Opkomst en ondergang van een onbestuurbare onderwijskolos
De doorlopende leerlijnen vmbo-mbo hadden het unique selling point van Amarantis moeten worden. Maar het TeC Amsterdam dat de weg zou wijzen, werd al twee jaar na het ontstaan van de onderwijsreus ten grave gedragen. De megafusie is niet alleen een financieel debacle geworden, maar ook het bankroet van een veel te complexe onderwijsvernieuwing. Het Onderwijsblad reconstrueert hoe expansiedrift en bestuurlijke zelfoverschatting leidde tot een onbestuurbare onderwijskolos waar chaos en anarchie heersten.
schot begin dit jaar opstelde, wordt een vernietigend oordeel over de kwaliteit van het bestuur en management uitgesproken. ‘De organisatie schiet flink tekort in executiekracht’, stellen de onderzoekers. Een nette manier om te zeggen dat er weinig of niets van de grond komt bij Amarantis. “Berenschot heeft het heel voorzichtig opgeschreven”, stelt Wintels. “Ik heb nog nooit zo’n incompetente, chaotische en stuurloze organisatie aangetroffen.” Het is bij Amarantis niet gelukt om een organisatie op poten te zetten die het onderwijs in goede banen kon leiden. De
Tekst Yvonne van de Meent Met medewerking van Arno Kersten Beeld Typetank
managementinformatie die daardoor nodig was, ontbrak of was alleen versnipperd over
Amarantis is niet meer. De kantoorruimte
Asa in 2007 was één van de laatste megafu-
de organisatie aanwezig. “De fusie is dus
in het prestigieuze Atrium aan de Amster-
sies en waarschijnlijk de meest ambitieuze
compleet mislukt”, stelt Wintels. “Als je
damse Zuidas waar het college van bestuur
ooit. Voor het eerst fuseerden middelbare
dan aan de rand van de afgrond staat, moet
zetelde, is verlaten. De bestuurders en staf-
scholen met een mbo-instelling, waardoor
je je afvragen of het de moeite is om de
medewerkers die de ontvlechting van de
55 scholen voor vmbo, havo/vwo en mbo
fusie alsnog door te zetten. De betrokkenen
scholengroep afwikkelen, zijn verhuisd naar
onder één bestuurlijke paraplu terechtkwa-
gaven aan dat ze daar de meerwaarde niet
een nederig schoolgebouw in de Bijlmer. De
men. Omdat Roc Asa al in Utrecht, Amers-
van zagen. Daarom was opsplitsing de enige
onderwijsgigant met 3300 medewerkers die
foort en Amsterdam was gevestigd, zou
realistische oplossing.”
voor 30 duizend leerlingen ruim driehon-
Amarantis bovendien een bovenregionale
derd opleidingen aanbood op 65 locaties in
instelling worden.
Kleinduimpje
Amsterdam/Zaandam, Utrecht, Amersfoort
De fusiepartners zadelden zichzelf dus op
Hoe kon Amarantis richting de financi-
en Almere, kwam begin dit jaar in acute
met een fikse bestuurlijke opgave en zijn
ële afgrond hobbelen zonder dat de toe-
financiële problemen omdat de banken
daarin compleet de weg kwijtgeraakt, stelt
zichthouders ingrepen? Het ministerie van
geen geld meer wilden uitlenen en is in vijf
interim-bestuursvoorzitter Marcel Wintels.
Onderwijs heeft dit voorjaar een commissie
brokstukken uiteen gevallen.
Hij werd in februari door minister Marja
aan het werk gezet die de oorzaken van het
De ontbinding van de Amarantis Onder-
van Bijsterveldt aangesteld toen duidelijk
financiële debacle onderzoekt (zie kader).
wijsgroep is een keerpunt in de onderwijs-
werd dat Amarantis op de rand van een
Maar Amarantis is niet alleen financieel
geschiedenis die al dertig jaar wordt gedo-
faillissement balanceerde. Wintels schrok
ontspoord, de bestuurlijke chaos heeft er
mineerd door schaalvergroting en fusies. De
van wat hij aantrof. “Chaos, anarchie, ver-
ook voor gezorgd dat het met het onderwijs
krachtenbundeling van de Interconfessio-
vreemding, stuurloosheid.”
bergafwaarts ging. Het opzetten van doorlo-
nele Scholengroep Amsterdam (Isa) en Roc
In het herstelplan dat adviesbureau Beren-
pende leerlijnen vmbo-mbo die de school-
36
Onderwijsblad15
6 oktober 2012
uitval zouden terugdringen, was de belang-
niet de bedoeling was) en CDA-Kamerle-
door de overheid geïnitieerde fusieopera-
rijkste fusiedoelstelling. Maar het beroeps-
den voor z’n karretje te spannen, bouwt hij
ties zijn afgerond. Na de roc-vorming richt
onderwijs kampt nog steeds met een uit-
zijn imperium op. Tegen de verdrukking in,
Lenssen zijn blik op het versterken van zijn
val van 30 procent. En telt elf zeer zwakke
want het christelijk beroepsonderwijs zit
positie in Amsterdam, want daar is Roc Asa
opleidingen, waardoor meer dan 10 procent
boven de grote rivieren in een underdog-
een kleinduimpje met problemen. De voor-
van de 19 duizend mbo-leerlingen slecht
positie. Eind jaren negentig staat Lenssen
malige mts in Amsterdam-West kampt met
onderwijs krijgt. Hoe kon zo’n onbestuur-
aan het hoofd van Roc Asa, een christelijke
een snelle terugloop van het aantal leer-
bare onderwijskolos ontstaan? Het Onder-
lingen, net als de twee toeleverende vmbo-
wijsblad verdiepte zich in de ontstaansge-
scholen van Isa waarmee Asa samenwerkt.
schiedenis van de instelling die niet levens-
Om de teloorgang van techniekonderwijs
vatbaar bleek.
een halt toe te roepen, besluiten de bestu-
Leo Lenssen is de architect van de megafusie. Begin jaren tachtig van de vorige eeuw werd hij directeur van een christelijke meao in Utrecht. Niet lang daarna start de SVMoperatie, de eerste schaalvergrotingsronde in het mbo. In de jaren negentig komt daar de roc-vorming achteraan. Lenssen stelt alles in het werk om te voorkomen
‘Ik heb nog nooit zo’n incompetente, chaotische en stuurloze organisatie aangetroffen’
vmbo- en mbo-opleidingen te integreren. Zo ontstaat het Technisch College Amsterdam, kortweg TeC.
Expansiedrift Het TeC moest één school worden, met één doorlopend onderwijsprogramma, één
dat zijn christelijke instelling wordt opge-
opleidingsteam, één directie, maar had twee
slokt door veel grotere, niet-confessionele
besturen die maken hadden met twee ver-
mbo-scholen en slaagt daar meesterlijk in.
schillende bekostigingsregelingen, twee
In zijn vorig jaar verschenen proefschrift,
huisvestingsregimes, twee cao’s en twee
waarin hij zijn eigen bestuurlijke carrière
inspraakregelingen. Omdat de vmbo-mbo
onderzoekt, beschrijft Lenssen openhar-
samenwerking zich bovendien uitbreidde mbo-instelling met ruim 12 duizend leerlin-
naar andere sectoren, besloten Lenssen en
paste. Door potentiële fusiepartners tegen
gen en vestigingen in Utrecht, Amersfoort
zijn Isa-collega René Luijpen al snel dat een
elkaar uit te spelen, zich buiten de eigen
en Amsterdam.
volledige fusie beter zou zijn. De expansie-
regio te begeven (wat bij roc-vorming juist
Maar de schaalvergroting stopt niet als de
drift speelt daarbij opnieuw een h
bestuur/toezicht/politiek
tig welke listige strategieën hij daarbij toe-
Bert Molenkamp volgt Leo Lenssen op als bestuursvoorzitter van Roc Asa. Molenkamp was al collegelid
zomer 2000
onderwijs/financiën
ren de scholen samen te voegen en de
Twee voormalige lts’en van Isa trekken in bij de mts van Asa in AmsterdamWest
september 2001
zomer 2004
Eerste aanzet voor Technisch College Amsterdam (TeC) Amsterdam
6 oktober 2012
Fusie tussen Roc Asa en Isa Scholengroep. College van bestuur bestaat uit: Bert Molenkamp (vz), René Luijpen en Paul Braakhuis
1 januari 2007
René Luijpen en Jan Tolboom vertrekken. Paul Braakhuis stapt over naar Roc Friese Poort
zomer 2007
Personele unie Amarantis en SIVOA (voscholen het Baken Almere)
1 juli 2007
Dick de Boer (het Baken) treedt aan als bestuurder
september 2007
Het ‘bouwgat van Jan Tolboom’ wordt ontdekt en afgedicht Onderwijsblad15
37
belangrijke rol. ‘De fusie tussen Isa en Asa
De fusie kwam er. Op 1 januari 2007 was
get dat de gemeente Amsterdam beschik-
zou het confessioneel beroepsonderwijs in
Amarantis een feit. Maar van de ambitieu-
baar stelde voor de bouw van de scholen,
Amsterdam definitief op de kaart zetten’,
ze huisvestingsplannen kwam niets terecht.
konden deze megaprojecten bij lange na
schrijft Lenssen in zijn proefschrift.
In de zomer van 2007 bleek dat Isa voor
niet gerealiseerd worden. 8,9 miljoen euro
Maar de fusie zou ook de start zijn van de
de fusie al miljoenen had uitgegeven aan
die al besteed was aan de bouwprojecten
inhoudelijke vernieuwing van het beroeps-
het ontwerpen van de schoolgebouwen die
moest worden afgeboekt, waardoor Ama-
onderwijs volgens het TeC-model. Het
Lenssen in gedachten had. Scholen met
rantis meteen in de financiële problemen
vmbo en mbo zou ondergebracht worden
kwam. De verantwoordelijke bestuurders,
in beroepscolleges die doorlopende leer-
Luijpen en Jan Tolboom, moesten het veld
wegen zouden aanbieden. Daarmee zou de
ruimen.
hoge uitval in het beroepsonderwijs worden aangepakt. De beroepscolleges zouden nieuwe gebouwen krijgen waarin ook plaats zou zijn voor wijkgebonden bedrijfjes (een kapsalon, een garage of een café) waar leerlingen stage konden lopen. Op die manier zou het beroepsonderwijs een bijdrage leveren aan het ontwikkelen van de wijk. Woningcorporaties en andere maatschappelijke partners zouden daarom investeren in deze onderwijsgebouwen met een wijkfunctie, was de gedachte, door Lenssen het ‘Master-
‘Van het samenvoegen van twee kwakkelende scholen, krijg je natuurlijk niet vanzelf één sterkere school’
Complexe act Ook de integratie van vmbo en mbo kwam nauwelijks van de grond. Het TeC, dat de weg moest wijzen, werd al twee jaar na de fusie ten grave gedragen. En dat lag niet aan de steekpartij in oktober 2007 waarbij een veertienjarige leerling een zestienjarige klasgenoot doodde. Het TeC was toen al aan het afglijden, stelt onderwijsadviseur Jan Engberts, die in 2001 werd ingehuurd om de doorlopende leerlijnen te ontwikkelen
dam-concept’ genoemd.
en later nog twee keer te hulp werd geroe-
Lenssen voerde zijn plannen niet zelf uit.
pen.
Hij trok zich in 2004 terug als collegevoor-
“Het TeC-concept was vooruitstrevend en appartementen erboven, een hotel, een
innovatief. Er werd in de rest van het land
van zijn opvolger Bert Molenkamp. Tot
bibliotheek of een buurtvoorziening. Alleen
met bewondering naar gekeken”, stelt Eng-
Molenkamp in juni 2011 werd gedwongen
waren er geen investeerders gevonden voor
berts. “Maar het integreren van vmbo en
af te treden.
deze onderwijsgebouwen. En met het bud-
mbo was een veel complexere act dan h
bestuur/toezicht/politiek
zitter van Roc Asa, maar bleef wel adviseur
René s’Jacob volgt Dick de Boer op als bestuurder Amarantis
Karin Verkerk aangesteld als bestuurder bij Amarantis
onderwijs/financiën
11 oktober 2007
Dodelijk steekincident TeC
38
23 november 2007
1 mei 2008
Eerste personeelsfeest Amarantis Onderwijsgroep in leerhotel het Klooster
1 januari 2009
SIVOA (voscholen het Baken in Almere) gaat samen met Amarantis
Onderwijsblad15
februari 2009
oktober 2009
Onderwijsinspectie stelt Amarantis onder verscherpt financieel toezicht wegens ‘verhoogd risico’
6 oktober 2012
december 2009
Amarantis besluit TeC Amsterdam af te bouwen
Onderwijsgroep wilde 110 miljoen euro lenen
hadden de banken reden genoeg om geen geld meer aan Amarantis te lenen. Als de banken inderdaad hierom het vertrouwen opzegden, is het natuurlijk de vraag wie voor het overwaarderen verantwoordelijk waren, wanneer het overwaarderen plaatsvond
Amarantis kwam eind vorig jaar in acute
Amarantis. De crisis kwam in een stroomver-
en waarom het niet veel eerder is ontdekt.
financiële problemen omdat banken weiger-
snelling, waarop Van Bijsterveldt Marcel Win-
Het onderzoek moet ook uitwijzen waarom het
den kortetermijnkredieten om te zetten in
tels aanstelde als interim-voorzitter.
Isa-bouwgat niet voor de fusie is ontdekt. Vol-
langlopende leningen. De scholengroep had
Waarom de banken de kredietaanvraag van
gens Gerard Klein Poelhuis, voorzitter van de
50 miljoen euro bij de Rabobank geleend die
Amarantis weigerden zal het onderzoek van
medezeggenschapsraad van Amarantis én
eigenlijk op 1 juli 2011 afgelost had moeten
de commissie-Van Rijn moeten uitwijzen. Die
daarvoor MR-voorzitter bij Roc Asa, kwam er
worden.
commissie doet in opdracht van het ministe-
niets naar boven bij het officiële boekenonder-
rie van Onderwijs onderzoek naar de oorza-
zoek dat accountants bij de fusie uitvoerden.
De scholengroep wilde niet alleen de Rabo-
ken van het bijna-faillissement. Duidelijk is dat
René s’Jacob, die sinds 2009 verantwoordelijk
lening van 50 miljoen herfinancieren, maar
Amarantis al heel veel geld geleend had – de
is voor de financiën bij Amarantis, vindt dat het
had ook nieuwe kredieten nodig voor nieuw-
teller stond eind 2011 op 120 miljoen euro – en
accountantsonderzoek dat de fusiepartners
bouwprojecten en om de lopende uitgaven
dat de vermogenspositie niet florissant was.
destijds hebben laten uitvoeren, meer een glo-
te betalen. In totaal was er 110 miljoen euro
Ook was bekend dat een deel van dat geleende
bale risicoanalyse was dan een officieel boe-
nodig, blijkt uit het halfjaarverslag 2011. Toen
geld verkeerd is geïnvesteerd in huisvestings-
kenonderzoek. “Isa en Asa hebben samen een
de kredietaanvraag vorig jaar december werd
projecten. Of Amarantis bewust een te roos-
accountantskantoor ingehuurd dat de jaar-
geweigerd, klopte Amarantis bij minister
kleurig beeld van de financiële positie schets-
stukken van beide instellingen tegen het licht
Marja van Bijsterveldt aan. Die vroeg om een
te, zoals interim-bestuursvoorzitter Wintels
hield. Bij een echt due dilligence-onderzoek
herstelplan waarvoor Berenschot werd inge-
in het vorige nummer van het Onderwijsblad
(boekenonderzoek, red.) huren fusiepartners
schakeld. Dat plan kwam er, maar werd uitein-
meldde, moet duidelijk worden uit het onder-
hun eigen accountant in die dan de boeken van
delijk niet uitgevoerd omdat de media begin
zoeksverslag. Als er sprake was van overwaar-
de tegenpartij minutieus doorlicht.”
dit jaar lucht kregen van de financiële crisis bij
dering van het vastgoed, zoals Wintels stelt,
Bert Molenkamp treedt terug. Philippe Raets treedt aan als interimvoorzitter
21 maart 2010
Uitzending Zembla‘Wij willen les’, met interview Bert Molenkamp
augustus 2010
Onderwijsinspectie verlengt aangepast toezicht wegens ‘verhoogd risico’
oktober 2010
TeC Amsterdam Amsterdam opgeheven, vmbodeel overgedragen aan Esprit Scholengroep
6 oktober 2012
8 juni 2011
Interimvoorzitter Philippe Raets treedt terug
27 september 2011
Halfjaarcijfers: exploitatie 2011 stevent af op tekort van 2 miljoen ipv begroot overschot van 1 miljoen
Onderwijsblad15
december 2011 Medezeggenschapsraad geïnformeerd over financiële problemen, nadat eerste kredietaanvraag is afgewezen. Bestuur klopt bij ministerie aan, Berenschot wordt gevraagd een herstelplan te maken
januari 2012
Onderwijsinspectie verscherpt toezicht naar ‘hoog risico’
39
de heren bestuurders dachten. Van het
kwam bij Amarantis als adviseur onder-
De doorlopende leerlijnen hadden het uni-
samenvoegen van twee kwakkelende scho-
wijs van het college van bestuur, was het al
que selling point van Amarantis moeten wor-
len, krijg je natuurlijk niet vanzelf een ster-
te laat. Het TeC werd opgedoekt en bij het
den. Wat ging het mis? “Na de fusie ging
kere school.” Er waren problemen met de
opzetten van andere beroepscolleges, was
haast alle energie zitten in het stroomlijnen
teamvorming: mbo-docenten wilden niet
geen enkele vooruitgang geboekt. “Ster-
van de organisatie en het op orde brengen
samenwerken met vmbo-docenten. Het
ker nog: de paden die in mijn tijd al waren
van de financiën”, stelt Van der Spoel. En
ontwikkelen van geïntegreerde onderwijs-
gelegd, bleken zelfs opgebroken.” De der-
er was veel bonje. Binnen het college van
programma’s was moeilijk omdat vmbo
bestuur, maar ook met de raad van toezicht.
en mbo voor andere functies opleiden. En
Het lag ook aan het gekozen organisatiemo-
doorlopende leerwegen hadden gewoon
del, denkt hij. “Amarantis was heel centra-
niet de verwachte aantrekkingskracht.
listisch, terwijl samenwerking in het onder-
De leerlingenaantallen bleven dalen. In
wijs van onderop moet komen.”
2009 besloot Amarantis daarom het technisch vmbo, inclusief leraren, over te doen aan de Esprit Scholengroep. Tot teleurstelling van Dirk van der Spoel, die een maand eerder een revitaliseringsplan had voorgelegd aan het Amarantis-bestuur. TeC had beter naar de tijdgeest moeten kijken, vindt Van der Spoel, die voor de fusie collegelid
‘Er zat gewoon een enorm gat tussen de ambities en de mogelijkheden die te realiseren’
De onderwijsorganisatie werd door de fusie veel te complex, denkt Engberts. “Het mbo is al ingewikkeld. Opleidingen op vier niveaus, twee leerwegen, 207 kwalificatiedossiers en 640 opleidingen met vijfhonderd differentiaties. Daar kwamen dan drie vmbo-leerwegen bij, die samen ook zeventig opleidingsvarianten tellen. Dat is
was bij Isa. Naast de klassieke richtingen als
gewoon niet te managen.” Daardoor ver-
bouw en elektrotechniek, hadden er nieuwe
loor men na de fusie op alle niveaus in de
richtingen met een technische component
organisatie het zicht op de werkelijkheid,
moeten komen als design of gezondheids-
stelt Engberts. “Er zat gewoon een enorm
techniek.
gat tussen de ambities en de mogelijkheden tien verbindingen tussen vmbo en mbo die
die te realiseren. Dat is te danken aan een
2005 tot 2009 was hij als voorzitter van
er al lagen voldeden niet aan de nieuwe
combinatie van zelfoverschatting en onder-
de Adviesgroep vmbo gedetacheerd bij het
Amarantis-kaders en moesten weer omgezet
schatting van de complexiteit op uitvoe-
ministerie van Onderwijs. Toen hij terug-
worden in nieuwe projecten.
ringsniveau.” H
bestuur/toezicht/politiek
Van der Spoel had er geen invloed op. Van
Herstelplan (concept), opgesteld door Berenschot
Zes van de zeven toezichthouders, inclusief voorzitter Koos Janssen, treden af Marcel Wintels aangesteld als interimvoorzitter
onderwijs/financiën
begin februari 2012
half februari 2012
maart 2012
Het Parool brengt acute financiële problemen Amarantis naar buiten Amarantis komt naar buiten met persverklaring: in zwaar weer
40
Scenario’s defuseren Amarantis Onderwijsgroep op tafel Onderwijsblad15
12 april 2012
Marcel Wintels maakt bekend dat onderwijs gered is en Amarantis wordt opgesplitst in vijf scholengroepen
mei/juni 2012
12 september 2012
Onderzoekscommissie ingesteld die periode 2007 tot maart 2012 onder de loep neemt
Jaarcijfers over 2011 openbaar: Amarantis schoont voor 19 miljoen euro de balans op nadat die jarenlang een te rooskleurig beeld gaf
6 oktober 2012
