Zwammen op hout door Gerard Compiet (Asten Someren) lezing gehouden op maandag 17-10-2011 Onderwerp: Paddenstoelen die op hout groeien Functie: - afbraak doodhout (recycling) - creëren open plaatsen in het bos Soorten (NL): Dood hout Afhankelijk van Locatie Boshistorie
- soort hout - hoeveelheid hout - afbraakstadium - afmeting/houttype, stobbe, staand, liggend, tak -bodemvocht, soort zand - voormalig beheer (opruimen ja of nee), weinig biodiversiteit - huidig beheer (laten liggen) - continuïteit in ruimte en tijd
Op (Bemoste) beukenstam kunnen meerder soorten tegelijkertijd voorkomen, bv - zwavelkop - platte tonderzwam -
- stobbezwam -
Totaal 1014 soorten in Nederland (dat is 1/4 deel van totaal) hiervan zijn 70 soorten op levend hout en 295 soorten staan op rode lijst. De zwammen op naaldhout worden vaak verdrongen door zwammen die op allerlei boomsoorten voorkomen. 739 soorten met voorkeur of specifiek voor Loofhout en 240 soorten op naaldhout, 35 met onbekende voorkeur. Zwakte parasieten (paddestoelen die op verzwakte bomen gaan parasiteren, op gezonde bomen krijgen deze géén kans) op loofbomen van lanen, parken en landgoed. Necrotrofe parasiet (op levend hout maar groeit door ook als boom dood is) Saprotrofe parasiet (leven op dood hout)
De echte tonderzwam (Beuk en Berk) witte sporenmassa (april/mei) Jong: Rood-bruin, oude soorten: grijs) word ook wel de olifantvoet genoemd vanwege zijn vorm
Platte tonderzwam vlak, witte aangroeizone, algemeen op allerlei loofbomen
Tepelgal op platte tonderzwam. Veroorzaakt door made van vlieg (Tonderzwambreedvoetvlieg Agathomyia wankowiczi)
Reuzenzwam Rozet tot 1 meter breed en 60 kg zwaar Komt voor op Beuken ook de monumentale beuken. De beuk probeert door het afstoten van wortels van deze schimmel af te komen. De schimmel komt namelijk heel vaak via de wortels van de beuk binnen, en minder vaak via een beschadiging. Hij maakt snel nieuwe en stoot besmette wortels af.
Uit Wikipedia: We onderscheiden drie hoofdvormen van leefwijze bij schimmels: saprotrofie (saprofytisme), parasitisme en mutualistische symbiose. • • • •
Saprotrofe schimmels leven op dood organisch materiaal dat ze afbreken tot stoffen die voor andere organismen (dieren, platen) opneembaar zijn. Parasitaire schimmels leven ten koste van een levende gastheer. Bij een mutualistische symbiose is sprake van een duurzame relatie tussen een schimmel en een plant of dier, waarbij beide voordeel hebben van de relatie. Overgangen zijn legio: necrotrofe schimmels die een levende gastheer eerst doden alvorens als saprotroof de afbraak te beginnen. Zwakteparasitaire schimmels die een levende gastheer, die vaak om allerlei redenen verzwakt is (wonden, ziekte) infecteren en vervolgens na het afsterven van de gastheer als saprotroof verder leven.
Afbraak door saprotrofe schimmels wordt beïnvloedt door: • • •
• • •
zuurstof: zonder zuurstof geen afbraak water te droog of te nat is ongunstig voor de afbraak temperatuur de meeste schimmels hebben een optimale stofwisseling bij temperaturen tussen 5 en 40 graden Celsius. Thermofiele schimmels zijn bij hogere temperaturen actief, psychrofiele schimmels bij hele lage temperaturen, tot enkele graden onder nul. klimaat Klimaat is een afgeleide van temperatuur: i.h.a. hoe kouder, hoe langzamer de afbraak van organische stof plaatsvindt. Daarnaast speelt water natuurlijk ook een rol: heel droge klimaten hebben ook een lage afbraaksnelheid. De zuurgraad en de hoeveelheid stikstof in het milieu spelen ook een belangrijke rol. Zware metalen remmen de afbraak door schimmels sterk.
Voorbeelden van afbraak door saprotrofe schimmels:
Houtafbraak Hout is opgebouwd uit o.a. cellulose, hemicellulose en lignine. Deze stoffen bestaan uit zeer complexe moleculen, veelal polymeren van suikers. Schimmels scheiden o.a. exoenzymen af die deze grote moleculen in kleinere stukken breken, die dan vervolgens weer door andere schimmels kunnen worden aangepakt. We onderscheiden drie verschillende manieren van houtafbraak door schimmels: •
•
•
1.1. Bruinrot Bij bruinrot wordt uitsluitend cellulose afgebroken, niet de lignine. Het hout wordt bruin, schrompelt bij drogen sterk in en vertoont de voor bruinrot karakteristieke dwars- en lengtescheuren waardoor het hout in blokjes uiteenvalt, die met de hand gemakkelijk tot poeder zijn fijn te wrijven. Bruinrot wordt veroorzaakt door basidiomyceten. Bruinrot vindt optimaal plaats bij een Ph van 4 en wordt vaker op naald- dan op loofhout aangetroffen. Bekende bruinrotfungi zijn: Serpula, Fomitopsis, Phaeolus, Piptoporus, Fistulina, Laetiporus. 1.2. Witrot. Ook witrot wordt voornamelijk door basidiomyceten veroorzaakt (Trametes, Heterobasidion en Armillaria mellea). Sommige Ascomyeten zijn eveneens witrotters: Xylariaceae: ze zijn echter alleen in staat om het lignine van loofhout af te breken en niet van naaldhout. 1.3. Zachtrot. Bij zachtrot is sprake van afbraak door Ascomyeten en fungi imperfecti. Hierbij wordt cellulose afgebroken, maar lignine slechts gemodificeerd. Het totaalbeeld lijkt erg op witrot. Zachtrot treedt vooral op bij loofhout onder zeer natte omstandigheden, bijvoorbeeld als het hout geheel of gedeeltelijk in het water ligt. Anders is het meestal slechts een beginfase van houtafbraak, en nemen basidiomyceten de afbraak over met de daarbij behorende bruin- of witrot
Saprotrofen Elfenbankje: Loof- en naaldhout, viltig, witte aangroei, diverse soorten
Vermiljoenhoutzwam: (het geheel in dezelfde rode kleur) veel op Loofhout, lichtminnend, komt voor op kaalslag en wegranden
Winterhoutzwam op loofhout, buisjes, 2-3 poriën/mm (ook in de winter)
Oranje Aderzwam: op loofhout (aders)
Voorjaarshoutzwam 4-6 poriën/mm
LOOFHOUT SOORTEN Saprotofen Witte Bultzwam: Op Beuken, Room/Grijswit vaak voorzien met algen, langwerpige poriën
Doolhofzwam: meerjarig (tot 10 jaar) Eik, taai, kurkachtig vlees
Grijze buisjeszwam: zeer algemeen (porie asgrijs bij druk zwart)
Judasoor: Oorvormig, trilzwamachtig tot taai, Komt voor op de Vlierboom. Als deze uitgedroogd is en je gooit hem weer in het water dan zwelt deze helemaal op. Verhalen: De naam wordt wel verklaard uit de overlevering dat Judas Iskariot zich aan een vlier had opgehangen nadat hij Jezus verraden had. In het verhaal over de arrestatie van Jezus wordt verteld dat Petrus een Romeinse soldaat het oor afhakt om de arrestatie te voorkomen. Judas was degene die Jezus verraadde met een kus.
NAALDHOUTSOORTEN Blauwe kaaszwam: op doodhout van naaldbomen
Vaalblauwe kaaszwam (1974) algemeen voorkomend op loofhout
Teervlekkenzwam: eerst viltig later kaal daarna glanzend zwart vlekkerig
(viltig)
(glanzend zwarte vlekken)
Dennenmoorder: (op stronken én wortels) Mycelium zwamdraden via de wortels naar andere bomen. Kernhoutrotter, hout word rood en vezelig
LOOFHOUTSOORTEN OP NAALDHOUT ( ontstaat door te veel Stikstof als gevolg van o.a. zure regen) Helmmycena
Spekzwoerdzwam
SOORTEN HOUTAFBRAAK Bruinrot: meestal op dennenhout, zwam die cellulose afbreekt, hout wordt bruin van kleur, droge brokkelige structuur
BRUINROTTERS zwavelzwam 1-jarig, Roodgeel boven, okergeel onderzijde, necrotrofe parasiet, Komt voor op Eik, Eucalyptus maar ook Acacia's en ander loofhout open landschap, vanaf april, Kern van boom holt uit eetbaar
De Boletenzwartlijf (0,8 cm groot) leeft in deze zwam (larve als ook het insect)
Berkenzwam: eerst een knol daarna buisjeslaag
Roodgerande houtzwam Spar, Laklaag, 3 kleuren, wit-geel/bruin-zwart
Biefstukzwam eetbaar maar niet lekker (poor man's steak genoemd) onderaan op eik geeft roodbruin hout wat geliefd is bij de meubelmakers omdat dit relatief goedkoop en donker kleurig hout is.
WITROT zwam die zowel de cellulose als de lignine afbreekt, hout is vezelig, draderig, vochtig Komt in NL bossen het meeste voor. Roodporiehoutzwam: necrotrofe, buisjeszwam
Eikhaas elastisch, op wortels van Eik
Kussenvormig houtzwam eenkleurig kaneelachtig,
met ammoniak overgoten kleurt deze zwart violet
FASES BIJ BEUKENHOUTSTOBBEN BEGINFASE Kort na het vellen van de boom -Donzige korstzwam-
- korstzwam -
- paarse knoopzwam -
en iets later na vellen van de boom - Grijze buisjeszwam-
TUSSENFASE -elfenbankje-
- Geweizwammetje-
-fopelfenbankjeparasiteert op mycelium van elfenbankje
-Houtknotszwam-
- witsteelfranjehoed-
EINDFASE
-Rode zwavelknop-
- Slijmzwam(Boomwrat of blote billenzwam genoemd)
-Molmbekerzwam-
NAALDHOUTSTOBBE BEGINFASE Kort na het vellen van de boom -paarse dennenzwam-
-kerntrilzwam-
-dennen bloedzwam-
-oranje druppelzwam-
OPTIMALE FASE -kleverig koraalzwammetje(kaboutervuur)
-dennezwavelknop (goed eetbaar)
(vervolg optimale fase) -dennenvlamhoed(Plaatjes dicht opeen verkleurd niet)
EINDFASE -stekeltrilzwam(weke gelatine-onderzijde stekelig stekels zorgen voor opp vergroting dus meer sporen kunnen afzetten)
-echte honingzwamVelum vlokken met gele tint ruikt sterk-Camambert achtig
-sombere honingzwam-
-koningsmantel(geel met paarse schubben-geliefd bij reeën)
-knolhoningzwam-
-rhizomorfen("wortels" van zwammen-zitten tussen stam en schors-dikke zwarte draden lijkt op veters
-paarse knoopzwam(darmachtig-ongeslachtelijke sporen (konidiën) vormen: tol, beker tot schijfvormig, perfecte vorm is gesclachtelijk
BIJ ONDERSTAANDE BEN IK HET VBERBAND KWIJT (VLGS MIJ WAREN DIT VOORBEELDEN VAN ZWAMMEN OP LEVEND HOUT) -Het waaiertje- Vaak te zien bij houtstapels die er pas liggen, dus op dood hout. Grijs-wit dons-gespleten lamellen, inrollend bij droogte om uitdrogen van de sporen te voorkomen
-weerschijnzwamEls en Berk (bij scheve belichting krijg je kleurschittering
-echte tonderzwam (met de tondel en twee vuurstenen kan menvuur maken-tot de komst van de luciferwas er levende bedrijvigheid in oogst en productie van dit materiaal)
-echte vuurzwam(brand en gloeit langerdan tonderzwam- leeft tot 15 jaar op wilg en populier
-Plooivlieswaaiertje- Berkenstam (Nieuw-in 1988 ontdekt in buurt van Nijmegen mogelijk door opwarming?? tref je tot laat in seizoen aan
-Berkenkorrelknop (Maggiknopje)Beuk, Els, Es en Iep (Nieuw 2004
DIVERSE WETENSWAARDIGHEDEN INDICATORSOORTEN: soorten mycologisch waardevol beukenbos (hoe meer je aantreft des te waardevoller het beukenbos) 21 soorten GEOTROPIE (sporen kunnen de buisjes niet meer uit de zwam zorgt voor andere groei haaks op de oude stand-voordeel sporen kunnen er weer vallen, regenwater komt niet in de poriën
vb de berkenzwam of de echte tonderzwam
uit
NOG ENKELE ZWAMMEN DIE VAAK ZULT AANTREFFEN -Stobbezwammetje-
-Gele trilzwam-
-geel schijfzwammetje-
-schubbige bundelzwam-
-Echte kopergroene zwam-
-Porcelijn zwam-
- harig dwergoortje-
