Inleiding
Ongeveer een jaar geleden kreeg ik als @APechtold via Twitter ongezouten kritiek van @henkeningrid. Twitter is razendsnel uitgegroeid tot een geschikt medium om direct commentaar te geven op de politieke actualiteit. Het is ook een podium waarop je in contact kunt zijn met mensen uit het land, niet alleen met andere politici of journalisten. Ik besloot @henkeningrid op te zoeken. Op een vrijdagmiddag ben ik naar hen toe gereden. Ik ontmoette twee mensen die hevig teleurgesteld waren geraakt in de politiek en in de maatschappij. Inmiddels hebben zij hun Twitter-account gesloten, maar zij zijn de directe aanleiding geweest voor dit boek. Met hen wilde ik in gesprek en van gesprekken zoals die met hen wil ik verslag doen. In april 2011 mocht ik het boek Moeten wij van elkaar houden? van Bas Heijne in ontvangst nemen. Ik deel zijn zorgen over het populisme dat de politiek op dit moment in zijn greep heeft. Na lezing van zijn essay bleef ik met vragen zitten: wat gaan we eraan doen? Wat doen we aan de polarisatie en de maatschappelijke tegenstellingen? Hoe doorbreken we het wantrouwen in de politiek? Ik realiseer me dat er geen eenvoudige antwoorden zijn, maar ik voel me wel verwant met de rijdende rechter die Heijne in zijn boek 7
beschrijft. Zelfbewust, maar tussen de mensen weet de televisierechter met gezag alledaagse conflicten op te lossen. Dat is een houding die ook een politicus past. Ik heb de overtuiging dat we beter zien wat de zorgen van mensen zijn wanneer we het gesprek met hen aangaan. Je moet ze dan een spiegel voorhouden en eerlijk zijn over wat je als politicus wel en niet kunt doen. Zo krijgt men wellicht weer vertrouwen in de politiek. Zo komen we een stap verder. Als dat idealisme is, ben ik een idealist. Dat idealisme heb ik meegenomen uit mijn tijd als lokaal politicus. Als politicus praat je over mensen, praat dan ook met ze. Toen ik in 2003 burgemeester van Wageningen werd, en mijn gezin nog niet verhuisd was, maakte ik van de nood een deugd. Ik had geen zin in een eetcafé iedere avond. Middels een advertentie in het huis-aan-huisblad nodigde ik mijzelf uit bij mensen thuis. In dertig avonden leerde ik de stad en haar inwoners snel kennen. Mijn functioneringsgesprek na een jaar burgemeesterschap voerde ik met de Wageningers in een op de zaterdagse markt ingerichte huiskamer. Inmiddels ben ik ruim vijf jaar lid van de Tweede Kamer. Bij de meeste mensen komt het wel en wee van de Haagse politiek vooral via de media de huiskamer in. Toch ben ik ook in Den Haag het directe contact met mensen blijven zoeken. Mensen die mij op straat aanspreken, me op Twitter volgen, en ook mensen die mij per mail niet altijd vrolijk bejegenen. Ik wil hun laten zien dat ik niet recht tegenover hen sta, dat Den Haag dichtbij en laagdrempelig kan zijn. Vaak hebben zij op de pvv gestemd en voelen zij zich aangevallen als ik een scherp debat met hun voorman heb gevoerd. In gesprekken ontstaat wederzijds begrip, 8
ook al leidt dat er meestal niet toe dat we het met elkaar eens worden. Dat hoeft ook niet. Het zijn allemaal mensen die zich zorgen maken over de toekomst van Nederland. Dit boek gaat over mijn ontmoetingen met mensen die om verschillende redenen op de pvv hebben gestemd. In soms verhitte, maar steeds boeiende gesprekken die ik overal in het land heb gevoerd komen zij zelf uitgebreid aan het woord en tegelijkertijd laat ik hun zien wie ik ben als politicus. We zijn het vaak oneens, we hebben een ander wereldbeeld, maar delen wel onze betrokkenheid bij de samenleving. Mijn gesprekspartners zijn geïnteresseerd in de politiek en volgen het debat vaak op de voet. We praten over hun zorgen en meningen, maar ook over mijn opvattingen en idealen. Ik voel de behoefte de anderen te laten zien dat simplistische, populistische politiek tot niets leidt. Hoofdstuk twee is de weergave van de gesprekken. Een politieke reflectie daarop volgt in hoofdstuk drie. Ik ben vijftien jaar actief geweest in de lokale politiek, in Leiden en Wageningen. Daar heb ik als raadslid, wethouder en burgemeester mijn politieke scholing gehad. Daar hebben mijn politieke opvattingen en stijl zich ontwikkeld. Hoe dat gegaan is beschrijf ik in het eerste hoofdstuk. Ik was veilingmeester voordat ik politicus werd. Als raadslid in Leiden kon ik mijn werk en de politiek combineren. Toen ik in 1997 wethouder werd kon dat niet meer en ben ik gestopt met mijn baan in het bedrijfsleven. Als veilingmeester zat ik niet achter een bureau te schrijven, maar gebruikte ik mijn verbale talenten om bij kunstveilingen op een zo goed mogelijke prijs uit te komen. Ook de omgang met mensen van allerlei pluimage, van de erfgena9
men van een chique Wassenaarse inboedel tot de sjofele opkoper van veilingrestanten, vereiste verbale capaciteiten. Omdat ik nog altijd meer een spreker ben dan een schrijver heb ik voor dit boek Bart Snels als onafhankelijk publicist ingeschakeld. Hij heeft verslag gedaan van de gesprekken en de redactie gevoerd van dit boek. Daan Bonenkamp, Roy Kramer en Carla Pauw hebben Bart en mij ondersteund. Lokale partijgenoten hebben mij geholpen bij mijn zoektocht naar gesprekspartners. Mensen van binnen en buiten D66 hebben meegelezen. Ik dank hen allen voor hun inbreng. Mijn grootste dank gaat natuurlijk uit naar degenen die in dit boek de hoofdrol hebben, die bereid waren om met mij in gesprek te gaan. Als ik van hen iets heb geleerd, is het dat we niet pessimistisch hoeven te zijn over de toekomst. Veel van mijn gesprekspartners zeggen een proteststem te hebben uitgebracht op de pvv, omdat zij betrokken zijn bij wat er in de samenleving gebeurt. Het is die betrokkenheid die mij optimistisch houdt en hoop geeft dat we een stap verder komen als we met elkaar in gesprek blijven. Alexander Pechtold, januari 2012
10
1
De Volvo op de stoep
Mijn middelbare school was het Rotterdams Lyceum. Mijn vader, directeur van een bouwbedrijf, liet zich eens kritisch uit over het management van de school, stroopte zijn mouwen op, en nam desgevraagd zitting in het schoolbestuur. In het najaar van 1983 werd de grote antikernwapendemonstratie in Amsterdam georganiseerd. Ook op onze school wilden leerlingen een protestactie houden. In het bestuur was besproken dat leerlingen daarvoor de ruimte zouden krijgen. Onze conrector, een enigszins rechtlijnige wiskundedocent, verbood het alsnog. De jongeren die toch zouden doorzetten zouden per direct geschorst worden. Een lerares uit een andere klas kwam daarop onze les binnen en vroeg aan mij: ‘Wat is het nummer van jouw vader op z’n werk?’ Niet veel later kwam een auto met piepende banden de straat van de school in en knalde de stoep op. De Volvo van mijn vader. Die sprong eruit, liet de deur van de auto openstaan en denderde tierend de school binnen, rechtstreeks naar het kantoor van de conrector. ‘Er wordt hier niemand van school gestuurd!’ bulderde hij. Overal gingen deuren op een kier. Iedereen in de school luisterde mee. De leraren hadden mijn vader gebeld omdat ook zij vonden dat de leerlingen mee moesten kunnen doen aan 11
die acties. Zelf wilde ik dat niet, ik was zeventien jaar en politiek nog niet zo uitgesproken, maar mijn vader vond dat tieners, juist gezien hun leeftijd, dat recht moesten hebben en dat het gezag van het schoolhoofd dat niet kon aantasten. Dom autoritair gezag, regels zijn regels, daar kon mijn vader absoluut niet tegen. Hij zei altijd: ‘Regels zijn er voor ons, wij zijn er niet voor de regels.’ De eerste keer dat ik als politiek leider van D66 het verbaal aan de stok kreeg met Geert Wilders was op zondag 29 oktober 2006, tijdens een lijsttrekkersdebat op Radio 1. Dat was in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november in datzelfde jaar. Drie weken daarvoor had ik in het rtl Nieuws al mijn diepe verontwaardiging uitgesproken over Wilders’ opmerking dat de aanwezigheid van steeds meer moslims in ons land een ‘tsunami van islamisering’ veroorzaakt. Die zondag zaten we in de studio van café Dudok in Den Haag, tussen twaalf en twee uur, zoals dat bij de start van verkiezingscampagnes gebruikelijk is. Wilders begon weer over de tsunami van islamisering. Ik zat niet met hem in die debatronde, maar toen ik aan de beurt was, kwam ik terug op zijn woorden. Ik ging er vrij hard in. GroenLinks-lijsttrekker Femke Halsema zei me, toen ik weer op mijn plek zat tussen de anderen op de eerste rij: ‘Dat moet je niet doen, zo maak je hem alleen maar groter.’ cda-lijsttrekker Jan Peter Balkenende zei juist: ‘Het was goed dat je het deed.’ Ik verbaasde me over beide reacties. Van Balkenende had ik die blijk van waardering niet verwacht, terwijl het commentaar van Halsema me even aan het twijfelen bracht. Toch vond ik dat we zulke uitlatingen niet elke keer konden laten passeren. Ik dacht: het moet maar eens afgelopen zijn. 12
Die eerste aanvaring met Wilders bleef niet onopgemerkt. Hoewel het grote nieuws uit het Radio 1-debat was dat Balkenende PvdA-leider Wouter Bos het in politiek Den Haag inmiddels beroemde verwijt ‘u draait en u bent niet eerlijk’ naar zijn hoofd slingerde, berichtten de media ook over mijn uithaal naar Wilders. De Volkskrant kopte: ‘Pechtold: uitspraak Wilders te walgelijk voor woorden.’ Zo voelde ik het ook. Ik vond en vind die uitspraak onbeschoft en onbeschaafd. Wilders vergelijkt mensen met een natuurramp. Ik ben heel visueel ingesteld. Als iemand tsunami zegt, dan zie ik een tsunami, dat allesverwoestende natuurgeweld, zeker na de ramp eind 2004 in Indonesië en Thailand. Wat ik deed met mijn uithaal naar Wilders was in figuurlijke zin de Volvo op de stoep parkeren. Het was een spontane reactie, vanuit een basaal gevoel van onrecht, niet zonder emoties, dat realiseerde ik me heel goed. Als politicus word je geadviseerd doordacht te formuleren, je kalmte te bewaren, maar ik deins er niet voor terug af en toe mijn emoties te laten zien. Die scherpe reactie op Wilders kwam niet uit de lucht vallen. Het was een ontlading van opgekropte woede en teleurstelling over de wijze waarop het debat over migratie en integratie in de landelijke politiek werd gevoerd. Anderhalf jaar daarvoor, in maart 2005, kwam ik naar Den Haag om minister te worden in het kabinet-Balkenende ii. Daarvoor ben ik ongeveer vijftien jaar lokaal politicus geweest, raadslid en wethouder in Leiden en burgemeester in Wageningen. Ik hield mezelf jarenlang voor dat ik nooit naar Den Haag zou gaan. De nationale politiek trok mij niet: te abstract, te veel over percentages en miljarden, te weinig over 13
en te ver af van mensen. Gaandeweg groeide bij mij de aandrang om me toch te mengen in het politiek-maatschappelijk debat. Toen ik gevraagd werd voor het ministerschap en ik daar weinig bedenktijd voor kreeg, ben ik er vrij onbezonnen aan begonnen. Ik ondervond heel snel hoezeer de stijl van politiek bedrijven in Den Haag verschilde van die in Leiden en Wageningen. Mijn ervaring, opgedaan in de lokale politiek, was vooral praktisch en pragmatisch. In de jaren negentig van de vorige eeuw was nauwelijks sprake van politieke polarisatie. Het politieke debat was eerder technocratisch en instrumenteel, niet gericht op waarden en overtuigingen. Toen na de millenniumwisseling nieuwe partijen en politici het politieke toneel betraden, veranderde dat drastisch en kreeg het debat een populistische toon. In Den Haag leken incidenten de boventoon te voeren. Ik wist me daar als onervaren minister niet aan te onttrekken. In die tijd, buiten mijn eigen portefeuille, in De Telegraaf beginnen over de hypotheekrenteaftrek is vragen om problemen. Je moet je tegenstanders niet de olie voor je eigen brandstapel aanleveren, heb ik toen geleerd. In ieder geval heb ik tijdens dat ministerschap de knipselmap met spotprenten snel weten te vullen.
wortelsap Eind jaren tachtig van de vorige eeuw was Hans van Mierlo bezig met het opnieuw opbouwen van D66. Dat maakte me nieuwsgierig. Van Mierlo sprak zoals ik niet eens kon denken. Met zijn bedachtzame manier van formuleren 14
nam hij mensen mee in zijn redeneringen. In 1989 ben ik lid geworden. Ik had me nooit gerealiseerd dat je bij politieke partijen iets kon doen, dat je op lokaal niveau actief kon worden bij een afdeling. De Europese verkiezingen kwamen eraan, toen een mevrouw met fietstassen bij mij voor de deur stond. Ze zei: ‘Dit zijn de folders voor uw wijk.’ Dat leidde in mijn studentenhuis tot de nodige grappen. Daarna kwam van het een het ander. Op een afdelingsvergadering in Leiden kwam de fractievoorzitter naar me toe met de vraag: ‘We zoeken nog een student die de verslagen maakt bij fractievergaderingen, wil jij dat niet doen?’ Dat heb ik een aantal jaren gedaan, het eerste jaar nog op mijn typemachine. Ik was er niet erg goed in. Ik hoop niet dat ze nog ergens liggen. Zo begon ik op een zeer traditionele manier in de politiek. Je meldt je aan en je gaat meedoen in een partij die je aanspreekt. De gemeenteraad vond ik interessant. Op dinsdag bij de gemeenteraadsvergaderingen zat ik in een hoekje van de zaal achter een tafeltje. Naast mij zat de fractieassistent van de vvd. Op een gegeven moment was dat Melanie Schultz van Haegen, nu minister in het kabinet-Rutte-Verhagen. In 1990 waren de gemeenteraadsverkiezingen en gingen we van twee naar acht zetels, in lijn met de opmars van D66 onder leiding van Van Mierlo. Onder anderen Thom de Graaf en Jan Hoekema maakten deel uit van onze fractie. Thom de Graaf is belangrijk voor me geweest en hij heeft me al die jaren daarna op cruciale momenten gestimuleerd en gesteund. D66 werd buiten de coalitie gehouden, omdat de toen almachtige PvdA vond dat D66 geen wortels had in de lokale samenleving. Het verwijt was dat er veel rijksambtenaren in de fractie zaten. 15
Dat was ook zo, maar in Leiden wonen nu eenmaal veel ambtenaren die in Den Haag werken. Waarom zouden die een stad niet kunnen besturen? Bij de installatie van het college hebben wij glazen wortelsap uitgedeeld. De wethouder, die als lijsttrekker de PvdA had aangevoerd, aarzelde zelfs om dat glas aan te nemen. Een collega moest haar ertoe aansporen. ‘Als we allemaal een slokje nemen, delen we dezelfde wortels,’ was onze boodschap. De houding van de PvdA was vooral een uiting van de gepolariseerde bestuurscultuur in Leiden waar de sociaaldemocraten al decennialang de lakens uitdeelden. Ik bleef na de verkiezingen in 1990 fractieassistent. Omdat je in die functie de eed moet afleggen kon ik ook het woord voeren bij commissievergaderingen. Daar hoorde bij dat ik op vele plekken in de stad de partij mocht vertegenwoordigen. Er ging een wereld voor me open, de andere kant van een studentenstad. Ik was nog nooit in een buurthuis geweest en moest daar een cursus politiek geven. Ik raakte in gesprek met een vrouw van middelbare leeftijd. Zij had behalve lagere school geen opleiding en vertelde mij dat zij op avonden in het buurthuis allerlei cursussen deed om zichzelf te ontwikkelen. Zij kreeg daardoor meer eigenwaarde. Daar stond ik als jong studentje tegenover een groep vrouwen met alleen lagere school. Vanaf het begin van mijn politieke loopbaan haal ik mijn motivatie uit de contacten met mensen op zulke bijeenkomsten. Al snel werd ik gevraagd woordvoerder te worden in de commissie voor volkshuisvesting en ruimtelijke ordening. Overdag ging ik langs bouwprojecten in delen van de stad waar ik daarvoor nooit was geweest. Ik was nog student, kon mijn 16
