14 18 Oorlog in België
Over hetzelfde onderwerp verscheen bij Davidsfonds Uitgeverij
Luc De Vos Tom Simoens Dave Warnier Franky Bostyn
Jan Vanderstraeten en Geert Vanvaerenbergh, WOI in 3D. Ongecensureerde beelden van het westelijke front Frank Becuwe, Omloop der slagvelden. 1919 de meest heroïsche wielerwedstrijd ooit Monika Triest en Guido Van Poucke, Het grote taboe na de grote oorlog? België versus de adellijke familie Arenberg Beleef elke dag uit de Eerste Wereldoorlog. Kalender 2014-2018 Chris Spriet, We werden honderd jaren ouder. Dichters over de Eerste Wereldoorlog Herman Van de Vijver, 1914-1918. Oorlog zonder einde Anthony Langley en Bert Govaerts, Kassa! Kassa! Reclame in de Eerste Wereldoorlog Anthony en Nicky Langley, De Grote Oorlog voor kleine kinderen. Heldenmoed in beeld Peter D’haeseleer, De visie van de vijand. Wereldoorlog I volgens Duitse fotografen Marc Demeyer, In Flanders Fields. Beelden/images Een Amerikaans reporter beleeft en beschrijft de strijd in Vlaanderen in 1914. E.A. Powell, bewerkt door Nicky en Anthony Langley, met een voorwoord van Jens Franssen Staf Schoeters, Het ansicht van de Grote Oorlog Ruben Donvil, De Grote Oorlog op kleine schaal Sporen van de Grote Oorlog, 33 West-Vlaamse WO I-hotspots om niet te missen Davide Cali, Serge Bloch, bewerkt door Wim Opbrouck, De vijand
2
3
Herkomst foto’s: COL IFF ILL IWN KLM NN WD
Privéverzameling Kenniscentrum In Flanders Fields Museum L’Illustration 1914-1919 Illustrated War News 1914-1918 Koninklijk Legermuseum Herkomst onbekend Verzameling Wilfried Deraeve
De Vos, Luc en Tom Simoens, Dave Warnier, Franky Bostyn ’14-’18. Oorlog in België
© 2014, Luc De Vos, Tom Simoens, Dave Warnier, Franky Bostyn en Davidsfonds Uitgeverij nv Blijde Inkomststraat 79-81, 3000 Leuven www.davidsfonds.be www.twitter.com/davidsfonds www.facebook.com/davidsfondsuitgeverij Vormgeving: Sin Aerts Omslagfoto: het Koninklijk Legermuseum (KLM) Bij de samenstelling van dit boek hebben de makers getracht alle rechthebbenden te achterhalen. Eigenaars van niet-toegewezen fotomateriaal wordt gevraagd de uitgever te contacteren. D/2014/0240/14 ISBN 978-90-5826-990-4 NUR 689 Exploitatierechten Nederland: WBOOKS
[email protected]
ISBN 978-94-625-8020-6 NUR 689 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Luc De Vos (°1946) is een voormalig hoger officier van de Belgische krijgsmacht. Hij was onder andere zes jaar in Duitsland gelegerd. Hij is doctor in de letteren en de wijsbegeerte, specialiteit geschiedenis, en emeritus gewoon hoogleraar van de Koninklijke Militaire School en buitengewoon hoogleraar van de KU Leuven. Hij publiceerde 41 boeken en een tweehonderdtal artikelen in het Nederlands, Frans, Engels en Duits. Hij lag aan de basis van verschillende museale inrichtingen zoals het Domein van Prins Karel en de IJzertoren. Ook speelde hij een belangrijke rol in het tot stand komen van de zeer succesrijke tentoonstelling ‘Ik was 20 in 1945’. Hij zorgt voor duiding in de media. Nu is hij nog voorzitter van de wetenschappelijke raad van de Koninklijke Bibliotheek Albert i en van de Historische Pool Defensie. Tom Simoens (°1978) werd in 2001 licentiaat sociale en militaire wetenschappen aan de Koninklijke Militaire School (Kms K ). In 2009 studeerde hij af als master in de geschiedenis (U Gent). Tussenin diende hij drie jaar in een verkenningseenheid (1ste Regiment Jagers te Paard in Leopoldsburg), waarbij hij twee keer op buitenlandse zending vertrok (Kosovo en Afghanistan). Op dit ogenblik is hij als militair repetitor verbonden aan de leerstoel geschiedenis van de Kms K . Zijn onderzoek heeft zich intussen vertaald in verschillende wetenschappelijke publicaties over het Belgische leger in de Eerste Wereldoorlog. Daarbij beperkt hij zich niet alleen tot de militaire operaties, maar heeft hij ook aandacht voor discipline en de werking van het militaire gerecht. Intussen werkt hij verder aan zijn doctoraal proefschrift over het Belgische leger tijdens de stellingenoorlog, een samenwerking tussen de Kms K en de U Gent. Dave Warnier (°1977) werd in 1999 licentiaat in de geschiedenis aan de U Gent en volgde daarop nog de aanvullende opleidingen Media en Communicatie (U Gent) en Journalistiek (VleKho te Brussel). In 2002 werd hij op diploma geworven als officier in het Belgische leger. Na zijn opleiding werd hij pelotonscommandant bij de verkenningstroepen van het 1ste Regiment Jagers te Paard te Leopoldsburg, waarmee hij een buitenlandse opdracht in Kosovo (2005) uitvoerde. Na een tussenstop bij het Centrum voor Basisopleiding en Scholing kwam hij uiteindelijk als militair repetitor aan de leerstoel geschiedenis van de Koninklijke Militaire School terecht, waar hij zich kon bekwamen in de militaire geschiedenis. Momenteel volgt hij de Vorming Kandidaat Hoofdofficier en bereidt hij zijn doctoraatsonderzoek over de prestaties van het Belgische leger tijdens de Achttiendaagse Veldtocht in mei 1940 voor. Franky Bostyn (°1974) studeerde moderne geschiedenis aan de KU Leuven en woont in Ieper. In 2004 richtte hij in Zonnebeke het Memorial Museum Passchendaele 1917 op, waarvan hij ook conservator werd. Tot eind 2012 was hij er eveneens diensthoofd Toerisme en Erfgoed en verantwoordelijk voor het Bezoekerscentrum bij Tyne Cot Cemetery. Hij is gespecialiseerd in de materiële aspecten van de Eerste Wereldoorlog, zowel roerend als onroerend erfgoed. Zo tekende hij voor de restauratie en ontsluiting van onder meer de Duitse oorlogssite Bayernwald in Wijtschate, de Letteberg in Kemmel, het Kasteeldomein van Zonnebeke en het masterplan ‘The Legacy of Passchendaele’, waarin alle oorlogssites uit 1917 met elkaar verbonden worden. Hij concipieerde verschillende tentoonstellingen in binnen- en buitenland, organiseerde tientallen herdenkingsevenementen, leidde honderden groepen door de Westhoek en publiceerde ook verschillende boeken en artikels over de Westhoek met als bekendste Passchendaele 1917: Het Verhaal van de Doden en Tyne Cot Cemetery. Sinds 2013 werkt hij als historicus bij Defensie, waar hij het herdenkingsprogramma 2014-2018 opvolgt. 5
INHOUD
Woord vooraf
16
Deel I – Europa in 1914
19
De aanloop naar de Grote Oorlog
21 Europa in het begin van de ‘korte’ twintigste eeuw 21 De aanleiding voor het conflict 25 De hoofdrolspelers en hun legers 29 Frans Ferdinand en Sophie Chotek, een premoderne Romeo en Julia 30
Het Belgische leger
31 Landsverdediging: geen nationale prioriteit 31 Belgische marine 31 Het veldleger 33 Vestingtroepen 38 Officieren 39 Uitrusting 40 Strategische plannen: geen consensus 41 De koning als opperbevelhebber 43
Het Duitse leger en het Schlieffen-Moltkeplan
45 Het Duitse leger 45 Bevelvoering 46 Rekrutering 48 Militaire verplichtingen in Duitsland 1893-1914 49 Het vliegwezen en de vloot 53 Het Schlieffenplan 55
Het Franse leger en Plan xvii
61 Het Franse leger 61 Militaire verplichtingen in Frankrijk na de nieuwe wet van 1913 61 Plan xvii, de erfenis van 1870 66
6
7
Het Britse leger Het Britse imperium Infanterie-cavalerie-artillerie Regular Army Territorial Force Kitchener’s New Army Naar algemene dienstplicht Troepen van het imperium Organisatie van de British Expeditionary Force Beschouwingen James Grierson of de ironie van het lot
69 69 70 71 72 75 75 77 78 81 81
Deel II – De bewegingsoorlog van 1914
83
De onverhoedse aanval op Luik (augustus 1914)
85 85 88 89 92 95 99
Het Belgische leger en de fortengordel rond Luik Het Duitse leger De rol van de artillerie De Duitse nachtaanval tegen de intervallen (5/6 augustus 1914) De forten tegen de Duitse artillerie (6-15 augustus 1914) Beschouwingen
Van de Getestelling naar Antwerpen (augustus 1914)
De Getestelling De eerste poging tot doorbraak bij Tienen De Slag der Zilveren Helmen Duitse doorbraak van de Getestelling bij Tienen
De strijd om Namen (augustus 1914) Het Belgische leger en de fortengordel rond Namen Het Duitse leger De Duitse aanval Beschouwingen
Van de grenzen naar de Marne (augustus-september 1914) Het Schlieffen-Moltkeplan De Slag aan de Grenzen De Slag bij Charleroi De Slag bij Bergen De terugtocht ‘Het mirakel van de Marne’ Beschouwingen
De strijd in en rond het nationale bolwerk Antwerpen (augustus-oktober 1914)
8
Het Belgische leger en het nationale bolwerk Antwerpen
101 101 103 104 111 115 115 115 116 122 124 124 124 126 129 131 134 137 139 139
Het Duitse leger en het observatiekorps De Belgische uitvallen uit Antwerpen De Duitse aanval op de pfa Beschouwingen
141 142 145 153
De Slag aan de IJzer. David versus Goliath (oktober-november 1914)
157 157 158 158 160 163 164 166 170 171 171 173 175 177
Het hydrologische systeem van de IJzervlakte De slag De keuze van de plaats Het Belgische leger Het Duitse leger De druk op het Belgische front neemt toe De Duitsers over de IJzer De inundatie van de Noordvaart Prudent Nuyten Het front wordt geconsolideerd De overige inundaties Beschouwingen Peter Kollwitz
De Eerste Slag bij Ieper (oktober-november 1914) Het landschap van 1914 Een historisch slagveld The Battles for the Ridge Blijvend strategisch belang Van de eerste Ulanen tot de evacuatie van de burgerbevolking (24 augustus-20 oktober 1914) Verkenningsoperaties Aankomst van geregelde troepen ‘Schuwe Maandag’ en de evacuatie van de burgerbevolking Toestand aan de vooravond van de slag Eerste Duitse doorbraakpoging: de Slag bij Langemark (21-23 oktober 1914) ‘Der Kindermord von Ypern’ Britten verliezen terrein Aanvallen en tegenaanvallen (24-29 oktober 1914) Fransen nemen over Strijd om Zonnebeke Bloedige gevechten om Kruiseke Nieuwe Duitse troepen Tweede Duitse doorbraakpoging: Slag bij Geluveld en Slag bij Mesen (29 oktober-1 november 1914) Vooruitgang bij de Meenseweg Household Cavalry verliest Zandvoorde Heroïsche slag bij Geluveld Verbeten slag bij Wijtschate-Mesen De strijd gaat verder
179 179 181 181 183 184 184 185 185 187 188 188 190 191 191 192 193 193 194 194 194 196 198 198
9
Lokale gevechten (2-9 november 1914) 199 Versterkte geallieerde opstelling 199 Gevechten in het zuiden 199 De Pruisische Garde 199 Derde Duitse doorbraakpoging: Tweede Slag bij Langemark en Slag bij de Nonnebossen (10-11 november 1914) 201 Tweede Slag bij Langemark 201 Slag bij de Nonnebossen 201 Strijd in het zuiden 201 Langemark-mythe 202 Stabiliseringsgevechten (12-22 november 1914) 203 Het front loopt vast 203 Einde van de Eerste Slag 203 Beschouwingen 203
Deel III – Vergeefs zoeken naar een doorbraak (1915-1917) 207 De Tweede Slag bij Ieper (april-mei 1915) 209 Voorbereidingen 209 Chloorgas: een nieuw wapen 209 Duitse plannen en geallieerde nonchalance 210 Britten veroveren Hill 60 212 De eerste Duitse gasaanval (22 april 1915) 212 Moeizame Duitse vooruitgang (23 april-3 mei 1915) 214 Canadees-Britse tegenaanvallen 214 Slag bij Sint-Juliaan 216 Belgen en Fransen in het verweer bij Steenstrate en Lizerne 219 Inkrimping van het Ieperfront (28 april-7 mei 1915) 219 Geallieerde terugtrekking 219 In Flanders Fields 221 Hernieuwde Duitse aanvallen (5-13 mei 1915) 222 Duitsers heroveren Hill 60 222 Slag bij Frezenberg 222 Vervolggevechten ten noorden van de Meenseweg 224 Stabiliseringsgevechten (14-25 mei 1915) 225 Duitsers terug achter het kanaal IJzer-Ieper 225 Slag bij Bellewaerde en verdere strijd 226 Beschouwingen 227
De geallieerde herfstoffensieven van 1915 en de slachtpartijen van 1916: Verdun en de Somme 229 De geallieerde herfstoffensieven van 1915 229 Het Franse front eind 1915 en in 1916 230 De Slag bij Verdun 230 De Slag aan de Somme 235 Nasleep 243 10
De operaties van het Belgische leger tijdens de stellingenoorlog (1914-1917) 245
De uitbouw van het leger: personeel en bewapening 245 De uitbouw van de frontlinie: een werk van lange adem 247 De loopgraven 248 De Dodengang 251 De Belgische sector: een veranderlijk gegeven 253 Demonstraties en raids aan het Belgische front 253 Grote offensieven: plannen, maar niet uitvoeren... 264
Het westelijke front in 1917 265 Het Nivelle-offensief 265 Passendale 271 Cambrai (20 november 1917) 271 Onderscheidingen tijdens de Eerste Wereldoorlog 276 Bewapening 279 Slag- en steekwapens 279 Sabels 279 Bajonetten 279 Loopgraafmessen en knuppels 279 Schouder- en handvuurwapens 280 Schoudervuurwapens 280 Handvuurwapens 281 Automatische wapens 282 Zware mitrailleurs 282 Lichte machinegeweren 283 Machinepistool 283 Hand- en geweergranaten 283 Loopgraafmortieren 284 Artillerie 285 Kanonnen en houwitsers 285 Veldartillerie en zware artillerie 286 Lange Max en Dikke Bertha 287 Munitie 288 Belgische artillerie 289 Mijnen 290 Ondiepe mijnenoorlog 1915-1916 290 Diepe mijnenoorlog 1916-1917 291 Gas 293 Van industriële grondstof tot Grünkreuz 293 Blaukreuz-Gelbkreuz 293 De geallieerde gasoorlog 294 Gasbescherming 294 Gas: een dodelijk wapen? 294 Vlammenwerpers 296 Vloeibaar vuur 296
11
12
Totenkopfpioniere Geallieerde vlammenwerpers Tanks Ontwikkeling en gebruik Lichtere tanks en antitank Balans Oorlog in de lucht
296 296 296 296 297 298 298
De Derde Slag bij Ieper (juni-november 1917) Haigs Flanders Offensive Doorbraakpoging in Vlaanderen Het plan Proloog bij Mesen-Wijtschate: de Mijnenslag (7-14 juni 1917) De Mesenboog ondergraven Zero Hour De Mesenboog rechtgetrokken Moeizame voorbereidingen (juni-juli 1917) Duitse voorbereidingen op de Abwehrschlacht Grote Britse aanval op breed front 10-12 juli 1917: Duitse tegenacties, Strandfest en nieuwe gassen 12-31 juli 1917: ongeziene artilleriebeschieting Eerste fase: Britten (31 juli-28 augustus) 31 juli-2 augustus 1917: Slag bij Pilkem 10 augustus 1917: verovering van Westhoek 16-18 augustus 1917: Slag bij Langemark Naar een nieuwe aanpak (18 augustus-19 september 1917) Het offensief moddert aan Gough vervangen door Plumer Tweede fase: het anzac (20 september-12 oktober 1917) 20-25 september 1917: Slag bij de Meenseweg 26 september 1917: Slag bij het Polygoonbos 4 oktober 1917: Slag bij Broodseinde 9 oktober 1917: Slag bij Poelkapelle 12 oktober 1917: Eerste Slag bij Passendale Nieuwe reorganisatie (13-25 oktober 1917) Derde fase: de Canadezen (26 oktober-10 november 1917) 26 oktober 1917 30 oktober 1917 6-10 november 1917 Beschouwingen Een onhoudbare salient Ondergelopen trechterveld Menselijke tragedie Tactische blunder of strategische noodzaak? Literatuur en kunst
301 301 301 301 302 302 305 306 307 307 308 309 312 312 312 315 315 317 317 319 320 320 322 323 326 327 328 330 330 332 334 334 334 335 336 337 341
Deel IV – Andere ‘fronten’
343
Van Europees conflict naar wereldoorlog Het oostfront Oostenrijk-Hongarije Het Ottomaanse Rijk De strijd in de kolonies Afrika De Verenigde Staten De Russische revoluties De oorlog ter zee De duikbotenoorlog
345 345 348 353 358 362 362 364 366 369
Leven aan het front Structuur
371 371 371 373 373 373 374 375 376 376 380 382
Uitbouw in de diepte Routine Persoonlijke uitrusting Uniformen Hoofddeksels Bepakking Dagelijkse leven Eten en drinken Hygiëne Medische verzorging
Bezet België en politiek België Bezet België
Het gouvernement-generaal Het Etappengebiet Het Operationsgebiet en het Marinegebiet Dagelijkse leven Het verzet Inlichtingennetwerken Collaboratie en activisme De Belgen in Duitsland Belgische burgers in Duitsland De krijgsgevangenen De Belgische diaspora Politiek België Vredespogingen en oorlogsdoeleinden De Belgische regering Koning Albert
385 385 385 389 391 392 398 401 404 407 407 408 410 415 415 417 418
13
Deel V – Het laatste oorlogsjaar (1918)
421
Deel VI – Het afsluiten van de oorlog
491
De Duitse lenteoffensieven van 1918 Duitse plannen De Kaiserschlacht De Leie
423 423 425 427 428 430 432 432
De wederopbouw. Een werk van lange adem Terugkeer van de bevolking Terugkeer van het lokale bestuur Huisvesting Inkomsten Munitie Bunkers Landbouw Ieper, een symbolische plaats Beschouwingen
493 493 494 496 497 498 499 500 501 504
Epiloog. De vredesverdragen na de Eerste Wereldoorlog De vredesconferentie van Versailles Het Verdrag van Versailles Territoriale wijzigingen Bezetting en ontwapening Economische bepalingen Morele bepalingen De balans voor België De andere verdragen De ontbinding van Oostenrijk-Hongarije Bulgarije Het Ottomaanse Rijk Rusland De Volkenbond
505 505 507 507 508 509 510 510 511 511 513 514 515 517
De Eerste Wereldoorlog. totale oorlog en militaire patstelling
519
Bijlagen
527 527 531 535 540 541
14
De Slag om de Kemmelberg De Aisne en de Matz Opnieuw de Champagne 8 augustus: een ongeluksdag
De Frontbeweging. Het Belgische leger in 1918. Alle hens aan dek Nieuwpoort De Frontbeweging De broers Van Raemdonck Discipline en bestraffing in het Belgische leger
435 436 442 444 446
De gecombineerde raids op Zeebrugge en Oostende (april-mei 1918) Context Zeebrugge Oostende Beschouwingen Marinekorps Flandern
449 449 450 456 458 461
Het bevrijdingsoffensief. Het Belgische leger bewijst zijn gevechtswaarde (september-november 1918) De strategie van Ferdinand Foch De Belgische deelname De Legergroep Vlaanderen Het offensief van Legergroep Vlaanderen De eerste fase (vanaf 28 september) De tweede fase (vanaf 14 oktober) De derde fase (vanaf 31 oktober) De ‘veertien punten’ van Wilson Het rijtuig van de wapenstilstand Fase 4 geannuleerd: wapenstilstand! Beschouwingen
463 463 465 466 467 469 472 476 479 482 485 487
Bijlage A. De samenstelling van het Belgische veldleger in augustus 1914 Bijlage B. De samenstelling van het Belgische leger in september 1918 Bijlage C. Sectoren bezet door het Belgische leger Bijlage D. Britse, Franse en Duitse eenheden in België Bijlage E. Duitsers krijgsgevangen genomen door het Belgische leger (per maand)
Bibliografie
543
Annotatie
555
Militaire terminologie
587
15
WOORD VOORAF
Onmiddellijk na de Eerste Wereldoorlog verschenen al heel wat werken over dit drama. Het overgrote deel ervan overschreed evenwel nauwelijks het apologetische karakter. Vooraleer men beschikte over de nodige tijdsafstand, brak een nieuw conflict van nog grotere omvang uit. Meteen sprak men toen van de ‘Tweede Wereldoorlog’. De ‘Grote Oorlog’ werd dan de ‘Eerste Wereldoorlog’. Voor de lange tijd neutraal gebleven Amerikanen was het de ‘European War’. De nieuwe oorlog verdrong het eerste conflict en werd voor vele jaren het voornaamste voorwerp van studie en onderzoek. Voor de generatie geboren na de Tweede Wereldoorlog, en zeker voor de jeugd van de jaren 2000, komt de Eerste Wereldoorlog echter steeds meer op gelijke voet met de Tweede. In 1996 publiceerde ik een synthetisch werk over de Eerste Wereldoorlog waarin de nadruk lag op het militaire. Het jaar daarop verscheen van Sophie De Schaepdrijver De Grote Oorlog. Het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, waarin vooral het alledaagse leven, het politieke en de Amerikaanse betrokkenheid besproken werden. Ondertussen zagen vele boeken over de Eerste Wereldoorlog het licht. De herinnering aan die oorlog is het meest recente onderwerp van onderzoek. Terwijl in de Angelsaksische landen ook heel veel studies verschenen over het militaire, bleef het aantal militair-historische werken over de Eerste Wereldoorlog in België tot dusver relatief beperkt. Nochtans zijn het namen als Luik, IJzer, Ieper en Passendale die bij de Eerste Wereldoorlog het meest associaties oproepen en was het in ieder geval het militaire dat zorgde voor een cesuur in de geschiedenis. De meeste historici beschouwen 1914 immers als het einde van de negentiende eeuw, het einde van het naïeve geloof in onbeperkte vooruitgang en rationaliteit. Voor België was de Eerste Wereldoorlog ook het einde van de verplichte neutraliteit die het land bij de onafhankelijkheid kreeg opgelegd. De belangrijkste onderzoeksvragen zijn dan ook militaire: hoe is de Eerste Wereldoorlog in België vastgelopen, hoe was het vier jaar lang niet mogelijk om het front hier te doorbreken en hoe is het eigen Belgische leger deze oorlog doorgekomen? De voorliggende publicatie heeft dus niet de ambitie een volledig overzicht te geven van de Eerste Wereldoorlog in België, maar wel van de voornaamste militaire operaties waar Belgische troepen bij betrokken waren of die zich voltrokken op Belgisch grondgebied. Op aspecten als de oorlog achter het front, het medische, het maritieme en de luchtoorlog hadden we graag nog wat dieper ingegaan, maar dan was deze studie zeker niet meer in één boekdeel te vatten. Al voorziet het boek tussen de analyses
16
van de veldslagen door wel in een aantal meer algemene hoofdstukken, om de Eerste Wereldoorlog toch als ‘totale oorlog’ te kunnen vatten. Uitgangspunt voor het boek was mijn publicatie van 1996, waarnaar dan ook niet meer verwezen is. In het voorbereidend onderzoek werden zowat alle relevante publicaties doorgenomen die tot medio 2013 verschenen zijn. De nieuwe publicatie werd gerealiseerd met drie medewerkers-historici: kapitein-commandant Tom Simoens, die het IJzerfront beschreef en ook de meeste stukken over het Belgische leger; kapitein Dave Warnier, die naast verschillende operaties ook de meer algemene hoofdstukken voor zijn rekening nam, en Franky Bostyn, die zich toelegde op de materiële aspecten en de oorlog aan het Ieperfront en tevens zorgde voor de meeste illustraties. Het merendeel van de bijna vierhonderd illustraties in het boek zijn nog nooit verschenen en komen van de Service Photographique de l’Armée Belge, bewaard in het Koninklijk Legermuseum te Brussel, uit de verzameling private albums van het In Flanders Fields Museum te Ieper, uit de privécollectie Duitse foto’s van Wilfried Deraeve uit Oostnieuwkerke en van de belangrijkste geïllustreerde tijdschriften uit de oorlog zelf. Ook werden de nodige kaartjes ingelast die zeker zullen bijdragen tot een betere toegankelijkheid. Ten slotte wens ik uitdrukkelijk iedereen te danken die ons geïnspireerd of geholpen heeft bij de realisatie van dit lijvige boek. Ik denk daarbij op de eerste plaats aan de uitgeverij Davidsfonds, de collega’s van de leerstoel geschiedenis van de Koninklijke Militaire School, de bruikleengevers van fotomateriaal en verder nog het personeel van het documentatiecentrum van het Koninklijk Legermuseum (Brussel) en het Kenniscentrum van het In Flanders Fields Museum (Ieper), Luc Preudhomme (voor een aantal kaarten), Frans Descamps (Ieper), Roger Verbeke (Wervik), Laurenz Soetens en Bernd Vanderheyden van de Historische Pool Defensie. Precies honderd jaar na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog hopen wij alvast een belangrijke bijdrage geleverd te hebben tot de geschiedenis van het grootste en bloedigste conflict dat ooit op Belgische bodem uitgevochten is. Als historisch slagveld van Europa wil dat heel wat zeggen...
Luc De Vos Em. Prof. Dr. Koninklijke Militaire School – ku Leuven
17
