Project Dieren C- verrijking week 1
Info plus – Algemeen Tijdbalk Het is heel moeilijk om je voor te stellen hoe lang geleden de aarde is ontstaan. Hoe lang duurde het voordat het eerste leven ontstond? Wanneer kwam de mens voor het eerst in beeld? Om je dit beter voor te kunnen stellen, stoppen we de hele geschiedenis van 4,5 miljard jaar even in 1 dag, in 24 uur dus. Stel je voor: De aarde ontstaat om 00.00 uur. Er is water, maar nog geen land en geen zuurstof in de lucht. Om 04.00 uur ontstaat in het water het eerste leven in de vorm van bacteriën, en langzaam ontstaan er meerdere soorten. Om 20.30 uur(!) verschijnt een nieuwe vorm van leven: zeewier, Om 20.50 uur het eerste dier: een kwal. Om 21.04 komen de eerste trilobieten, direct gevolgd door allerlei vreemde soorten wezens die al lang niet meer bestaan. Om 22.00 uur komen de eerste planten op het land. Kort daarna komen de eerste landdieren. Door 10 minuten prachtig weer zijn er om 22.24 uur grote bossen en verschijnen de eerste vliegende insecten. De trilobieten verdwijnen nu weer. Om 23.00 uur komen de dinosaurussen te voorschijn die pas om 23.39 uur weer verdwijnen. Dan begint de tijd van de zoogdieren. Om 23.58’43” verschijnt de mens pas. Het leven van één mens duurt nog geen tel. Onze bijzondere planeet De aarde is een bijzondere planeet. Er zijn in het heelal veel meer planeten. Leven op onze planeet is mogelijk door de zon.
de zon
De goede zon Onze zon is eigenlijk een ster en is precies groot genoeg, om veel energie te geven. Bij sterren is het zo, dat hoe groter een ster is, hoe sneller zij opbrandt. De zon is niet zó groot dat ze zichzelf snel opbrandt. Als de zon 10 keer zo groot was geweest, was zij na 10 miljoen jaar al ‘op’ geweest
De afstand tot de zon De aarde staat precies op de juiste afstand van de zon. Als de aarde iets dichter bij de zon had gestaan of maar een stukje verder weg, dan was er geen leven aan de oppervlakte van de aarde mogelijk geweest. Je kunt aan de planeten Venus en Mars zien dat die kleine afstanden het verschil maken tussen een planeet met of zonder mogelijkheid van leven. Venus staat maar iets dichterbij de zon dan de aarde. Misschien is er ooit water geweest.
Project Dieren C-verrijking week 1
1
Maar door die extra warmte kon Venus het water niet vloeibaar houden. Al het water verdampte en de waterstofatomen gingen de ruimte in. Daardoor werd het op Venus steeds heter: Het is er 470 graden. Mars staat juist iets verder van de zon. Ook Mars heeft ooit een vriendelijker klimaat gehad, maar is door zijn afstand tot de zon veranderd in een bevroren planeet. De maan Er zijn planeten die één of meer manen hebben. Bijzonder aan onze maan is dat zij zo groot is. De maan heeft door haar aantrekkingskracht veel invloed op de aarde. De aarde blijft daardoor rustig en stabiel draaien. Als de aarde steeds zou wankelen zou dat bijvoorbeeld veel invloed hebben op het weer. de maan
Het ontstaan van het leven Zonder water is geen leven mogelijk en kan de mens niet leven. Leven bestaat grotendeels uit water. Zelfs de mens bestaat voor het grootste gedeelte uit water De aarde is ongeveer viereneenhalf miljard jaar oud. Het leven begon ongeveer iets later. Maar hoe dat leven is ontstaan is nog steeds een raadsel. Misschien hebben meteorieten die op aarde zijn ingeslagen daar een rol in gespeeld, omdat er in sommige meteorieten stoffen zijn gevonden die nodig zijn voor het ontstaan van leven. Maar hoe die in die meteorieten komen is dan natuurlijk de volgende vraag. Het is zelfs de vraag wat leven nou eigenlijk is, want alle levende wezens zijn uiteindelijk alleen opgebouwd uit moleculen! Wonderbaarlijk is dit alles toch.
Project Dieren C-verrijking week 1
Water
Water is een heel bijzondere stof. Het is de enige stof op aarde die in de natuur in drie verschillende vormen kan voorkomen: als vaste stof (ijs), als vloeistof (water) en als gas (waterdamp). Water is zo bijzonder, omdat het zich niet aan alle natuurkundige regels houdt, want als water hard wordt, als het dus ijs wordt, zet het uit. Het wordt dan dus groter. Als je een plastic fles helmaal vult met water en in de vriezer zou stoppen, dan zul je na een poosje ontdekken dat het water in de fles ijs geworden is en de fles kapot drukt. Het bijzondere is dat ijs niet zwaarder is dan water, ook al is het uitgezet. IJs zinkt niet, maar blijft juist óp het water liggen. Het mooie daarvan is, dat dit ijs alles beschermt wat onder de ijslaag ligt, en houdt het de warmte daaronder vast. Watermoleculen houden elkaar stevig vast, om bijvoorbeeld een druppel te vormen, maar ook weer niet zo stevig dat je niet in een zwembad kunt duiken!
2
Wist je dat…
een molecuul het allerkleinste deeltje van een stof is? een molecuul alleen zichtbaar is onder een héél sterk vergrotende microscoop? water uit een grote molecuul zuurstof (O) en 2 kleine moleculen waterstof (H) bestaat en je water daarom ook H2O kunt noemen?
watermolecuul
Bacteriën Het allereerste leven was heel klein. Dat leven bestond uit bacteriën. En het meest wonderbaarlijke ervan was dat dit leven zichzelf kon opsplitsen en een nieuw leven van zichzelf kon maken. Dit noemen we voortplanting. Twee miljard jaar lang waren bacteriën het enige leven. Ze leefden in de vorm van algen, blauwgroene algen. Toen er veel later zuurstof in de lucht kwam, veranderden de bacteriën. Zij hadden daar voordeel van, want met die zuurstof konden blauwgroene alg ze beter leven en ook veel gemakkelijker energie maken. In 2 miljard jaar zorgden al die bacteriën er voor dat er veel meer zuurstof in de lucht kwam. cel met kern Toen er eenmaal genoeg zuurstof in de lucht zat, ontstond er een nieuw soort cel: een cel met een kern. Men denkt dat die is ontstaan toen een bacterie een andere bacterie overvallen heeft. Eigenlijk een cel gevangen in een andere cel. Deze samenwerking tussen de twee cellen bleek voor beide cellen voordelen te hebben. Op den duur gingen meerdere van deze zelfde soort cellen samenwerken. Langzamerhand werden hierdoor een steeds ingewikkelder manier van leven mogelijk. Uiteindelijk, na miljarden jaren ontstonden op deze manier planten en dieren.
Wist je dat…
je witte bloedcellen zuurstof gebruiken om bacteriën te doden? er in je darmen oerbacteriën leven die niet tegen zuurstof kunnen? die oerbacteriën je goed helpen bij je spijsvertering?
Project Dieren C-verrijking week 1
3
Fossielen Fossielen zijn de versteende resten of afdrukken van planten of dieren. Ze kunnen ons iets vertellen over wat er miljoenen jaren geleden op aarde leefde. Niet alle dieren en planten uit het verleden zijn fossielen geworden. Een plant of dier moet op de juiste plaats doodgaan, zodat hij snel begraven wordt onder bijvoorbeeld een laag zand dat door water is meegenomen, zodat er geen zuurstof meer bij kan komen. Zo kan er een versteende kopie ontstaan van het dier of Een zeldzaam fossiel van een vogeltje, 47 miljoen jaar oud. Zelfs de plant. Als de aarde in de loop van vele de afdruk van de veren is bewaard honderden jaren samengedrukt wordt, moet gebleven. het dier of de plant niet kapot gedrukt worden. Van alles wat ooit op aarde heeft geleefd heeft, is het meeste verdwenen. Het is dan ook heel bijzonder als er fossielen gevonden worden. Van minder dan 1 op de 1000 soorten blijven er fossiele resten over. De meeste fossielen die gevonden zijn, zijn van dieren die in ondiepe zeeën hebben geleefd.
Een bekend fossiel is de trilobiet. De eerste trilobieten verschenen 540 miljoen jaar geleden. Die tijd noemen we het Cambrium. Ze verdwenen eigenlijk zo maar ineens, samen met heel veel andere soorten. Er zijn wel 15.000 soorten trilobieten gevonden. De trilobiet heeft als soort ongeveer 2 keer zolang bestaan als de dinosauriërs. In de tijd van de trilobieten, het Cambrium, ontstonden heel veel nieuwe soorten levende wezens. Sommige waren heel vreemd, met bijvoorbeeld 5 ogen of met heel veel stekels die als pootjes werden gebruikt. Bij die soorten was er één, een klein wormvormig wezen, die een soort ruggenwervel had. Dat diertje is het begin geweest van alle gewervelde dieren die later ontstonden.
trilobiet
Wist je dat…
er fossielen zijn gevonden die ouder zijn dan 540 miljoen jaar? het niet duidelijk is of dit planten of dieren waren? daar waarschijnlijk ook nog weinig verschil tussen was in die tijd?
Project Dieren C-verrijking week 1
4
mosasaurus, ongeveer 1,5 meter lang
vliegende hagedis, ongeveer 15 cm lang
Evolutie Alle mensen zijn verschillend. Ook alle dieren en planten van dezelfde soort zijn nooit helemaal precies hetzelfde. Dat komt omdat elk wezen net iets andere eigenschappen heeft dan zijn soortgenoten. Evolutie betekent langzame verandering. De evolutietheorie houdt in dat er soms een jong dier wordt geboren met een eigenschap die net iets anders is dan bij de rest. Soms ontstaat er een verschil dat heel handig is, bijvoorbeeld waardoor het jong iets gemakkelijker voedsel kan vinden of waardoor hij minder opvalt voor vijanden. Het jong met die nieuwe eigenschap zal meer succes hebben in zijn leven en daardoor ook meer nakomelingen kunnen krijgen. Alle nakomelingen die de nieuwe eigenschap hebben, zullen ook meer succes hebben met overleven, en zo zullen er steeds meer individuen met dezelfde eigenschap komen. Een voorbeeld: er leven 100 vogeltjes met een ronde snavel op een eiland, waar ze moeten leven van insecten. Er worden nieuwe vogeltjes geboren, maar de meeste gaan dood van de honger of worden opgegeten door vijanden. Op een dag wordt er een vogeltje geboren dat toevallig een iets spitsere snavel heeft dan de anderen. Als hij groot is, blijkt dit vogeltje lekkere insecten uit spleetjes boomschors te kunnen pikken, waar de andere vogels niet bij kunnen. Hij heeft daardoor meer te eten dan zijn soortgenoten. Hij heeft dan ook meer kans om te overleven. Van de 100 vogeltjes is er nu 1 met een spitsere snavel. Zijn vrouwtje legt eieren en als ze uitkomen, kan het mannetje genoeg eten vinden voor zijn 4 jongen. De jongen worden gezond en sterk en hebben een iets spitsere snavel, omdat hun vader dat ook heeft. Ze kunnen beter overleven dan hun soortgenoten met een ronde snavel. Er zijn nog steeds ongeveer 100 vogels op dat eiland, maar nu zijn er al 5 met een spitsere snavel. Wanneer de jongen groot worden, kunnen zij ook beter voor hun jongen zorgen. Dat betekent dat er al 25 van de 100 een spitsere snavel hebben. Zo wordt de eigenschap ‘spitse snavel’ steeds verder verspreid. Misschien hebben sommige nakomelingen zelfs een nog iets spitsere snavel, wat nóg meer eten oplevert. Zo kan het gebeuren dat na verloop van tijd er alleen nog vogels met een spitse snavel op het eiland leven. Dit wordt ‘de survival of the fittest’ genoemd: alleen de vogels met de handige eigenschap blijven over.
Project Dieren C-verrijking week 1
5
Charles Darwin De evolutietheorie is bedacht door Charles Darwin. Darwin heeft zijn ideeën 15 jaar lang voor zichzelf gehouden. Hij durfde het nog niet aan anderen te laten lezen. De mensen geloofden dat God alles geschapen had. De manier zoals Darwin het had bedacht ging daar eigenlijk tegenin. Darwin wist dat hij veel kritiek zou krijgen op zijn ideeën. En dat klopte: het is een theorie waar direct al veel discussie over was. Maar niet alleen toen. Er wordt nog heel verschillend gedacht over het ontstaan van het leven op aarde.
een spotprent van Charles Darwin
Wist je dat…
Charles Darwin niet zelf de term ‘evolutie’ heeft bedacht? ook de zin ‘survival of the fittest’ niet van Darwin komt?
Info plus – Opdrachten 1. Hoe zou het komen dat juist veel soorten die in ondiepe zeeën leefden bewaard zijn gebleven? 2. Kijk naar de spotprent van Darwin bij het stuk tekst over evolutie. Waarom is Darwin zo afgebeeld? Leg uit waarom jij denkt dat hij zo is getekend. 3. De evolutietheorie is een theorie, dat wil zeggen dat het ideeën zijn om te verklaren hoe de soorten zijn ontstaan, en hoe sommige diersoorten zijn uitgestorven. Het is geen bewijs dat het echt zo gegaan is. a. Denk jij dat de evolutietheorie een goede uitleg is voor het ontstaan van soorten leven? Leg je antwoord uit. b. Denk jij dat de theorie ooit wordt bewezen? Leg je antwoord uit. 4. De term ‘survival of the fittest’ over de evolutietheorie van Darwin wordt vaak (verkeerd) vertaald als ‘het overleven van de sterkste’. Bedenk een betere vertaling en schrijf die op. Zoek, als je er niet uit komt, in een Engels woordenboek het werkwoord ‘to fit’ op.
Project Dieren C-verrijking week 1
6
overzicht tijdvakken: hoe lager in het schema, hoe langer geleden
Cenozoïcom
Naam tijdvak: Kwartair Neogeen Paleogeen
Mesozoïcom
Krijt Jura
0 - 2,6 miljoen jaar geleden Brons- en ijzerculturen. IJstijden op het noordelijk halfrond. Eerste mensensoort. 2,6 - 23,03 miljoen jaar geleden Hoogtepunt van de zoogdieren. Herbivoren (planteneters). 23,03- 65,5 miljoen jaar geleden Evolutie van planten en dieren door veranderende omstandigheden. Opkomst eerste moderne zoogdiersoorten. Eerste grote apen. 65,5-145,5 miljoen jaar geleden Hoogtepunt van de grote reptielen en de ammonieten, waarna ze uitsterven. Eerste echte vogels. Warm klimaat. 145,5- 199,6 miljoen jaar geleden Bloeiperiode van de grote reptielen en de ammonieten. Eerste oervogel. Veel coniferen.
Trias
199,6-251,0 miljoen jaar geleden Opkomst van de dinosauriërs en ammonieten. Eerste zoogdieren.
Perm
251,0- 299 miljoen jaar geleden Aan het eind van het Perm: Uitsterven van gigantisch veel soorten planten en dieren (95% van alle soorten). Opkomst van de reptielen en de moderne insecten. 299 – 359,2 miljoen jaar geleden Door warm en vochtig klimaat veel bossen die leidden tot de vorming van steenkool. De eerste reptielen en primitieve insecten. 359,2 – 416 miljoen jaar geleden Vissen, het ontstaan van de eerste amfibieën, insecten en landslakken.
Carboon
Paleozoïcom
Tijd:
Devoon Siluur
416 – 443,7 miljoen jaar geleden De bloeitijd van de rifkoralen.Het ontstaan van de eerste longvissen, landplanten en schorpioenen.
Ordovicium
443,7 - 488,3 miljoen jaar geleden Eerste vissen en andere primitieve gewervelden.
Cambrium
488,3 – 542 miljoen jaar geleden Eerste ongewervelde dieren in zee, kalkalgen.Trilobieten. Veel vreemde soorten ontstaan.
Precambrium
542 – 4600 miljoen jaar geleden Het ontstaan van bacteriën in water ongeveer 3850 miljoen jaar geleden. Langzamerhand kwam er zuurstof in de lucht. 542 – 4600 miljoen jaar geleden
Stolling van de gloeiende vloeibare aarde
Project Dieren C-verrijking week 1
7
