspraak met mijn promotor Luc de Grauwe heb ik vervolgens alle lemma’s uit dit bestand  verwijderd, die niet relevant voor dit onderzoek waren. Zoals hierboven uitgelegd zijn dit vooral  de lemma’s die in beide talen als simplex voorkomen, en dus geen leenvertalingen kunnen zijn.  De  Latijnse lemma’s die ik hierbij  geef  gaan terug  op de reconstructie op de tekst door Luc de  Grauwe (1979 en 19982) en worden steeds in hun basisvorm (nominatief enkelvoud (mannelijk  voor adjectieven)) geciteerd.  De overgebleven, dus relevante, lemma’s heb ik geordend per Latijnse én Oudnederlandse soort:  afleidingen met prefixen of suffixen, leenwoorden en composita en partikelcomposita, met deze  laatste categorie wordt bedoeld: samenstellingen  gevormd met een prepositie. Alle afleidingen  heb ik vervolgens gesplitst in alle prefixen en suffixen die volgens mijn literatuur relevant waren  en  die  ik  in  mijn  corpus  kon  vinden.  Dit  heb  ik  in  beide  richtingen,  zowel  voor  de  Latijnse  lemma’s  als  de  Oudnederlandse,  gedaan.  Ik  heb  beschrijvingen  toegevoegd  van  de  gevonden  affixen,  en  uitgelegd  waar  er  corresponderende  gevallen  waren,  en  in  hoeveel  van  de  gevallen  daar sprake van was. De resultaten in de richting Latijn‐Oudnederlands heb ik zo overzichtelijk  mogelijk  uiteengezet  in  de  paragrafen  §4.1,  §4.2  en  §4.3.  Hierbij  ik  gelijk  alle  relevante  informatie  vermeld  die  ik  kon  vinden  over  alle  gevonden  Latijnse  en  Oudnederlandse  affixen.  Ook over de gevonden samenstellingen (inclusief partikelcomposita) en leenwoorden heb ik een  overzichtelijke opsomming in de richting Latijn‐Oudnederlands gemaakt (paragrafen §5 en §6).  Daarbij  heb  ik  alle  informatie  gezet,  die  ik  over  de  verwanten  van  deze  woorden  in  de  andere  Germaanse talen kon vinden.  Voor  de  compleetheid  heb  ik  in  §7  een  beknopt  overzicht  gegeven,  van  de  resultaten  in  omgekeerde volgorde. Om het beknopt te houden heb ik me moeten beperken tot de in het oog  springende  resultaten.  In  de  bijlagen  1  en  2  heb  ik  echter  heel  mijn  corpus  overzichtelijk  weergegeven, waarvoor ik naar uitgebreidere informatie kan verwijzen.  In  de  discussie  van  mijn  onderzoek,  §8,  bespreek  ik  de  gevonden  resultaten  en  kijk  ik  in  hoeverre ik mijn vraagstelling kan beantwoorden.     

 

‐ 20 ‐   

§4­§7. Resultaten    § 4.1 Prefixen  Peter  Stotz  deelt  in  zijn  “Handbuch  zur  lateinischen  Sprache  des  Mittelalters”  (2000,  p.  400)  de  Latijnse prefixen in in twee groepen: de verbaalcomposita met prefixen en nominaalcomposita  met  preposities  of  bijwoorden.  Omdat  in  beide  groepen  voor  een  groot  deel  dezelfde  prefixen  voorkomen, behandel ik deze per prefix slechts één keer, en zal ik bij elk prefix uiteenzetten op  welke manier(en) dit in het Latijn voorkomt.    Veel van de Latijnse prefixen vinden hun oorsprong in betekenisvolle lexemen, zoals preposities.  Dit  proces  van  betekenisvolle  lexicale  elementen  naar  minder  betekenisvolle  grammaticale  elementen  wordt  ‘grammaticalisatie’  genoemd.  Stotz  (2000)  behandelt  deze  grammaticalisatie  onder §65 en definieert deze als:    “Ein bestimmtes Wort wird vom Vollwort zum Formwort, oder: vom lexikalischen Morphem  zum  grammatischen  Morphem,  d.  h.  es  benennt  nicht  mehr  ein  Ding,  einen  Vorgang  o.ä,  sondern  dient  nur  mehr  als  Werkzeug  im  jeweiligen  Satzgang.”(Stotz,  “Handbuch  zur  lateinischen Sprache des Mittelalters”, 2000, p. 129)    Ook  benadrukt  Stotz  (2000)  in  §78  dat  er  in  het  Latijn  veel  oorspronkelijke  composita  zijn,  voornamelijk bijwoordcomposita met prefixen, die ondertussen zo’n eenheid zijn geworden dat  ze  zich  als  simplex  gedragen  en  als  zodanig  gezien  kunnen  worden.  De  oorspronkelijke  betekenis van het prefix is dan afgesleten. Dit feit maakt het bijzonder lastig om van de Latijnse  lemma’s te bepalen of er al dan niet sprake is van een prefix, zeker voor mij, daar ik geen latinist  ben. In gevallen van twijfel heb ik de morfologie van een lemma steeds opgezocht op het online  Latijnse woordenboek van Lewis & Short van “Perseus Digital Library” van “Tufts University” en  heb  ik  de  lemma’s  altijd  in  overleg  met  mijn  promotor  Luc  de  Grauwe  bekeken.  Ondanks  deze  controles wil ik graag benadrukken dat het altijd mogelijk is dat ik één of ander over het hoofd  gezien heb.    §4.1.1. ab‐     

Aantal: 6   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

abominabilis  abominatio 

far‐   

abundantia 

ge‐/gi…  ‐the  ge‐/gi‐  un‐ 

abundantia  abominationes pl 

‐ 21 ‐   

Aantal  x  Frankisch  ONL  affix  2  farkûth    faruuâtannussi 

Woordsoort 

1 

giuuillithe 

stf 

  1 

genuhti  untimig(a thing) 

stf  adj 

adj  stn/stf 

 

Latijn 

ONL affix 

abundantia 

ø‐ 

Aantal  x  Frankisch  ONL  affix  1  fulletha 

Woordsoort 

stf 

  Het  prefix  ab­  komt  in  het  Latijn  zowel  als  verbaalcompositum  (Stotz  2000:  §113)  als  nominaalcompositum  voor  (Stotz  2000:  §126)  en  komt  oorspronkelijk  van  de  prepositie  ab.  Volgens het  online “Perseus Project”  dat uit het  Latijnse woordenboek “Lewis & Short” citeert,  draagt dit prefix in de meeste gevallen de betekenis ergens weg vandaan (away from), maar kan  het in sommige  gevallen  ook compleetheid uitdrukken, zoals in abutor (verbruiken) tegenover  utor (gebruiken).  Alle zes de lemma’s met ab­ die in mijn corpus voorkomen zijn verbaalcomposita, die echter via  een  suffix  in  substantieven  of  adjectieven  omgezet  zijn.  Voor  verdere  uitwijding  over  deze  suffixen verwijs ik naar de desbetreffende paragrafen (­bilis: §4.3.9; ­tio: §4.2.8; ­tia: §4.2.3). Daar  ik in dit onderzoek geen werkwoorden behandel komen er geen zuivere verbaalcomposita voor,  maar de lemma’s die hier opduiken zijn alle zes afleidingen van een werkwoord met het prefix  ab­.     far­: Twee van de zes Onl. lemma’s zijn woorden met het prefix far­, dat correspondeert met het  Latijnse  ab­  met  de  betekenis  van  compleetheid  van  een  werkwoord.  Volgens  Schönfeld/van  Loey  (1959:  §183)  is  het  Nederlandse  prefix  ver­  ontstaan  door  het  samenvallen  van  verschillende prefixen (Got. faír­, faúra‐ en fra­), waarmee de veelheid aan betekenissen van dit  prefix  verklaard  kan  worden.  Het  Nederlandse  prefix  ver­  draagt  zodoende  prepositionele  betekenissen als ‘voor’ en ‘door’; ook heeft het prefix een versterkende betekenis in adjectieven  als vermaard, waar ver­ is toegevoegd naar analogie van het werkwoord vermaren. Volgens het  Etymologisch  Woordenboek  van  het  Nederlands  (M.  Philippa  e.a.,  2003‐2009)  is  de  betekenisontwikkeling van het Nederlandse ver­ zeer complex. Vaak is de afleiding niet meer te  herleiden tot één van de drie oorspronkelijke Germaanse prefixen. Door analogiewerking zijn er  binnen het Nederlands ook veel nieuwe betekenissen ontstaan. De verschillende functies die het  prefix  ver­  bij  werkwoorden  kan  vertegenwoordigen  zijn  onder  andere:  het  uitdrukken  van  verwijdering  (bijv.  verbannen),  het  uitdrukken  van  verbruik  (bijv.  verspillen),  het  benadrukken  van ongewenstheid (bijv. verachten), versterken van het simplex (bijv. vereren), of kan het een  werkwoordelijke betekenis geven aan een simplex (bijv. vergulden).    De overige vier Latijnse vormen met het prefix ab­ komen zonder corresponderende morfologie  van het Latijnse lemma.      

 

‐ 22 ‐   

§4.1.2. ad‐     

Aantal: 7 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix   

adversarius 

partikel‐ composita 

accola  adiutor  adiutor  adiutorium  adiutorium  advena 

ge‐/gi‐  ø‐         

Aantal x  Frankisch  ONL  affix  1  uuithersacco 

Woordsoort 

1  5         

zwm  stm  stm  stm  stf  adj 

gelendo  helpere  hulpere  fullust  hulpe  el(e)lendig 

zwm 

  Het prefix ad­ komt in het Latijn enkel in verbaalcomposita voor (Stotz 2000: §114). Dit prefix  vindt  zijn  oorsprong  in  de  prepositie  ad,  met  de  betekenis  in  de  richting  van  (Lewis  &  Short).  Daarnaast heeft het prefix ad­ vele figuurlijke prepositionele betekenissen als naar, bij, op, af. Dit  prefix assimileert vaak wanneer het voorkomt voor een consonant, en komt zodoende voor in de  vormen  ad­,  ac­,  ag­,  al­,  an­,    ap­,    ar­,  as­  en    at­  (Lewis  &  Short).  Daar  ik  geen  werkwoorden  meeneem  in  dit  onderzoek  vinden  we  het  prefix  ad­  alleen  in  afleidingen van werkwoorden in combinatie met een suffix, zie voor deze suffixen §4.2.1 (­tor),  §4.3.1 (­arius) en §4.3.2 (­orium).  De  enige  vorm  van  de  acht  gevonden  lemma’s  in  mijn  corpus  die  in  betekenis  correspondeert  met  het  Latijnse  prefix,  is  het  partikelcompositum  uuithersacco  (‘tegenstander’)  met  de  prepositie uuither (‘tegen’).    §4.1.3. com‐/con‐ /co‐   

Aantal: 22 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

consilium  commotio  corruptio  consensus  cogitatio  confessio  compunctio  contemptio  conspectus  conspectus 

ge‐      ge‐…‐e  ge‐…‐t  be‐    far‐  ant‐  partikel‐ composita        un‐  ø‐   

zonder  corresponderend  affix 

conspectus  contritio  consummatio  contemptus  congregatio  conventus 

‐ 23 ‐   

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  3  gerêde    giruornussi    geuuerthunga  1  geluui  1  gethâht  2     begiht    bereunissi  1     farhugnissi  1     antsceine  4     gegenuuerde    gegen‐,  ge‐, ginuuirdi    gaienuuerde    tebrocannussi    thurofreminga  1     unuuirthi  4  samnunga    samnunga 

Woordsoort  stn  stn/stf  stf  stn/stf  stf  stf  stn  stn/stf  stn  stf  stf  stn/stf  stf  stf  stf  stf 

 

Latijn 

ONL affix 

confestim  corruptio  convallis  cognatio  consilium  confusio 

    simplex       

Aantal  x  Frankisch  ONL affix    sniumo    brocnussi  4  dal    kunni, cunni    rât    scama 

Woordsoort  adv  stn/stf  stn  stn  stm  stf 

  Het prefix com­/con­/co­ komt in het Latijn voor in zowel verbaalcomposita (Stotz 2000: §115)  als in nominaalcomposita (Stotz 2000: §127). De vorm com­/con­/co­ komt alleen voor als prefix  en stamt af van de prepositie cum (met), waarbij de laatste nasaal assimileert of wegvalt onder  invloed  van  de  volgende  klank.  In  sommige  woorden  draagt  het  prefix  nog  de  letterlijke  betekenis  met,  maar  in  veel  werkwoorden  kan  het  prefix    een  figuurlijker  betekenis  dragen,  namelijk compleetheid of voltooiing van een werkwoord en kan op die manier de betekenis van  het werkwoord intensiveren (Lewis & Short). De verscheidenheid aan betekenissen is terug te  zien in de hoeveelheid corresponderende Oudnederlandse prefixen die we hier aantreffen.    ge­:  Het  Nederlandse  prefix  ge­  komt  in  verschillende  contexten  voor  en  heeft  zodoende  verschillende functies (Schönfeld 1959: §136 en §196c). Het prefix ge­ droeg oorspronkelijk de  betekenis  ‘samen’,  wat  de  symmetrie  met  het  Latijnse  com­/con­/co‐  hier  verklaart.    In  werkwoorden kreeg het prefix de functie voltooiing van de handeling uit te drukken, waardoor  het  wgm.  ge­  het  vaste  prefix  werd  voor  het  voltooid  deelwoord  (Schönfeld  1959:  §136).  Ook  komt  het Nl  ge­ voor ter  vorming  van possessieve composita (zie §2.3),  zoals in gebuur, en als  verbaalabstractum:  gebrom,  gezucht.  In  dit  laatste  geval  heeft  de  oorspronkelijke  betekenis  ‘samen’ zich ontwikkeld tot een betekenis van herhaling en duur. In combinatie met het suffix   –t(e)  vormt  ge­  collectieven:  zoals  in  gebeente  (Schönfeld  1959:  §196.c).    De  prefix‐suffix‐ combinatie  (circumfix)  ge­…­e  vormt  abstracta,  zoals  hier  in  giluui  (lett.  gelove):  ‘instemming’,  van  het  oude  werkwoord  loven  ‘instemmen’.  De  prefix‐suffix  combinatie  ge­…­e  kan  ook  collectiva uitdrukken, die vaak in het modern Nederlands door suffixwisseling over zijn gegaan  in ge­…­te zoals gebergte.  Van de 22 hier gevonden Latijnse lemma’s met com­/con­/co­ zijn er vier corresponderende Onl.  lemma’s met ge­ ,één met het collectivum ge­…­t, en één met abstractumvormende circumfix ge­ …­e. De symmetrie tussen de prefixen uit beide talen is goed te zien. Beide prefixen hebben de  oorspronkelijke  betekenis  ‘met,  samen’  en  zijn  in  de  loop  van  de  tijd  voltooiing  van  een  werkwoord gaan uitdrukken.    be­: Volgens Schönfeld/van Loey (1959: §196.b) is het Nederlandse prefix be­ een zwakbetoonde  vorm  van  de  prepositie  bij­  dat  nog  wel  als  zelfstandig  lexicaal  element  voorkomt.  Het  prefix  draagt  dan  ook  oorspronkelijk  een  lokale  betekenis,  zoals  Mnl.  beringhen  ‘omsingelen’.  Van  sommige  van  deze  werkwoorden  is  ondertussen  in  het  Modern  Nederlands  het  simplex  in  ‐ 24 ‐   

onbruik geraakt: be­driegen, be­ginnen, be­seffen (Schönfeld 1959: §196b). De hier gevonden Onl.  vormen met be­ zijn begiht ‘biecht’ (van jehan ‘bekennen’) en bereunissi ‘berouwnis’ (van riuwen  ‘rouwen’).    far­:  Zoals  besproken  in  §4.1.1.  heeft  het  Germaanse  prefix  far­  meerdere  betekenissen,  veroorzaakt door het feit dat het prefix oorspronkelijk uit drie verschillende prefixen stamt, en  vervolgens door analogiewerking nieuwe betekenissen in het Nederlands heeft gekregen. Bij de  22 Latijnse woorden met com­/con­/co­ komt er één Onl. woord met far­ voor: farhugnissi. Dit is  een  afleiding  van  het  werkwoord  farhuggon  ‘versmaden’  met  het  abstractumvormende  suffix  nussi  (zie  §4.2.3.).  Volgens  het  online  “Oudnederlands  woordenboek”  van  het  Instituut  voor  Nederlandse  Lexicologie  (INL)  is  het  werkwoord  farhuggon  zelf  niet  overgeleverd  in  het  Oudnederlands, wel het werkwoord gehuggon ‘zich herinneren’.    ant­:  Oorspronkelijk  hoort  het  suffix  ant­  thuis  in  nominale  composita,  zoals  in  antwoord,  en  draagt  het  de  betekenis  ‘tegen’.  Vervolgens  duikt  ant­  ook  op  in  verbale  composita,  waar  de  vocaal  in  de  loop  van  de  tijd  verzwakt  is  tot  o:  ont­  als  gevolg  van  de  beklemtoning  op  het  werkwoord  in  plaats  van  op  het  prefix.  Het  prefix  ont­  in  werkwoorden  met  een  inchoatieve  betekenis (aanvangende handeling) heeft volgens Schönfeld/van Loey (§197.d) vermoedelijk het  oorspronkelijke prefix in­ verdrongen: ontbranden (got. in­brannjan), ontstaan (got. in­standan).   Het  enige  woord  met  ant­  dat  we  hier  aantreffen  en  dat  correspondeert  met  het  Latijnse  com­ /con­/co­  is  het  lemma  antsceine  ‘het  aanzien’,  en  bestaat  volgens  het  online  Oudnederlands  woordenboek morfologisch uit ant­ ‘tegen’ + skêni ‘schijn’.    §4.1.4. de‐   

Aantal: 8 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

desolatorius 

partikel‐ compositum  te‐  be‐  ge‐    ø‐    simplex 

desolatio  desiderabilis  deprecabilis  deprecatio  desertus  desertum  depreciato 

Aantal x  Frankisch  ONL  affix  1     uûstandilic 

Woordsoort 

1     1     2       2       1    

stn/stf  adj  adj  stn  adj  stf  stf 

testôrnussi  begerlik  gebedelic  gebet  uuosti, uûsti   uuostinna, uûstina  beda 

adj 

  Het  Latijnse  prefix  de­  komt  voor  bij  zowel  werkwoorden  (Stotz  2000:  §116)  als  substantiva  (Stotz 2000: §128). Het prefix komt van de Latijnse prepositie de met de betekenis ‘weg’ (Stotz,  2000,  p.  404).  Volgens  Lewis  &  Short  kan  het  prefix  de­  de  volgende  betekenissen/functies  hebben: separatie of verwijdering van het werkwoord, het beëindigen van de door het simplex  ‐ 25 ‐   

uitgedrukte actie (en kan daardoor negatie uitdrukken), het kan refereren naar het eindpunt van  de  door  het  simplex  uitgedrukte  actie,  of  het  kan  een  negatieve  connotatie  geven  aan  het  simplex.  te­  Volgens  Schönfeld  (1959:  §197e)  is  het  oude  Oudnederlandse  prefix  te­  (dat  tegenwoordig  nog dialectisch voorkomt) verwant met het woord twee en kan voor werkwoorden voorkomen  met de betekenis ‘in tweeën, stuk’. In het Middelnederlands komen er dan nog woorden voor als  te­breken,  te­vallen,  te­riten  enz.  Het  Oudnederlandse  woord  met  dit  suffix  dat  we  hier  vinden,  testôrnussi (‘verwoesting’) is ook een voorbeeld van een woord met werkwoordelijke stam (het  oude stôren ‘verwoesten’) en het prefix te­ ‘stuk, uiteen’.    Daar  de  Onl.  prefixen  be­  (zie  §1.4.3.)  en  ge­  (zie  §4.1.3.)  beide  geen  negatieve  connotatie  of  verwijderende  betekenis  dragen,  komen  deze  hier  gevonden  Onl.  prefixen  niet  in  betekenis  of  funtie  overeen  met  het  negatief  geladen  prefix  de­.  Een  Onl.  vorm  dat  wel  in  betekenis  correspondeert  met  het  Latijnse  de­  is  de  afleiding  uûstandilic  (letterlijk  uitstaandelijk)  ‘eenzaam, verlaten’, gevormd met de prepositie uit, althans, volgens de opvatting van A. Quak. De  Grauwe acht het aannemelijker om dit woord als wuostandilik op te vatten, van het werkwoord  wuostan ‘verwoesten’, daar er ook de variant wuoste legen voorkomt bij het Latijnse desolare (de  Grauwe 1982: §434).      §4.1.5.ex‐/e‐   

Aantal: 7 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

excusatio  exsecratio  excessus 

zonder  corresponderend  affix 

exitus  excelsum  exercitatio  excessus 

ur‐  far‐  partikel‐ composita    ø‐    simplex 

Aantal x  ONL  affix  1     1  2    

Frankisch 

Woordsoort 

ursaga  faruuâtannussi  ouirfard 

stf  stn/stf  stf 

  2       1    

ûtfarth, ‐farht, ‐fard  hôi  tilonga  farth, farht, uarth 

stf  stf  stf  stf 

  Het  Latijnse  prefix  ex­/e­  komt  van  het  voorzetsel  ex  ‘uit/na’  en  kan  in  sommige  gevallen  ook  ‘vooruit’  betekenen.  In  verbaalcomposita  draagt  het  vaak  nog  deze  letterlijke  betekenis  (Stotz  2000:  §118).  De  functie  van  het  suffix  in  verbaalcomposita  is  in  de  loop  van  de  tijd  abstracter  geworden en kan ook volledige doorlopenheid of compleetheid van het werkwoord  uitdrukken  (Lewis & Short). In nominaalcomposita moet het prefix ex­ meer als partikelcompositum gezien  worden en kan het de betekenis ‘voormalig’ uitdrukken, zoals in bijvoorbeeld ex­minister (Stotz  2000: §129).  ‐ 26 ‐   

Alle lemma’s gevonden in mijn corpus zijn voorbeelden van verbaalcomposita met ex­/e­, al zijn  al deze vormen door middel van nog een suffix tot substantieven gevormd.    ur­: Onl. vormen die in de letterlijke prepositionele betekenis van ex­/e­ corresponderen zijn die  met het prefix ur­ en de partikelcomposita. Volgens Schönfeld/van Loey (1959: §183.a) komt het  prefix ur­ uit het Ogm. prefix uz­ dat in het Gotisch nog als zelfstandige prepositie voorkwam met  de betekenis ‘uit, van … weg’, en correspondeert het in betekenis dus met het Latijnse prefix ex­.  Het oorspronkelijke prefix ur­ is niet langer productief, maar komt nog wel in een aantal Monl.  woorden voor: oordeel, oorkonde, oorlog, oorsprong, oorzaak.     Het  Oudnederlandse  woord  faruuâtan  (lett.  verwaten)  ‘vervloeken’  is  gevormd  met  het  oude  werkwoord  waten.  Het  prefix  far­  heeft  hier  een  verwijderende  betekenis  (zie  §4.1.1.)  en  correspondeert dus met het Latijnse prefix ex­.    §4.1.6. in‐ (negatie)   

Aantal: 21 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

impietas  iniquitas  iniustitia  insipienta  infirmatus  incessabilis  impius  impius  intolerabilis  iniquus  innoscens  inaquosus  inops  invium  insipientia  incensum  inimicus  infernum  improperium  impietas  insipiens 

un‐                        ‐lôs  â‐  ø‐  simplex           

zonder  corresponderend  affix 

Aantal  x  ONL affix  12                           1     1  1     6           

Frankisch 

Woordsoort 

ummilda  unreht  unreht  unuuiti  ummahtig  ungehirmelik  ungenêtheg  ungenêthe  unnimendelik  unreht  unsculdig  unuuaterfol  hulpilôs  âuuigki  dumpheide/‐heit  brunni  fiunt  hella  laster  sunda  dump 

zwf  stn  stn  stf  adj  adj  adj  adj  adj  adj  adj  adj  adj  stn  stf  stm  stm  stf  stm  stf  adj 

  Het Latijn heeft twee prefixen in­, die qua vorm niet van elkaar te onderscheiden zijn (behalve  voor  het  cluster  gn,  waar  het  prefix  in­  met  negatiefunctie  de  n  verliest),  maar  twee  totaal  verschillende betekenissen hebben.  Het eerste Latijnse prefix  in­ stamt van de prepositie in en  behandel ik hieronder in §4.1.7. In deze paragraaf behandel ik het prefix in­ die als functie heeft  negatie  of  het  tegenovergestelde  van  het  simplex  uit  te  drukken.  Dit  prefix  is  verwant  met  het  ‐ 27 ‐   

griekse αν‐ [an] en het Germaanse un­ (Monl. on­) (Lewis & Short). In het Latijn komt het prefix  in­  met  negatiefunctie  primair  alleen  bij  nomina  (substantieven  en  adjectieven)  voor  (Stotz  2000:  §130);  de  nieuwgevormde  nomina  kunnen  dan  door  middel  van  een  suffix  tot  verbum  omgevormd worden.    un­: 12 van de 22 vormen die in dit onderzoek naar boven zijn gekomen laten de overeenkomst  van  het  Latijnse  in­  met  het  Germaanse  un­  zien.  Ook  dit  Germaanse  prefix  kan  alleen  voor  nomina  geplaatst  worden  en  drukt  ontkenning  van  het  simplex  uit  (Schönfeld  1959:  §195a.).  Naast  de  puur  ontkennende  functie  kan  het  Nederlandse  on­  een  pejoratieve  (minachtende)  functie  hebben  (zoals  in  ondier,  onkruid,  onweer).  Omdat  het  prefix  on­  voor  substantieven  de  klemtoon  krijgt  en  voor  adjectieven  zwakbetoond  is,  is  er  in  het  Monl.,  in  tegenstelling  tot  het  Duits, een scheiding tussen beide gevallen ontstaan: óndiepte versus ondíep (vergelijk het Duits  únfreundlich  met  het  Nl  onvríendelijk)  (Schönfeld  1959:  §89).  Zowel  in  het  Latijn  als  het  (Oud)Nederlands assimileert de n van in­ en un­/on­ naar m onder invloed van daaropvolgende  labiale klanken (m,b,p).    â­: Een archaïscher en uitstervende voorloper  van het Germaanse un­ , die nog sporadisch in het  Onl.  is  terug  te  vinden,  is  het  prefix  â­.  Dit  prefix  kon  voor  substantieven  en  adjectieven  voorkomen en had een privatieve (wegnemende) betekenis. Dit oude prefix is in de loop van de  tijd door het prefix un­ verdrongen (Schönfeld 1959: §195a.).    ­lôs: Één Onl. lemma dat correspondeert met het Latijnse prefix in­ wordt gevormd met het suffix  –lôs ‘‐loos’. Oorspronkelijk is dit suffix verwant met het werkwoord verliezen (vergelijk Eng: to  loose).  Het  kwam  als  zelfstandig  woord  voor  en  drukte  een  gemis  uit.  Sinds  het  Middelnederlands komt dit woord alleen nog maar als suffix voor. De betekenis is in de loop van  de  tijd  verzwakt  tot  de  algemenere  betekenis  ‘zonder’  en  vormde  op  deze  manier  adjectieven.  Met de verzwakking van de betekenis verruimde ook het aantal types van het grondwoord waar  het  suffix  zich  aan  kon  hechten:  waar  –loos  oorspronkelijk  alleen  gehecht  kon  worden  aan  substantieven ‐ wat in het Oudnederlands het geval is: hulpilôs van hulpa ‘hulp’ ‐ zijn in de loop  van de tijd ook werkwoorden als grondwoord mogelijk geworden. Dit komt mede doordat veel  grondwoorden  nomina  actionis  waren,  en  dus  als  werkwoordelijke  stammen  opgevat  konden  worden (hopeloos, werkloos), waarna er door analogievorming meer werkwoordelijke stammen  verschenen (Schönfeld 1959: §163).     

 

‐ 28 ‐   

§4.1.7. in‐ (prepositie)     

Aantal: 3 

     

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

initium 

partikel‐ composita 

increpatio  ingressus 

ø‐  simplex 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1     anagen 

stn 

1     1  

stf  stm 

stouunga, stouuuinga  gang 

Woordsoort 

  Het  tweede  Latijnse  suffix  in­  (naast  die  met  ontkennende  functie,  zie  §4.1.6.)  stamt  af  van  de  prepositie in met de  betekenis  ‘in’/’binnen’/’tussen’, maar ook wel  met  bredere prepositionele  betekenissen  als  ‘op’  of  ’naar’  (Lewis  &  Short).  Waar  het  ontkennende  Latijnse  prefix  in­  oorspronkelijk alleen voorkomt met nominale grondwoorden, komt dit prepositionele prefix in­  alleen voor in verbaalcomposita (Stotz 2000: §120 en §130).  In  dit  onderzoek  komt  slechts  één  Onl.  lemma  voor  dat  morfologisch  correspondeert  met  dit  Latijnse prefix, namelijk het Onl. woord anagen (lett. aangin) ‘begin’, gevormd met de prepositie  ana ‘aan’.    §4.1.8. ob‐     

Aantal: 7 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

oblivio 

partikel‐ composita      composita  composita  ø‐  simplex 

zonder  corresponderend  affix 

occursus  occursus  occasus  occasus  occultum  obturare 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  3  afgetali 

Woordsoort 

    1  1  1  1 

stm  stm  stm  stm  stf  stn 

geginloup  uuithirlôp  nithergang  sethelgang  hulinga  stuppe 

stf 

  Het Latijnse prefix ob­ komt van de prepositie ob, met de betekenissen ‘naar’, ‘in de richting van’,  ‘wegens’,  ‘over’  of  ‘voor’  (Lewis  &  Short).  In  composita  kan  ob­  assimileren  met  de  volgende  klanken  p,  f,  c  en  g:  occursus.  De  betekenis  van  het  suffix  ob­  kan  letterlijk  zijn,  en  dus  een  betgekenis  ‘naar’  of  ‘voor’  uitdrukken,  maar  kan  in  combinatie  met  een  werkwoord  als  grondwoord ook juist de betekenis ‘tegen’ uitdrukken, zoals in opponere ‘neerzetten tegen’.  De verscheidenheid aan prepositionele betekenissen die het Latijnse ob­ kan uitdrukken is terug  te  zien  in  de  verscheidenheid  aan  Oudnederlandse  partikelcomposita  die  hier  tevoorschijn  komen.  Waar  er  geen  pure  Onl.  prefixen  opduiken  die  in  betekenis  corresponderen  met  het 

‐ 29 ‐   

Latijnse ob‐, verschijnen er wel drie verschillende preposities in partikelcomposita: af ‘af’, gegin  ‘tegen’ en uuithir ‘weer’.    §4.1.9. per‐     

Aantal: 2 

   

Latijn 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1  thurofremig 

Woordsoort 

perfectus 

ONL  affix  thuro‐ 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

perversus 

simplex 

1 

adj 

arug 

adj 

  Het prefix  per­ komt in  het Latijn  zowel bij nominale grondwoorden (Stotz 2000: §132) als bij  verbale  grondwoorden  (Stotz  2000:  §121)  voor.  Het  prefix  komt  van  de  prepositie  per  dat  betekenissen  heeft  als  ‘door’,  ‘gedurende’  en  ‘voor’.  In  compositie,  en  dan  vooral  met  werkwoorden,  heeft  het  prefix  vaak  een  intensiverende  functie.  Soms  drukt  het  ook  de  compleetheid van de actie uit (Lewis & Short).   Van  de  twee  vormen  met  het  prefix  per­  die  hier  zijn  aangetroffen,  correspondeert  er  één  Onl.  vorm  met  het  Latijnse  prefix,  namelijk  die  met  de  letterlijk  in  betekenis  corresponderende  prepositie thuro ‘door’.     §4.1.10. prae‐    

Aantal: 8 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix  niet zeker  

praeclarus  praeclarus 

composita   

praecipitatio  praevaricatio  praeceptum  praevaricans 

zonder  corresponderend  affix 

praedicatio 

be‐  far‐   ge‐   partikel‐ compositum  leenwoord  (+ ‐unga)  ø‐ 

praeparatio 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  2     filo‐, filuberht    filoscîre 

Woordsoort 

1     1     2     1   

bescorginga  farbrocannussi  gebot  ouirhôrig 

stf  stn/stf  stn  adj < part 

1    

predigunga 

stf 

1 

geruuinga 

stf 

adj  adj 

  Het  Latijnse  prefix  prae­  komt  eveneens  zowel  in  verbaalcomposita  (Stotz  2000:  §122)  als  in  nominaalcomposita voor (Stotz 2000: §134) en komt van de prepositie prae ‘voor’. In composita  heeft  dit  prefix  dan  ook  meestal  de  letterlijke  betekenis  ‘voor’,  maar  het  kan  ook  een  versterkende  functie  ten  opzichte  van  het  grondwoord  hebben  (Lewis  &  Short).  De enige vormen die met zekerheid in de versterkende functie corresponderen met het Latijnse  ‐ 30 ‐   

prefix prae­, zijn de composita met filo ‘veel’. Volgens het online Oudnederlands Woordenboek  zijn deze woorden echter ten onrechte aan elkaar geschreven, en moeten woorden met  filo niet  als composita gezien worden. Toch staan ze hier vermeld, daar deze woorden perfect één op één  (grondwoord  en  prefix)  corresponderen  met  het  Latijn:  prae­clarus  (letterlijk  zeer‐helder)  versus 

filo­berht 

‘zeer 

helder’ 

(vgl. 

berht 

met 

het 

Engelse 

bright 

‘helder’). 

De  overige  Onl.  vormen  die  voorkomen  bij  woorden  met  het  prefix  prae­  komen  voor  met  verschillende  in  betekenis  en  functie  diffuse  prefixen:  be­  (zie  §4.1.3.),  far­  (zie  §4.1.1.)  en  ge­  (zie  §4.1.3.).  Deze  prefixen  kunnen  veel  verschillende  betekenissen  en  functies  met  het  grondwoord uitdrukken, waardoor het door mij lastig vast te stellen is, of deze in betekenis of  functie overeenkomen met het Latijnse prefix prae­.     §4.1.11. pro‐     

Aantal:  6   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix  niet zeker 

propositio 

partikel‐ composita 

protector  promissio  profundum  profundum   protector 

be‐  ge‐  ø‐     

zonder  corresponderend  affix 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1     furisettinga 

Woordsoort 

1     1     3        

stm  stf  stf  stf  Stm 

bescirmere  geheiti  diopi, diupi, dûbi  diopitha  scirmbre 

stf 

  Het Latijnse prefix pro­ komt van de prepositie pro, met de betekenis ‘voor’, zowel in letterlijke  zin  (‘voor’  in  tijd  of  ruimte)  als  in  figuurlijke  zin  (‘voor  iets  of  iemand’  ter  verdediging  of  bescherming) (Lewis & Short).   Het enige hier gevonden Onl. lemma dat in betekenis letterlijk correspondeert met het Latijnse  origineel  is  het  partikelcompositum  furisettinga  (lett.  voorzetting)  ‘voorstel’,  met  het  prepositionele  prefix  voor,  dat  dus  totaal  aan  pro­  beantwoordt.  Prefixen  met  een  figuurlijkere  betekenis of functie, die naast het Latijnse pro­ voorkomen zijn be­ en ge­ (zie voor beide §4.1.3.).  Waarschijnlijk is het lemma bescirmere wel degelijk corresponderend met het Latijnse protector,  daar  dit  lemma  verder  morfologisch  perfect  overeenstemt:  Lat.  pro­tect­or  (pro­=’voor’;  teg­ =’dekken’;  ­tor=deverbatieve  nomina  agentis)  versus  Onl.  be­scirm­ere  (be­=prefix  voor  bij;  scirm=’schermen’; ­ere= suffix voor deverbatieve nomina agentis).    §4.1.12. re‐.   

Aantal: 12 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

revelatio  redargutio  redemptor 

re‐      

‐ 31 ‐   

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  3     rebarnussi    refangnussi    relôsere 

Woordsoort  stn/stf  stn/stf  stm 

 

zonder  corresponderend  affix 

Latijn 

ONL affix 

reverentia  refugium 

un‐   partikel‐ composita    partikel‐ composita  ge‐   ø‐      simplex 

retributio  remissio  refectio  refrigerium  refugium  respectus  reverentia 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1  unêra  2  uuitherfluht 

Woordsoort 

  1 

uuithir‐, uuitherlôn  aflât 

stmn  stm 

1     3      1 

gerihtnussi  cuolitha  fluht  scauuuonga  scama 

stn  stf  stf  stf  stf 

stf  stf 

  Het Latijnse prefix re­, dat de betekenis ‘terug’ of een tegenstellende functie uitdrukt, kan zowel  voor  werkwoorden  (Stotz  2000:  §123)  of  nomina  (Stotz  2000:  §136)  voorkomen.  Naast  de  gangbare  betekenissen  ‘terug’  of  ‘tegengesteld’  komt  het  prefix  ook  voor  met  een  repeterende  (bijv.  resumo  ‘hervatten’)  of  intensiverende  functie  (bijv.  redundo  ‘overstromen’)  (Lewis  &  Short).  De  Onl.  woorden  die  eveneens  beginnen  met  re­  zijn  alle  ook  met  de  omgekeerde  variant  er­  aangetroffen:  irbarnussi  (lett.  erbaarnis)  ‘openbaring;  irfanknussi  (letterlijk  ervangenis)  ‘weerlegging’  en  irlôseri  (lett.  erlozen)  ‘verlossen.’  Volgens  de  Grauwe  (1982,  p.  351)  zijn  de  vormen  met  ir­/er­  gangbaar  in  de  Germaanse  talen,  en  zijn  deze  vormen  met  re­  ontstaan  uit  metathesis, wat vanuit het noorden, namelijk uit het oudsaksisch, is opgekomen (de Grauwe, “De  Wachtendonckse Psalmen en Glossen”, deel II, p. 351).  Één  van  de  Onl.  lemma’s  die  corresponderen  met  het  Latijnse  re­origineel  vertoont  het  Germaanse  negatiesuffix  un­  (zie  §4.1.6.).  Andere  in  betekenis  corresponderende  vormen  zijn  partikelcomposita met de prepositie wither ‘weer’.    §4.1.13. sub‐     

Aantal: 10 

  Woordsoort 

undir‐   

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  2  undirthûdig    undirthûdig 

ant‐    ge…nussi  ge…t  ø‐  simplex     

2    1  1  1  4     

stm  stm  stf/stn  stf  adv  adv  stm  stm 

 

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix  niet zeker 

subditus  subiectus  susceptor  susceptor  substantia  substantia  subito  subito  subsannatio  subsannatio 

zonder  corresponderend  affix 

antfengere  infangere  geuuesannussi  geuuist  gâlico  sân  hosc  scern 

adj  adj 

  Het  Latijnse  prefix  sub­  is  een  afgeleide  van  de  prepositie  sub  ‘onder’  en  komt  alleen  in  nominaalcomposita  voor  (Stotz  2000:  §137).  Onder  invloed  van  de  eerste  klank  van  het  ‐ 32 ‐   

grondwoord  kan  de  b  in  sub­  wegvallen.  Dit  prefix  kan  de  letterlijke  betekenis  ‘onder’  uitdrukken,  maar  kan  ook  abstractere  betekenissen  hebben.  Zo  kan  het  prefix  uitdrukken  dat  iets van een lagere orde is en zo ’enigszins’ betekenen (bijv. subabsurdus ‘enigszins absurd’). Ook  draagt  het  prefix  een  betekenis  van  verhulling  in  woorden  als  surripio  ‘zich  stiekem  terugtrekken’ (Lewis & Short).  De  enige  Onl.  vormen  die  met  zekerheid  corresponderen  in  betekenis  met  het  Latijnse  prefix  sub­ zijn de partikelcomposita met undir ‘onder’. Over de vormen susceptor (met Onl. ant­ en in­)  en substantia (met Onl. ge­) ben ik niet zeker. Ik heb in zowel “A Latin Dictionary” van Lewis &  Short  als  in  “Handbuch  zur  lateinische  Sprache  des  Mittelalters”  van  Peter  Stotz  niets  kunnen  vinden  over  een  eventuele  inchoatieve  (aanvangende)  functie  van  het  prefix  sub­.  Toch  correspondeert  de  rest  van  de  morfologie  van  de  Onl.  vormen  antfengere  en  infangere  (lett.:  ontvanger) ‘ontfermer/beschermer’ zo mooi met de Latijnse tegenhanger, dat ik vermoed dat er  wel  van  enige  overeenkomst  tussen  de  prefixen  sprake  kan  zijn.  Het  prefix  in­  in  infangere  is  overigens  een  Middelfrankische  variant  van  het  inchoatieve  suffix  ant­  (zie    §4.1.3.).  Deze  Middelfrankische  variant  is  gevonden  in  psalm  3,3,  welke,  zoals  beschreven  in  §1.3  inderdaad  meer  Middelfrankisch  aandoet  dan  de  rest  van  het  corpus.  Ook  substantia,  correspondeert  morfologisch verder perfect met de Onl. vormen geuuesanussi (lett. gewezenis) en geuuist (lett.  gewist) ‘bestaan/aanwezigheid/bezit’.    §4.1.14. super‐     

Aantal: 1 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

superbia 

partikel‐ composita 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  2  ouir‐ ouermuodi 

Woordsoort  stf 

  Het Latijnse prefix super­ stamt van de prepositie super ‘boven’/’over’ en komt, parallel aan het  prefix  sub­  ‘onder’,  alleen  voor  bij  nominale  composita  (Stotz  2000:  §138).   De enige Latijnse vorm met het prepositionele prefix super­ wordt in het Onl. vertaald met een  corresponderend prepositioneel prefix: ouir ‘over’.   

 

‐ 33 ‐   

§ 4.2 Suffixen – (primair) substantiva    §4.2.1. –tor (‐sor/‐ator)     

Aantal: 13 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

susceptor  protector  legislator  adiutor  adiutor  foenerator  susceptor  redemptor  protector  legislator  liberator 

‐ere /‐ari                    subst.  participium    ‐ig 

zonder  corresponderend  affix 

salvator  peccator 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  10     antfengere    bescirmere    êuuenlêrari    helpere    hulpere    iagere    infangere    relôsere    scirmbre    uuitutdragere  2     neriando, nereando 

Woordsoort 

  1    

zwm  subst adj 

neriando, nereando  sundig, sundeg 

stm  stm  stm  stm  stm  stm  stm  stm  stm  stm  zwm 

  Het  Latijnse  suffix  –tor  (met  assimilatievarianten  –sor  en  ­ator)  vormt  deverbatieve  nomina  agentis  en  dus  een  substantief  van  een  werkwoord,  en  duidt  daarmee  de  (mannelijke)  handelende persoon aan, zoals Monl. dat doet met het suffix –er: lezen Æ lezer (Stotz 2000: §33).  Daar  dit  Latijnse  ­tor  deverbaal  is,  komt  dit  suffix  hoofdzakelijk  voor  bij  werkwoorden  als  grondwoord, maar door analogievorming zijn er in de loop van de tijd ook afleidingen ontstaan  met  een  substantief  of  adjectief  als  grondwoord,  zoals  janua  ‘deur’  Æ  janutor  ‘portier’  (White  1858: p. 26).    10 van de 13 gevonden Latijnse lemma’s met het suffix –tor komen in het Onl. met het suffix –ari  (of  in  afgezwakte  vorm  ­ere).    Volgens  Schönfeld/van  Loey  (1959:  §175b)  was  dit  niet  het  oorspronkelijke  Ogm.  suffix  voor  de  vorming  van  de  nomina  agentis.  Het  oorspronkelijke  Oudgermaanse  suffix  voor  de  vorming  van  nomina  agentis  was  –(j)an/­(j)a,  zoals  bijvoorbeeld  Got.  fisk  ‘vis’  Æ  fiskja  ‘visser’.  Dit  suffix  was  echter  al  ten  tijde  van  het  Gemeengermaans  afgesleten  tot  –e,  waardoor  er  geen  voldoende  morfologische  aanduiding  meer  was,  en  er  de  behoefte ontstond aan een nieuw suffix. Volgens Schönfeld/van Loey (§175b) is het Germaanse  suffix –areis, wat gebruikt wordt voor de vorming van mannelijke persoonsnamen, een ontlening  van het Latijnse suffix –arius. Dit suffix is in het Oudnederlands tot –ari geworden, wat ten tijde  van het Oudnederlands in de meeste woorden (met een monosyllabisch grondwoord) al aan het  verzwakken was tot –ere. Woorden met een monosyllabisch grondwoord, die in het Monl. toch   –aar  krijgen,  zijn  archaïsche  vormen:  leraar,  minnaar,  dienaar.  Overigens  verkoos  men  in  het  Zuiden  van  het  Nederlandstalig  gebied  eerder  voor –er  dan  voor  het  alternatief  –enaar,  wat  in  ‐ 34 ‐   

het Noorden vaker voorkwam: Noordnl.: metselaar, leugenaar; Zuidnl.: metser, lieger (Schönfeld  1959: §175b).  Van  deze  10  woorden  met  het  suffix  –ari/­ere  zijn  inderdaad  de  meeste  (9  van  de  10)  al  afgezwakt  tot  –ere.  De  enige  vorm  met  het  archaïsche  –ari  is  êuuenlerâri  (lett.  eeleraar)  ‘wetgever’,  welke  in  psalm  9  staat,  en  dus  (zoals  beschreven  in  §1.3)  eerder  een  Middelfrankische vorm is. Ook in het Monl. zien we in het woord leraar nog de oude vorm van  het suffix –aar .     Verder duikt er twee keer het gesubstantiveerd participium neriando ‘verlosser’ op. Volgens de  Grauwe (1979, p. 12‐14) is neriando –participium van het werkwoord neren ‘redden’ ‐ de oudste  en meest verbreide weergave van het Latijnse salvator in de Germaanse talen, al is dit woord in  de Oudnederlandse periode al een archaïsche, stereotype vorm: in het  Middelnederlands is dit  woord al niet meer gebruikelijk.    Het  gesubstantiveerde  adjectief  sundig  dat  hier  opduikt  en  het  Onl.  suffix  –ig  bevat,  correspondeert morfologisch niet met het Latijnse suffix –tor.   Zie  verder  ook  de  paragraaf  over  composita  (§5.1)  en  de  paragrafen  over  de  prefixen  die  hier  opduiken: ad­ (§4.1.2.), pro­ (§4.1.11.), re­ (§4.1.12.) en sub­ (§4.1.13.).    §4.2.2. –o/‐io     

Aantal: 1   

Latijn 

met  corresponderend  affix 

oblivio 

ONL  affix  ‐i 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1     afgetali 

Woordsoort  stf 

  Het Latijnse suffix –o/­io vormt abstracte substantiven van werkwoorden, en geeft de uitvoering,  of  soms  het  resultaat,  van  een  actie  aan,  zoals  in  opinor  ‘ik  denk’  Æ  opinio  ‘gedachte,  mening’  (White 1858: p.98).  Het  enige  lemma  met  het  suffix  –io  dat  we  hier  aantreffen  is  oblivio  ‘vergetelheid’,  wat  in  het  Oudnederlands  wordt  weergegeven  met  afgetali.  Dit  woord  is  gevormd  met  prepositioneel  prefix  af­  (zie  §5.2),  adjectivische  grondwoord  getel  (zie  Mnl.  vergetel  wat  in  het  Monl.  nog  in  vergetelheid  voorkomt)  en  het  suffix  –i  dat  abstracta  vormt,  en  daarmee  morfologisch  correspondeert met het Latijnse suffix.    §4.2.3. –ia     

Aantal: 5   

Latijn 

ONL affix 

met 

iustitia 

‐nussi 

‐ 35 ‐   

Aantal  x  Frankisch  ONL  affix  1     reh(t)nussi 

Woordsoort 

stn 

 

Latijn 

ONL affix 

corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

laetitia  nequitia  iniustitia  angustia 

‐isle  ‐heide  ‐ø  leenwoord? (zie  de Grauwe  1979: 75) 

Aantal  x  ONL  affix  1     1     1     1    

Frankisch 

Woordsoort 

mendisle  ar(c)hheide  unreht  angust 

stn  stf/stn  stn  stm (f?) 

  Het Latijnse suffix –ia, verwant met het suffix –io (zie §4.2.2.) vormt abstracte substantieven en  stamt van een hele verscheidenheid aan oorspronkelijke suffixen (Stotz 2000: §43). Net als het  suffix  –io  geeft  dit  suffix  de  uitvoering  of  het  resultaat  van  een  (door  het  grondwoord  uitgedrukte)  actie  aan  (White  1858:  p.98).  In  de  corresponderende  Oudnederlandse  lemma’s  vinden we drie Onl. suffixen die in betekenis of functie overeenkomen met het Latijnse –ia.    ­nussi:  Deze  oude  vorm  van  het  Monl.  suffix  –nis  stamt  volgens  Schönfeld/van  Loey  (1959:  §172b) van het IE –tu­ dat mannelijke verbaalabstracta vormde. In het Gotisch (en de rest van  het  Germaans)  is  dit  suffix  geworden  tot  –þu­/­ðu­.  Wanneer  het  PIE  grondwoord  eindigde  op  een a̅, voegde deze vocaal zich aan het suffix, wat het suffix –atu­ opleverde, wat in het Germaans  tot  –oþu­  werd.  In  het  Monl.  zijn  enkele  woorden  met  dit  archaïsche  suffix  overgeleverd:  bijv.  arm­oede  en  klein­ood.  Omdat  dit  suffix  –aþu­/–oþu­  vaak  achter  werkwoorden  kwam,  die  eindigden op een –n, ontstond in de loop van de tijd een nieuw suffix –nassu. En omdat dit suffix  onbeklemtoond  was,  is  ten  tijde  van  het  Oudnederlands  de  a  tot  een  verzwakte  vocaal  geworden,  wat  tot  onzekerheid  in  de  schrijfwijze  heeft  geleid.  Dit  verklaart  de  hoeveelheid  vocalen die we in de spelling van dit suffix kunnen aantreffen: ­nassi, ­nessi, ­nissi en –nussi. Uit  dit  oude  suffix  ontwikkelde  zich  het  Monl.  –nis  in  woorden  als  beeltenis  (uit  een  substantief),  droefenis  (uit  een  adjectief),  kennis  (uit  een  werkwoord),  gevangenis  (uit  een  voltooid  deelwoord).  Het  hier  gevonden  Onl.  woord  met  het  suffix  –nussi  is  rehtnussi  (lett.  rechtnis)  ‘gerechtigheid’ en is een afleiding van het adjectief reht ‘recht’.    ­isle: Volgens het online Oudnederlands Woordenboek van het INL is het hier gevonden lemma  mendisle ‘vreugde’ een afleiding van het werkwoord menden ‘zich verheugen’ met het suffix –isli  dat abstracta vormt. Dit suffix komt in het Modern Nederlands voor in de vorm –sel in woorden  als  weefsel,  voedsel,  raadsel.  Volgens  Schönfeld  (1959:  §190b)  waren  woorden  met  dit  suffix in  het  Mnl.  (en  dus  ook  niet  in  het  Onl.  wat  Schönfeld  helaas  niet  behandelt)  nog  niet  talrijk  en  werd dit suffix pas in de rederijkerstijd zodanig toe dat het ging woekeren. Ook tegenwoordig is  het  suffix  –sel  nog  produktief  ter  vorming  van  vooral  abstracte  substantieven,  vaak  in  pejoratieve (minachtende) zin: uitvindsel, verzinsel (Schönfeld 1959: §190b).    ­heide: Het Onl. suffix –heide/­heit is een vrij jong suffix en vormt abstracta. Het woord waarvan  het  suffix  stamt  kwam  in  het  Gotisch  nog  voor  als  zelfstandig  substantief:  haidus  ‘wijze’.  ‐ 36 ‐   

Aanvankelijk werd het suffix alleen in geleerde taal gebruikt, maar door de zwaarte van de klank  van  het  suffix,  waardoor  het  makkelijk  te  hechten  was  aan  polysyllabische  woorden,  wist  het  suffix zich uit te breiden, en verdrong daarmee de oudere Onl. suffixen –ida en –î. Doordat het  suffix zich  makkelijk  aan  polysyllabische woorden  hechtte, en  dus ook aan woorden die al  een  suffix  bevatten,  bijvoorbeeld  –ig,  ontstond  ook  het  nieuwe  suffix  –igheid,  met  meestal  een  kleinerende betekenis: lievigheid, zoetigheid. Het suffix –heide/­heit stond oorspronkelijk slechts  achter substantiva (bijv. mensheid), maar kon al in het Middelnederlands ook achter adjectieven  (bijv.  hoogheid)  en  zelfs  pronomina  (bijv.  watheid  ‘hoedanigheid’)  staan  (Schönfeld  1959:  §166e). Onze Onl. vorm ar(c)heide bewijst dat een deadjectivische afleiding al in een oudere fase  van onze taal gangbaar was.  Voor  het  prefix  in­  dat  hier  verschijnt  in  iniustitia  verwijs  ik  naar  §4.1.6.    §4.2.4. –entia/‐antia    Aantal: 15   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

substantia  patientia  potentia  scientia  abundantia  abundantia  substantia  insipientia  abundantia  pestilentia  prudentia  magnificentia  sapientia  reverentia  reverentia 

ge‐      ge‐ + ‐ti/‐te      ge‐ + ‐nussi  ‐heid  ‐itha / ‐etha  ‐t  ‐i    ‐duom  ø  simplex 

zonder  corresponderend  affix 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  3  geuuist    gethult    geuualt  3  geuuitti    giuuillithe    genuhti  1  geuuesannussi  1     dumpheide/‐heit  1     fulletha  1     suft  2     uuitti    mikili, mikile  1     uuîsduom  1     unêra  1     scama 

Woordsoort  stf  stf  stf  stn  stf  stf  stf/stn  stf  stf  stf  stn  stf  stm  stf  stf 

  De  oorsprong  van  het  Latijnse  suffix  –entia/­antia  moeten  we  volgens  Stotz  (2000,  §44.1)  zoeken in participia eindigend op –ent/­ant in combinatie met het suffix –ia (zie voor meer over  dit  suffix  §4.2.3.),  zoals  in  woorden  als  potent­ia.  Door  analogievorming  is  het  nieuwe  suffix  – entia/­antia  ontstaan  en  dit  heeft  als  functie  het  vormen  van  verbaalabstracta.   In  de  corresponderende  vormen  die  we  in  het  Oudnederlands  terugvinden  is  een  hele  verzameling  aan  Onl.  afixen  te  vinden  die  de  functie  van  het  vormen  van  verbaalabstracta  op  zich nemen. Zoals in §4.1.3. beschreven staat is één van de functies van het prefix ge­ inderdaad  het  vormen  van  verbaalabstracta,  zoals  hier  te  zien  is  in  de  vormen  geuuist  (lett.  gewist  van  wesan  ‘zijn’)  ‘bezit’  (vgl.  §4.1.13.),  gethult  ’geduld’    en  geuualt  ‘geweld’  (Online  Oudnederlands  Woordenboek  van  het  INL).  Ook  staat  in  §4.1.3.  beschreven  hoe  de  prefix‐suffix‐combinatie  (circumfix)  ge­…­te  collectieven  vormt,  zoals  hier  in  geuuilithe  (lett.  gevolte)  ‘overvloed’,  en  geuuitti (lett. geweette) ‘kennis’.  ‐ 37 ‐   

  Ook het suffix –nussi vormt verbaalabstracta, zoals beschreven in §4.2.3, en het suffix –heide/heit  kan abstracta vormen van verschillende soorten grondwoorden (zie §4.2.3.).    ­itha/­etha: zoals beschreven in §4.2.3. is –itha/­etha een oud suffix dat abstracta vormde, maar  in  de  loop  van  de  tijd  in  het  Nederlands  verdrongen  is  door  het  jongere  suffix  –heid.  Volgens  Schönfeld/van  Loey  (1959:  §190a)  ging  het  Mnl.  suffix  –de  via  syncope  van  de  e  over  in  de  stemloze  variant  –te.  Door  analogiewerking  werd  dit  nieuwe  suffix  –te  vanaf  de  17e  eeuw  productief  en  vormde  zo  Monl.  woorden  als diepte,  dikte,  schaarste.  De  auslautende  –e  van  het  suffix bleef bewaard door een behoefte aan een duidelijke vorm van het suffix, maar dialectisch  vinden we ook vormen zonder deze eind­e: bijv. ruumt ‘ruimte’. Als resten met de oudere variant  –de vinden we in het Monl. nog onder andere: kunde, koude, waarde (Schönfeld 1959: §190a).    ­t:  Schönfeld/van  Loey  (1959:  §167a)  behandelt  het  Onl.  suffix  –t  als  een  relictsuffix  dat  stamt  van het IE suffix –ti­ dat nomina actionis vormde. Dit –ti­ suffix kwam in drie varianten voor en is  in  de  Germaanse  talen  in  duidelijke  resten  bewaard  gebleven,  al  zijn  deze  drie  varianten  door  verschillende klankwetten die ondertussen opgetreden zijn, niet altijd meer als verwant zijnde  te  herkennen.  Eén  van  de  varianten  van  dit  oude  suffix  is  in  meerdere  Monl.  woorden  overgebleven, in de vorm van een d in bijvoorbeeld daa­d (van doen), zaa­d (van zaaien) of gloe­ d (van gloeien). Een andere variant van dit oude IE suffix –ti­ is in het Nederlands overgebleven  als een t in woorden als zucht­t, mach­t, vluch­t, gewich­t en drif­t. Door analogievorming met dit  –t suffix in combinatie met een grondwoord dat op een s eindigde (zoals dors­t) ontstond in het  Germaans ook het nieuwe suffix –st in woorden als gunst, vondst, komst, kunst, en ernst.   Het  Onl.  woord  met  –t  suffix  dat  hier  opduikt  is  suft  (lett.  zucht)  ‘ziekte’.  Volgens  het  online  Oudnederlands  Woordenboek  van  het  INL  kan  de  spelling  met  –ft  verklaard  worden  als  hypercorrectie. In de periode van het Oudnederlands vondt namelijk een klankontwikkeling van  ft  naar  cht  plaats  (bijv.  graft,  uit  graven  werd  gracht).  In  de  tijd  dat  deze  ontwikkeling  nog  gaande was, kwamen de vormen ft en cht naast elkaar voor, en kon er verwarring ontstaan over  de juistheid van sommige woorden. Benadrukt moet worden dat het woord suft gevonden is in  psalm 1.1, waarin nog veel Middelfrankische invloed te vinden is (zie §1.3).    ­i:  De  –i  in  mikili  ‘grootheid’  en  uuitti  ‘wijsheid’  is  een  suffix  dat  de  functie  heeft  abstracta  te  vormen. Meer over dit suffix zal ik vermelden in §4.2.6.    ­duom:  Deze  voorloper  van  het  Monl.  suffix  –dom  is  verwant  met  een  oude  Germaanse  substantief doem, dat in sommige talen voorkomt met de betekenis ‘toestand’. De klinker in dit  suffix is in de loop van de tijd verkort tot o. Dit suffix kan achter substantieven geplaatst worden,  maar  ook  achter  adjectieven,  zelfs  achter  als  adjectief  opgevatte  participia,  zoals  in  Mnl.  ‐ 38 ‐   

geschapendom.  In  sommige  woorden  duikt  er  een  s  als  overgangsklank  op:  koningsdom  (Schönfeld  195:  §166f).  In  het  Modern  Nederlands  heeft  dit  suffix  de  functie  om  abstracta  te  vormen, al is het suffix niet echt productief meer, en wordt hier tenwoordig eerder het suffix – heid (zie §4.2.3.) voor gebruikt (“Etymologisch  Woordenboek van het Nederlands”, M. Philippa  e.a., 2003‐2009).    §4.2.5. ‐(i)tas     

Aantal: 23   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

opportunitas 

‐heide /   ‐heit        ‐nussi /   ‐nissi    ‐i    ge‐    ‐inga /   ‐unga  ‐nôdi  ‐etha  ‐ø    compositum    simplex           

pusillanimitas  veritas  veritas  vanitas  stabilitas  ubertas  benignitas  potestas  tempestas  solemnitas 

zonder  corresponderend  affix 

captivitas  maturitas  impietas  iniquitas  maiestas  maiestas  captivitas  aequitas  civitas  impietas  voluntas  voluntas 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  4     giuuersumhêd(i) 

Woordsoort 

      2    

luzzilheide  uuârheide  uuârheit  îdil‐, îdulnussi 

stf/stn  stf  stf  stn/stf 

  2       2    1    

stêdinussi  genuhti  guodi  geuualt  geuuidere  fîringa 

stn/stf  stf  stf  stf  stn  stf 

1     1  2    2       6              

hehtnôdi  rîpetha  ummilda  unreht  mancraft  megincraft  hafta  reht  burg  sunda  uuille  uuillo 

stn  stf  zwf  stn  stf  stf  zwf  stn  stf  stf  zwm  zwm 

stn/stf 

  Het  Latijnse  suffix  –(i)tas  vormt  substantieven  van  andere  substantieven  of  van  adjectieven  (White 1858: p.108), en  heeft als functie  de conditie, staat of kwaliteit van het simplex  aan te  duiden.  Dit  type  suffixen  wordt  door  Stotz  benoemd  als  “Eigenschaftsabstrakta”  (Stotz  2000:  §50), en komt in veel woorden voor. De functie van het suffix –(i)tas is vrij breed gespreid, wat te  zien  is  aan  het  aantal  corresponderende  Onl.  suffixen  dat  we  hier  aantreffen,  en  die  alle  abstractumvormende  functie  hebben.  Zo  hebben  4  van  de  23  lemma’s  het  Onl.  suffix  –heide/­ heit,  dat  zoals  in  §4.2.3.  beschreven  is  abstracta  vormt  en  zich  vooral  achter  polysyllabische  grondwoorden  makkelijk  laat  hechten.  Ook  –nussi/­nissi    (zie  §4.2.3.)  vormt  abstracta,  en  kan  achter  substantieven,  adjectieven  of  verschillende  vormen  van  het  werkwoord  geplaatst  worden,  en  komt  hier  in  2  van  de  23  lemma’s  met  het  Latijnse  suffix  –(i)tas  voor.  Zoals  beschreven in §2.4.4. heeft ook het oude –i‐suffix de functie van het vormen van abstracta, zoals 

‐ 39 ‐   

hier gebeurt in genuhti  (lett. genoegte)‘overvloed’ en guodi ‘goedheid’. Ook het suffix –itha/­etha  (zie §4.2.4.) en het prefix ge­ (zie §4.1.3.) kunnen abstracta vormen.    ­inga/­unga: Volgens Schönfeld/van Loey (1959: §170a en 170b) komen er in het Germaans en  dus ook in het Nederlands twee varianten van het suffix  –ing voor, die qua vorm in  de meeste  gevallen  hetzelfde  zijn,  maar  verschillende  oorsprongen  en  functies  hebben.  De  oudste  variant  stamt  van  het  Indo‐Europese  suffix  –ko­,  dat  zich  naar  analogievorming  met  grondwoorden  eindigend op een n tot –nko­ontwikkelde. Een vorm van dit Indo‐Europese suffix is bijvoorbeeld  terug te zien in het Latijnse longinquus, naast longus. In het Germaans is dit Indo‐Europese suffix  overgeleverd  in  twee  met  elkaar  ablautende  vormen:  ­ing  en  –ung.  In  het  Modern  Nederlands  zijn  er  alleen  vormen  met  –ing  overgebleven,  op  een  aantal  residuvormen  in  plaatsnamen  na:  Amerongen, in het Oudnederlands kwamen er echter meer vormen van –ung voor, zeker in de in  het  oosten  van  het  taalgebied  gesproken  dialecten.  De  oorspronkelijke  betekenis  van  dit  suffix  was  ‘behorend  bij  het  door  het  grondwoord  uitgedrukte’,  en  werd  veelvuldig  patronymisch  gebruikt:  Merovingen,  Karolingen,  of  als  inwoner‐benaming:  Vlamingen.  Door  analogievorming  met  veel  grondwoorden  eindigend  op  een  l  (bijv.  edel­ing)  ontstond  een  nieuwe  vorm  van  het  suffix,  namelijk  –(e)ling.  Dit  suffix  werd  vrij  productief    en  kon  oorspronkelijk  alleen  na  adjectieven staan, waarna het ook voorkwam achter substantieven en werkwoorden. Dit suffix  drukte voornamelijk persoons‐ en dierennamen uit: eenzaamling, stedeling, zendeling (Schönfeld  1959: §170a).    De  tweede  variant  van  het  suffix  –ing/­ung  is  een  jongere  variant  en  komt  in  alle  Germaanse  talen,  behalve  in  het  Gotisch,  voor.  Dit  suffix  vormt  deverbale  abstracta,  was  ten  tijde  van  het  Oudnederlands  al  zeer  productief  en  is  dat  nog  steeds:  bijvoorbeeld  zitting  uit  zitten.  In  het  Nederlands komt dit suffix tegenwoordig alleen nog in de vorm –ing voor, terwijl het Duits hier  de vorm –ung voor kent (vergelijk Monl. verbanning en D Verbannung). Uit dit suffix heeft zich  een  variant  ontwikkeld:  ­ling  dat  adverbia  vormde:  monde­ling,  plotse­ling  (Schönfeld  1959:  §170b). Het Onl. woord dat hier met een het suffix –inga opduikt, wat correspondeert  met het  Latijnse  suffix  –(i)tas  is  een  voorbeeld  van  de  laatst  besproken  variant  van  het  suffix  –inga/­ unga,  en  heeft  een  abstracta  gevormd  van  het  werkwoord:  fîringa  ‘viering’  van  fîron  ‘vieren’  –  zelf een (reeds ingeburgerd) leenwoord uit het Latijnse feriari.    ­nôdi:  Over  het  achtervoegsel  –nôdi  in  het  hier  aangetroffen  woord  hehtnôdi  ‘gevangenschap’  heeft  enige  discussie  plaatsgevonden,  zoals  uiteengezet  wordt  door  de  Grauwe  (1979,  p.  207‐ 209).  Volgens  de  Grauwe  zijn  er  theorieën,  onder  andere  van  Heyne  en  Van  Helten,  dat  –nôdi  gezien moet worden als een vorm van het Monl. nood, en zou dit woord dus een compositum zijn  in plaats van een afleiding. Probleem hierbij is dat deze vorm dan een pluralis zou moeten zijn,  wat  niet  strookt  met  het  Latijnse  singularis  captivitatem  waar  het  Onl.  een  vertaling  van  moet  ‐ 40 ‐   

zijn. Het lijkt de Grauwe plausibeler –nôdi als een suffix op te vatten, namelijk als een variant van  –ôdi  (hier  besproken  in  §4.2.3.  bij  –nissi/­nussi),  dat  abstracta  vormt  en  in  het  huidige  Nederlands  nog  terug  te  vinden  is  in  bijvoorbeeld  armoede  en  kleinood.  Probleem  bij  deze  theorie is dat de variant –nôdi, dus met een n, alleen in het Oudengels en Oudnoors voorkomt.  Volgens deze theorie zou het kunnen dat de schrijver van de Wachtendonckse Psalmen bewust  een noordelijker Germaanse variant van dit woord heeft gebruikt, verderop in de tekst heeft de  schrijver  hetzelfde  Latijnse  woord  vertaald  met  het  wijder  verspreide  hafta,  wellicht  onder  invloed van het Middelfrankische origineel van de tekst (de Grauwe, 1979, p. 207‐209).    §4.2.6. –tudo     

Aantal: 8   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

altitudo  altitudo  multitudo  fortitudo  magnitudo  mansuetudo  solitudo  similitudo 

‐i / ‐e            ‐ôdi  ‐nussi /   ‐nissi 

Aantal  x  ONL affix  6              1     1    

Frankisch 

Woordsoort 

diopi, diupi, dûbi  hôi  menege, menigi  sterke  mikili, mikile  senihte  ê(i)nôdi  gelîcnussi 

stf  stf  stf  stf  stf  stf  stn  stn/stf 

  Het  Latijnse  suffix  –tudo  is  een  variant  op  het  suffix  –(i)tas    (White  1858:  p.  110)  dat  in  de  voorgaande  paragraaf  (§4.2.5.)  besproken  is  en  sat  substantieven  vormt    waarin  de  conditie,  staat of kwaliteit van het simplex is uitgedrukt. Volgens Stotz (2000, §51) wordt het suffix –tudo  oorspronkelijk  alleen  in  plechtige  woorden  gebruikt,  onder  andere  in  justitiële  woorden.  Het  suffix  –tudo  komt  alleen  achter  adjectieven,  vormt  abstracte  nomina,  en  duidt  de  staat  of  conditie van iets aan, zoals in mollitudo ‘zachtheid’ van mollis ‘zacht’. De Onl. tegenhanger van dit  suffix dat abstracte nomina maakt van adjectieven is het suffix –i/­e, een oud suffix dat abstracta  maakt van adjectieven dat naast het suffix –itha/­etha (zie §4.2.4.)  voorkwam. Veel woorden die  in Middelnederlands nog dit oude suffix –e bevatten, komen sinds het Modern Nederlands met  het  nieuwere  suffix  –te  (afstammeling  van  –itha/­etha)  voor;  blijkbaar  was  een  suffix  enkel  bestaande  uit  een  sjwa  te  ijl  om  productief  te  blijven  (Schönfeld  1959:  §190a).  Zo  heb  je  in  Middelnederlands nog diepe of hoghe, wat in Modern Nederlands terugkomt als diepte en hoogte.  Al  zijn  er  nog  wel  enkele  resten  van  dit  oude  suffix  bewaard  gebleven:  koude,  waarde,  hulde,  wellicht onder invloed van de d uit het grondwoord.   Gezien  het  grote  aantal  Oudnederlandse  woorden  met  het  oude  suffix  –i/­e  dat  we  hier  aantreffen (6 van de 8 gevallen), is er tijdens de periode van het Oudnederlands nog geen sprake  van  verdringing  door  andere  suffixen.  Twee  andere  suffixen  die  we  tegenkomen  en  de  abstractheid van het woord uitdrukken zijn –ôdi en –nussi (zie voor beide suffixen §4.2.3).    ‐ 41 ‐   

§4.2.7. –edo     

Aantal: 3   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

dulcedo  pinguedo  putredo 

‐i / ‐e    ‐itha 

Aantal  x  ONL affix  2       1    

Frankisch 

Woordsoort 

suoti  feite  fûlitha 

stf  stf  stf 

  Het suffix –edo is volgens Stotz (2000, §52) in nog mindere mate overgebleven dan het in §4.2.6  besproken  suffix  –tudo.  Het  suffix  kan  aan  adjectieven  gekoppeld  worden  en  drukt  dan  die  essentie uit die door het simplex wordt vertegenwoordigd; Het vormt dus een abstract nomen  uit  een  adjectief:  pinuedo  ‘dikheid’  uit  pinguis  ‘dik’.  Van  de  drie  lemma’s  die  met  dit  Latijnse  suffix voorkomen, zijn er twee met het Onl. suffix  –i/­e, welke ik behandel in §4.2.6. Daarnaast  komt er één vorm met het suffix –itha/­etha voor, waarvoor ik wil verwijzen naar §4.2.4.    §4.2.8. –io/‐tio/‐sio / (meervoud) ‐tiones     

Aantal: 65   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

abominatio 

praedicatio  propositio  dormitatio  praeparatio  corruptio  benedictio  aemulatio  congregatio  increpatio 

‐nussi  /  ‐ nissi                            ‐inga  /  ‐ unga                   

consummatio  exercitatio  benedictio  habitatio  deprecatio  oratio 

        ge‐   

commotio  compunctio  corruptio  praevaricatio  contemptio  exsecratio  meditatio  refectio  irritatio  revelatio  redargutio  contritio  desolatio  praecipitatio 

‐ 42 ‐   

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  14     faruuâtannussi 

Woordsoort 

                          14    

giruornussi  bereunissi  brocnussi  farbrocannussi  farhugnissi  faruuâtannussi  gehugenisse  gerihtnussi  râtanussi  rebarnussi  refangnussi  tebrocannussi  testôrnussi  bescorginga 

stn/stf  stn  stn/stf  stn/stf  stn/stf  stn/stf  stn/stf  stn  stn/stf  stn/stf  stn/stf  stn/stf  stn/stf  stf 

                 

predigunga  furisettinga  fakinga  geruuinga  geuuerthunga  geuuîunga  hatonga  samnunga  stouunga,  stouuuinga  thurofreminga  tilonga  uuîunga  uuonunga  gebet  gebet 

stf  stf  stf  stf  stf  stf  stf  stf  stf 

        6   

stn/stf 

stf  stf  stf  stf  stn  stn 

 

zonder  corresponderend  affix 

Latijn 

ONL affix 

visio  cogitatio  possessio  miseratio  promissio  fluctuatio  possessio  confessio  auditio  castigatio 

        ‐i  ‐heid  ‐ôde  be‐…‐t  ge‐…‐itha  leenwoord  + ‐âta  ‐ø  simplex                                        partikel‐ composita      composita 

excusatio  tribulatio  tribulatio  depreciato  contradictio  interitio  illusio  subsannatio  cognatio  generatio  natio  laudatio  cantatio  confusio  illusio  subsannatio  generatio  fabulatio  significatio  natio  commutatio  remissio  egressio  retributio  generatio 

Aantal  x  ONL affix          1    1     1     1     1  1    

Frankisch 

Woordsoort 

gesift  gethâht  geuuin  gi‐, genâtha  geheiti  uuankilheide  heuôde  begiht  gehôrtha  kestigâta 

stf  stf  stmn  stf  stf  stf/stn  stn  stf  stf  stf 

1  20                                           3    

ursaga  arbeit  arbeith, arbeid  beda  fluoc  frê(i)sa  hosc  hosc  kunni, cunni  kunni, cunni  kunni, cunni  lof  sang  scama  scern  scern  slahta  spel  teican, teikin  thiet, thiat  uuihsil  aflât 

stf  stf  stm  stf  stm  stf  stm  stm  stn  stn  stn  stn  stm  stf  stm  stm  stf  stn  stn  stf  stm  stm 

    1    

ûtganc  uuithir‐, uuitherlôn  thiadekunni 

stm  stmn   

  Het  Latijnse  suffix  –io,  al  dan  niet  met  verschillende  tussenklanken,  is  een  suffix  dat  verbaalabstracta  vormt:  woorden  met  –io  geven  de  agens,  dus  de  handelende  persoon,  van  de  door het grondwoord uitgedrukte actie weer (Stotz 2000: §55). Afgeleid van dit oorspronkelijke  suffix is er ook een jonger suffix –io dat abstracta vormt van adjectieven. In de Oudnederlandse  tegenhangers  van  deze  woorden  met  suffix  –io  wordt  een  groot  deel  gevormd  met  de  Oudnederlandse suffixen –nussi/­nissi en –inga/­unga (beide komen 14 keer van de 65 gevallen  voor).  Het  suffix  –nussi,  dat  onder  andere  verbaalabstracta  vormt,  behandel  ik  in  §4.2.3.  Het  suffix  –inga/­unga,  in  dit  geval  de  variant  die  abstracta  vormt  van  werkwoorden,  wordt  behandeld  in  §4.2.5.  In  het  geslacht  van  de  Oudnederlandse  woorden  is  een  verschil  te  zien  tussen de woorden die het suffix –nussi/­nissi krijgen, en die woorden die –inga/­unga krijgen.  Waar de woorden met het suffix –inga/­unga alle sterke vrouwelijke woorden zijn, kunnen alle  woorden met –nussi/­nissi ook neutraal voorkomen. 

‐ 43 ‐   

Naast deze 28 gevallen komen ook 6 Onl. lemma’s voor die waarin de functie tot het vormen van  verbaalabstracta uitgedrukt wordt door het prefix ge­. Zoals behandeld in §4.1.3. kan het prefix  ge­ vele functies uitdragen, en is het vormen van verbaalabstracta daar één van. Eén keer komt  het  prefix  ge­  voor  in  combinatie  met  het  suffix  –itha/­etha,  welke  ook  abstracta  vormt,  zoals  beschreven wordt in §4.2.4.     ‐âta:  Het  Onl.  lemma  met  –âta  dat  hier  opduikt,  kestigâta  ‘kastijding’,  is  volgens  de  Grauwe  (1979, p. 51) een Middelfrankisch residu (zie §1.3). Alleen in het Middelhoogduits duikt nog een  tegenhanger van deze vorm op, namelijk kestigâte, wat het aannemelijk maakt dat de gevonden  Oudnederlandse  vorm  een  gelegenheidsontlening  is  uit  het  Middelfrankisch  origineel  van  de  tekst.  Het  grondwoord  van  kestigâta  is  direct  ontleend  uit  het  Latijnse  werkwoord  castigare,  waarbij door Germaanse umlaut casti­ > kesti werd.  Voor de overige suffixen die abstracta vormen, en die elk één keer voorkomen in de Onl. lemma’s  die corresponderen met  het Latijnse  suffix  –io, verwijs ik naar §4.2.6( –i), §4.2.3 (‐heide/­heit),  §4.2.3.(‐ôde), en §4.2.4 (­t).    §4.2.9. –tus/‐us     

Aantal: 18 

  Woordsoort 

1     1     2    1  4    

uua(h)s(e)mo  uarnunst  unuuirthi  geluui  antsceine  gaienuuerde 

zwm  stf  stf  stn/stf  stn  stf 

conspectus 

‐unga /   ‐inga  ‐mo  ‐t  ‐i    ‐ø  partikel‐ composita   

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1     samnunga 

 

occursus  occursus  sponsus  occasus  occasus  fluctus  interitus  gressus  ingressus  iuventus 

    composita      simplex         

    3         5         

gegenuuerde;  gegen‐,  stf  ge‐, ginuuirdi  geginloup  stm  uuithirlôp  stm  brûdegomo  zwm  nithergang  stm  sethelgang  stm  fluot, fluod  stm/stf  frê(i)sa  stf  gang  stm  gang  stm  iugind  stf 

 

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

conventus 

zonder  corresponderend  affix 

fructus  intellectus  contemptus  consensus  conspectus  conspectus 

stf 

  Het suffix –tus/­atus is volgens Stotz (2000, §56.1) een suffix dat verbaalabstracta vormt, maar  dat niet zo vaak voorkomt omdat het suffix –(t)io, dat ook verbaalabstracta vormt, vaak voorgaat  in  het  Latijn.  In  de  Onl.  lemma’s  komen  we  veel  suffixen  tegen  die  al  behandeld  zijn,  en  die  (verbaal)abstracta kunnen vormen: ­inga/­unga (zie §4.2.5.), ­t (zie §4.2.4.)  en –i (zie §4.2.6.).  ‐ 44 ‐   

  ­mo:  Het  weinig  voorkomende  Oudnederlandse  suffix  –mo  is  eveneens  een  suffix  dat  abstracta  vormt, en dat heel sporadisch in het Modern Nederlands terug te vinden is in de vorm van –em  in  bijvoorbeeld  bliksem  en  bloesem.  Volgens  het  “Nederlands  Etymologisch  Woordenboek”  van  Jan  de  Vries  (2004)  kwam  de  voorloper  van  dit  suffix  –sman  voor  naast  de  variant  –snan,  dit  verklaart  waarom  deze  woorden  alle  voorkomen  met  een  –en  of  een  –em  suffix,  per  regio  verschillend:  vergelijk  de  volgende  woorden  voor  bliksem:  Mnl. blixem(e), blexem(e),  Mnd. blixeme, Onl. blikisni, Os. blicsniun, Ofri. bliksen. Het woord dat we hier aantreffen met suffix  –mo is uuahsemo ‘gewas/oogst’ van het werkwoord wassan ‘groeien’.    §4.2.10. –monium       

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

testimonium  testimonium 

‐scap   

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  2     geuuitscap    urkunt‐, urcuntscap 

Woordsoort  stf  stf 

  Volgens  J.T.  White  (1858)  zijn  substantieven  met  het  suffix  –monium  afgeleid  van  andere  substantieven,  met  de  betekenis  ‘behorend  bij  of  betrekking  hebbend  op  het  door  het  grondwoord uitgedrukte’. Het hier gevonden lemma testimonium is afgeleid van testis ‘getuige’  en betekent  dan ook   ‘datgene horend bij een  getuige:  getuigenis/bewijs’.  Het Oudnederlandse  suffix –scap dat correspondeert met dit Latijnse suffix –monium dat hier gevonden wordt, stamt  volgens  Schönfeld/van  Loey  (§166g)  van  de  Germaanse  vorm  van  het  werkwoord  voor  ‘scheppen’,  Got.  skapjan.  Deze  vorm  die  eerst  als  zelfstandig  lexicaal  element  (als  substantief)  voorkwam, betekende oorspronkelijk ‘schepping/schepsel’, maar vervaagde tot het de betekenis  ‘gestalte/toestand’ droeg. In deze betekenis raakte het woord geschikt voor een suffix, dat dient  tot  het  vormen  van  substantieven,  zowel  abstracta  als  collectieven,  bijvoorbeeld  blijdschap  of  gezelschap.  In  de  loop  van  de  tijd  kon  het  suffix  ook  achter  werkwoorden  gevoegd  worden:  wetenschap.    §4.2.11. –mentum   

Aantal: 8 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

calceamentum  velamentum  vestimentum  firmamentum  testamentum  pavimentum  vestimentum  frumentum 

ge‐…‐e      ‐i  ‐scap  simplex    leenwoord 

zonder  corresponderend  affix 

‐ 45 ‐   

Aantal  x  ONL affix  3         1     1     2       1 

Frankisch 

Woordsoort 

gescûe  getheke  geuuêde  festi, ueste  urkunt‐, urcuntscap  erin  uuât  fruht 

stn  stn  stn  stf  stf  stn  stf  stf 

  Het suffix –mentum is een suffix dat een denominatieve of deverbale functie kan hebben (Stotz  2000:  §64).  Wanneer  het  suffix  deverbaal  is  kan  het  een  actie  aanduiden,  het  resultaat  van  de  actie of het  middel daarvoor. De denominatieve variant is uiteindelijk niet meer productief. Zo  moeten  we  het  Middeleeuws  Latijnse  casamentum  ‘het  uitgeleende’  niet  als  een  afleiding  zien  van  het  nomen  casa  ’hut’,  maar  als  een  afleiding  van  het  werkwoord  casare  ‘uitlenen’.  Drie  van  de  acht  Onl.  lemma’s  die  we  vinden  bij  Latijnse  woorden  met  –mentum  zijn  gevormd  met  de  prefix‐suffix‐combinatie  (circumfix)  ge­...­e.  Zoals  beschreven  in  §4.1.3.  kan  deze  combinatie collectiva vormen. De vormen die we hier zien, zijn gescûe ‘schoeisel’, getheke (lett.  gedek)  ‘dak’  en  geuuêde  ‘gewaad’.  Andere  corresponderende  suffixen  die  we  hier  tegenkomen  zijn  het  suffix  –i,  dat  zoals  gemeld  in  §4.2.6.  abstracta  vormt  van  adjectieven  (festi  ‘vastheid/(figuurlijk)  hemelgewelf’  van  het  adjectief  fast  ‘vast’),  en  het  suffix  –scap,  dat  de  betekenis  van  ‘gestalte/toestand’  aan  het  grondwoord  toevoegt  (zie  §4.2.10),  zoals  hier  in  urkuntscap ‘getuigenis’.    §4.2.12. –culum   

Aantal: 6   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

habitaculum 

‐itha /   ‐etha      ge‐  ge‐…‐e  composita 

zonder  corresponderend  affix 

tabernaculum  tabernaculum  iaculum  vinculum  novaculum 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  3     seletha, selitha 

Woordsoort 

    1  1  1    

stf  stf  stn  stn  stn 

saletha  seletha, selitha  gescot  gebende  scarsahs 

stf 

  Het Latijnse suffix –culum is volgens Stotz (2000, §65) een suffix dat een instrument of middel  uitdrukt en dient als afleiding voor woorden van werktuigen, zoals bijvoorbeeld in guberno ‘ik  stuur’ > gubernaculum ‘het roer’.   In  dit  overzicht  komt  van  drie  verschillende  Latijnse  woorden  met  het  suffix  –culum  de  Onl.  vertaling  saletha  voor,  in  verschillende  spellingsvarianten.  saletha  ‘ruimte/kamer’  is  een  afleiding  van  de  stam  sâl  ‘zaal’  met  het  suffix  –itha/­etha.  Dit  suffix  heeft,  zoals  besproken  in  §4.2.4.  de  functie  abstracta  te  vormen,  en  komt  in  het  Monl.  nog  voor  in  woorden  als  hoogte,  diepte, koude, waarde.  Hier evenwel heeft het suffix een eerder concrete betekenis, die van die  van  het  grondwoord  nauwelijks  afwijkt  (vergelijk  hiervoor  nog  het  Duitse  Räumlichkeit  naast  Raum, welke beide concreet zijn).  Daarnaast  komt  het  prefix  ge­  voor  in  gescot  ‘(lett.  geschot)  pijl,  kogel’,  en  heeft  daarmee  een  verbaalabstractum  gevormd  van  het  werkwoord  scutton  ‘schutter  zijn/schieten’;  en  de  prefix‐

‐ 46 ‐   

suffix‐combinatie  ge­…­e  die  collectiva  vormt,  hier  in  gebende  ‘band,boei’  van  het  werkwoord  bindan ‘binden’ (zie voor beide §4.1.3).   

 

‐ 47 ‐   

§ 4.3 Suffixen – (primair) adjectieven en adverbia    §4.3.1. –arius / –erius     

Aantal: 3 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

solitarius  voluntarius 

‐lic  ‐ig 

adversarius (gesubst. adj) 

partikel‐ composita 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1  ênsetlic  1  uuillig 

Woordsoort 

1 

zwm 

uuithersacco 

adj  adj 

  Het  Latijnse  suffix  –arius/­erius  (Stotz  2000:  §89)  vormt  adjectieven  van  substantieven,  en  draagt  de  betekenis  ‘datgene  wat  toebehoort  aan,  of  relateert  met,  het  door  het  grondwoord  uitgedrukte’ (White 1858: p. 65). Zo komt het Latijnse voluntarius ‘vrijwillig’ van het substantief  voluntas ‘vrije wil’. In de corresponderende Onl. vormen duiken er twee Onl. suffixen op die vaak  adjectieven vormen:    ­ig:  Het  Nederlandse  suffix  –ig  stamt  van  het  Indo‐Europese  suffix  –k(o)­,  dat  diende  voor  het  vormen van adjectieven. In het Gotisch is deze vorm als –ag overgeleverd, onder invloed van de  aan het suffix voorafgaande vocaal, dat in de loop van de tijd als deel van het suffix is opgevat, en  door analogiewerking zijn hiernaast ook de vormen –eig, ­ig, en –ug ontstaan. Dit suffix is in de  Westgermaanse talen overgeleverd als nl –ig, hgd –ig, Eng. –y, met de betekenis ‘hebbende wat  in  het  grondwoord  is  uitgedrukt’.  Oorspronkelijk  stond  dit  suffix  alleen  achter  substantieven,  maar  onder  invloed  van  woorden  waarin  het  grondwoord  als  een  werkwoordelijke  stam  opgevat kon worden, is  dit uitgebreid naar werkwoordstammen,  met de betekenis  van  een tot  adjectief  geworden  deelwoord:  nalatig,  vrijgevig.    Daarnaast  kan  het  suffix  –ig  ook  achter  adjectieven  (bijv.  goedig),  telwoorden  (bijv.  enig)  en  bijwoorden  (bijv.  nederig)  gekoppeld  worden. In de loop van de tijd zijn door analogievorming ook de suffixen –erig, ­matig, ­voudig, ­ barig ontstaan, en een suffix dat werkwoorden vormt: ­igen (Schönfeld 1959: §170a).    ­lic:  Volgens  Schönfeld/van  Loey  (1959:  §164)  is  het  Nederlandse  suffix  –lijk  in  oorsprong  identiek met het substantief lijk ‘lichaam’. Het gotische liuba­leiks was dus oorspronkelijke een  compositum  met  de  possessieve  betekenis  ‘een  lief  uiterlijk  hebbend’.  Al  in  het  Gotisch  zelf  waren  samenstellingen  van  deze  aard  afleidingen  geworden,  en  was  –leiks  dus  een  suffix  geworden. Het Nederlandse suffix –lijk is zeer productief en kan komen na substantieven (bijv.  ordelijk),  adjectieven  (bijv.  liefelijk),  bijwoorden  (bijv.  innerlijk),    en  werkwoordstammen  met  zowel  actieve  als  passieve  betekenis.  Adjectieven  met  het  suffix  –lic  konden  ook  als  bijwoord 

‐ 48 ‐   

gebruikt worden, en kregen in het Oudnederlands het suffix in de vorm van –lico, waarbij –o een  adverbiale uitgang is.  Voor  de  bespreking  van  het  Oudnederlandse  partikelcompositum  uuithersacco,  dat  hier  bij  het  Latijnse lemma adversarius opduikt, verwijs ik naar §5.2.    §4.3.2. –arium / ‐erium / ‐orium     

Aantal: 6 

   

Latijn 

ONL affix  ‐duom  ‐itha 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1  heilicduom  1  cuolitha 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

sanctuarium  refrigerium  promptuarium  psalterium  adiutorium  adiutorium 

Woordsoort  stn  stf 

leenwoord    simplex   

2    3   

stm  stn  stm  stf 

kellere  psaltare  fullust  hulpe 

  Het  Latijnse  suffix  –arium/­erium  is  een  variant  van  het  suffix  –arius/­erius  (zie  §4.3.1.),  maar  wordt gebruikt om substantieven te vormen met de betekenis ‘een plaats geassocieerd met het  door  het  grondwoord  uitgedrukte’  of  ‘een  middel  met  als  functie  het  door  het  grondwoord  uitgedrukte’  (zoals  aquarium  van  aqua  ’water’  of  solarium  ‘zonnewijzer’  van  sol  ‘zon’)  (Stotz  2000: §68).   Zoals  te  zien  in  de  Onl.  lemma’s  die  opduiken  bij  de  Latijnse  woorden  met  –arium/­erium,  bestaat  er  niet  een  Oudnederlands  suffix  dat  in  deze  specifieke  betekenis  correspondeert  met  het Latijnse suffix. Twee lemma’s zijn directe leenwoorden uit het Latijn, namelijk kellere ‘kelder’  van  cellarium  (niet  in  de  Wachtendonckse  Psalmen  aangetroffen),  en  psaltare  ‘psalter  (tokkelinstrument)’  van  psalterium.  Het  Latijnse  suffix  –arium/­erium  is  in  deze  woorden  gereduceerd  tot  –are/­ere,  maar  volgens  het  online  Oudnederlands  Woordenboek  van  het  INL  zijn  deze  woorden  ongeleed  (omdat  het  leenwoorden  zijn),  en  dienen  we  deze  uitgangen  niet  meer als suffix te zien.   Twee  andere  Latijnse  lemma’s  met  –arium/­erium  komen  in  het  Oudnederlands  terug  met  het  suffix –duom en –itha/­etha, die beide abstracta kunnen vormen van onder andere adjectieven  (zie §4.2.4).    §4.3.3. –eus    Aantal: 2   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

aereus  ferreus 

‐n   

  ‐ 49 ‐   

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  2  êrin    îsirn 

Woordsoort  adj  adj 

Het Latijnse suffix –eus vormt stofadjectieven, zoals aeramenteus ‘van koper’ en bombyceus ‘van  zijde’  en  kan  ook  bij  kleuradjectieven  voorkomen:  purpureus  ‘paars’.  In  de  betekenis  van  stofadjectief correspondeert het Latijnse suffix –eus één op één met het Oudnederlande suffix   –în,  wat  in  het  Monl.  als  –en  voorkomt:  ijzeren.  De  twee  lemma’s  die  hier  voorkomen  zijn  îsirn  ‘ijzeren’  van  îsarn,  en  êrin  ‘metalen  (vgl.  D.  ehern)’,  dat  teruggaat  op  het  niet  overgeleverde  substantief Onl. *êr ‘erts’ (de Vries‐de Tollenaere 2004: s.v. erts).    §4.3.4. –ilis   

Aantal: 3 

   

Latijn 

ONL affix 

Woordsoort 

ge‐   

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  2  gelîc    getrûuui 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

similis  fidelis  magnalis 

simplex 

1 

adj 

mikil 

adj  adj 

  Het  Latijnse  suffix  –ilis  (Stotz  2000:  §77)  kan  gekoppeld  worden  aan  een  substantief  om  een  adjectief te maken dat relateert aan of betrekking heeft op het door het grondwoord uitgedrukte,  zoals te zien in hostilis ‘vijandig’ van het substantief hostis ‘vijand’. Van de drie vormen die we in  dit corpus tegenkomen met het Latijnse suffix –ilis, komen er twee Onl. lemma’s met het prefix  ge­. Hoewel er in “Historische Grammatica van het Nederlands” van Schönfeld/van Loey (1959)  niets vermeld wordt over een adjectief‐versterkende functie van dit suffix, zijn gelîc en getrûuui  volgens het online Oudnederlands Woordenboek van het INL beide gevormd door een adjectief  als  grondwoord  (lîc  ‘gelijk’  en  triuwi  ‘trouw’),  en  heeft  het  prefix ge­  een  versterkende  functie.   Volgens  het  “Etymologisch  Woordenboek  van  het  Nederlands”  (Philippa  e.a.,  2003‐2009)  is  de  etymologie van het woord gelijk echter te omschrijven als een afleiding van het suffix ge­ met het  Oudgermaanse substantief *lîka­ ‘gedaante’. De  Vries – de Tollenaere (2004: s.v. gelijk) zien  er  een possessief compositum (zie §2.3) in: ge+lîk ‘gelijke gedaante hebbend’.    §4.3.5. –ile   

Aantal: 4 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

cubile  sculptile 

ge‐  ge‐…  ‐nussi  composita   

cubile  ovile 

  ‐ 50 ‐   

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1  geberg  1  gegrauannussi 

stn  stn/stf 

2   

stf  stn 

legerstede  scâphûs 

Woordsoort 

Het  Latijnse  suffix  –ile  is  verwant  met  het  suffix  –ilis  (§4.3.4.),  maar  vormt  neutrale  substantieven, in tegenstelling tot –ilis dat adjectieven vormt. Volgens Stotz komen woorden met  –ile voornamelijk voor in woorden uit de rechtspraak en wetenschap (Stotz 2000: §77.7). Stotz  behandelt dit suffix als onderdeel van het adjectiefvormende –ilis, waardoor dit suffix besproken  wordt bij de suffixen die (primair) bij adjectieven en adverbia horen. Eén van de Onl. woorden  die  corresponderend  met  deze  Latijnse  lemma’s  opduiken  is  gevormd  met  ge­  (zie  §4.1.3.).  geberg is een deverbatieve afleiding bij het werkwoord gibergan. Het Onl. woord gegrauannussi  ‘sculptuur’ is volgens de Grauwe (1979, p.187) een hapax legomenon, een vorm die maar in één  bron voorkomt. Voor de beschrijving van het suffix –nussi, zie §4.2.3. Voor een beschrijving van  de composita legerstede en scâphûs verwijs ik naar §5.1.    §4.3.6. –orius     

Aantal: 1 

  Latijn 

ONL affix 

desolatorius 

‐lic 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1  uûstandilic 

Woordsoort  adj 

  Het Latijnse suffix –orius komt van de combinatie van het suffix –ius (een variant van –eus [zie  §4.3.3.], dat adjectieven vormt van substantieven) met het suffix –(t)or dat de agens, handelende  persoon,  van  een  werkwoord  uitdrukt.  Zodoende  heeft  dit  suffix  –orius  de  mogelijkheid  deverbatieve adjectieven te vormen van een werkwoord: bijvoorbeeld introductorius ‘inleidend’  van introduco ‘inleiden’ (Stotz 2000: §80). Het enige lemma dat in dit corpus voorkomt met dit  Latijnse  suffix,  correspondeert  met  het  Onl.  ûustandilic,  gevormd  met  het  suffix  –lic,  dat  zoals  beschreven in §4.3.1. adjectieven vormt met allerlei soorten grondwoorden.    §4.3.7. –osus     

Aantal: 4 

   

Latijn 

ONL affix  ‐lik  ge‐…‐el 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1  dûrlik  1  getungel 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

pretiosus  linguosus  inaquosus  copiosus 

adj  adj 

composita  simplex 

1  1 

adj  adj 

unuuaterfol  mikil 

Woordsoort 

  Het  Latijnse  suffix  –osus  wordt  gebruikt  om  van  substantieven  adjectieven  te  vormen  met  de  betekenis  ‘voorzien  van’  of  ‘rijk  aan’  (Stotz  2000:  §81).  Zo  geeft  Stotz  als  voorbeeld  het  woord  aculeosus ‘stekelig’ van aculeus ‘stekel’. In de Onl. tegenhangers van deze Latijnse woorden met  

‐ 51 ‐   

–osus komt er één met het adjectiefvormende suffix –lic (zie §4.3.1.), en één met het prefix ge­  (zie  §4.1.3.)  en  het  suffix  –el:  getungel  ‘spraakzaam’.  Volgens  de  Grauwe  (1979,  p.106)  is  dit  woord een afleiding van Onl tunga ‘tong’.    §4.3.8. –atus (naast –itus en –utus)     

Aantal: 7 

   

Latijn 

ONL affix 

Woordsoort 

‐ig  ‐lik 

Aantal  x  Frankisch  ONL affix  1  ummahtig  1  reh(t)lik 

met  corresponderend  affix  zonder  corresponderend  affix 

infirmatus  iustificatus  legatus  medullatus  saturatus  tribulatus  vulneratus 

simplex         

5         

zwm  adj  adj  adj  adj 

bodo  luttir  sat  sêr  uuund 

adj  adj 

  Het Latijnse suffix –atus is een suffix dat adjectieven vormt met de passieve betekenis van in het  grondwoord.  Dit  grondwoord  kan  een  werkwoord  zijn,  maar  dat  hoeft  niet,  zo  heb  je  bijvoorbeeld  albatus  ‘gekleed  in  wit’  van  albus  ‘wit’  (Stotz  2000:  §83).  Naast  vijf  Onl.  simplexvormen die corresponderen met Latijnse woorden met –atus duikt er één woord met het  suffix –ig op en één met het suffix –lic. Zoals beschreven in §4.3.1. dienen beide suffixen voor het  vormen van adjectieven.    §4.3.9. –bilis     

Aantal: 7 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

deprecabilis  desiderabilis  honorabilis  incessabilis  intolerabilis  terribilis  abominabilis 

‐lic/‐lik            participium  als adj 

zonder  corresponderend  affix 

Aantal  x  ONL affix  6            1 

Frankisch 

Woordsoort 

gebedelic  begerlik  êrlic  ungehirmelik  unnimendelik  egislik  farkûth 

adj  adj  adj  adj  adj  adj  adj 

  Het Latijnse suffix –bilis was vrij productief, ook in de vormen –abilis en –ibilis (Stotz 2000: §85).  Evenals  het  suffix  –atus  (§4.3.8.)  duiden  adjectieven  met  het  suffix  –bilis  een  passieve  mogelijkheid aan van het ten grondslag liggende werkwoord (‘kan…worden’). Behalve één vorm,  farkûth,  die  volgens  de  Grauwe  (1979,  p.  85‐88)  een  participium  is  van  het  werkwoord  farkunnen, komen alle Oudnederlandse vormen die corresponderen met het Latijnse –bilis met  het suffix lic. Zoals beschreven in §4.3.1. is het suffix –lic dan ook een zeer productief suffix dat  ‐ 52 ‐   

adjectieven  vormt  van  alle  soorten  grondwoorden,  ook  die  met  werkwoorden  in  de  passieve  betekenis.    §4.3.10. –ulus   

 

Aantal: 4 

 

Latijn 

ONL affix 

zonder  corresponderend  affix 

adolescentulus  parvulus  pusillus  parvulus 

‐ig (=ing)  ‐ik    simplex 

Aantal  x  ONL affix  1  2    1 

Frankisch 

Woordsoort 

iungelig  luttic, luttik  luttic, luttik  luzzil 

adj / stm  adj  adj  adj 

  Het Latijnse suffix –ulus is een diminutiefsuffix, onder andere voor adjectieven (Stotz 2000: §89).  De  vier  Oudnederlandse  vormen  die  corresponderen  met  de  Latijnse  woorden  met  dit  diminutiefsuffix,  zijn  alle  niet  gevormd  met  een  verkleinend  suffix,  maar  hebben  de  betekenis  ‘klein’  al  in  het  grondwoord:  junk  ‘jong’  en  luttic/luttil  ‘klein’.  Hoewel  volgens  Schönfeld/van  Loey  (§185)  er  een  Nederlands  suffix  –el  voor  de  vorming  van  diminutieven  bestond  (zie  §4.3.7.), is de morfolgie van het Onl. luzzil volgens het online Oudnederlands Woordenboek van  het INL ongeleed, omdat het een leenwoord uit het Hoogduits betreft.    §4.3.11. –ans/ ‐ens     

Aantal: 10 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

malignans  praevaricans  innoscens  dolens  oriens  insipiens  prudens  serpens  torrens  vehemens 

‐ig      ‐haft  composita  simplex         

zonder  corresponderend  affix 

Aantal  x  ONL affix  3      1  1  5         

Frankisch 

Woordsoort 

uueldâdig  ouirhôrig  unsculdig  treghaft  ôsterhalua  dump  glau  slango  rîth  horsc 

adj  adj  adj  adj  stf  adj  adj  zwm  stm  adj 

  Latijnse  woorden  eindigend  op  –ans/­ens  zijn  participia  die  in  deze  gevallen  als  adjectief  gebruikt  zijn.  Zes  van  deze  tien  woorden  zijn  dan  ook  niet  met  een  adjectiefvormend  suffix  gevormd,  maar  zijn  vertaald  met  een  compositum  (ôsterhalua  zie  §5.1)  of  een  simplex.  Drie  gevallen  zijn  gevormd  met  het  suffix  –ig,  afgeleid  van  een  werkwoordstam  (‐hôr‐)  of  van  een  substantief (dâd, sculd) (zie §4.3.1.).     

 

‐ 53 ‐   

§4.3.12. –(i)ter     

Aantal: 9 

   

Latijn 

met  corresponderend  affix 

fiducialiter  multipliciter  sapienter  terribiliter  viriliter  fiducialiter  vehementer  velociter  velociter 

ONL  affix  ‐liko          ‐o       

Aantal  x  ONL affix  5          4       

Frankisch 

Woordsoort 

boldlico  manohfoltlico  uuîslico  egisliko  thegenlicho  baldo  filohardo  scliumo, sliumo  sniumo 

adv  adv  adv  adv  adv  adv  adv  adv  adv 

  Het  suffix  –(i)ter  is  in  het  Latijn  het  belangrijkste  suffix  voor  de  vorming  van  adverbia  (Stotz  2000: §98), en duidt de ‘manier waarop’ van het grondwoord aan. De Oudnederlandse adverbia  die  corresponderen  met  deze  Latijnse  woorden  met  –(i)ter  worden  heel  gelijkmatig  gevormd,  ofwel met het Onl. suffix –lico, ofwel met –o. –lico is de variant van het adjectiefvormende suffix – lic  (zie  §4.3.1.)  die  adverbia  vormt.  Volgens  Schönfeld/van  Loey  (§194)  was  het  suffix  –o  een  suffix  dat  ter  vorming  van  bijwoorden  werd  gebruikt.  Al  in  het  Middelnederlands  is  dit  suffix  gereduceerd  tot  –e,  en  is  later  door  apocope  in  vorm  samengevallen  met  de  adjectieven.  Overblijfselen  van  dit  adverbiumvormende  suffix  zijn  in  het  Monl.:  verre,  nog  lange  niet  en   gaarne.    §4.3.13. –e     

Aantal: 8 

   

Latijn 

ONL affix 

met  corresponderend  affix 

de longe  mane  forte  valde  hodie  pene  recte  voluntarie 

‐o            ‐liko   

Aantal  x  ONL affix  6            2   

Frankisch 

Woordsoort 

adv  adv  adv  adv  adv  adv  adv  adv 

ferreno  fruo  gerehto  hardo  hiudo  nâio  rehlico  uuillico 

  Het  Latijnse  suffix  –e  is  een  suffix  dat  adverbia  vormt  van  adjectieven  (White  1858:  p.136)  en  betekent ‘de manier waarop een persoon of zaak uitgedrukt door het grondwoord is getroffen of  handelt’.  Zes  van  de  acht  Latijnse  woorden  met  dit  suffix  –e  corresponderen  met  Oudnederlandse  woorden  met  het  suffix  –o,  dat  adverbia  vormt.  De  overige  twee  lemma’s  zijn  gevormd met het Onl. suffix –lico, dat eveneens adverbia vormt, zie §4.3.1 en §4.3.12..   

 

‐ 54 ‐   

  §5.1 Composita    In  onderstaande  tabellen  geef  ik  een  overzicht  van  alle  gevonden  samenstellingen  in  mijn  corpus.  Om  het  overzichtelijk  te  houden  heb  ik  in  deze  tabellen  de  betekenis  van  de  lemma’s  ingevoegd,  evenals  een  zogenaamd  ‘modern  lemma’.  Met  ‘modern  lemma’  bedoel  ik  hier  de  letterlijke  vertaling  van  beide  delen  van  de  samenstelling  uit  het  Oudnederlands  in  Modern  Nederlands. Het is duidelijk dat veel van deze Oudnederlandse samenstellingen niet meer in het  Oudnederlands gevormd kunnen worden of ten minste niet meer de oorspronkelijke betekenis  dragen.  Ik  heb  zowel  deze  ‘moderne  lemma’s’  als  de  betekenissen  van  deze  Oudnederlandse  composita gevonden  op  het online Oudnederlands Woordenboek  van  het  INL. De betekenis en  samenstelling  van  de  Latijnse  woorden  heb  ik  alle  van  het  online  Latijnse  woordenboek  van  Lewis  &  Short.  Voor  een  overzicht  van  de  gebruikte  afkortingen  verwijs  ik  naar  de  afkortingenlijst op p. 4.  De Oudnederlandse composita die corresponderen met een Latijns compositum zal ik hieronder  stuk voor stuk bespreken.      Substantieven 

ambachtman 

ambachtsman 

Latijn  Woordsoort  subst.am  1  +  woordsoort  subst.am  2  ONL.  subst. + subst.  minister 

bettekamera 

bedkamer 

subst. + subst. 

thalamus 

brûdegomo 

bruidegom 

subst. + subst. 

sponsus 

buohcstaf 

boekstaaf 

subst. + subst. 

litteratura 

erende 

aardeind 

subst. + subst. 

finis terrae 

êuuenlêrari 

eeleraar 

subst. + subst. 

legislator 

felthuon 

veldhoen 

subst. + subst. 

coturnix 

afl. van v spondeo+us  ‘beloven’+verb.abst.  afl. van v littera+tura  subst+verb.abst  2 woorden:   einde vd aarde  subst. + v (+or)  wet+brenger  simplex 

frîthof 

vrijthof 

v + subst. 

atrium 

Grieks leenwoord 

voorportaal 

fuetkip 

voetkip 

subst. + subst. 

compes 

voetboei 

fuotscamel 

voetschamel 

subst. + subst. 

scabellum 

haginthorn 

hagendoorn 

subst. + subst. 

rhammus 

partcomp met subst.  con+pes  ‘met’+’voet’  diminutief van subst.  scamnum  ‘kruk’  Grieks leenwoord 

heitmuot 

heetmoed 

a + subst. 

furor 

heetmoed 

a + subst. 

furor 

Frankisch 

Modern lemma  bron:  Oudnederlands  woordenboek INL 

heitmuodi,  môdi 

‐

‐ 55 ‐   

Woordsoort subst.am 1 +  woordsoort subst.am 2  LAT   bron: Lewis & Short 

afl. van v  ministro+er  ‘dienen’+agens  Grieks leenwoord 

afl. van v  furo+or  ‘boos zijn’+toestand  afl. van v  furo+or  ‘boos zijn’+ toestand 

Betekenis  bron:  Oudnederlands  woordenboek INL 

ambtenaar 

slaapkamer  bruidegom  letter, wat  geschreven is  einde  wetgever  patrijs 

voetenbankje 

haagdoorn  toorn 

toorn 

Substantieven 

heizmuode 

heetmoed 

Latijn  Woordsoort  subst.am  1  +  woordsoort  subst.am  2  ONL.  a + subst.  furor 

here‐, heriberga 

herberg 

subst. + subst. 

hundesfliega 

hondsvlieg 

kinnebaco  kuosmero 

Frankisch 

Modern lemma  bron:  Oudnederlands  woordenboek INL 

Woordsoort subst.am 1 +  woordsoort subst.am 2  LAT   bron: Lewis & Short 

Betekenis  bron:  Oudnederlands  woordenboek INL 

castra 

afl. van v  furo+or  ‘boos zijn’+ toestand  simplex 

herberg 

subst. + subst. 

coenomyia 

Grieks leenwoord 

horzel? 

kinnebak 

subst. + subst. 

mola 

simlex (mala?) 

kaak 

koesmeer 

subst. + subst. 

butyrum 

Grieks leenwoord 

boter 

legerstede 

legerstede 

subst. + subst. 

cubile 

verblijfplaats 

mancraft 

meinkracht 

a + subst. 

maiestas 

megincraft 

meinkracht 

a + subst. 

maiestas 

misdât 

misdaad 

a + subst. 

delictum 

northalua 

noordhalf 

a + subst. 

aquilo 

ôsterhalua 

oosterhalf 

a + subst. 

oriens 

rê(i)diuuagon 

reidewagen 

subst. + subst. 

currus 

sethelgang 

zetelgang 

subst. + subst. 

occasus 

scâphûs 

schaaphuis 

subst. + subst. 

ovile 

scarsahs 

schaarsaks 

v + subst. 

novaculum 

stafsuert 

stafzwaard 

subst. + subst. 

framea 

afl. van v  cubo+ile  ‘rusten’+st.vorming  afl. van a  maius+itas  ‘groot’+st.vorming  afl. van a  maius+itas  ‘groot’+st.vorming  afl. van v  delinquo+um  ‘misdaad plegen’+  subst..vorming  onzeker. mssn van aqua  ‘water’ of aquilus ‘donker’  part van orior ‘opgaan (vd  zon)’  afl. van v  curro+us  ‘spoeden’+verb.abst.  afl. van v  occido+us  ‘vallen’+verb.abst.  afl. van subst.  ovis+ile  ‘schaap’+st.vorming  afl. van a  novo+aculum  ‘nieuw’+instr.  Germaans leenwoord 

thiadekunni 

dietkunne 

subst. + subst. 

generatio 

uuitutdragere 

wetdrager 

subst. + v (+ere) 

legislator 

   

 

‐ 56 ‐   

afl. van v  genero+tio  ‘voortbrengen’+verb.  abst.  subst. + v (+or)  wet+brenger 

toorn 

majesteit,  heerlijkheid  majesteit,  heerlijkheid  misdaad 

noordkant  oostkant  strijdwagen 

ondergang 

schaapskooi 

scheermes 

stafzwaard  geslacht,  generatie 

wetgever 

 

einmuodig 

Adjectieven en Adverbia  Latijn  Woordsoort  bron:  Oudnederlands  subst.am  1  +  bron: Lewis &  woordenboek INL  Short  woordsoort  subst.am  2  ONL.  eenmoedig  telw + subst.  unanimis 

el(e)lendig 

ellendig 

a + subst. 

extraneus 

ênsetlic 

eenzedelijk 

telw + subst. 

solitarius 

filo‐, filuberht 

veelschitterend  (vgl. Eng. ‘bright’) 

a + a 

praeclarus 

filoscîre 

veelpuur (vgl. Eng.  ‘sheer’) 

a + a 

praeclarus 

sigimâri 

zegemare 

subst. + subst. 

victor 

uueldâdig 

euveldadig 

subst. + subst. 

malignans 

unuuaterfol 

onwatervol 

subst. + a 

inaquosus 

filohardo  niergin  nieuuergin 

veelhard  nergen  nergen 

a + a  a + a  a + a 

vehementer  usquequaque  usquequaque 

Frankisch 

Modern lemma 

Woordsoort  subst.am  1  woordsoort  subst.am 2 LAT 

Betekenis  +  bron: 

telw + subst.  ‘een’+’ziel’  afl. van a  extra+stofadj.  ‘van buitenaf’  afl. van a  solus+arius  ‘alleen’+ adj.vorming  part.comp  prae+clarus  ‘zeer’+’helder’  part.comp  prae+clarus  ‘zeer’+’helder’  afl. van v  vinco+or  ‘overwinnen’+ agens  part. van maligno  ‘kwaad spreken’  afl. van subst.  in+aqua+osus  ‘zonder’+’water’+  adj.vorming  a van vehemens ‘fel’  onduidelijk  onduidelijk 

Oudnederlands  woordenboek INL 

gelijkgestemd  vreemd 

eenzaam, alleen 

prachtig 

zeer schitterend 

zegevierder 

euveldadig  zonder water 

zeer hard  nergens  nergens 

    Zoals te zien in bovenstaande tabellen zijn er veel Oudnederlandse composita gevormd naar een  Latijnse  afleiding.  Voor  zover  er  sprake  is  van  een  leenvertaling  zijn  deze  dus  niet  altijd  even  letterlijk  genomen.  Ik  zal  een  overzicht  geven  van  de  Oudnederlandse  composita  die  corresponderen met een Latijns compositum, en samenvatten wat er in de literatuur over deze  woorden is te vinden.    erende  uit  finis  terrae:  Luc  de  Grauwe  (1979,  p.  199)  beschrijft  dat  er  voor  het  Latijnse  finis  terrae  onduidelijkheid  heerst  over  de  vorm  en  etymologie,  en  dus  de  structuur,  van  dit  Oudnederlandse  woord.  A  Quak  (1981,  p.  159)  vermoedt  dat  deze  vorm  een  kopieerfout  moet  zijn  geweest  van  de  scribent,  en  daardoor  erendi  heeft  geschreven  in  plaats  van  endi  ‘einde’.  Volgens  de  Grauwe  is  het  lemma  wel  degelijk  als  een  compositum,  namelijk  in  de  vorm  van  *ero+ende  ‘aard‐einde’  te  zien,  en  is  er  in  het  Oudhoogduits  ook  eenmaal  de  vorm  ero  ‘aarde’  overgeleverd.  *ero  zou  dan  een  vorm  van  ertho  ‘aarde’  zijn,  waarbij  de  d  epenthetisch  is  weggevallen,  zoals  het  ook  voorkomt  in  dialectische  uitspraken  van  bijvoorbeeld  aardappel  zonder d (Online Oudnederlands Woordenboek van het INL).    ‐ 57 ‐   

euuenlerâri  uit  legislator:  Volgens  de  Grauwe  (1979,  p.  156)  is  dit  Onl.  lemma  een  casuscompositum,  welk  in  het  Oudhoogduits  als  êuua  lêrâri  is  teruggevonden,  dus  nog  niet  als  samenstelling.  Daarnaast  zijn  in  verschillende  Oudengelse  teksen  equivalenten  van  deze  samenstelling  teruggevonden.  Het  eerste  lid  van  het  compositum  correspondeert  semantisch  precies met het Latijnse woord legis (genitief van lex) ‘wet’. Het tweede lid van het compositum  lator ‘brenger’, komt in het Onl.e lemma als lerâri. Zie onder (bij uuitutdragere) voor een andere  leenvertaling bij het Latijnse legislator.    einmuodig  uit  unanimis:  Over  de  morfologie  van  het  Onl.  lemma  einmuodig  is  in  zowel  Betz  (1949), Thot (1980) als de Grauwe (1979, 1982) niets te vinden. Het lemma lijkt semantisch één  op  één  met  het  Latijn  te  corresponderen,  daar  het  Onl.  ein  en  het  Latijnse  un­  beide  voor  het  telwoord ‘één’ staan, en zowel het Onl. muod (vergelijk het Engelse mood) als het Latijnse animis  de  betekenis  ‘geest’  dragen.  Evenwel  is  er  in  de  literatuur  niets  te  vinden  over  eventuele  leenvertaling van dit lemma (Online Oudnederlands Woordenboek van het INL; Lewis & Short).    filoberht  uit  praeclarus:  De  twee  leden  van  deze  samenstelling  zouden  normaal  gezien  waarschijnlijk los van elkaar horen te staan: filo berht ‘zeer helder’. Wellicht had de schrijver van  de  Wachtendonckse  Psalmen  de  vaste  volgorde  van  de  Latijnse  samenstelling  praeclarus  voor  ogen,  en  vormde  zodoende  de  samenstelling  filoberht.    Volgens  het  online  Oudnederlands  Woordenboek  is  de  samenstelling  filoberht  daarom  als  leenconstructie  op  te  vatten  bij  het  Latijnse praeclarus. Zie ook hieronder het lemma filoscîre, eveneens uit het Latijnse praeclarus.    filoscîre  uit  praeclarus:  Bij  het  Onl.  lemma  filoscîre  wordt  door  het  online  Oudnederlands  Woordenboek  exact  dezelfde  verklaring  gegeven  als  bij  het  hierboven  beschreven  lemma  filoberht, eveneens uit het Latijnse praeclarus: de adjectief‐substantief combinatie filo scîre zou  eigenlijk  los  van  elkaar  moeten  voorkomen,  maar  wellicht  heeft  de  scribent  van  de  Wachtendonckse  Psalmen  de  samenstelling  gevormd  met  het  oog  op  het  Latijnse  compositum  praeclarus.    unuuaterfol  uit  inaquosus:  Volgens  het  online  Oudnederlands  Woordenboek  van  het  INL  vermoed  A.  Quak  (1981)  dat  de  glossater  het  prefix  in­  in  het  Latijnse  origineel  inaquosus  verkeerd heeft geïnterpreteerd als prepositioneel‐ in plaats van als negatiesuffix ‐ resulterend in  de  vorm  an  uuaterfollora  ‘aan  het  waterrijke’.  Deze  lezing  klopt  semantisch  echter  niet  met  de  inhoud  van  de  tekst,  waardoor  vervolgens  de  Grauwe  (1982)  de  lezing  *unuuaterfol    ’zonder  water, dor’  heeft voorgesteld.    uuitutdragere uit legislator: Volgens de Grauwe (1979: p. 156) is deze vorm een ‘volslagen hapax  legomenon’, en wordt door de Grauwe als een ‘perfecte leenvertaling’ van het Latijnse legislator  ‐ 58 ‐   

omschreven.  Wel  valt  deze  vorm  op  met  het  eerste  lid  uuitut­,  dat  waarschijnlijk  uit  Karolingisch‐Frankisch  gebied  stamt.  De  vorm  uuitutdragere  zou  ook  een  creatie  van  de  schrijver van de Wachtendonckse Psalmen zelf kunnen zijn, als een leenvertaling.     

‐ 59 ‐   

    §5.2 Partikelcomposita     

ad ‘naar’  con ‘met’ 

ex ‘uit’ 

ob ‘naar’ 

para  ‘naast’  per ‘door’  prae ‘voor’  pro ‘voor’  re ‘terug’ 

sub  ‘onder’  super  ‘boven’  ø 

 

Latijn 

1.  2.  3. 

adversarius  conspectus  conspectus 

4.  5.  6.  7.  8.  9.  10.  11.  12.  13. 

Frankisch 

Modern lemma 

Betekenis 

bron: Oudnederlands  woordboek INL 

bron: Oudnederlands  woordboek INL 

wederzake  tegenwerde  tegenwerde 

tegenstander  tegenwoordigheid  tegenwoordigheid 

consummatio  egressio  excessus  exitus  extremus  oblivio  occasus  occursus  occursus  parabola 

uuithersacco  gaienuuerde  gegenuuerde; gegen‐ , ge‐, ginuuirdi  thurofreminga  ûtganc  ouirfard  ûtfarth, farht, fard  ûtrist  afgetali  nithergang  geginloup  uuithirlôp  bîspil 

doorvremming  uitgang  overvaart  uitvaart  uiterst  afgetele  nedergang  tegenloop  wederloop  bijspel 

14.  15.  16.  17.  18.  19.  20.  21.  22. 

perfectus  praevaricans  prodigium  refugium  remissio  retributio  subditus  subiectus  superbia 

thurofremig  ouirhôrig  furitêkin  uuitherfluht  aflât  uuithir‐, uuitherlôn  undirthûdig  undirthûdig  ouir‐ ouermuodi 

doorvremmig  overhorig  voorteken  wedervlucht  aflaat  wederloon  onderduidig  onderduidig  overmoed 

verwoesting  het weggaan  overgang  vertrek  buitenste delen  vergetelheid  ondergang  ontmoeting  rondgang  spreuk of gelijkenis,  bedoeld ter lering  voltooid  ongehoorzaam  voorteken  toevluchtsoord  kwijtschelding  beloning  onderworpen  onderworpen  hoOgm.oed 

23.  24.  25. 

abyssus  spes  viscus 

afgrundi  tôhopa  innêthre 

afgrond  toehoop  inaderen 

afgrond  hoop  Ingewanden 

    Hoewel  er  voor  het  Oudnederlands  nog  geen  onderzoek  is  gedaan  naar  de  bijbelse  leenvertalingen uit het Latijn, is dit wel gebeurd voor het Oudhoogduits. Veel leenvertalingen in  het  Oudnederlands  lijken  veel  op  die  van  het  Oudhoogduits.  Ofwel  heeft  de  één  als  voorbeeld  voor  de  ander  gediend,  ofwel  is  de  verklaring  in  nauw  taalcontact  en  talige  beinvloeding  te  zoeken.  De  bovenstaande  partikelcomposita  zijn  alle  lemma´s  van  het  Oudnederlands  die  zijn  samengesteld  met  een  prepositie.  De  meesten  daarvan  corresponderen  met  een  Latijns  woord  met  prepositie  en  zijn  ook  letterlijke  leenvertalingen  uit  het  Latijn.  Van  de  bovenstaande  25  partikelcomposita  zal  ik  een  overzicht  geven  hoe  deze  woorden  in  het  Oudhoogduits  zijn  vertaald,  en  wat  er  al  over  deze  lemma´s  geschreven  is.  Hiervoor  gebruik  ik  “Deutsch  und  Lateinisch,  die  Lehnbildungen  der  Althochdeutschen  Benediktinerregel”  van  Werner  Betz  (1949), “Der Lehnwortschatz der Althochdeutschen Tatian‐übersetzung” van  Karl Toth (1980)  en  “De  Wachtendonckse  Psalmen  en  Glossen,  een  lexicologisch‐woordgeografische  studie  met  proeve van kritische leestekst en glossaria” van Luc de Grauwe (1979).  ‐ 60 ‐   

Toth  (1980)  volgt  Betz  (1949)  in  de  terminologie  van  de  verschillende  soorten  ontleningen.  Beide  auteurs  beschrijven  een  heel  repertoire  aan  verschillende  ontleningen  met  allerlei,  meestal  lastig  te  onderscheiden  termen  als  Lehnwort,  Lehnprägung,  Lehnbildung,  Lehnübersetzung,  Lehnübertragung,  Lehnschöpfung  en  Lehnbedeutung,  voorzien  met  hele  omschrijvingen welke details bepalen onder wat voor soort ontlening een woord valt. Graag zou  ik  de  indeling  beschreven  door  Nicoline  van  der  Sijs  (1996)  aanhouden  en  alleen  onderscheid  maken  tussen  leenwoorden,  leenvertalingen  en  leenbetekenissen  (zie  §2.4),  waarbij  de  leenvertalingen  nog  eventueel  onderverdeeld  kunnen  worden  in  een  letterlijke  één  op  één  vertalingen  (door  Toth  Lehnübersetzung  genoemd),  of  een  vrijere  vertaling  (Lehnübertragung)  (Thot, 1980, p. 11).  Van  de  bovenstaande  25  lemma’s  die  opgebouwd  zijn  met  een  prepositie,  zal  ik  die  lemma’s  bespreken  waarvan  ik  relevante  informatie  heb  kunnen  vinden,  ofwel  in  Betz  (1949),  ofwel  in  Thot (1980), ofwel in de Grauwe (1979 en 1982).    1.  uuithersacco  uit  adversarius:  Het  Latijnse  adversarius  is  in  het  Oudhoogduits  vertaald  als  geginsahho en widarworto. Volgens Toth is het Ohd. geginsahho een letterlijke leenvertaling van  adversarius, waarbij het Latijnse adversus semantisch overeenkomt met gegin, terwijl het suffix – arius  correspondeert  met  het  substantief  –sahho.  Volgens  Toth  zijn  Germaanse  woorden  met  widar­  terug  te  voeren  op  dit  Ohd.  geginsahho,  waarbij  de  prepositie  gegin­  wordt  vervangen  door zijn synoniem widar­  (Toth, p. 293)    4. thurofreminga uit consummatio: Het Latijnse lemma consummatio wordt in het Ohd. door een  ander lemma weergegeven, fullida (Toth, p. 168). Het werkwoord consummare komt echter wel  voor  met  de  Ohd.  variant  van  ons  Onl.  lemma,  namelijk  thuruhfremen  (Thot,  1980,  p.  210),  waarbij Thot vermeldt dat het een letterlijke leenvertaling is van het Latijnse consummare.     8. ûtrist uit extremus: Betz (1949, p. 154) bespreekt dit lemma onder extremitas dat in één bron  in het Ohd. vertaald wordt als uzorosti. Volgens Betz is hier sprake van een Lehnübersetzung, wat  betekent dat dit lemma volgens hem letterlijk vertaald is uit het Latijn.    9. afgetali uit oblivio: Volgens de Grauwe (1979, p.133) vindt het Onl. afgetali alleen verwanten  met  de  prepositie  af­  in  het  Ohd.  adjectief  abkezzal  en  in  het  Mhd.  abgëzzec.  Daarnaast  komen  vormen met andere prefixen voor: Ohd. âgezzalî, Oe. forgietel, Mnl. vergetel. Volgens de Grauwe  is  het  mogelijk  dat  het  Onl.  afgetali  is  gekopieerd  naar  het  Ohd.  *abgezzali,  maar  zou  het  ook  kunnen dat er sprake is van een oude archaïsche formatie. Ook zou het Onl. af­ een vervanging  kunnen zijn van het Ohd. â­.   

‐ 61 ‐   

11.  geginloup  uit  occursus:  Volgens  Toth  (1980,  p.  188)  wordt  in  het  Ohd.  het  Latijnse  werkwoord occurrere met vormen van zuoloufan vertaald. Volgens Betz (1949, p. 190) komt er  in één bron de vorm kakanlaufan voor, dat een letterlijke leenvertaling van het latijnse occurrere  zou zijn, en kent het Mhd. nog de combinatie gegen loufen.    12. uuithirlôp uit occursus: In zowel Toth (1980) als Betz (1949) wordt bij het lemma occursus  niet gesproken over enige vormen met de prepositie uuither. Volgens de Grauwe (1982, p. 334)  duikt in het Duits pas in de middelperiode (hoge middeleeuwen) het woord widerlouf op, wat in  het Nhd. terugkomt als Gegenlauf en Rücklauf.    13.  bîspil  uit  parabola:  Volgens  de  Grauwe  (1979,  p.  141)  komt  er  in  het  Ohd.  twee  keer  een  woord met spel voor bij Latijn parabolae. Dit is echter zonder de prepositie bi­. In het Oudengels,  Middelnederlands, Middelnederduits en Middelhoogduits worden echter wel vormen van bîspil  gevonden. Of we hier te maken hebben met een leenvertaling wordt zowel in Betz, als is Thot, als  in de Grauwe niet besproken.    14.  thurofremig  uit  perfectus:  Volgens  Thot  (1980,  p.  210)  was  het  lemma  thuruhfremen  een  letterlijke  leenvertaling  van  het  Latijnse  consummare  (zie  4.  thurofreminga  uit  consummatio).  Het  Latijnse  werkwoord  perficere  wordt  vertaald  door  het  Ohd.  thuruhtuon  (lett.  doordoen)  ‘volbrengen’,  wat  ook  regelmatig  voorkomt  als  corresponderend  lemma  met  het  Latijnse  perficere.    15. ouirhôrig uit praevaricans:. Volgens de Grauwe (1979, p. 168) komen Germaanse lemma’s uit  de  oude  periode  die  overeenkomen  met  het  Onl.  ouirhôrig  alleen  voor  in  het  Oudengels  en  Oudfries.  Pas  in  de  middelperiode  duikt  dit  lemma  ook  op  in  Duitse  varianten.  Dit  zou  er  op  kunnen  duiden  dat  dit  woord  voor  het  eerst  in  het  Continentaal  Germaanse  Noordwesten  opkwam. Over de wijze van ontlening wordt over dit lemma niet gesproken.    16.  furitêkin  uit  prodigium:  Volgens  de  Grauwe  (1979,  p.  143)  komt  dit  lemma  in  de  middelperiode over het hele continent voor, en zijn er ook uit de oude periode voorbeelden te  vinden in het Oudengels en Oudhoogduits. Toch wordt dit lemma niet vernoemd in Thot of Betz,  en is er dus niets te vinden over eventuele leenvertaling van dit lemma.    17.  uuitherfluht  uit  refugium:  Over  dit  lemma  schrijft  de  Grauwe  (1979,  p.  221)  dat  het  Onl.  uuitherfluht  alleen  in  het  Hoogduits  verwanten  kent.  Het  is  onduidelijk  of  ons  Onl.  woord  is  gekopieerd  naar  het  Hoogduits,  of  dat  beide  lemma’s  toevallig  dezelfde  leenvertaling  uit  het  Latijnse refugium zijn.    ‐ 62 ‐   

18.  aflât  uit  remissio:  Volgens  Thot  (1980,  p.  366)  wordt  het  Latijnse  remissio  in  het  Ohd.  vertaald met  widarladon en forlaznessi, dus met hetzelfde grondwoord als het Onl. lât, maar dan  met de prepositionele suffixen widar­ en for­. Volgens de Grauwe (1979, p. 56) zijn vormen met  for­  afkomstig  van  Angelsaksiche  missionarissen,  en  zijn  vormen  met  af­,  ab­  en  ant­  de  meest  verbreide vorm, waarbij vormen met ant­ voornamelijk Zuidduits waren.    20.‐21. undirthûdig uit subditus en subiectus: over de vorm en etymologie van dit Onl. lemma is  discussie mogelijk (zie de Grauwe, 1979, p. 147). Wat geografische verpreiding betreft, schrijft  de Grauwe dat vormen met untar­ zowel in het Oudengels als Oudhoogduits voorkomen, al heeft  alleen dit Onl. lemma, dat gevonden is in de Wachtendonckse Psalmvertaling, ook nog het suffix  –ig.    22.  ouirmuodi  uit  superbia:  Betz  (1949,  p.  127)  bespreekt  het  Ohd.  ubarmuat  als  vorm  bij  het  Latijnse superbia. Deze vorm is echter geen leenvertaling, maar een oude West‐Germaanse vorm  die  de  Latijnse  betekenis  ‘hoogmoed’  als  leenbetekenis  kreeg.  Oorspronkelijk  betekende  dit  woord ‘grote moed’, een betekenis die in de middelperiode nog gangbaar is, zo illustreert Betz  met  de  volgende  Mnl.  zin  uit  Renout  van  Montalbaen:  entie  ruddren  goede  saten  op  met  overmoede.    23.  afgrundi  uit  abyssus  (Grieks  leenwoord):  Volgens  Thot  (1980,  p.  351)  komen  in  alle  Germaanse  talen,  behalve  het  Oudnoords,  varianten  van  het  Ohd.  abgrunti  voor  het  Latijnse  abyssus voor, en is  er hier sprake  van een leenbetekenis. Oorspronkelijk was er slechts sprake  van de betekenis ‘afgrond’ en nog niet van ‘hel’.    24. tôhopa uit spes: Over het Onl. lemma tôhopa schrijft de Grauwe (1979, p. 25) dat het Latijnse  origineel  geen  compositum  is,  waarvan  het  Onl.  lemma  een  leenvertaling  zou  kunnen  zijn.  De  Grauwe schrijft dat er een mogelijkheid is dat het Onl. tôhopa een ontlening is uit het Oudengels,  dat het oude uuân van de Middelfrankische voorbeeldtekst moest vervangen (zie §1.3).     

 

‐ 63 ‐   

§6. Leenwoorden    Latijn 

Frankisch 

Modern lemma 

Woordsoort 

bron:   Oudnederlands  woordboek INL 

Betekenis  bron:   Oudnederlands woordboek INL 

aspidis (lat. gen)  sacerdos 

aspidis (gen)  biscop 

  bisschop 

  stm 

slang  bisschop 

inflammatus 

an flammun 

vlam 

 

vlam 

calix 

kelik 

kelk 

stm 

kelk, drinkbeker 

promptuarium 

kellere 

kelder 

stm 

kelder 

coronam (lat. acc) 

coronam  

kroon 

(acc) 

kroon 

christus 

crist 

Christus 

stm 

Christus 

psalterium 

psaltare 

psalter 

stn 

psalter (tokkelinstrument) 

tympanistria 

timparinna 

timparin 

stf 

tamboerijnspeelster 

thesaurus 

triseuuôr 

tresoor 

stf 

schatkamer 

  Zoals te zien in bovenstaande tabel kwamen er in de Wachtendonckse Psalmvertalingen ook een  tiental leenwoorden uit het Latijn voor. Opvallend is dat alle tien de leenwoorden die we vinden  allemaal  substantieven  zijn.  Nader  bepaald,  het  zijn  allemaal  woorden  voor  concrete  nomina,  aanwijsbare voorwerpen of personen. Er komt geen enkel leenwoord voor dat voor een abstract  begrip staat.  Het lemma aspidis komt in de genitiefvorm, geleend van de Latijnse genitief aspidis. Dit lemma  komt  in  de  Wachtendonckse  Psalmen  één  keer  voor  (psalm  57,5).  Volgens  het  online  Oudnederlands  Woordenboek  kende  het  Oudnederlands  ook  eigen  woorden  voor  het  begrip  ‘slang’:  slango,  unker,  wurm  als  ook  ontleend  uit  het  Latijn  voor  het  begrip  ’slangenmonster’:  drako.  Het lemma biscop is een ontlening uit het Latijnse episcopus, wat weer een ontlening is van het  Griekse episkopos. In de Wachtendonckse Psalmen komt deze term slechts één keer voor (psalm  109,4), en wel in een vers waar het Latijn een ander lemma voor het begrip ‘bisschop’ gebruikt:  sacerdos.  Het  lemma  flamma  is  volgens  het  online  Oudnederlands  Woordenboek  van  het  INL  een  rechtstreekse  ontlening  van  het  Latijnse  flamma.  Volgens  de  Grauwe  (1982,  p.  255)  is  deze  vertaling  (an  flammun  lett.  ‘in  vlam[men]’)  in  de  Wachtendonckse  Psalmen  aan  de  vrije  kant,  maar  kan  de  verklaring  gezocht  worden  in  het  feit  dat  de  scribent  wellicht  geen  passende  glossering voor het Latijnse inflammatus kon vinden (psalm 72,21).  Volgens  het  online  Oudnederlands  Woordenboek  is  het  Onl.  lemma  kelik  een  rechtstreekse  ontlening  van het Latijnse  calix. Volgens het “Etymologisch  Woordenboek” van  M. Philippa e.a.  (2003‐2009)  is  de  e  in  de  eerste  lettergreep  van  de  Onl.  vorm  ontstaan  door  i‐umlaut  (psalm  15,5).  Het Onl. lemma kellere is een ontlening van het Latijnse cellarium, hoewel in de Wachtendonckse  Psalmen hier het woord promptuarium ‘voorraadruimte’ voorkomt (psalm 143,13).  ‐ 64 ‐   

Het  Onl.  lemma  coronam  (acc.  nominatief:  corona)  komt  volgens  het  online  Oudnederlands  Woordenboek  van  het  INL  rechtstreeks  van  het  Latijnse  coronam  (ook  accusatief).  Volgens  de  Grauwe (1979, p.35) moeten we dit lemma echter als onvertaald zien, dit zou een voorbode zijn  van ontlening, wat uiteindelijk in Monl. kroon resulteert. De ontlening van dit lemma was nodig  omdat  bij  de  Germanen  het  begrip  ‘kroon’  onbekend  was.  In  het  Oudengels  wordt  het  Latijnse  corona ook wel vertaald met cynehelm ‘koningshelm’. Ook wordt corona door het woord ring en  pauc (vgl. bouc) vertaald (psalm 64,12).  Het lemma christ komt rechtstreekst uit het Latijnse Christus (psalm 2,2).  Een  psalter  is  een  tokkelinstrument  dat  zijn  Onl.  naam  psaltare  rechtstreeks  uit  het  Latijnse  psalterium ontleent. Volgens de Grauwe (1979, p. 54) is de uitgang –are uit Latijns –erium naar  analogie van de concreta eindigend op –âri gevormd, zoals het Ohd. spîhhâri uit Latijn spicarium  (psalm 56,9).  Volgens  de  Grauwe  (1979,  p.  201)  is  het  lemma  timparinna  een  hapax  legomenon,  dat  we  waarschijnlijk als timpanarinna moeten lezen, een samenstelling uit timpan ‘tamboerijn’ en het  suffix  –arinna,  dat  vrouwelijke  nomina  agentis  vormt,  en  zou  het  lemma  dus  ‘tamboerijnspeelster’ betekenen. Volgens de Grauwe is het wel merkwaardig dat er niet naar het  Onl.  suffix  –ster  is  uitgeweken,  dat  algemener  was  voor  het  vormen  van  vrouwelijke  nomina  agentis (psalm 67,26).  Volgens  de  Grauwe  (1982,  p.  302)  werd  het  Latijnse  thesaurus  ‘schatkamer’  in  de  Wachtendonckse Psalmen alleen door het leenwoord triseuuôr vertaald, al heeft dit lemma een  wat ongebruikelijke vorm. Het Middelnederlandse trisoor zou in ieder geval een latere ontlening  uit  het  Romaans  (trêsoor)  zijn,  al  zou  de  i  in  de  Mnl.  stam  wel  wijzen  op  een  inheemse  stamvokaal, en dus op het feit dat het lemma een oudere ontlening is (psalm 34,7).       

 

‐ 65 ‐   

7. Beknopt overzicht vice versa    In de paragrafen §4 (afleidingen), §5 (samenstellingen) en §6 (leenwoorden) heb ik getracht een  overzicht te  geven  van de vorming van Oudnederlandse woorden vergeleken  met hun Latijnse  tegenhangers.  Ik  heb  steeds  per  Latijns  prefix,  suffix,  prepositie,  compositum  en  leenwoord  besproken  welke  Onl.  tegenhangers  hierbij  opdoken,  en  in  welke  hoeveelheden  dit  voorkwam.  Om een compleet overzicht te bieden, zal ik in deze paragraaf een beknopt overzicht geven van  hoe de zaken er voorstaan wanneer we de andere kant op kijken. Met andere woorden, ik zal nu  per  Oudnederlands  prefix  en  suffix  beschrijven  in  welke  mate  deze  overeenkomen  met  welke  Latijnse tegenhangers. Hierbij zal ik me beperken tot de in het oog springende resultaten. Graag  verwijs ik naar bijlage 1 en 2 voor een overzicht van alle Oudnederlandse lemma’s die ik in dit  onderzoek  heb  opgenomen,  voor  een  uitgebreider  beeld.  Voor  een  verklaring  en  omschrijving  van  alle  Oudnederlandse  en  Latijnse  affixen  en  preposities  verwijs  ik  naar  de  uitgebreidere  paragrafen §4 en §5.    ge‐  Van  alle 60 Onl. lemma’s die voorkomen met het prefix ge­, inclusief de lemma’s met een prefix‐ suffix‐combinatie ge­…­e of ge­…­t, komen er 13, oftewel 22%, voor met het Latijnse suffix –tio/  ­sio; 7 (12%) Latijnse lemma’s zijn er met het suffix –antia/­entia. Ook komen er enkele vormen  met  de  Latijnse  suffixen  –us,  ­ium,  ­tas,  ­ilis,  ­tudo,  ­ari  voor.  Van  de  prefixen  komen  alleen  vormen  met  con­  (4x)  minder  dan  drie  keer  voor,  maar  daar  moet  bij  vermeld  worden  dat  al  deze vormen ook een suffix kennen, meestal –io.    be‐  Van de 12 Onl. lemma’s met het prefix be­ moet vermeld worden dat 8 (67%) Latijnse lemma’s  zijn opgebouwd met een prefix: con­ (2x), re­ (2x), pro‐ (2x), re­ en prae­.    far‐  Van  de  6  Onl.  lemma’s  met  het  prefix  far­  komen  er  5  (83%)  Latijnse  lemma’s  voor  met  een  prefix: prae­, con­, ex­, ab­ en in­(prepositie).     

 

‐ 66 ‐   

un‐  Van de 18 Onl. lemma’s met het negatieprefix un­, komen er 12 (67%) overeen met een Latijns  lemma met het negatieprefix in­. Van de overige vormen is er één opgebouwd met het Latijnse  tegenstellende prefix re­.    ‐nussi/‐nissi  Van de 23 Onl. lemma’s met het suffix –nussi/­nissi komen er 14 (61%) Latijnse lemma’s met het  suffix  –tio/­sio.  Andere  Latijnse  suffixen  die  corresponderend  opduiken  met  –nussi/­nissi  en  steeds één‐ of tweemaal voorkomen zijn: ­tia, ­(i)tas, ­ile, ­tudo, en ­ium.    ‐inga/‐unga  14  van  de  36  (39%)  van  de  Onl.  woorden  met  het  suffix  –inga/­unga  komen  van  Latijnse  tegenhangers met het suffix –tio/­sio. Andere suffixen die slechts sporadisch opduiken zijn: ­ium,  ­(i)tas, ­entus  en ­ulus.     ‐ari/‐ere  Van de 14 Onl. lemma’s die er voorkomen met het suffix –ari/­ere komen er 10 (wat neerkomt  op  71%)  van  Latijnse  woorden  met  het  suffix  –tor.  Twee  vormen  (14%)  komen  van  Latijnse  woorden met –icus.    ‐scap  Van de drie woorden met het Onl. suffix –scap, komen er twee (67%) met het Latijnse suffix   –monium en één (33%) met het suffix –mentium.    ‐mo  Opvallend is dat de twee Onl. woorden met het suffix –mo (blasmo ‘vlam’ en uuahsemo ‘gewas,  vrucht’) beide de weergave zijn van een Latijns woord waarvan we ook ontleningen kennen in  het Onl.: flamma (Onl. flamma) en fructus (Onl. fruht).    ‐ig  De Latijnse suffixen die corresponderen met het Onl. adjectiefsuffix –ig zijn talrijk. Geen van de  vormen springt er tussenuit. De vormen die steeds in één of twee lemma’s terugkomen zijn: ­eus,  ­ari, ­tor, ­ans (participium)  en –arius.    ‐lic  Van  de  15  Onl.  lemma’s  met  het  adjectiefvormende  suffix  –lic  corresponderen  6  (40%)  met  Latijnse  woorden  met  het  suffix  –bilis.  Overige  suffixen,  die  steeds  één‐  of  tweemaal  voorkwamen zijn: ­osus, ­atus en –arius/­orius.  ‐ 67 ‐   

  ‐lico  Van  de  8  Onl.  lemma’s  met  het  adverbiumvormende  suffix  –lico  kwamen  5  (63%)  Latijnse  vormen met het Latijnse adverbiumvormende suffix –iter.     ‐n  De twee Onl. lemma’s met het stofadjectief –n kwamen beide (100%) overeen met een Latijnse  equivalent op het suffix –eus.   

 

‐ 68 ‐   

§8. Discussie    Vooraleer ik zal uitweiden of het me gelukt is een antwoord te vinden op mijn vraagstelling, zal  ik  deze  hier  nog  even  herhalen.  De  vraag  waarmee  ik  me  tijdens  dit  onderzoek  heb  beziggehouden  is  of  er  regelmatigheden  te  vinden  zijn  in  de  Oudnederlandse  woordvorming  vergeleken  met  het  Latijn.  Deze  vraag  kan  ik  mijns  insziens  toch  wel  met  een  volmondig  ‘ja’  beantwoorden.  Al  zijn  er  geen  Oudnederlandse  partikels  te  vinden  die  één  op  één  met  een  Latijns  partikel  corresponderen  (daarmee  bedoel  ik:  waarbij  er  geen  andere  Oudnederlandse  partikels  met  een  Latijns  partikel  overeenkomen  of  vice  versa),  toch  is  in  betekenis  of  functie  altijd een duidelijke lijn te trekken tussen het Oudnederlands en het Latijn.   In onderstaande tabel (afleidingen) en onderstaande alinea’s (samenstellingen) zal ik zeer kort  de gevonden resultaten in percentages weergeven:    in besproken volgorde 

 

met percentages in dalende lijn 

Latijns affix 

hoeveelheid  correspondentie 

percentage  correspondentie 

 

Latijns  affix 

hoeveelheid  correspondentie 

percentage  correspondentie 

 ab‐  ad‐  com‐/con‐ /co‐  de‐  ex‐/e‐  in‐  (negatie)  in‐  (prepositie)  ob‐  per‐  prae‐  pro‐ 

2 uit 6  1 uit 7  13 uit 22 

33  14  59 

     

‐(i)ter  ‐tudo  ‐e 

9 uit 9  8 uit 8  8 uit 8 

100  100  100 

2 uit 8  4 uit 7  14 uit 21 

25  57  67 

     

‐edo  ‐monium  ‐eus 

3 uit 3  2 uit 2  2 uit 2 

100  100  100 

1 uit 3 

33 

 

super‐ 

1 uit 1 

100 

3 uit 7  1 uit 2  2‐6 uit 8  1‐3 uit 6 

43  50  25‐75  17‐50 

       

1 uit 1  1 uit 1  12 uit 13  13 uit 15 

100  100  92  87 

re‐  sub‐  super‐ 

6 uit 12  4‐6 uit 10  1 uit 1 

50  40‐60  100 

     

6 uit 7  5 uit 6  14 uit 21 

86  83  67 

‐tor 

12 uit 13 

92 

 

2 uit 3 

67 

‐o/‐io  ‐ia  ‐entia/‐ antia  ‐(i)tas  ‐tudo 

1 uit 1  3 uit 5  13 uit 15 

100  60  87 

     

‐o/‐io  ‐orius  ‐tor  ‐entia/‐ antia  ‐bilis  ‐culum  in‐  (negatie)  ‐arius/‐ erius  ‐ilis  ‐mentum  ‐io/‐tio 

2 uit 3  5 uit 8  40 uit 65 

67  63  62 

13 uit 23  8 uit 8 

57  100 

   

3 uit 5  13 uit 22 

60  59 

‐edo  ‐io/‐tio  ‐tus  ‐monium  ‐mentum  ‐culum  ‐arius/‐ erius  ‐arium/‐ erium/‐

3 uit 3  40 uit 65  5 uit 18  2 uit 2  5 uit 8  5 uit 6  2 uit 3 

100  62  28  100  63  83  67 

             

‐ia  com‐/con‐ /co‐  ex‐/e‐  ‐(i)tas  re‐  ‐ile  ‐osus  per‐  ob‐ 

4 uit 7  13 uit 23  6 uit 12  2 uit 4  2 uit 4  1 uit 2  3 uit 7 

57  57  50  50  50  50  43 

2 uit 6 

33 

 

sub‐ 

4‐6 uit 10 

40‐60 

‐ 69 ‐   

in besproken volgorde 

 

met percentages in dalende lijn 

hoeveelheid  correspondentie 

percentage  correspondentie 

 

Latijns  affix 

orium  ‐eus  ‐ilis  ‐ile 

2 uit 2  2 uit 3  2 uit 4 

100  67  50 

     

‐orius 

1 uit 1 

100 

 

50  29  86  0  40  100  100  62 % 

               

‐ans/‐ens  4 uit 10   ab‐  2 uit 6  ‐arium/‐ 2 uit 6  erium/‐ orium  in‐  1 uit 3  (prepositie)  ‐atus  2 uit 7  ‐tus  5 uit 18  prae‐  2‐6 uit 8  de‐  2 uit 8  pro‐  1‐3 uit 6  ad‐  1 uit 7  ‐ulus  0 uit 4  Gemiddelde uit het totaal 

Latijns affix 

‐osus  2 uit 4  ‐atus  2 uit 7  ‐bilis  6 uit 7  ‐ulus  0 uit 4  ‐ans/‐ens  4 uit 10  ‐(i)ter  9 uit 9  ‐e  8 uit 8  Gemiddelde uit het totaal 

hoeveelheid  correspondentie 

percentage  correspondentie 

40  33  33 

33  29  28  25‐75  25  17‐50  14  0  62 % 

  Ook al zijn er van bijna elk partikel ook regelmatig corresponderende lemma’s in simplexvorm,  toch is voor meestal een meerderheid (62%) van de Oudnederlandse lemma’s semantisch en/of  vormelijk een één‐op‐één‐correspondentie met het Latijnse lemma te vinden.   Er zijn regelmatig Oudnederlandse woorden te vinden die zeer letterlijk uit het Latijns vertaald  zijn. Zo zijn er woorden die in het Latijnse origineel zowel een prefix als een suffix bevatte, wat  één op één terug is gekomen in het Oudnederlands. Voorbeelden hiervan zijn Lat. pro­posit­io >  Onl.  furi­sett­inga  (zie  §4.1.11.  en  §4.2.8.)  en  Lat.  pro­tect­or  >  be­scirm­ere  (zie  §4.1.11.  en  §4.2.1.).    Van de Oudnederlandse samenstellingen die in de Wachtendonckse Psalmen voorkomen, zijn er  vrij veel (19 uit 42, dus 45%) die een vrije leenvertaling blijken te zijn van een Latijnse afleiding  (zie §5.1). Daarnaast komen er 7 (17%) letterlijke leenvertalingen voor, die rechtstreeks van een  Latijns compositum komen. Dit komt neer op een percentage van 62% van de Oudnederlandse  samenstellingen  die  een  leenvertaling  blijken  te  zijn  uit  het  Latijn.  Zoals  beschreven  in  §5.2  komen  22  van  de  25  (88%)  Oudnederlandse  partikelcomposita  overeen  met  een  Latijns  partikelcompositum, en blijken letterlijke leenvertalingen uit het Latijn te zijn.    Uit  de  gevonden  percentages  van  62%,  62%  en  88%  kan  ik  de  conclusie  trekken  dat  er  inderdaad  regelmatigheden  te  vinden  zijn  in  de  Oudnederlandse  woordvorming  ten  opzichte  met  het  Latijn.  Mijn  corpus  omvatte  344  lemma’s,  namelijk  alle  substantieven,  adjectieven  en  adverbia  uit  de  Wachtendonckse  Psalmen,  die  óf  in  het  Latijn,  óf  in  het  Oudnederlands  een  afgeleid of samengesteld woord zijn. Van deze 344 lemma’s bleken er dus 71% als leenvertaling  uit het Latijn in het Oudnederlands voor te komen. In het hele corpus bleken er daarnaast slechts  10 leenwoorden uit het Latijn in het Oudnederlands voor te komen, welke alle woorden waren  voor  concrete  nomina.  Hieruit  blijkt  inderdaad,  zoals  beschreven  in  §2.4,  dat  abstracte  ‐ 70 ‐   

begrippen  die  het  christelijk  geloof  met  zich  meebracht,  zijn  leenvertaald  met  inheemse,  Oudnederlandse  woorden,  blijkbaar  om  de  kerstening  van  het  volk,  dat  geen  Latijn  spreekt,  te  vergemakkelijken.     

 

‐ 71 ‐   

§9. Besluit  Na  afloop  van  dit  masteronderzoek  kan  ik  zeggen  dat  ik  aangenaam  verrast  ben  van  hoe  interessant deze materie is. Ik had er bijvoorbeeld nooit bij stil gestaan dat het Nederlands, door  de  kerstening  van  de  Nederlanden,  er  in  één  keer  een  heel  nieuw  begrippenapparaat  bijkreeg.  En ook niet dat hierdoor veel van de nieuwe woorden in het Oudnederlands onder invloed van  het  Latijn  zijn  gevormd.  Ik  ben  verheugd  dat  mijn  promoter  Luc  de  Grauwe  me  bekend  heeft  gemaakt met dit onderwerp, en me de gelegenheid heeft gegeven me hierin te verdiepen.     

 

‐ 72 ‐   

Literatuurlijst    Beekes,  Robert  S.P.  Comparative  Indo­European  Linguistics  –  an  Introduction.  John  Benjamins  Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia, 1984.    Besch, W, Wolf, N.R. Geschichte der Deutsche Sprache – Längsschnitte – Zeitstufen – Linguistische  Studien. Erich Schmidt Verlag, Berlin, 2009.    Betz, Werner. Deutsch und Lateinisch ­ Die Lehnbildungen der althochdeutschen Benediktinerregel.  H. Bouvier u.Co. Verlag Bonn, 1949.    Gneuss, Helmut, Lehnbildungen und Lehnbedeutungen im Altenglischen. Berlijn, 1955.    De  Grauwe,  Luc.  De  Wachtendonckse  Psalmen  en  Glossen  –  Een  lexicologisch­woordgeorafische  studie met proeve van kritische leestekst en glossaria I. Gent, 1979.    De  Grauwe,  Luc.  De  Wachtendonckse  Psalmen  en  Glossen  –  Een  lexicologisch­woordgeorafische  studie met proeve van kritische leestekst en glossaria II. Gent, 1982.    De  Grauwe,  Luc.  Zijn  olla  vogala  Vlaams,  of  zit  de  Nederlandse  filologie  met  een  koekoeksei  in  (haar)  nest(en)?  Tijdschrift  voor  Nederlandse  Taal‐  en  Letterkunde.  Jaargang  120.  2004.  p.  44‐ 56.    Henzen, Walter. Deutsche Wortbildung. Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 1947.    Lewis,  Ph.D.  &  Short,  LL.D.  A  Latin  Dictionary.  Founded  on  Andrews’  edition  of  Freund’s  Latin  dictionary, revised, enlarged and in great part rewritten. Oxford, Clarendon Press, 1879. Online te  raadplegen via http://www.perseus.tufts.edu/hopper/      Van 

Kerckhove, 

Lynn. 

Woordvormingsaspecten 

in 

het 

Gotisch 

en 

Middel­ 

en 

raadplegen 

via 

Vroegnieuwnederlands. Masterscriptie Universiteit Gent, 2010.    Köbler, 

Gerhard. 

Althochdeutsches 

Wörterbuch. 

http://www.koeblergerhard.de/ahdwbhin.html   

‐ 73 ‐   

1993. 

Online 

te 

Köbler, 

Gerhard. 

Verzeichnis 

der 

Übersetzungsgleichungen 

der 

altsächsischen, 

altostniederfränkischen  un  altsüdmittelfränkischen  Psalmenfragmente.  Musterschmidt‐Verlag.  Göttingen, Zürich, Frankfurt. 1971.    Philippa,  M  e.a.  Etymologisch  Woordenboek  van  het  Nederlands.  Amsterdam  University  Press,  4  delen. 2003‐2009.    Pijnenburg,  W.J.J,  Schoonheim,  T.H.  e.a.  Het  Oudnederlands  Woordenboek.  Instituut  voor  Nederlandse Lexicologie, 2009. Online te raadplegen via http://www.inl.nl    Quak, A. & van der Horst, J.M. Inleiding Oudnederlands. Universitaire Pers Leuven, 2002.    Schönfeld, M. (verzorgd door Prof. Dr. A. van Loey). Historische grammatica van het Nederlands.   W. J. Thieme & Cie, Zutphen, 1959.    Van der Sijs, Nicoline. Chronologisch Woordenboek, de ouderdom en herkomst van onze woorden  en betekenissen. Veen, Amsterdam/Antwerpen, 2002.    Van der Sijs, Nicoline. Groot Leenwoordenboek. Van Dale lexicografie Utrecht/Antwerpen, 1996.    Stotz,  Peter.  Handbuch  zur  lateinischen  Sprache  des  Mittelalters  –  Zweiter  Band:  Bedeutungswandel und Wortbildung. Verlag C.H. Beck, 2000.    Toth, Karl. Der Lehnwortschatz der althochdeutschen Tatian­übersetzung. Verlag Königshausen +  Neumann, Würzburg, 1980.    De Vries, J, de Tollenaere, F. Nederlands etymologisch woordenboek. Brill, Leiden, 1971.    De Vries, J, de Tollenaere, F. Etymologisch Woordenboek. Het Spectrum, 2004.    Van  der  Wal,  Marijke;  van  Bree,  Cor,  Geschiedenis  van  het  Nederlands.  Het  Spectrum,  Utrecht,  1992.    White, John Tahouding. Latin Suffixes, Oxford University, 1858.    Wolf,  N.R,  Moser,  Wellman.  Geschichte  der  Deutsche  Sprache  –  Band  1:  Althochdeutsch  –  Mittelhochdeutsch. Quelle & Meyer Heidelberg, 1981.     

  ‐ 74 ‐ 

 

Bijlagen    Bijlage 1: Lemma’s Oudnederlands‐Latijn    Frankisch  afgetali  afgrundi  aflât  ambachtman  anagen (ni)  angust  antfengere  antsceine  arbeit  arbeith, arbeid  aruithi  ar(c)hheide  arug  aspidis (gen)  âuuigki  baldo  beda  begerlik  begiht  begiht  bereunissi  bescirmere  bescorginga  bettekamera  bilithere  biscop  bîspil  bodo  boldlico  brocnussi  brûdegomo  brunni  buohcstaf  burg  dal  diopi, diupi, dûbi  diopi, diupi, dûbi  diopitha  dump  dumpheide/‐heit  dûrlik  egislik  egisliko  einmuodig  ê(i)nôdi  elelendi  el(e)lendig  el(e)lendig  ênsetlic  ênsetlic  hereue  erende  erui, ereue 

Woordsoort  stf  stn  stm  stm  stn  stm (f?)  stm  stn  stf  stm  stn  stf/stn  adj    stn  adv  stf  adj  stf  stf  stn  stm  stf  stf  stm  stm  stn  zwm  adv  stn/stf  zwm  stm  stm  stf  stn  stf  stf  stf  adj  stf  adj  adj  adv  adj  stn  stn  adj  adj  adj  adj  stn  stn  stn 

Latijn  oblivio  abyssus  remissio  minister  initium  angustia  susceptor  conspectus  tribulatio  tribulatio  tribulatio  nequitia  perversus  aspidis (lat. gen)  invium  fiducialiter  depreciato  desiderabilis  confessio  confessio  compunctio  protector  praecipitatio  thalamus  figulus  sacerdos  parabola  legatus  fiducialiter  corruptio  sponsus  incensum  litteratura  civitas  convallis  altitudo  profundum  profundum   insipiens  insipientia  pretiosus  terribilis  terribiliter  unanimis  solitudo  peregrinatio  advena  extraneus  solitarius  solitarius  hereditas  finis terrae  hereditas 

‐ 75 ‐   

Psalm  136,5  70,2  1,77  103,4  73,2  118,143  58,11.17.18. 61,3  67,4  21,12  4,2  33,5  54,16. 72,8  32,5  57,5  106,4  12,2  54,2. 65,18  18,11  94,2  94,2  59,5  58,12. 70,3.6  51,6  18,5  2,9  109,4  48,5  67,32  56,7  29,1  18,5  65,15  70,15  30,22  59,8  68,3  64,8. 67,23. 68,3.16  68,15  38,9  37,6  18,11  65,5  138,14  54,14  54,8  118,54  93,6  68,9  101,8  101,8  2,8  94,4  32,12 

Aantal x  1  1  1  1  1  1  4  1  1  1  1  2  1  1  1  1  2  1  1  1  1  3  1  1  1    1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  4  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1 

Frankisch  erin  êrin  êrlic  êuuenlêrari  fakinga  farbrocannussi  farhugnissi  farkûth  uarnunst  farth, farht, uarth  faruuâtan  faruuâtannussi  faruuâtannussi  feite  felthuon  festi, ueste  festi, ueste  filo‐, filuberht  filohardo  filoscîre  fîringa  fiunt 

Woordsoort  stn  adj  adj  stm  stf  stn/stf  stn/stf  adj  stf  stf  stv  stn/stf  stn/stf  stf  stn  stf  stf  adj  adv  adj  stf  stm 

Latijn  pavimentum  aereus  honorabilis  legislator  dormitatio  praevaricatio  contemptio  abominabilis  intellectus  excessus  exsecrari  abominatio  exsecratio  pinguedo  coturnix  firmamentum  firmamentum  praeclarus  vehementer  praeclarus  solemnitas  inimicus 

an flammun  fluht  fluot, fluod  fluoc  fluz  frê(i)sa  frê(i)sa  frîthof  fruht  fruht  fûlitha  fulletha  fullust  fuetkip  fuotscamel  furisettinga  furitêkin  gaienuuerde  gaienuuerde  gâlico  gang  gang  garaua  gebedelic  gebende  geberg  gebet  gebet 

  stf  stm/stf  stm  stm  stf  stf  stn  stf  stf  stf  stf  stm  stm  stm  stf  stn  stf  stf  adv  stm  stm  (stzw)f  adj  stn  stn  stn  stn 

inflammatus  refugium  fluctus  contradictio  decursus  interitio  interitus  atrium  fructus  frumentum  putredo  abundantia  adiutorium  compes  scabellum  propositio  prodigium  conspectus  conspectus  subito  gressus  ingressus  manipulus  deprecabilis  vinculum  cubile  deprecatio  oratio 

gebot  giuuillithe  giuuersumhêd(i)  geginloup  gegenuuerde; gegen‐, ge‐,  ginuuirdi 

stn  stf  stn/stf  stm  stf 

praeceptum  abundantia  opportunitas  occursus  conspectus 

‐ 76 ‐   

Psalm  118,25  106,16  71,14  9,21  131,4  100,3  106,4  52,2  15,7  27,3  55,6  87,9  58,14  62,6  104,4  18,1  70,3. 71,16. 72,4  15,6bis  103,1  22,5  73,4  53,7.9 54,3.13. 55,3.10.  58,2.12. 60,4. 63,2. 65,3.  67,2.22.24. 68,5.19. 70,10.  71,9. 73,3  72,21  58,17  64,8  54,1  1,3  106,2  34,7  64,5. 83,3.   71,16  64,14  3,16  77,25  7,11  104,18  98,5  48,5  70,7  5,9  5,9  63,5  72,2  67,25  125,6  89,13  2,3  103,22  60,2  54,2. 60,2.6. 63,2. 64,3.  65,19. 68,14  2,6. 18,9  29,7  9,1  58,6  9,26 (hebr 10,5) 

Aantal x  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  3  2  1  1  1  19 

1  1  1  1  1  1  1  2  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  7  2  1  1  1  1 

Frankisch  gegrauannussi  geheiti  gehôrtha  gehugenisse  gelîcnussi  geluui  gemeini – (uuesan)  gi‐, genâtha  genuhti  genuhti  gerêde  gerihtnussi  geron  giruornussi  geruuinga  gesift  gescot  gescûe  getrûuui  getungel  gethâht  getheke  gethult  geuualt  geuualt  geuuêde  geuuerthunga  geuuesannussi  geuuidere  geuuin  geuuist  geuuitscap  geuuitti  geuuîunga  glau  guodi  hafta  haginthorn  hatonga  hehtnôdi  heilicduom  heitmuot  heitmuodi, ‐môdi  heizmuode  hella  helpere  here‐, heriberga  heuôde  himilisc  hô(h)  hôi  hôi  hôi  horsc  hosc  hosc  hulinga  hulpe  hulpere 

Woordsoort  stn/stf  stf  stf  stn/stf  stn/stf  stn/stf  adj  stf  stf  stf  stn  stn  zwm  stn/stf  stf  stf  stn  stn  adj  adj  stf  stn  stf  stf  stf  stn  stf  stf/stn  stn  stmn  stf  stf  stn  stf  adj  stf  zwf  stm  stf  stn  stn  stm  stn/stf  stf  stf  stm  stf  stn  adj  adj  stf  stf  stf  adj  stm  stm  stf  stf  stm 

Latijn  sculptile  promissio  auditio  meditatio  similitudo  consensus  communicare  miseratio  abundantia  ubertas  consilium  refectio  concupiscere  commotio  praeparatio  visio  iaculum  calceamentum  fidelis  linguosus  cogitatio  velamentum  patientia  potentia  potestas  vestimentum  corruptio  substantia  tempestas  possessio  substantia  testimonium  scientia  benedictio  prudens  benignitas  captivitas  rhammus  aemulatio  captivitas  sanctuarium  furor  furor  furor  infernum  adiutor  castra  possessio  coelestis  summus  altitudo  excelsum  summus  vehemens  illusio  subsannatio  occultum  adiutorium  adiutor 

‐ 77 ‐   

Psalm  96,7  55,1  111,7  18,15  57,5  54,15  140,4  68,17  71,7. 126,6  64,12  1,1.5  22,2  61,11  65,9  64,1  88,2  54,22  59,1  18,8  139,12  5,11  60,5  61,6. 70,5  64,7. 70,16.19. 71,12  61,12. 72,23  21,19  15,1  68,3. 138,15  54,9. 68,3.16  77,48  108,11  131,12  138,6  39  118,98  64,12  52,7  57,1  77,58  13,7  72,17. 73,7  73,1  2,5  2,5  54,16  58,18  26,3. 77,28  2,8  67,15  18,6  55,4  72,8.11  18,7. 71,16. 73,5  47,8  37,8  34,16. 78,4  63,4  69,2  18,16. 61,7.9. 62,7. 69,6. 

Aantal x  1  1  1  1  1  1  1  1  2  1  2  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  2  4  2  1  1  2  3  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  2  1  1  1  1  1  2  1  1  1  1  2  3  1  1  2  1  1  7 

Frankisch 

Woordsoort 

Latijn 

hulpilôs  hundesfliega  îdele thing  îdil‐, îdulnussi  infangere  inner  innêthre  îsirn  iagere  iugind  iungelig  iungelig  kelik  kellere  kestigâta  kinnebaco  coronam   creftih  crist  kunni, cunni 

adj  zwf    stn/stf  stm  adj compar  stn  adj  stm  stf  adj / stm    stm  stm  stf  zwm  (acc)  adj  stm  stn 

inops  coenomyia  inania  vanitas  susceptor  inferiora  viscus  ferreus  foenerator  iuventus  adolescentulus  adolescentulus  calix  promptuarium  castigatio  mola  coronam (lat. acc)  praevalere  christus  generatio 

kunni, cunni  kunni, cunni  cuolitha  kuosmero  laster  legerstede  lof  luttic, luttik  luttic, luttik  luttir  luzzil  luzzilheide  mancraft  manohfoltlico  megincraft  mendisle  menege, menigi  mikil  mikil  mikili, mikile  mikili, mikile  misdât  nat  neriando, nereando  neriando, nereando  neriando, nereando  niergin  nieuuergin  nithergang  northalua  ouirfard  ouirhôrig  ouir‐ ouermuodi  ôsterhalua  predigunga  psaltare  rât 

stn  stn  stf  stn  stm  stf  stn  adj  adj  adj  adj  stf/stn  stf  adv  stf  stn  stf  adj  adj  stf  stf  stf  adj  zwm  comp adj  zwm  adv  adv  stm  stf  stf  adj  stf  stf  stf  stn  stm 

natio  cognatio  refrigerium  butyrum deut.  improperium  cubile  laudatio  parvulus  pusillus  medullatus  parvulus  pusillanimitas  maiestas  multipliciter  maiestas  laetitia  multitudo  copiosus  magnalis  magnificentia  magnitudo  delictum  intingi  liberator  salutaris  salvator  usquequaque  usquequaque  occasus  aquilo  excessus  praevaricans  superbia  oriens  praedicatio  psalterium  consilium 

‐ 78 ‐   

Psalm  70,7. 71,12  71,13. 85,1  77,45  2,1  61,1  3,3  138,15  50,12  2,9  108,11  70,5.17  67,28  67,28  15,5  143,13  72,14  57,7  64,12  64,4  2,2  9,27 (hebr. 10,6). 13,6.  60,7bis. 70,18. 71,5bis  72,15  73,8  65,12  32,14  68,20.21  149,5  55,12  16,14. 63,9  103,25  65,15  18,8  54,9  71,19bis  62,2    29,6 of 12  63,3. 65,3. 68,14.17  129,7  70,19  8,2. 67,35. 70,21  70,8  18,4.13. 58,13. 67,22. 68,6  67,24  69,6. 143,2  13,7. 61,3. 64,6. 94,1  61,7  118,8 of 43  118,8 of 43  67,5  47,3  67,28  118,119  58,13. 72,6. 73,3  67,34  72,28  56,9  65,5. 70,10 

Aantal x  2  1  1  1  1  1  1  1  1  2  1  1  1  1  1  1  1  1  1  7  1  1  1  1  2  1  1  2  1  1  1  1  2  1      4  1  1  3  1  5  1  2  4  1  1  1  1  1  1  1  3  1  1  1  2 

Frankisch  râtanussi  rebarnussi  rê(i)diuuagon  refangnussi  reht  reh(t)lik  reh(t)nussi 

Woordsoort  stn/stf  stn/stf  stm  stn/stf  stn  adj  stn 

Latijn  irritatio  revelatio  currus  redargutio  aequitas  uistificatus  iustitia 

relôsere  rîcduom, rîhduom  rîpetha  rîth  sat  saletha  samnunga  samnunga  sân  sang  seletha, selitha  seletha, selitha 

stm  stm  stf  stm  adj  stf  stf  stf  adv  stm  stf  stf 

redemptor  divitiae  maturitas  torrens  saturatus  tabernaculum  congregatio  conventus  subito  cantatio  habitaculum  tabernaculum 

senifte  senihte  sêr  sethelgang  sigimâri  scama  scama  scâphûs  scarsahs  scauuuonga  scern  scern  scirmbre  scirmbre  slahta  slango  scliumo, sliumo  sniumo  sniumo  smero  spel  stafsuert  stêdinussi  sterke 

adj  stf  adj  stm  adj  stf  stf  stn  stn  stf  stm  stm  stm  stm  stf  zwm  adv  adv  adv  stn  stn  stn  stn/stf  stf 

mansuetus  mansuetudo  tribulatus  occasus  victor abac.  confusio  reverentia  ovile  novaculum  respectus  illusio  subsannatio  protector  protector  generatio  serpens  velociter  confestim  velociter  adeps  fabulatio  framea  stabilitas  fortitudo 

stouunga, stouuuinga  suft  sunda  sundig, sundeg 

stf  stf  stf  subst adj 

increpatio  pestilentia  impietas  peccator 

suoti  tebrocannussi  teican, teikin  testôrnussi  tilonga  timparinna  tôhopa 

stf  stn/stf  stn  stn/stf  stf  stf  zwm 

dulcedo  contritio  significatio  desolatio  exercitatio  tympanistria  spes 

‐ 79 ‐   

Psalm  94,9  2,32  67,18  37,15  64,6. 66,5  18,1  18,9. 57,2. 68,28.  70,2.15.16.19.24.  71,2bis.3.17  18,16  61,11. 72,12  118,127  73,15.  58,16  14,1  61,9. 67,31. 73,2  63,3  72,19  70,7  54,16  18,5. 26,5. 59,8. 60,5.  68,26. 73,7. 82,7  33,3  44,5  33,19  49,1  3,19  68,8.20. 70,13  34,26  3,17  51,4  72,4  78,4  43,14  143,2  143,2  111,2  57,5  142,7  39,16  36,2. 68,18. 101,3  62,6. 72,7 deut. 32,14  118,85  9,7  103,5  58,10.17. 59,9. 60,4.  67,7.36  75,7. 103,7  1,1  64,4  1,1.5. 54,3. 57,11. 67,3.  70,4. 72,3.12  67,11  59,4  59,6  72,19  54,3  67,26  59,10. 60,4. 61,8. 64,6.  70,5. 72,28 

Aantal x  1  1  1  1  2  1  12 

1  2  1  1  1  1  3  1  1  1  1  7  1  1  1  1  1  3  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  3  3  1  1  1  6  2  1  1  8  1  1  1  1  1  1  6 

Frankisch  treghaft  triseuuôr  thegenlicho  thiadekunni  thiet, thiat  thurofremig  thurofreminga  uueldâdig  ummahtig  ummilda  undirthûdig  undirthûdig  unêra  ungehirmelik  ungenêthe  ungenêgheg  (ouir an) ungiscêht,  ungesceid  unnimendelik  unreht  unreht 

Woordsoort  adj  stf  adv    stf  adj  stf  adj  adj  zwf  adj  adj  stf  adj  adj  adj  adv 

Latijn  dolens  thesaurus  viriliter  generatio  natio  perfectus  consummatio  malignans  infirmatus  impietas  subditus  subiectus  reverentia  incessabilis  impius  impius  supervacue 

Psalm  68,3  34,7  26,14  1,48  17,5  88,38, 138,22  58,14  63,3  63,9. 67,10  72,6  59,1  61,6.12  68,2    1,1.4.6  1,5  30,7. 34,7 

Aantal x  1  1  1  1  1  2  1  1  2  1  1  2  1    3  1  2 

adj  adj  stn 

intolerabilis  iniquus  iniquitas 

1  4  20 

unreht  unsculdig  untimig  untimig  unuuaterfol  unuuirthi  unuuiti  urkunt‐, urcuntscap  urkunt‐, urcuntscap  ursaga  ûtfarth, farht, fard  ûtganc  uuât  uua(h)s(e)mo  uuankilheide  uuârheide 

stn  adj  adj  adj  adj  stf  stf  stf  stf  stf  stf  stm  stf  zwm  stf/stn  stf 

iniustitia  innoscens  abominatio(nes)  abominationes  inaquosus  contemptus  insipienta  testamentum  testimonium  excusatio  exitus  egressio  vestimentum  fructus  fluctuatio  veritas 

uuârheit 

stf 

veritas 

uuerolt 

stf 

saeculum 

uuihsil  uuille  uuillig  uuillo  uuîsduom  uuîsduom  uuîslico  uuitti  uuitutdragere  uuitherfluht  uuitherfluht  uuithir‐, uuitherlôn  uuithirlôp  uuithersacco 

stm    adj  zwm  stm  stm  adv  stn  stm  stf  stf  stmn  stm  zwm 

commutatio  voluntas  voluntarius  voluntas  sapientia  scientia  sapienter  prudentia  legislator  refugium  refugium  retributio  occursus  adversarius 

123,5  62,11. 64,4. 70,4. 72,3  54,4.10.11. 57,3.  58,3.5bis.6. 61,11. 63,3.7.  65,18.28bis. 71,14.  72,6.7.8.19. 102,3  54,11. 57,3  72,13  32,16  32,16  62,2  118,22  68,6  54,22  18,8  140,4  64,9. 67,21. 73,5. 106,33  18,6  68,12. 103,2. 132,2  1,3. 57,12. 66,7  54,23  60,8. 70,22. (53,7. 68,14. – heit of heide?)  56,5.11. (53,7. 68,14. –heit  of heide?)  9,6. 18,10bis. 54,20.  60,5.9bis. 71,17. 72,12.  80,16  54,21  1,2  67,1  72,24  18,8  18,2. 72,11  57,6  48,4  83,8  70,3  70,3  18,12. 68,23  18,7  73,1 

‐ 80 ‐   

2  1  1  1  1  1  1  1  1  1  4  1  3  3  1  2‐3‐2004  2‐3‐2004  10 

1  1  1  1  1  2  1  1  1  1  1  2  1  1 

Frankisch  uuîunga  uuonunga  uuund  uuoph, uuop  uûstandilic  uuosti, uûsti   uuostinna, uûstina 

 

Woordsoort  stf  stf  adj  stm  adj  adj  stf 

Latijn  benedictio  habitatio  vulneratus  fletus  desolatorius  desertus  desertum 

 

‐ 81 ‐   

Psalm  83,8  68,26  87,6  6,9. 29,6  119,4  62,2. 68,26  64,13. 67,8 

Aantal x  1  1  1  2  1  2  2 

Bijlage 2: Lemma’s Latijn‐Oudnederlands    Latijn  abominabilis  abominatio  abominatio(nes)  abominationes  abundantia  abundantia  abundantia  abyssus  adeps  adiutor  adiutor 

Frankisch  farkûth  faruuâtannussi  untimig  untimig  fulletha  giuuillithe  genuhti  afgrundi  smero  helpere  hulpere 

Woordsoort  adj  stn/stf  adj  adj  stf  stf  stf  stn  stn  stm  stm 

adiutorium  adiutorium  adolescentulus  adolescentulus  advena  adversarius  aemulatio  aequitas  aereus  altitudo  altitudo  angustia  aquilo  aspidis (lat. gen)  atrium  auditio  benedictio  benedictio  benignitas  butyrum deut.  calceamentum  calix  cantatio  captivitas  captivitas  castigatio  castra  christus  civitas  coelestis  coenomyia  cogitatio  cognatio  commotio  communicare  commutatio  compes  compunctio  concupiscere  confessio  confessio  confestim  confusio  congregatio 

fullust  hulpe  iungelig  iungelig  el(e)lendig  uuithersacco  hatonga  reht  êrin  diopi, diupi, dûbi  hôi  angust  northalua  aspidis (gen)  frîthof  gehôrtha  geuuîunga  uuîunga  guodi  kuosmero  gescûe  kelik  sang  hafta  hehtnôdi  kestigâta  here‐, heriberga  crist  burg  himilisc  hundesfliega  gethâht  kunni, cunni  giruornussi  gemeini – (uuesan)  uuihsil  fuetkip  bereunissi  geron  begiht  begiht  sniumo  scama  samnunga 

stm  stf  adj / stm    adj  zwm  stf  stn  adj  stf  stf  stm (f?)  stf    stn  stf  stf  stf  stf  stn  stn  stm  stm  zwf  stn  stf  stf  stm  stf  adj  zwf  stf  stn  stn/stf  adj  stm  stm  stn  zwm  stf  stf  adv  stf  stf 

‐ 82 ‐   

Psalm  52,2  87,9  32,16  32,16  77,25  29,7  71,7. 126,6  70,2  62,6. 72,7 deut. 32,14  58,18  18,16. 61,7.9. 62,7. 69,6.  70,7. 71,12  7,11  69,2  67,28  67,28  93,6  73,1  77,58  64,6. 66,5  106,16  68,3  55,4  118,143  47,3  57,5  64,5. 83,3.   111,7  39  83,8  64,12  32,14  59,1  15,5  70,7  52,7  13,7  72,14  26,3. 77,28  2,2  30,22  67,15  77,45  5,11  73,8  65,9  140,4  54,21  104,18  59,5  61,11  94,2  94,2  39,16  68,8.20. 70,13  61,9. 67,31. 73,2 

Aantal x  1  1  1  1  1  1  2  1  3  1  7  1  1  1  1  1  1  1  2  1  1  1  1  1  1  2  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  2  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  3  3 

consensus  consilium  consilium  conspectus  conspectus  conspectus  conspectus  conspectus  consummatio  contemptio  contemptus  contradictio  contritio  convallis  conventus  copiosus  coronam (lat. acc)  corruptio  corruptio  coturnix  cubile  cubile  currus  decursus  delictum  deprecabilis  deprecatio  depreciato  desertum  desertus  desiderabilis  desolatio  desolatorius  divitiae  dolens  dormitatio  dulcedo  egressio  excelsum  excessus  excessus  excusatio  exercitatio  exitus  exsecrari  exsecratio  extraneus  fabulatio  ferreus  fidelis  fiducialiter  fiducialiter  figulus  finis terrae  firmamentum  firmamentum  fletus  fluctuatio  fluctus 

geluui  gerêde  rât  antsceine  gaienuuerde  gegenuuerde; gegen‐,  ge‐, ginuuirdi  antsceine  gaienuuerde  thurofreminga  farhugnissi  unuuirthi  fluoc  tebrocannussi  dal  samnunga  mikil  coronam   brocnussi  geuuerthunga  felthuon  geberg  legerstede  rê(i)diuuagon  fluz  misdât  gebedelic  gebet  beda  uuostinna, uûstina  uuosti, uûsti   begerlik  testôrnussi  uûstandilic  rîcduom, rîhduom  treghaft  fakinga  suoti  ûtganc  hôi  farth, farht, uarth  ouirfard  ursaga  tilonga  ûtfarth, farht, fard  faruuâtan  faruuâtannussi  el(e)lendig  spel  îsirn  getrûuui  baldo  boldlico  bilithere  erende  festi, ueste  festi, ueste  uuoph, uuop  uuankilheide  fluot, fluod 

stn/stf  stn  stm  stn  stf  stf 

54,15  1,1.5  65,5. 70,10  67,4  5,9  9,26 (hebr 10,5) 

1  2  2  1  1  1 

stn  stf  stf  stn/stf  stf  stm  stn/stf  stn  stf  adj  (acc)  stn/stf  stf  stn  stn  stf  stm  stm  stf  adj  stn  stf  stf  adj  adj  stn/stf  adj  stm  adj  stf  stf  stm  stf  stf  stf  stf  stf  stf  stv  stn/stf  adj  stn  adj  adj  adv  adv  stm  stn  stf  stf  stm  stf/stn  stm/stf 

67,4  5,9  58,14  106,4  118,22  54,1  59,4  59,8  63,3  129,7  64,12  29,1  15,1  104,4  103,22  149,5  67,18  1,3  18,4.13. 58,13. 67,22. 68,6  89,13  60,2  54,2. 65,18  64,13. 67,8  62,2. 68,26  18,11  72,19  119,4  61,11. 72,12  68,3  131,4  67,11  18,6  72,8.11  27,3  67,28  140,4  54,3  64,9. 67,21. 73,5. 106,33  55,6  58,14  68,9  118,85  2,9  18,8  12,2  56,7  2,9  94,4  18,1  70,3. 71,16. 72,4  6,9. 29,6  54,23  64,8 

1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  5  1  1  2  2  2  1  1  1  2  1  1  1  1  2  1  1  1  1  4  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  3  2  1  1 

‐ 83 ‐   

foenerator  fortitudo  framea  fructus  fructus  frumentum  furor  furor  furor  generatio  generatio 

iagere  sterke  stafsuert  fruht  uua(h)s(e)mo  fruht  heitmuot  heitmuodi, ‐môdi  heizmuode  thiadekunni  kunni, cunni 

stm  stf  stn  stf  zwm  stf  stm  stn/stf  stf    stn 

generatio  generatio luc.  gressus  habitaculum  habitatio  hereditas  hereditas  honorabilis  iaculum  illusio  illusio  impietas  impietas  impius  impius  improperium  inania  inaquosus  incensum  incessabilis  increpatio  inferiora  infernum  infirmatus  inflammatus  ingressus  inimicus 

slahta  thiadekunni  gang  seletha, selitha  uuonunga  hereue  erui, ereue  êrlic  gescot  hosc  scern  sunda  ummilda  ungenêthe  ungenêgheg  laster  îdele thing  unuuaterfol  brunni  ungehirmelik  stouunga, stouuuinga  inner  hella  ummahtig  an flammun  gang  fiunt 

stf    stm  stf  stf  stn  stn  adj  stn  stm  stm  stf  zwf  adj  adj  stm    adj  stm  adj  stf  adj compar  stf  adj    stm  stm 

iniquitas 

unreht 

stn 

iniquus  initium  iniustitia  innoscens  inops  insipiens  insipienta  insipientia  intellectus  interitio  interitus  intingi  intolerabilis  invium  irritatio 

unreht  anagen (ni)  unreht  unsculdig  hulpilôs  dump  unuuiti  dumpheide/‐heit  uarnunst  frê(i)sa  frê(i)sa  nat  unnimendelik  âuuigki  râtanussi 

adj  stn  stn  adj  adj  adj  stf  stf  stf  stf  stf  adj  adj  stn  stn/stf 

‐ 84 ‐   

108,11  58,10.17. 59,9. 60,4. 67,7.36  9,7  71,16  1,3. 57,12. 66,7  64,14  73,1  2,5  2,5  1,48  9,27 (hebr. 10,6). 13,6.  60,7bis. 70,18. 71,5bis  111,2  1,48  72,2  54,16  68,26  2,8  32,12  71,14  54,22  37,8  78,4  64,4  72,6  1,1.4.6  1,5  68,20.21  2,1  62,2  65,15    75,7. 103,7  138,15  54,16  63,9. 67,10  72,21  67,25  53,7.9 54,3.13. 55,3.10.  58,2.12. 60,4. 63,2. 65,3.  67,2.22.24. 68,5.19. 70,10.  71,9. 73,3  54,4.10.11. 57,3. 58,3.5bis.6.  61,11. 63,3.7. 65,18.28bis.  71,14. 72,6.7.8.19. 102,3  62,11. 64,4. 70,4. 72,3  73,2  54,11. 57,3  72,13  71,13. 85,1  38,9  68,6  37,6  15,7  106,2  34,7  67,24  123,5  106,4  94,9 

1  6  1  1  3  1  1  1  1  1  7  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  3  1  2  1  1  1    2  1  1  2  1  1  19 

20 

4  1  2  1  2  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1 

iustitia 

reh(t)nussi 

stn 

iuventus  laetitia  laudatio  legatus  legislator  legislator  liberator  linguosus  litteratura  magnalis  magnificentia  magnitudo  maiestas  maiestas  malignans  malignans  manipulus  mansuetudo  mansuetus  maturitas  meditatio  medullatus  minister  miseratio  mola  multipliciter  multitudo  natio  natio  nequitia  novaculum  oblivio  oblivio  occasus  occasus  occultum  occursus  occursus  opportunitas  oratio 

iugind  mendisle  lof  bodo  êuuenlêrari  uuitutdragere  neriando, nereando  getungel  buohcstaf  mikil  mikili, mikile  mikili, mikile  mancraft  megincraft  uueldâdig  uueldâdig  garaua  senihte  senifte  rîpetha  gehugenisse  luttir  ambachtman  gi‐, genâtha  kinnebaco  manohfoltlico  menege, menigi  kunni, cunni  thiet, thiat  ar(c)hheide  scarsahs  afgetali  afgetali  nithergang  sethelgang  hulinga  geginloup  uuithirlôp  giuuersumhêd(i)  gebet 

stf  stn  stn  zwm  stm  stm  zwm  adj  stm  adj  stf  stf  stf  stf  adj < part praes  adj  (stzw)f  stf  adj  stf  stn/stf  adj  stm  stf  zwm  adv  stf  stn  stf  stf/stn  stn  stf  stf  stm  stm  stf  stm  stm  stn/stf  stn 

oriens  ovile  ovile c.ab.  parabola  parvulus  parvulus  patientia  pavimentum  peccator 

ôsterhalua  scâphûs  scâphûs  bîspil  luttic, luttik  luzzil  gethult  erin  sundig, sundeg 

stf  stn  stn  stn  adj  adj  stf  stn  subst adj 

peregrinatio  perfectus  perversus  pestilentia  pinguedo  possessio  possessio 

elelendi  thurofremig  arug  suft  feite  geuuin  heuôde 

stn  adj  adj  stf  stf  stmn  stn 

‐ 85 ‐   

18,9. 57,2. 68,28.  70,2.15.16.19.24.  71,2bis.3.17  70,5.17  29,6 of 12  55,12  67,32  9,21  83,8  69,6. 143,2  139,12  70,15  70,19  8,2. 67,35. 70,21  70,8  71,19bis    63,3  63,3  125,6  44,5  33,3  118,127  18,15  65,15  103,4  68,17  57,7  62,2  63,3. 65,3. 68,14.17  72,15  17,5  54,16. 72,8  51,4  136,5  136,5  67,5  49,1  63,4  58,6  18,7  9,1  54,2. 60,2.6. 63,2. 64,3.  65,19. 68,14  67,34  3,17  3,17  48,5  16,14. 63,9  18,8  61,6. 70,5  118,25  1,1.5. 54,3. 57,11. 67,3. 70,4.  72,3.12  118,54  88,38, 138,22  32,5  1,1  62,6  77,48  2,8 

12 

2    1  1  1  1  2  1  1  1  3  1  2    1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  4  1  1  2  1  1  1  1  1  1  1  1  1  7  1  1  1  1  2  1  2  1  8  1  2  1  1  1  1  1 

potentia  potestas  praeceptum  praecipitatio  praecipitatio  praeclarus  praeclarus  praedicatio  praeparatio  praevalere  praevaricans  praevaricatio  pretiosus  prodigium  profundum  profundum   promissio  promissio  promptuarium  promptuarium  propositio  protector  protector  protector  prudens  prudentia  psalterium  pusillanimitas  pusillus  putredo  redargutio  redemptor  refectio  refrigerium  refugium  refugium  remissio  respectus  retributio  revelatio  reverentia  reverentia  rhammus  sacerdos  saeculum 

geuualt  geuualt  gebot  bescorginga  bescorginga  filo‐, filuberht  filoscîre  predigunga  geruuinga  creftih  ouirhôrig  farbrocannussi  dûrlik  furitêkin  diopi, diupi, dûbi  diopitha  geheiti  geheiti  kellere  kellere  furisettinga  bescirmere  scirmbre  scirmbre  glau  uuitti  psaltare  luzzilheide  luttic, luttik  fûlitha  refangnussi  relôsere  gerihtnussi  cuolitha  fluht  uuitherfluht  aflât  scauuuonga  uuithir‐, uuitherlôn  rebarnussi  scama  unêra  haginthorn  biscop  uuerolt 

stf  stf  stn  stf  stf  adj  adj  stf  stf  adj  adj  stn/stf  adj  stn  stf  stf  stf  stf  stm  stm  stf  stm  stm  stm  adj  stn  stn  stf/stn  adj  stf  stn/stf  stm  stn  stf  stf  stf  stm  stf  stmn  stn/stf  stf  stf  stm  stm  stf 

salutaris  salvator  sanctuarium  sapienter  sapientia  saturatus  scabellum  scientia  scientia  sculptile  serpens  significatio  similitudo  solemnitas 

neriando, nereando  neriando, nereando  heilicduom  uuîslico  uuîsduom  sat  fuotscamel  geuuitti  uuîsduom  gegrauannussi  slango  teican, teikin  gelîcnussi  fîringa 

comp adj  zwm  stn  adv  stm  adj  stm  stn  stm  stn/stf  zwm  stn  stn/stf  stf 

‐ 86 ‐   

64,7. 70,16.19. 71,12  61,12. 72,23  2,6. 18,9  51,6  51,6  15,6bis  22,5  72,28  64,1  64,4  118,119  100,3  18,11  70,7  64,8. 67,23. 68,3.16  68,15  55,1  55,1  143,13  143,13  48,5  58,12. 70,3.6  143,2  143,2  118,98  48,4  56,9  54,9  103,25  3,16  37,15  18,16  22,2  65,12  58,17  70,3  1,77  72,4  18,12. 68,23  2,32  34,26  68,2  57,1  109,4  9,6. 18,10bis. 54,20.  60,5.9bis. 71,17. 72,12. 80,16  13,7. 61,3. 64,6. 94,1  61,7  72,17. 73,7  57,6  18,8  58,16  98,5  138,6  18,2. 72,11  96,7  57,5  59,6  57,5  73,4 

4  2  2  1  1  2  1  1  1  1  1  1  1  1  4  1  1  1  1  1  1  3  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  2  1  1  1  1    10  4  1  2  1  1  1  1  1  2  1  1  1  1  1 

solitarius  solitudo  spes 

ênsetlic  ê(i)nôdi  tôhopa 

adj  stn  zwm 

sponsus  stabilitas  subditus  subiectus  subito  subito  subsannatio  subsannatio  subsannatio  substantia  substantia  summus  summus  superbia  supervacue 

zwm  stn/stf  adj  adj  adv  adv  stm  stm  stm  stf/stn  stf  adj  stf  stf  adv 

susceptor  susceptor  tabernaculum  tabernaculum 

brûdegomo  stêdinussi  undirthûdig  undirthûdig  gâlico  sân  hosc  scern  hosc  geuuesannussi  geuuist  hô(h)  hôi  ouir‐ ouermuodi  (ouir an) ungiscêht,  ungesceid  antfengere  infangere  saletha  seletha, selitha 

tempestas  terribilis  terribiliter  testamentum  testimonium  testimonium  thalamus  thesaurus  torrens  tribulatio  tribulatio  tribulatio  tribulatus  tympanistria  ubertas  uistificatus  unanimis  usquequaque  usquequaque  vanitas  vehemens  vehementer  velamentum  velociter  velociter  veritas 

geuuidere  egislik  egisliko  urkunt‐, urcuntscap  geuuitscap  urkunt‐, urcuntscap  bettekamera  triseuuôr  rîth  arbeit  arbeith, arbeid  aruithi  sêr  timparinna  genuhti  reh(t)lik  einmuodig  niergin  nieuuergin  îdil‐, îdulnussi  horsc  filohardo  getheke  scliumo, sliumo  sniumo  uuârheide 

stn  adj  adv  stf  stf  stf  stf  stf  stm  stf  stm  stn  adj  stf  stf  adj  adj  adv  adv  stn/stf  adj  adv  stn  adv  adv  stf 

veritas 

uuârheit 

stf 

vestimentum  vestimentum  victor abac.  vinculum  viriliter  viscus  visio 

geuuêde  uuât  sigimâri  gebende  thegenlicho  innêthre  gesift 

stn  stf  adj  stn  adv  stn  stf 

stm  stm  stf  stf 

‐ 87 ‐   

101,8  54,8  59,10. 60,4. 61,8. 64,6. 70,5.  72,28  18,5  103,5  59,1  61,6.12  63,5  72,19  34,16. 78,4  43,14  34,16. 78,4  68,3. 138,15  108,11  18,6  18,7. 71,16. 73,5  58,13. 72,6. 73,3  30,7. 34,7  58,11.17.18. 61,3  3,3  14,1  18,5. 26,5. 59,8. 60,5. 68,26.  73,7. 82,7  54,9. 68,3.16  65,5  138,14  54,22  131,12  18,8  18,5  34,7  73,15.  21,12  4,2  33,5  33,19  67,26  64,12  18,1  54,14  118,8 of 43  118,8 of 43  61,1  47,8  103,1  60,5  142,7  36,2. 68,18. 101,3  60,8. 70,22. (53,7. 68,14. – heit of heide?)  56,5.11. (53,7. 68,14. –heit of  heide?)  21,19  68,12. 103,2. 132,2  3,19  2,3  26,14  50,12  88,2 

1  1  6  1  1  1  2  1  1  2  1  2  2  1  1  3  3  2  4  1  1  7  3  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  1  3  2‐3‐2004  2‐3‐2004  1  3  1  1  1  1  1 

voluntarius  voluntas  voluntas  vulneratus 

uuillig  uuille  uuillo  uuund 

adj    zwm  adj 

   

‐ 88 ‐   

67,1  1,2  72,24  87,6 

1  1  1  1