O R L O G M E T D E TIJD HARRY M U L I S C H ' W O R S T E L I N G MET HET O E R B O E K
Amerika's
beroemdste Nederlander
is de titel v a n e e n biografie u i t 2 0 0 5 . D i e b e r o e m d e
N e d e r l a n d e r is n i e t W i l l e m de K o o n i n g , Jan de H a r t o g , W u b b o O c k e l s , A y a a n H i r s i A l i o f P a u l V e r h o e v e n , m a a r de k u n s t h i s t o r i c u s H e n d r i k W i l l e m v a n L o o n , die i n 1 9 0 3 e m i g r e e r d e n a a r d e V e r e n i g d e S t a t e n . Z i j n b o e k The Story of Mankind 1921)
(New York,
w e r d een e n o r m e bestseller. E e n hele generatie A m e r i k a n e n leerde geschiede-
nis k e n n e n aan de h a n d v a n V a n L o o n . Z i j n stijl is p o p u l a i r - w e t e n s c h a p p e l i j k , s n e l , o v e r t u i g e n d e n d o o r z i j n vele o p t r e d e n s w e r d h i j e e n soort Dr. P h i l v a n de geschiedenis. H i j kreeg ook veel kritiek, met n a m e v a n academici. Johan H u i z i n g a v o n d zijn b o e k e e n p r o d u c t v a n p u r e w a n k e n n i s , e n de p o p u l a r i t e i t e r v a n b e s c h o u w d e h i j als e e n veeg t e k e n voor de A m e r i k a a n s e b e s c h a v i n g . I n 1 9 4 9 schafte d e j o n g e H a r r y M u l i s c h z i c h e e n v e r t a l i n g v a n V a n L o o n s b o e k The Arts
(1937) a a n . V a n L o o n p r o b e e r t h i e r i n d e h e l e w e s t e r s e k u n s t g e s c h i e d e n i s a a n
e l k a a r te b r e i e n . V a n d e 6 8 3 p a g i n a ' s d i k k e v e r t a l i n g De mens en zijn kunst w a s i n dat j a a r d e v i j f d e d r u k v e r s c h e n e n . H e t b o e k staat n o g s t e e d s i n M u l i s c h ' b o e k e n k a s t , m e t o n d e r s t r e p i n g e n . E é n passage speciaal streepte M u l i s c h a a n , i n v e r b a n d m e t R u s l a n d . V a n L o o n l a a t h i e r i n z i e n h o e d e R u s s e n v a n a f d e T a r t a a r s e t i j d tot d i e p i n d e m i d d e l e e u w e n i n een artistiek i s o l e m e n t verkeerden. D a n volgt de z i n : " H o e groot h u n isolem e n t was, leert o n s e e n k l e i n e g e b e u r t e n i s d i e plaats v o n d i n 1492, h e t z e l f d e jaar waari n C o l u m b u s A m e r i k a ontdekte. E e n expeditie, u i t g e z o n d e n door een Oostenrijks b i s s c h o p o m M o s k o u te o n t d e k k e n , k e e r d e o n v e r r i c h t e r z a k e t e r u g . "
36
MARITA MATH IJS EN werd geboren i n Belfeld (Nederlands Limburg). S t u d e e r d e N e d e r l a n d s e taal- e n l e t t e r k u n d e e n promoveerde i n 1987 o p e e n brieveneditie v a n G e r r i t v a n d e L i n d e . Is a l s h o o g l e r a a r v e r b o n d e n aan de leerstoelgroep M o d e r n e Nederlandse Letterkunde a a n de U n i v e r s i t e i t v a n A m s t e r d a m . Publiceert hoofdzakelijk over d e N e d e r l a n d s e literatuur e n c u l t u u r i n d e n e g e n t i e n d e eeuw, zoals i n h a a r r e c e n t e b o e k e n De gemaskerde Nederlandse
literatuur
in de Romantiek
eeuw ( 2 0 0 2 ) e n 1820-1880
(2004).
A d r e s : N i e . M a e s s t r a a t 7, N L - r o 7 i P M A m s t e r d a m
COLUMBUS EN CUSANUS M e t deze paar z i n n e n b e g o n e e n dramatische w e n d i n g i n het schrijverschap v a n H a r r y M u l i s c h . M u l i s c h , o p dat m o m e n t t w e e ë n t w i n t i g jaar o u d , h a d z i j n p i e p k l e i n e v e r h a a l De kamer g e p u b l i c e e r d g e z i e n . V e r d e r h a d h i j d e n o v e l l e n Ik Bubanih sen hamer en aambeeld
a l g e s c h r e v e n . H i j w a s b e g o n n e n a a n Archibald
e n Tus-
Strohalm.
Met
h e t l e z e n v a n V a n L o o n g e b e u r d e e r iets dat h e m j a r e n l a n g z o u gaan b e z i g h o u d e n . H i j z e l f krijgt b i j w i j z e v a n s p r e k e n de o p d r a c h t o m M o s k o u a l s n o g te o n t d e k k e n . C o l u m b u s ontdekte A m e r i k a , m a a r w a s o p z o e k n a a r iets anders — d e d o o r g a n g naar Indië. Z i j n expeditie m o e t eigenlijk als e e n m i s l u k k i n g b e s c h o u w d w o r d e n . Daarnaast i s er i n hetzelfde jaar v a n de o n t d e k k i n g v a n A m e r i k a e e n O o s t e n r i j k s b i s s c h o p die zoekt naar M o s k o u e n het niet vindt. H e t bizarre v a n de tegenstrijdigheden e n de coïncidentie moet M u l i s c h gefascineerd hebben. Twee ontdekkingsreizigers, de e e n gaat o v e r z e e , d e a n d e r o v e r l a n d , b e i d e n z i j n z o n d e r s u c c e s o p z o e k n a a r i e t s d a t bestaat, d e e e n v i n d t n i e t w a t h i j z o e k t m a a r w e l i e t s a n d e r s g e w e l d i g s , d e a n d e r n i e t s . Voorlopig leidde de V a n L o o n - z i n e e n verborgen bestaan i n het hoofd van M u l i s c h . Tot h i j o p e e n gegeven m o m e n t g i n g l e z e n over e e n zekere b i s s c h o p C u s a n u s . W a n neer hij m e t deze f i g u u r k e n n i s m a a k t e weet i k niet, m a a r i n e l k geval is C u s a n u s e e n sleutelfiguur i n het w e r k v a n M u l i s c h . I n z i j n gepubliceerd w e r k k o m i k h e m voor het e e r s t t e g e n i n Het woord bij de daad u i t 1 9 6 8 : " D e z e v e r b a z e n d e k a r d i n a a l — w i e n s b o e k e n z e l f s d i a l e k t i s c h e t i t e l s d r a g e n [...] v o e r d e i n d e v i j f t i e n d e e e u w h e t m y s t i e k - d i a l e k tische begrip v a n de ' c o i n c i d e n t i a o p p o s i t o r u m ' i n : het s a m e n v a l l e n v a n de tegenstell i n g e n , — z o a l s H e g e l l a t e r h e t s a m e n v a l l e n v a n h e t z i j n e n h e t n i e t s z o u d e f i n i ë r e n als
37
h e t w o r d e n . V e r d e r w a s h i j e e n v o o r l o p e r v a n C o p e r n i c u s , o o k z e i h i j als e e r s t e d a t d e r u i m t e o n e i n d i g i s , e n v e r m o e d e l i j k h a d d e z e d i a l e k t i k u s (over w i e i k n o g w e l e e n s e e n b o e k j e z a l o p e n d o e n ) i e t s t e m a k e n m e t de o n t d e k k i n g v a n A m e r i k a . " ( p p . 113-114) W a a r s c h i j n l i j k h e e f t M u l i s c h h e m l e r e n k e n n e n v i a e e n D u i t s e s t u d i e v a n K a r l Jasp e r s u i t 1 9 6 4 . D i t b o e k staat v o l m e t o n d e r s t r e p i n g e n e n a a n k r u i s i n g e n i n z i j n b o e k e n k a s t . V a n a f 1 9 6 8 d u i k t C u s a n u s r e g e l m a t i g i n h e t w e r k v a n M u l i s c h o p ; i n D e compositie van de wereld n e e m t h i j e e n f l i n k e p l a a t s i n . D e D u i t s e b i s s c h o p N i c o l a u s C u s a n u s l e e f d e v a n 1401 t o t 1 4 6 4 . Z i j n D u i t s e n a a m was N i k o l a u s K r e b s v o n K u e s . H i j is e e n filosoof, m a a r tegelijk e e n v a n d i e a l l r o u n d g e l e e r d e n w a a r d e late m i d d e l e e u w e n e e n patent o p l i j k e n te h e b b e n . N i e t a l l e e n ontwikkelde hij l e n z e n voor b i j z i e n d e n e n droeg hij bij aan de kalenderhervoming, hij s t i c h t t e o o k e e n h o s p i t a a l , e n h i j z e t t e d e t h e o r i e v a n d e coincidentia beweert dat tegenovergestelde
oppositorum
op. H i j
z a k e n bij elkaar k o m e n i n e e no n e i n d i g ver p u n t .
Bestaan e n niet-bestaan, z i j n e n niet-zijn, w o r d e n d a n uiteindelijk gelijk. M u l i s c h ziet C u s a n u s z e l f als e e n v e r e n i g i n g v a n t e g e n d e l e n , w a n t m e t z i j n e n e b e e n staat h i j n o g i n de metafysische m i d d e l e e u w e n e n het occultisme, m e t zijn andere i n de e m p i r i s c h e n a t u u r w e t e n s c h a p . H i j s t i e r f i n T o d i i n U m b r i ë , m a a r h i j l i g t o p twee plaatsen begraven: z i j n l i c h a a m i n R o m e i n de S a n Pietro i n Vincoli, z i j n hart i n de Cusanusstift i n K u e s a a n de M o e z e l . Dat z i j n t y p i s c h z a k e n die M u l i s c h ' fantasie o p g a n g b r e n g e n . O o k de D u i t s e n a a m v a n C u s a n u s e n z i j n sterfplaats m o e t e n d i e f u n c t i e g e h a d h e b b e n : " K r e b s v o n K u e s " laat z i c h m e t enige w e l w i l l e n d e klankassociaties vertalen als: " k a n k e r u i t leus"; u i t " T o d i " l a a t z i c h h e t w o o r d " d o o d " a f l e i d e n . O p e e n g e g e v e n m o m e n t heeft M u l i s c h e e n c o n t a m i n a t i e g e m a a k t v a n d e o n b e k e n d e Oostenrijkse b i s s c h o p waar V a n L o o n naar verwijst, e n C u s a n u s . I n de realiteit i s d i t o n m o g e l i j k , w a n t d e r e i s v a n d e o n b e k e n d e s p e e l d e z i c h i n 1 4 9 2 af, t o e n C u s a n u s a l 2 8 jaar d o o d w a s . M a a r i n M u l i s c h ' b r e i n k o n h e t w e l ; C u s a n u s w i l d e M o s k o u ontdekken. E r is w e l e e n kleine l i n k t u s s e n C u s a n u s e n de onbekende bisschop, e n die l o o p t v i a d a t f a m e u z e j a a r 1 4 9 2 . A a n h e t s t e r f b e d v a n C u s a n u s w a s e e n b e v r i e n d arts a a n w e z i g , d i e tevens a a r d r i j k s k u n d i g e w a s . D e z e m a n w a s later d e opdrachtgever v a n C o l u m b u s . G e n o e g c o ï n c i d e n t i e s v o o r M u l i s c h o m d i e t w e e a a n e l k a a r te k o p p e l e n .
EEN EERSTE VERSIE... E n daarmee b e g o n h e t oerboek v a n H a r r y M u l i s c h . I n de i n l e i d i n g o p h e t speciale M f l a i s i a / n u m m e r w a a r i n de t e r m "oerboek" g e m u n t w e r d , staan enkele v o r m e n o m s c h r e v e n w a a r i n o e r b o e k e n v o o r k o m e n . ' O m e c h t e m a t e r i ë l e b o e k e n gaat h e t n i e t , m a a r o m o n g e p u b l i c e e r d w e r k dat v a n groot b e l a n g i s v o o r h e t oeuvre. I n d e eerste plaats g e b r u i k t de redactie d e t e r m "oerboek" voor e e n m a n u s c r i p t dat voorafgaat a a n het debuut. I n de tweede plaats n o e m t z e e e n m a n u s c r i p t e e n oerboek als h e t " e e n
38
tekst [is] v a n de m e e r g e r i j p t e a u t e u r , d i e h e t n o o i t a a n d e u i t g e v e r t e r h a n d heeft g e s t e l d m a a r w a a r u i t z i c h w e l n i e u w te p u b l i c e r e n w e r k b l i j f t a f t a k k e n " . H e t k a n o o k als " l o u t e r v i s i o e n i n h e t h o o f d v a n d e s c h r i j v e r b e s t a a n e n l e v e n s l a n g a l s i n s p i r a t i e d i e n e n of, t e g e n o v e r g e s t e l d , z i j n t e r r e u r b l i j v e n u i t o e f e n e n " . De ontdekking
van Moskou
i s als e e n f o e t u s a a n w e z i g i n h e t o e u v r e v a n M u l i s c h ,
z o n d e r dat d i e o o i t g e b o r e n w i l w o r d e n . D a a r m e e h o o r t d i e i n d e t w e e d e
categorie
thuis, n o o i t gepubliceerd, m a a r w e l vruchtbaar voor n i e u w werk. M u l i s c h zegt er z e l f o v e r d a t h i j i n h e t b e g i n v a n d e j a r e n z e s t i g a l l e r l e i d i n g e n d e e d d i e n i e t l u k t e n . De toekomst van gisteren, De zegelbewaarders,
De oogappel, De ontdekking
van Moskou,
d e tot e e n v o l w a a r d i g l i t e r a i r w e r k g r o e i e n . De toekomst van gisteren e n De w e r d e n g e r e c y c l e e r d t o t n i e u w e b o e k e n , m a a r De ontdekking
niets wil-
zegelbewaarders
van Moskou b l e e f l i g g e n .
H e t boek m o e s t gaan over de duistere expeditie naar M o s k o u i n de vijftiende eeuw. E e n twintigste-eeuwse schrijver-journalist h a d z i c h v o o r g e n o m e n o m sporen van die e x p e d i t i e t e r u g te v i n d e n . H e t v e r h a a l s p e e l t d u s i n h e t h e d e n e n i n h e t v e r l e d e n . M a a r de b i s s c h o p k o n M o s k o u n i e t o n t d e k k e n , d e s c h r i j v e r k o n d i e e x p e d i t i e n i e t o n t d e k k e n , e n M u l i s c h k o n h e t b o e k n i e t s c h r i j v e n . H e t w a s a l l e m a a l e e n m i s l u k k i n g , i n de w o o r den van M u l i s c h .
3
H o e ziet die eerste versie eruit? D e eerste e n tweede versie z i j n bij elkaar i n een m a p g e s t o p t . D e o o r s p r o n k e l i j k e m a n u s c r i p t e n heeft M u l i s c h n i e t b e w a a r d , a l l e e n d e 3
t y p o s c r i p t e n , d i e vele d o o r h a l i n g e n k e n n e n . V o l g e n s z i j n e i g e n a a n t e k e n i n g e n heeft hij eraan geschreven tussen r g 6 i e n 1962.
D e eerste versie is n i e t i n h o o f d s t u k k e n
i n g e d e e l d , m a a r p e r " c a p u t " . D e e e r s t e z i n l u i d t : " I k v r o e g m i j a l j a r e n af, h o e h e t p r e c i e s i n e l k a a r z a t m e t d i e M o s k o u - a f f a i r e ; e n t o e n i k v o r i g jaar e e n p a a r m a a n d e n b i j m i j n v r o u w v a n d a a n m o e s t , b e s l o o t i k d e z a a k t e r p l a a t s e e e n s te o n d e r z o e k e n . " I n d e z e v e r s i e is er g e e n d u i d e l i j k e s c h e i d s l i j n t u s s e n d e i k - f i g u u r d i e als s c h r i j v e r o p z o e k gaat n a a r d e M o s k o u - e x p e d i t i e e n e e n i k - f i g u u r d i e m e e g a a t m e t " d e b i s s c h o p " o m de s p e u r t o c h t te b o e k s t a v e n . D e i k - f i g u u r heeft k i e s p i j n e n r u z i e m e t z i j n v r o u w — e l e m e n t e n d i e d e M u l i s c h - k e n n e r z i c h h e r i n n e r t u i t De aanslag orphica.
en uit
Paralipomena
C u s a n u s is i n d e z e v e r s i e n o g n i e t m a n i f e s t a a n w e z i g . D e i k - f i g u u r gaat iets
d o e n w a t M u l i s c h o o k i n h e t e c h t i s g a a n d o e n : n a m e l i j k p r o b e r e n te a c h t e r h a l e n w i e de b i s s c h o p was die e e n expeditie naar M o s k o u stuurde. M u l i s c h raadpleegde studies e n g i n g ervoor n a a r het O o s t - E u r o p a - I n s t i t u u t , w a a r h i j K a r e i v a n het Reve sprak, D e z e s t u u r d e M u l i s c h e e n b r i e f n a h u n g e s p r e k (gedateerd 4 s e p t e m b e r 1961). V a n het Reve k o n h e m n i e t h e l p e n , a l h a d h i j e r d i v e r s e m e n s e n o p a a n g e s p r o k e n . M u l i s c h verwerkte z i j n bezoek aan h e t O o s t - E u r o p a - I n s t i t u u t i n z i j n eerste versie. V a n die speurt o c h t n a a r h e t M o s k o u - v e r h a a l k o n de s c h r i j v e r w e l e e n l e v e n s w e r k m a k e n , z e i e e n d e r professoren, e n d a a r m e e is K a r e i v a n het Reve bedoeld: " d a n m o e s t i k m i j v e r d i e p e n i n de w e r k w i j z e v a n de a u t e u r , w a n t n a t u u r l i j k w a s h i j a l l a n g d o o d , z i j n w o o n p l a a t s
39
O m s l a g van het t i j d s c h r i f t Randstad (1963 n r . 5), w a a r i n een v o o r p u b ] i c a t i e staat v a n de tweede versie van De ontdekking van Moskou. V a n l i n k s n a a i rechts h e r k e n t u H a r r y M u l i s c h , Ivo M i c h i e l s , H u g o C l a u s e n S i m o n V i n k e n o o g , Collectie Marita Mathijsen.
opzoeken, z i j n w e d u w e u i t h o r e n e n zijn leerlingen, z i j n her e n der verspreide bibliotheek weer samenstellen en doorlezen, z i j n aantekeningen nagaan, sporen i n zijn korr e s p o n d e n t i e v o l g e n , h e l e m a a l i n h e m v e r a n d e r e n , de w e d u w e t r o u w e n : a l l e e n zo z o u m i j n m o e i t e m i s s c h i e n b e l o o n d w o r d e n . D a t was n a t u u r l i j k revelarij v a n de hoogleraar, e e n a a r d i g e m a n o v e r i g e n s . "
4
V a n de eerste versie is i n 1963 e e n d u m m y g e m a a k t , m e t een k a t e r n tekst v a n zestien pagina's e n n e g e n lege k a t e r n e n , d u s i n totaal z o ' n h o n d e r d z e s t i g pagina's.
5
De
B e z i g e B i j w a s e r b l i j k b a a r v a n o v e r t u i g d d a t er e e n f l i n k b o e k a a n z a t te k o m e n . M a a r het boek verscheen niet. E r g e n s i n deze tijd reisde M u l i s c h het leven v a n C u s a n u s n a , i n e e n o p e n sportauto. V a n a f K u e s , z i j n geboorteplaats a a n de M o e z e l , w a a r de o u d e g e b o u w e n n o g vrijw e l o n g e s c h o n d e n te b e z i c h t i g e n z i j n , g i n g M u l i s c h o p p a d . V a n B e r n k a s t e l - K u e s t r o k h i j n a a r D e v e n t e r w a a r C u s a n u s g e w e r k t heeft e n d a n n a a r Italië tot a a n T o d i w a a r h i j gestorven is.
... EN EEN TWEEDE... Kort daarna m o e t hij aan een tweede versie b e g o n n e n zijn. O o k deze leek voor H a r r y M u l i s c h l e v e n s v a t b a a r . H i j g u n d e i n 1 9 6 3 e e n v o o r p u b l i c a t i e a a n h e t t i j d s c h r i f t Randstad, w a a r v a n h i j t o e n r e d a c t e u r w a s e n n o e m d e h e t e e n " f r a g m e n t ; i n s t a t u n a s c e n d i " . H e t b e g i n t m e t e e n echtelijke r u z i e : " Z o b e g o n het: m e t de slag v a n de d e u r n o g i n m i j n o r e n k i j k i k z i e k u i t het r a a m v a n m i j n w e r k k a m e r i n de m i s t , e n e e n gevoel van vrijheid wordt i n mij geboren."
6
40
D e b e i d e i k - f i g u r e n z i j n h i e r d u i d e l i j k m e t w i t r e g e l s o n d e r s c h e i d e n . O p n i e u w i s er r u z i e m e t e e n v r o u w , V e r e n a , e n o p n i e u w i s er k i e s p i j n . D e i k gaat o p z o e k n a a r d e e x p e d i t i e . H i j s c h r i j f t e r h e t v o l g e n d e o v e r : " I n m i j n j o n g e n s j a r e n h e b i k er a l o v e r g e l e z e n , n o o i t v e r g e t e n , d a t f a n t a s t i s c h e v e r h a a l o v e r d i e o n o n t d e k t e s t a d , M o s k o u . A l s i k er e e n p a a r jaar l a t e r v o o r h e t eerst v a n h a d g e h o o r d , h a d i k er m i s s c h i e n n o o i t m e e r a a n g e d a c h t , w a n t a l l e e n w a t l a n g e w o r t e l s heeft e n tot daar t e r u g r e i k t i s v r u c h t b a a r ; d a a r i s d e g r o n d . "
7
O p n i e u w l i e t M u l i s c h H e t B o e k l i g g e n . H i j w e r k t e a a n t w e e n i e u w e r o m a n s , De oogappel e n De toekomst van gisteren. B e i d e r o m a n s m i s l u k t e n , a l k w a m e n er later w e l n i e u w e b o e k e n u i t v o o r t . De oogappel w e r d De verteller e n De verteller verteld; De toekomst van gisteren k w a m , o n d e r d e z e l f d e t i t e l a l s d e b e o o g d e r o m a n , u i t als e e n e s s a y i s t i s c h e b u n d e l .
... EN EEN DERDE... I n 1 9 6 4 h a a l d e h i j h e t o n v o l t o o i d e m a n u s c r i p t v a n De ontdekking
van Moskou
w e e r te
v o o r s c h i j n e n b e g o n e r a a n te w e r k e n . T w e e j a a r l a n g s c h r e e f h i j e r o p n i e u w a a n , e n v e r g e e f s . W e l p l u k t e h i j e r u i t v o o r a n d e r w e r k . H e t v e r h a a l Paralipomena
orphica
( 1 9 7 0 ) , g e p u b l i c e e r d i n d e g e l i j k n a m i g e b u n d e l , i s g e d e e l t e l i j k a f k o m s t i g u i t De ontdekking van
Moskou.
D e d e r d e v e r s i e o n t s t o n d , d i e 2 0 9 p a g i n a ' s o m v a t . H i j e i n d i g t m i d d e n o p e e n getypte p a g i n a , w a a r o n d e r i n b l a u w e p e n g e s c h r e v e n staat: " H i e r b r e e k t h e t m a n u s c r i p t af." D e b e g i n z i n is deel v a n e e n soort v o o r w o o r d v a n " H . M . " : " O p 6 j u l i 1 9 6 4 ,
enkele
d a g e n n a d a t er k a n k e r bij h e m was g e k o n s t a t e e r d , n a m D i r k H e r x e n v o o r g o e d afscheid v a n z i j n zuster." H e t verhaal is n o g ingewikkelder geworden. E r zijn drie 8
V e r s t i j f d , ?ilacf^«jh*^^[>xx:t met z ^ T ^ g p ^ j I o l c n b u i k onder het dansen een afwezige b l i k op Ai^étaci gB^l&wm, *KHS*-% wakker. A l l e lampen brandden en het e e r s t e dat éi^&sg-vwas een bruine .plek op het p l a f o n d , i n de vorm van een gespreide pauwestciart. éfcviat dat &. z o j u i s t nog^^esS ^ d r o o m d , naar Aswwi 4& het i n r i j n g e z i c h t s v e l d p r o b e e r t t e k r i j g e n , £ag-4& het a l l e e n nog a l s een g r o t e , i n g e w i k k e l d e s t r u c t u u r h a l f boven de h o r i z o n hangen, een kolkend onweer van ï j g e r en h o u t , a l l e r l e i veranderende jgzichfcfln o r i n , dat evengoed i n aantocht k4n ssijn a l s op de aftocht^
tflijn
l i n k e r p o l s hoven
Afijn g e z i c h t . :-let het g e l i j k van een gek *aas de g r o t e w i j x e r de 7 a a n , de k l e i n e ifef a l s een afgerukte
insectenpoot a c h t e r het glas..
Ook «aji/èfc n u , oat i# neg aangekleed ïSas , /k moest aangekleed op bed si j a (
J^ ™ 1
l i g g e n , a l h a l f s l a p e n d . Van ïftijn aankomst g i s t e r a v o n d herinr^er^b é&
i*H n i e t s , en op d i t rnoment ook nog n i e t . m zag l i c h t . Maar dat ife i n het h o t e l kwairs, imetsebreven werd, de l i f t
nani, deze kamer b i n n e n g i n g , daarvan
herinnert w*n&j m e t s . De eenperaoonskairers waren b l i j k b a a r ' bezet, i k itob een dubbel bed gekregen.
Zwetend ^ t ^ n f e overeind z i t t e n en m& pas
hoe
onbegrijpelijk s r e r i g i k «as> De grote s p i e g e l i n de deur van de k l e e r k a s t toortffe mi® a l s iemand* d i e eerder t e paard imk
t e z i j n gekomen dan mat een
Iljoeschin. Het
i ü avond. B u i t e n , a c h t e r de dubbele s-anen, i s z o ' n d i c h t e
sneeuwjacht
aan de ^ang dat e r v r i j w e l n i e t s te a i e n i a van het Rode P l e i n , - a l l e e n vage, langhaam bewegende l i c h t l $ ? i k ] l n de overkant ii»c£ het K r e i r l i n l i g g e n mat z i j n u
f o r e n s en voormalige klooster-a -
r e u s a c h t i g e sneeuwzuigers , d i e langzaam om de k a t h e d r a a l r i j d e n , - d i e k a t h e -
'' ' U/k ^ " 6 l
. . „, ..ui/•;»•• ''
fif Lj !vv-
• *
dat h e r i n n e n 2£&&é4 van de f o l d e r ; a a a r ^ k ^ ~
Mfrb de g o r d i j n e n d i c h t g e t r o k k e n en hoort a l l e e n h e e l gedeir.pt het g e l u i d van
Ji*t'\
ii(
s
d r a a l » d i e Van ïxjon «"et o o s t i n d i s c h e i n k t i n z i i n boek heeft die hij
geschetst/en
'de droom van een waanzinnige.' noemt, m moet aan het werk. B a t - w i l
^
zeggen,-ik-4>en natuia'liiik a l aan. het-w&rï% h i e r i n m i j n nieuwe, zwarte
,
eahi-er. Aantekeningen maak i k op het octavo p o s t p a p i e r , dat i n de l a van d i t
foli
ü c h r i j F t a f e l t j e l a g . I n de l i n k e r bovenhoek s t a a t de a f b e e l d i n g van het h o t e l
Eerste pagina van de z e s d e v e r s i e v a n het m a n u s c r i p t v a n De ontdekking
van
Moskou,
Archief H.iTry Mulisch. M e e i versies v i n d t u i n het p o r t f o l i o verder i n d i t n u m m e r .
a u t e u r s b i j b e t r o k k e n d i e i n d e t w i n t i g s t e e e u w l e v e n o f l e e f d e n . H e r x e n i s de h o o f d auteur. H i j is e e n schrijver die n o o i t tot de groten der aarde is gestegen, m a a r t o c h voor fijnproevers
l i t e r a i r e w a a r d e heeft. D e z e s c h r i j v e r n e e m t a f s c h e i d v a n z i j n z u s t e r , ves-
tigt z i c h i n e e n o u d e Italiaanse r u ï n e waar hij e e n b u r e a u installeert op de stenen. A l s hij op e e n d a g niet m e e r z i j n dagelijks kopje c a p p u c c i n o k o m t d r i n k e n i n de trattoria, gaat e r i e m a n d n a a r h e m o p z o e k — h i j w o r d t n i e t g e v o n d e n , m a a r is v a n de a a r d b o d e m v e r d w e n e n . Z e l f s z i j n k l e r e n z i j n er n o g a l l e m a a l . D e v e r d w i j n i n g v a n H e r x e n d o e t d e n k e n a a n d e l a t e r e p l o t s e l i n g e v e r d w i j n i n g v a n Q u i n t e n i n De ontdekking
van de
hemel. E r w o r d t g e z o c h t n a a r H e r x e n s l i j k , m a a r d i t w o r d t n i e t g e v o n d e n . Z i j n s p u l l e n gaan n a a r z i j n zuster. H a a r m a n , B r u g m a n , n e e m t op z i c h o m de nagelaten p a p i e r e n v a n H e r x e n , d i e b e z i g w a s m e t d e M o s k o u - e x p e d i t i e , u i t te g e v e n , D a a r b i j v o o r z i e t h i j de overgeleverde f r a g m e n t e n r u i m s c h o o t s v a n c o m m e n t a a r . B r u g m a n is z e i f i n z i j n jonge j a r e n de auteur geweest v a n een
flutnovelle,
Tussen hamer en aambeeld,
waarvoor
h i j z i c h a c h t e r a f s c h a a m d e e n d i e h i j overal o p g e k o c h t heeft e n zelfs u i t b i b l i o t h e k e n g e s t o l e n o m d i e te v e r n i e t i g e n . B r u g m a n v o l t o o i t d e b e w e r k i n g n i e t , m a a r sterft p l o t 9
s e l i n g , w a a r n a H . M . h e t v e r z o e k k r i j g t d e b o e l a f te m a k e n , m e t h e t u i t d r u l d c e l i j k e b e v e l v a n de z u s t e r - w e d u w e o m g e e n l e t t e r te v e r a n d e r e n i n d e t e k s t e n v a n b e i d e n . M a a r H . M . is het vaak n i e t e e n s m e t de toegevoegde c o m m e n t a r e n v a n B r u g m a n . H i j v o e g t n o t e n toe a a n d e b e i d e t e k s ü a g e n . I n d e l a a g v a n H e r x e n z i t d a n b e h a l v e d e t w i n tigste-eeuwse laag, o o k n o g de vijftiende-eeuwse verwerkt. D e derde versie is b u i t e n g e w o o n i n g e w i k k e l d e n t o c h lijkt deze n o g het m e e s t volt o o i d , a l i s de k u n s t g r e e p v a n h e t a f b r e k e n v a n h e t m a n u s c r i p t w a a r s c h i j n l i j k o o k e e n teken v a n onvermogen. C u s a n u s is manifest aanwezig. Wanneer en w a a r o m ook deze versie afgebroken w e r d , is o n d u i d e l i j k .
... EN NOC MEER I n de s t a p e l v e r s i e s v a n De ontdekking
van Moskou
is er n o g e e n v i e r d e e n v i j f d e "staat",
b e i d e o n g e d a t e e r d . D e v i e r d e " s t a a t " , z o a l s M u l i s c h o p d e z e v e r s i e s g e s c h r e v e n heeft, o m v a t z e v e n t i g pagina's, de vijfde is even o m v a n g r i j k . D e b e g i n z i n v a n beide versies is gelijk: "Verstijfd, a l s o f H o l b e i n s dood m e t z i j n gespleten b u i k o n d e r het d a n s e n e e n a f w e z i g e b l i k o p m i j h a d g e s l a g e n , w e r d 11c w a k k e r . " D e v i j f d e staat w i l d e M u l i s c h e e n " m e t a r o m a n " n o e m e n . D e z e beide versies o n t s t o n d e n omstreeks
1965.
Z e s t i e n j a a r l a t e r , i n ic)&i n a m M u l i s c h h e t m a n u s c r i p t o p n i e u w t e r h a n d . E r b e s t o n d e n i n m i d d e l s v i j f v e r s i e s , de e n e n o g g e c o m p l i c e e r d e r d a n de a n d e r e . H i j b e g o n a a n de z e s d e v e r s i e . E r w e r d w e e r e e n d u m m y g e m a a k t , e n w e e r w e r d h e t b o e k a a n g e b o d e n a a n d e b o e k h a n d e l . D e d u m m y u i t 1981
omvat weer zestien beginpagi-
na's, m e t e e n andere tekst d a n die u i t 1963. D e b e g i n z i n m e t H o l b e i n , u i t de vierde e n v i j f d e staat, i s o o k h i e r d e e e r s t e z i n . D e z o e k t o c h t n a a r V a n L o o n w o r d t u i t d e d o e k e n
43
gedaan. O p n i e u w treedt K a r e i v a n het Reve op, d i e M u l i s c h begroet als "de H o m e r u s van het kapitalisme". D e u i t g e v e r i j w a s o p n i e u w t e o p t i m i s t i s c h g e w e e s t . De ontdekking
van Moskou
ver-
s c h e e n weer niet, m a a r e r g e b e u r d e w e l iets anders.
DE GEBOORTE VAN "DE AANSLAG" B e g i n januari 1982 schreef M u l i s c h a a n de verhaaldraad v a n het h e d e n . Z i j n hoofdpers o o n - s c h r i j v e r b l e e k e e n w e e s te m o e t e n z i j n . M u l i s c h b e d a c h t e e n o p l o s s i n g ' . " M e n k a n d a n e e n v o u d i g z e g g e n , dat z i j n o u d e r s n i e t m e e r l e e f d e n , m a a r i k h e b h e t g r a a g iets c o n creter. A a n g e z i e n h i j o n g e v e e r m i j n leeftijd h a d , b e d a c h t i k d a t d a t h e t g e v o l g k o n z i j n v a n e e n dramatische gebeurtenis i n de oorlog: bij voorbeeld o m d a t z i j n ouders b i j e e n duitse represaille gefusilleerd w a r e n , b i j voorbeeld o m d a t voor h u n h u i s e e n verrader w a s g e l i q u i d e e r d d o o r h e t v e r z e t [...]. I k d a c h t a a n z o ' n z e s o f z e v e n , d e s n o o d s tien b l a d z i j d e n v o o r d i e e p i s o d e , m a a r h e t w e r d e n e r m e e r e n m e e r , z o n d e r dat h e t e i n d e i n z i c h t k w a m : h e t b e g o n u i t te g r o e i e n tot e e n g e z w e l , e e n c a r c i n o o m d a t m i j n r o m a n d r e i g d e te v e r n i e t i g e n . O p 21 j a n u a r i b e s l o o t i k o p e r a t i e f i n te g r i j p e n , d e r o m a n e r v a n te b e v r i j d e n e n h e t f r a g m e n t u i t te w e r k e n tot e e n a f z o n d e r l i j k e n o v e l l e . I k n a m e e n s t a n l e y m e s e n sneed de negenentwintig pagina's u i t h e t dikke folio-notulenboek, w a a r i n i k werkte."
1 0
D a a r m e e i s De aanslag g e b o r e n . I n e e r s t e i n s t a n t i e z o u h e t e e n n o v e l l e z i j n m e t d e t i t e l As, e n d i e w e r d d o o r D e B e z i g e B i j a a n g e k o n d i g d . D e n o v e l l e g r o e i d e e c h t e r u i t t o t e e n r o m a n m e t d e t i t e l De
aanslag.
W i e M u l i s c h ' m a n u s c r i p t v a n De ontdekking
van Moskou
i n de versie u i t 1981 i n h a n -
d e n k r i j g t , z i e t dat h e t l e t t e r l i j k w a a r i s w a t h i j b e w e e r t : n e g e n e n t w i n t i g b l a d e n (en d u s e i g e n l i j k a c h t e n v i j f t i g p a g i n a ' s ) z i j n e r u i t g e s n e d e n . D e i n g r e e p b e g i n t o p p a g i n a 101, die z e l f o o k weer d o o r m i d d e n gehakt is, w a n t h e t voorgaande gedeelte h a d n o g n i e t m e t De aanslag te m a k e n . H e e l kort daarna kreeg M u l i s c h zelf een carcinoom e n hij werd i n het ziekenhuis o p g e n o m e n . H e t gezwel i n z i j n m a a g w e r d verwijderd. D e aanslag keerde z i c h als e e n b o e m e r a n g naar h e m , zegt h i j .
1 1
"DIT IS BLOEDELOOS!" E n o p n i e u w b l e e f De ontdekking u i t , d e n o v e l l e Voorval
van Moskou
liggen. W e l haalde M u l i s c h er n o g meer
u i t 1 9 8 9 e n o o k De ontdekking
van de hemel h e b b e n e l e m e n t e n
uit h e t oerboek. E i n d 1 9 9 4 k w a m er aïs nieuwjaarsgeschenk v a n D e Bezige Bij e e n f a c s i m i l e u i t v a n d e p a g i n a ' s d i e u i t De ontdekking d e t i t e l De Oer-Aanslag.
11
van Moskou
waren gesneden, onder
M u l i s c h liet h e t voorafgaan door e e n "Korte oriëntatie". I n
die tijd o v e r w o o g h i j o p n i e u w te b e g i n n e n a a n z i j n M o s k o u - e x p e d i t i e . H i j bedacht de titel
Het gerucht, m a a r t o t m e e r d a n e e n o p z e t k w a m h i j n i e t .
44
I n z i j n v o o r w o o r d b i j De Oer-Aanslag versie i n het verschiet l a g .
1 3
liet M u l i s c h w e t e n dat er w e l l i c h t e e n zevende
I k g e l o o f niet dat die er k o m t . E e n b o e k dat w i l m i s l u k k e n ,
m o e t n i e t geforceerd w o r d e n t o c h te l u k k e n . H e t b l i j f t w e l i n t r i g e r e n d , w a a r o m De ontdekking
van Moskou
wel boeken k a n baren,
m a a r z e l f g e e n b o e k k a n w o r d e n . N a t u u r l i j k i s h e t b a r e n d e o n g e s c h r e v e n b o e k e e n form u l e d i e M u l i s c h b e v a l t . D e d o d e A d a u i t De ontdekking
van de hemel b e v i e l v a n e e n
l e v e n d k i n d . M a a r het k a n t o c h niet de opzet v a n z i j n zes p o g i n g e n z i j n o m te m i s l u k k e n . E r m o e t iets i n d r i n g e n d fout z i j n a a n het concept, e n dat m o e t de o o r z a a k v a n de mislukkingen zijn. M u l i s c h h e e f t z e l f b i j z i j n p a p i e r e n v a n De ontdekking
van Moskou
w a t losse velle-
tjes l i g g e n m e t a a n t e k e n i n g e n : " D i t i s b l o e d e l o o s . G a a t n i e t o v e r m e n s e n . D i t n i e t m e e n e m e n i n het z e v e n d e d e c e n n i u m v a n m i j n leven! H e t p r o b l e e m h i e r is, dat het schort aan karakters." Is d i t i n d e r d a a d h e t p r o b l e e m : dat h e t b o e k b l o e d e l o o s i s , e n d e k a r a k t e r s n i e t g a a n leven? F a l e n d s c h r i j v e r s c h a p d u s ? I n d e r d a a d z i j n d e v e r w i k k e l i n g e n te v e r k n o o p t e n i s h e t g e h e e l b i j n a o n t o e g a n k e l i j k g e w o r d e n d o o r de vele l a g e n . V a n d e l u c i d i t e i t d i e e e n r a a m v e r t e l l i n g k a n h e b b e n , i s n i e t s te b e s p e u r e n . M a a r t o c h i s dat n i e t h e t grootste p r o b l e e m .
HET BOEK MULISCH D e v e r k l a r i n g m o e t e r i n g e z o c h t w o r d e n d a t M u l i s c h iets w i l d a t o n m o g e l i j k i s , m a a r dat t o c h de essentie v a n z i j n s c h r i j v e n i s . O m h i e r i n verder d o o r te d r i n g e n is h e t n o o d z a k e l i j k dat m e n z i c h realiseert dat e r een soort archetype te c o n s t r u e r e n valt v a n M u l i s c h ' romans. Ik creëer hiervoor een nieuwe invulling van het begrip
"oerboek",
n a m e l i j k h e t h y p o t h e t i s c h e b o e k w a a r i n alles t o t d e essentie v a n i e m a n d s s c h r i j v e n t e r u g g e b r a c h t i s e n w a a r i n a l l e s v o o r k o m t w a t tot d e e s s e n t i e v a n z i j n s c h r i j v e n h o o r t . O m d a t o e r b o e k v a n M u l i s c h te c o n s t r u e r e n , m i x i k e l e m e n t e n u i t z i j n v o o r n a a m ste b o e k e n d i e w e d e r k e r e n d e p a t r o n e n l a t e n z i e n . Z o k o m e n w e b i j h e t a r c h e t y p e v a n H e t B o e k M u l i s c h . D a a r i n speelt een jonge m a n , e e n messiasfiguur, een e n i g k i n d , de h o o f d r o l . V a a k is die m a n e e n schrijver, e e n j o u r n a l i s t o f e e n wetenschapper. D e mes¬ sias k a n ook de v o r m v a n e e n oudere m a n a a n n e m e n : C h r i s t u s als hij zesenzestig i n plaats v a n d r i e ë n d e r t i g jaar g e w o r d e n w a s . D e m e s s i a s is e e n vrouwenvreter, m a a r z i j n aantrekkelijke v r o u w e n zijn altijd v e r m o m m i n g e n v a n moeders e n de dood. Z e zijn E u r i d i c e e n Jokaste tegelijkertijd, E u r i d i c e die u i t het d o d e n r i j k g e h a a l d m o e t w o r d e n , e n Jokaste, de m o e d e r é n v r o u w v a n O i d i p o u s . D e z e Euridice-Jokaste
vertegenwoor-
digt h e t grote p r o b l e e m v a n de messias, w a n t deze v r o u w confronteert de messias voortdurend m e t het p r o b l e e m v a n de lineaire tijd. D e messias-hoofdpersoon
krijgt
e e n o p d r a c h t , d i e a l t i j d te m a k e n heeft m e t g o e d m a k e n o f h e r s t e l v a n e e n h i s t o r i s c h e fout. M a a r a l l e e n i n de l i t e r a t u u r k a n i e m a n d u i t het v e r l e d e n o f de d o o d teruggehaald
45
w o r d e n e n k a n i e m a n d e e n generatie overslaan door m o e d e r e n m i n n a r e s tegelijkert i j d te z i j n . D e p o g i n g v a n d e h o o f d p e r s o o n o m d e t i j d te v e r s l a a n l o o p t a l t i j d o p e e n catastrofe u i t , m a a r e e n t i j d e l i j k e o v e r w i n n i n g i s m o g e l i j k . H i e r m e e z i j n w e b i j h e t c e n t r a l e t h e m a i n M u l i s c h ' b o e k e n : d e t i j d , e n h o e d i e vers l a g e n e n o v e r w o n n e n k a n w o r d e n . S y n c h r o n i s a t i e v a n v e r s c h i l l e n d e tij d e n i s d a a r e e n m i d d e l voor. A l s d e v i j f t i e n d e e n d e t w i n t i g s t e e e u w t e g e l i j k e r t i j d a a n w e z i g z i j n , i s e r geen verleden e n geen h e d e n , m a a r a l o m t e g e n w o o r d i g e tijd. D a t is de filosofie v a n C u s a n u s , die b e w e e r d e dat t e g e n s t e l l i n g e n altijd e r g e n s e e n c o n v e r g e n t i e p u n t h e b ben.
D e tegenstelling is d a n slechts een paradox, e e n schijnbare tegenstelling, e n ook
dit i s e e n deel v a n M u l i s c h ' o e r b o e k . I n De ontdekking
van Moskou
is het s y n c h r o n i s e r e n van de tijd tegelijk het hoofd-
t h e m a e n het p r o b l e e m . D e messias uit de twintigste eeuw m o e t samenvallen m e t de messias u i t de vijftiende eeuw, e n i n deze messias vallen C u s a n u s , C o l u m b u s e n e e n o n b e k e n d e O o s t e n r i j k s e b i s s c h o p s a m e n . M u l i s c h k r i j g t h e t n i e t v o o r elkaar. W a a r o m n i e t ? D e o p l o s s i n g k o m t m i j t a m e l i j k e e n v o u d i g voor. D e m e s s i a s u i t d e v i j f t i e n d e e e u w i s n a m e l i j k e e n echte r o o m s e b i s s c h o p , z o n d e r passie v o o r v r o u w e n . C u s a n u s is alleen m a a r bezig m e t z i j n theorieën over de c o i n c i d e n t i a o p p o s i t o r u m m a a r hij brengt z e niet i n praktijk. H i j is onvruchtbaar, zoals priesters o n v r u c h t b a a r z i j n . H i j weigert z i c h d a a r o m te v e r e n i g e n m e t d e v r o u w e n l i e f h e b b e r u i t d e t w i n t i g s t e e e u w d i e o p z o e k gaat n a a r d e M o s k o u - e x p e d i t i e . D e s y n c h r o n i s a t i e m i s l u k t o m d a t M u l i s c h e e n p r i e s t e r a l s h o o f d f i g u u r g e k o z e n heeft.
TWEE OPLOSSINGEN E r z i j n t w e e o p l o s s i n g e n o m De ontdekking
van Moskou
a l s n o g a f te m a k e n . M u l i s c h
m a a k t v a n de twintigste-eeuwse schrijver e e n brave seksloze C u s a n u s - a c h t i g e
figuur,
een A n t o i n e Bodar op zoek naar de waarheid, D a n k u n n e n de bisschop e n de schrijver s a m e n v a l l e n . O f M u l i s c h s l i n g e r t C u s a n u s e r u i t e n b r e n g t e r e e n flierefluiter v a n een bisschop i n , die vrolijk onder d e habijtjes van n o n n e n de tijd verslijt, op w e g naar M o s k o u , e n ergens halverwege o n t m o e t hij de abdis die voor h e m de Jocaste-Euridice v a n z i j n l e v e n i s . M a a r n o g b e t e r l i j k t m e e e n d e r d e o p l o s s i n g : d a t M u l i s c h De ontdekking
van Moskou
als e e n a l c h e m i s t i s c h e b r o e d m a c h i n e blijft b e s c h o u w e n , d i e i n
z i c h z e l f n o g d o o r w e r k t a l is d i e afgesloten. G o d weet wat die n o g voor verrassingen kan
baren.
LITERATUUR HENDRIK WILLEM VAN LOON, De mens en zijn kunst, Service, D e n H a a g , 1 9 4 9 . 1
MARITA MATHIJSEN, Het voorbestemde toeval. Gesprekken met Harry Mulisch, D e Bezige Bij, Amsterdam, 2002.
46
H A R K Ï M U L I S C H , " D e o n t d e l d d n g van M o s k o u (fragment; i n statu nascendi)", i n : Randstad, jg- 5 (1963). P P ' 52-73HARRY M U L I S C H , Het woord bij de daad. D e Bezige B i j , A m s t e r d a m , 1 9 6 8 . HARRY M U L I S C H , Paralipomena
Orphica,
D e Bezige Bij, A m s t e r d a m , 1970.
HARRY M U L I S C H , Verzamelde verhalen, D e Bezige B i j , A m s t e r d a m , 1977. H A R R Y M U L I S C H , DC compositie van de wereld, D e Bezige B i j , A m s t e r d a m , 1 9 8 0 . HARRY M U L I S C H , Mijn getijdenboek, D e Bezige B i j , A m s t e r d a m . 1985. HARRY M U L I S C H , De Oer-Aanslag,
D e Bezige B i j , A m s t e r d a m , 1995
(nieuwjaarsgeschenk D e B e z i g e Bij). HARRY M U L I S C H , De Oer-Aanslag
(toegelicht en bezorgd door MARITA MATNIJSEN), D e Bezige B i j ,
Amsterdam, 1996. Oerboek, speciaal n u m m e r van Maatstaf, jg, 45 (1997), nr. 6.
Noten 1
D e t e r m "oerboek" k o m t i n het WNT n o g niet voor. O f de samenstellers van het speciale Maatsf « / n u m m e r uit 1 9 9 6 de eersten z i j n die het w o o r d g e b r u i k e n , kan i k niet beoordelen. W e l i i c l i t h e b b e n z i j z i c h laten i n s p i r e r e n d o o r de titel van de facsimile-uitgave die van de h a n d s c h r i f t e n van M u l i s c h ' eerste versie van De aanslag gemaakt w e r d , onder de titel De Oer-Aanslag.
In beperkte oplage verscheen die eind 1 9 9 4 ;
i n 1 9 9 6 verscheen een handelsuitgave. 2
3
H A R R Y M U L I S C H , De Oer-Aanslag,
1 9 9 6 , p . 10 e n MARITA MATIIIJSEN, Het voorbestemde toeval, p.
131.
Voor het schrijven van dit artikel heb i k gebruik m o g e n m a k e n van de documentatie zoals de schrijver die i n z i j n w e r k k a m e r s bewaart.
4 5
Maatstaf1997,
p- 47¬
D e katernen z i j n niet m e e r d u i d e l i j k te onderscheiden omdat het boek afgesneden e n i n de r u g geplakt is. Een p a g i n e r i n g ontbreekt.
6
U i t Randstad 1963, p. 6 2 .
7
U i t : Maatstaf 1997, p. 53.
8
Deze tekst is nergens als fragment gepubliceerd. Ik citeer u i t het typoscript.
9
M u l i s c h z e l f heeft een tijdlang z i j n novelle Tussen hameren aambeeld niet m e e r als deel van z i j n oeuvre w i l l e n z i e n , e n w i l d e dat die niet m e e r h e r d r u k t w e r d . Daar is hij op t e r u g g e k o m e n i n Mijn getijdenboek, p. 102 ("Waar haalde die grijsaard van b i j n a veertig jaar het recht vandaan o m zo h a r d te oordelen over h e i w e r k van de negentienjarige?") e n het verscheen i n z i j n Verzamelde verhalen (1977).
10
H A R R Y M U L I S C H , De Oer-Aanslag,
1 9 9 6 , p . 10.
11
MATHIJSEN, Het voorbestemde toeval, p. 173.
12
I n 1 9 9 6 is hier een p u b l i e k s uitgave v a n gemaakt, m e t een transcriptie.
13
H A R R Y M U L I S C H , De Oer-Aanslag,
47
1 9 9 6 , p. 10.
