Onderpoederlassen met gevulde draad Wolfraamexpert Piet van der Horst in China Vaktrots uit Noordwijkerhout

Onafhankelijk vakblad voor lassen, lijmen en snijden

Nummer 2 - februari 2015

In deze editie o.a.

Onderpoederlassen met gevulde draad Wolfraamexpert Piet van der Horst in China Vaktrots uit Noordwijkerhout

LASTECHNIEK

VOORWOORD - febr uari 2015

Colofon www.vakbladlastechniek.nl Uitgave ISSN 0023-8694 Lastechniek wordt uitgegeven in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL). Redactie Bert de Jong, Fleur Maas, Rolf Mul, Leo Vermeulen, Bart Verstraeten, Margriet Wennekes Eindredactie Margriet Wennekes, Leo Vermeulen (techniek) Uitgever Bert de Jong Advertenties Con-Sell, Rolf Mul T 06 12 50 90 58 - E [email protected] Redactieadviesraad Paul Barendse, Ruud van Bezooijen, Tim Blok, Leen Dezillie, Rob Helmich, Marcel Hermans, Michel van ‘t Hof, Piet van der Horst, Michael Jak, Pieter Keultjes, Marco Kraaijeveld, Maurice Mol, Ed Mulder, Johan Schelfhorst, Frank Smit, Wil van der Stap, Erik Steenkist, Gregor Tokarenko, Fred Vasquez, Adriaan Visser Adressen Nederlands Instituut voor Lastechniek Postbus 190 - 2700 AD Zoetermeer T 088 018 70 00 - E [email protected] - www.nil.nl Belgisch Instituut voor Lastechniek vzw Technologiepark 935 - B-9052 Zwijnaarde, België T +32 9 292 14 05 - F +32 9 292 14 01, E [email protected] - www.bil-ibs.be OPUS communicatie-ontwerp Fruitweg 24 j - 2321 GK Leiden, T 071 589 56 44 - F 071 541 41 50 E [email protected] Abonnementen Voor particulieren in Nederland € 62,50 op privé-adres, voor bedrijven in Nederland per abonnement. Voor studenten en senioren geldt in Nederland een speciaal tarief. Voor abonnementen in België kunt u contact opnemen met [email protected] Prijzen zijn excl. btw. Lastechniek verschijnt tien keer per jaar en wordt toegezonden aan deelnemers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en het Belgisch Instituut voor Lastechniek (BIL) en andere geïnteresseerden en belanghebbenden in de verbindingstechniek. Voor vragen over abonnementen kunt u terecht bij het NIL of het BIL voor België. Het abonnement geldt voor een geheel jaar. Opzeggingen per aangetekend schrijven vóór 1 oktober van het lopende jaar. Verzendadres wijzigen? Stuur dan het etiket met verbeterd adres retour. Alle advertentiecontracten worden afgesloten conform de regels voor het Advertentiewezen gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland.

De NILBIL Verbindingsgids is een uniek naslagwerk voor professionals in de verbindingstechniek. Technische informatietabellen en tekeningen vormen een belangrijk onderdeel van de gids. Deze zorgvuldig geselecteerde informatie is bedoeld als een leidraad bij het interpreteren van normen, procedures en specificaties. Verder bevat de gids informatie over de belangrijkste overkoepelende organisaties, een overzicht van erkende opleidingsinstellingen en het stroomschema van las- en laskaderopleidingen. De NILBIL Verbindingsgids is een uitgave van vakblad Lastechniek, in samenwerking met het NIL en het BIL. De gids is uitgevoerd als een handzaam en robuust boekje, bedoeld voor intensief gebruik op de werkvloer. Voor € 30, - excl. 6% btw en verzendkosten kunt u in het bezit komen van dit praktische naslagwerk. Bestellen is eenvoudig. Ga naar www.vakbladlastechniek.nl en klik op de cover van de Verbindingsgids.

Ontwerp en lay-out OPUS communicatie-ontwerp, Leiden.

Redactionele zaken Het nieuwe jaar begint voor de redactie van Lastechniek altijd met een vooruitblik. Samen met de leden van de redactieadviesraad besteden we begin januari een ochtend aan het bespreken van de koers van het blad. Daarbij kijken we niet alleen naar wat er ten opzichte van de afgelopen jaargang anders moet of beter kan, maar we wisselen ook ideeën uit en bepalen welke onderwerpen een themanummer verdienen. Het kan niet vaak genoeg gezegd worden hoeveel waardering we hebben voor de betrokkenheid, de inzet en het enthousiasme van de leden van de redactieadviesraad, die vrijwillig hun tijd en energie opofferen om samen met ons intensief na te denken over het maken van een goed vakblad. Het eerstvolgende themanummer: Onderwijs en Opleidingen, verschijnt in maart. Een jaarlijks terugkerend thema, waarmee we onze lezers vooral willen informeren over wat er allemaal gaande is op dit terrein. Het thema Arbeidsmarkt, met daarin speciale aandacht voor zzp’ers, is een ander onderwerp dat we komend jaar zullen gaan uitspitten. Verder zullen we zeker aandacht besteden aan grote evenementen, zoals de Welding Week die in 2015 weer plaats gaat vinden. Vaste bezoekers hebben het al gemerkt: in januari is onze nieuwe website gelanceerd. Via het vertrouwde adres www.vakbladlastechniek.nl hopen we u als lezer van Lastechniek nog meer te kunnen bieden als aanvulling op het blad. Zo is het brancheregister nu ook digitaal te bezoeken, waarbij heel eenvoudig gelinkt kan worden naar de websites van de betreffende bedrijven. Via nieuwsberichten, Twitter en Instagram houden we u op de hoogte van de actualiteit, en er is een agenda met daarin een overzicht van relevante evenementen en bijeenkomsten in 2015. Kortom, een nieuw jaar vol uitdagingen ligt voor ons, waarin we ernaar streven de kwaliteit van Lastechniek continu te verbeteren.

Hoewel de informatie gepubliceerd in deze uitgave zorgvuldig is uitgezocht en waar mogelijk gecontroleerd, sluiten de uitgever en de redactie uitdrukkelijk iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele onjuistheden en/of onvolledigheid van de verstrekte gegevens.

We wensen u veel leesplezier met deze eerste uitgave in 2015.

©2015 - Overname van artikelen is slechts mogelijk na verkregen schriftelijke toestemming van de uitgever.

De redactie van Lastechniek

Volg LASTECHNIEK op twitter:

@VBLASTECHNIEK

De website van vakblad Lastechniek is vernieuwd! Trots nodigen we u uit om een bezoek te brengen aan www.vakbladlastechniek.nl. Onze nieuwe site is overzichtelijk, heeft een frisse uitstraling en bevat een aantal nieuwe elementen. Zo kunt u direct kennisnemen van de laatste tweets en geven we u via Instagram een ac-

Inhoud #2 februari 2015

tueel kijkje in onze keuken, via foto’s van onze activiteiten. Bedrijven die vermeld staan in ons brancheregister kunt u nu ook via het uitgebreide digitale brancheregister op onze website gemakkelijk bereiken. Verder vindt

LASTECHNIEK

16 18

wordt uitgegeven door OPUS communicatie-ontwerp in opdracht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek in samenwerking met het Belgisch Instituut voor Lastechniek

en kunt u met een muisklik eenvoudig de Verbindings-

www.vakbladlastechniek.nl

[email protected].

Vanuit de verbindingswereld Onderpoederlassen met gevulde draad Bronswerk Heat Transfer, wereldspeler uit Nijkerk EN 1090 bij een jonge onderneming Laskaderopleidingen in de lift

gids bestellen. Mocht u suggesties hebben voor verdere uitbreiding of verbetering, dan horen we graag van u via

Foto: Wim Wilmers

04 08 12

u snel de inhoud van de nieuwste uitgave van het blad

4

32 22 25 28 31 32 34

De voordelen van het laserlassen Laskennis opgefrist 17 Piet de wolfraamelektrode-expert Willem de Welder Vaktrots Brancheregister Foto: Steven Bemelman

Foto: Bronswerk Heat Transfer, Nijkerk

“We verwerken alle materialen, zoals hogesterktestalen, titaan, geclad materiaal en soms zelfs zirkonium. We proberen daarnaast veel te mechaniseren. Pijp-pijpplaat verbindingen lassen we alleen nog maar gemechaniseerd.”

12

Foto: William Opheij Coverfoto: Steven Bemelman bij DMN Westinghouse, Noordwijkerhout

28

LASTECHNIEK

BERICHTEN - febr uari 2015

Mobiel luchtreinigingssysteem voor diverse toepassingen De CleanAirTower van Kemper is een mobiele luchtreinigingsinstallatie voor gebruik in werkplaatsen waar een bronafzuiging niet kan worden toegepast, of als aanvulling op bronafzuigsystemen. Het relatief nieuwe systeem is sinds enkele maanden op de markt.

Verdringing De CleanAirTower werkt volgens het verdringingsluchtprincipe. Door de warmte stijgt de lucht en neemt hierbij de lasrook mee omhoog naar de aanzuigopening boven in de toren. De verontreinigde lucht wordt in de toren gefilterd en gereinigd en de schone lucht stroomt aan de onderzijde terug in de ruimte. Het stof wordt automatisch opgevangen in een stofemmer. De toren is voorzien van hijsogen en een botsbeveiliging.

Voordelen Het systeem veroorzaakt minimale luchtwerveling. Door de lage inblaassnelheid van de schone lucht ontstaat er geen opmenging tussen schone en vervuilde lucht. Erik Mars van Lashuis Haprotech: “Het systeem is geschikt voor productiehallen en magazijnen met sterk wisselende stofbelastingen en beschermt de medewerkers en de machines doeltreffend tegen fijnstof. Het is te koop, maar ook te huur ter verbetering van de luchtkwaliteit bij projecten waar niet standaard of te weinig afzuiging aanwezig is.” Als extra voordelen noemt Mars de snelle en eenvoudige montage en de lagere stookkosten door een betere luchtverdeling in de productiehal. www.hetlashuis.nl | www.kemper.eu

febr uari 2015

Economische Barometer Koninklijke Metaalunie: 2014 positief afgesloten Statistieken van Nederlandse en buitenlandse banken, CBS en de Europese Bank voorspellen een kleine economische groei voor Nederland in 2015. Wat de bijdrage zal zijn van het MKB-metaal is niet exact te zeggen. Wel laat de Economische Barometer van het laatste kwartaal van 2014 zien dat het afgelopen jaar positief werd afgesloten. Zonder de effecten van de Russische sancties was het resultaat nog beter geweest.

Arbeidsmarkt In het vierde kwartaal van 2014 is bij een op de vijf bedrijven de werkgelegenheid toegenomen. Een dergelijke groei is sinds begin 2011 niet meer voorgekomen. Drie van de tien deelnemers aan het onderzoek heeft op dit moment gemiddeld twee vacatures openstaan.

Export Vooral export moet de Nederlandse economie uit het slop trekken. Het MKB-metaal draagt zijn steentje daaraan bij. De ontwikkeling van de buitenlandse orderpositie is nu per saldo 19%, dat was neutraal. Maar liefst 50% van de exporterende ondernemers verwacht een beter eerste kwartaal van 2015.

LASTECHNIEK

In memoriam Herman Antinus Meijer Op 24 december 2014 is Herman Meijer op 80-jarige leeftijd overleden. Herman heeft een groot deel van zijn carrière gewerkt op de afdeling metaalkunde van het natuurkundig laboratorium van Philips. Vervolgens werkte hij voor Philips Lastechniek in Utrecht en later was hij werkzaam bij ESAB. Zijn activiteiten en kennis lagen vooral op het terrein van lasbaarheid van materialen en toevoegmaterialen. Vanaf 1974 is hij twaalf jaar lid geweest van de Technische Commissie IV/XII. In deze hoedanigheid heeft hij diverse malen een IIW-congres bijgewoond en hiermee ook op internationaal niveau van zich doen spreken. Vanuit zijn positie in de Velatec, de Vereniging van fabrikanten en importeurs van lasapparatuur en lastoevoegmaterialen, heeft hij acht jaar zitting gehad in de Raad van Toezicht van het Nederlands Instituut voor Lastechniek. Zijn kennis van de laswereld is hierbij van groot belang geweest. Herman was een geliefd docent bij de opleiding van laspraktijkingenieurs.

Bedrijfsresultaat

advertentie

2-daagse Workshop Het visueel beoordelen van

LASVERBINDINGEN Meer informatie vindt u op www.nil.nl

4

Inmiddels maakt ruim 60% van de bedrijven weer winst en 10% nog verlies. Alle sectoren in het MKB-metaal hebben last van de druk op de verkoopprijzen. Deze druk is weliswaar wat afgenomen in de laatste periode van 2014, maar per saldo zijn er nog steeds meer bedrijven die hun prijzen moesten verlagen dan bedrijven die hun prijzen konden verhogen. De investeringsverwachtingen van de ondernemers in het MKB-metaal voor wat betreft hun machinepark, blijven ook dit kwartaal met – 8% per saldo negatief. Dat is echter historisch gezien geen slechte score.

Over de Economische Barometer In het katern Economische Barometer (bijlage vakblad Metaal & Techniek) wordt eens in de drie maanden de uitslag van de Metaalunie Economische Barometer gepubliceerd. In het onderzoek dat aan de Economische Barometer ten grondslag ligt, wordt ieder kwartaal een aantal extra vragen gesteld aan leden van Koninklijke Metaalunie waarmee een bepaald thema wordt belicht.

In de jaren negentig is Herman enkele jaren voorzitter geweest van de examencommissie voor de laspraktijkingenieurs. Hij heeft deze functie tot zijn zeventigste vervuld. Onder zijn voorzitterschap werd nieuw lesmateriaal ontwikkeld en vond de overstap plaats van de Europese EWE- naar de internationale IWE-erkenning. Daarmee werd de basis gelegd voor de LPI-opleiding zoals we die nu kennen. Herman heeft bovendien zijn medewerking verleend aan diverse lastechnische publicaties. Voor zijn bijzondere bijdrage aan de verbindingstechnologie is Herman in 2001 onderscheiden met de prof. Geerlingspenning. Wij wensen zijn kinderen en verdere familie veel sterkte toe bij het verwerken van dit verlies. Bestuur, Raad van Advies en medewerkers van het Nederlands Instituut voor Lastechniek

5

LASTECHNIEK

BERICHTEN - febr uari 2015

Brandgevaar door ontbreken vonkenvanger Bij alle las- en snijtoepassingen is er een risico op het ontstaan van brand. Brandwerende maatregelen zijn dan ook geen overbodige luxe. Dat het gevaar uit onverwachte hoek kan komen ondervond Kees van Koevorden, manager Engineering bij Flamco in Bunschoten. Slijpwerkzaamheden In augustus vorig jaar ontstond er in de productiehal van Flamco brand in de lasrookafzuiginstallatie. De installatie brandde volledig uit. De schade aan de rest van de werkplaats bleef gelukkig beperkt dankzij snel ingrijpen van de aanwezige medewerkers. De brand ontstond tijdens slijpwerkzaamheden, waarbij enkele vonken in de afzuiginstallatie terecht kwamen. “Dat is normaal gesproken geen probleem, maar in dit geval was er geen vonkenvanger gemonteerd in de afzuiginstallatie”, vertelt Kees van Koevorden. “Doordat zich in de loop van de tijd stof ophoopt in de installatie, kan een vonk voldoende zijn om het brandbare filterpatroon vlam te doen vatten.” Dat gebeurde dus ook bij Flamco.

febr uari 2015

LASTECHNIEK

VDAB opent officieel lasexamencentrum in Roeselare De Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding, VDAB, wil bijdragen aan de opwaardering van het beroep van lasser. Op 11 december 2014 opende VDAB een officieel lasexamencentrum in Beveren-Roeselare. Werkzoekenden, scholen en werknemers kunnen er terecht om EN-ISO-lascertificaten of een internationaal erkend lasdiploma te behalen.

Bekend probleem “Gek genoeg is het monteren van een vonkenvanger niet verplicht, ondanks dat het probleem bekend is”, aldus de manager. Maar ook al is er wel een vonkenvanger aanwezig, dan nog is niet alle risico uitgesloten. Zoals alle apparatuur vereist elke installatie, dus ook een vonkenvanger, regelmatig onderhoud. “Het lijkt me goed om dit via de lezers van Lastechniek nog eens onder de aandacht te brengen. Ik ben al blij dat niet de hele fabriek is afgebrand.” advertentie

3-daagse Workshop AWS D1.1 en D1.6 Meer informatie vindt u op www.nil.nl 6

Knelpuntberoep Johny Vandekerckhove, teamleider industrie, constateert dat de lasser een belangrijke rol speelt in de lasindustrie. “Door nieuwe normeringen zijn lassers nodig die certificeringen kunnen voorleggen. Ook werknemers moeten reeds behaalde certificaten updaten en nieuwe verwerven. Lasser is nog steeds een knelpuntberoep, wat betekent dat er te weinig kandidaten zijn voor de vacatures. Aangezien werkgevers steeds vaker certificaten en lasdiploma’s eisen, is dit examencentrum zeker een meerwaarde: de cursist komt met een extra troef op de arbeidsmarkt terecht.”

Hoogtechnologisch opleidingscentrum Het examencentrum in Beveren-Roeselare werd ‘De Lastoorts’ gedoopt. “Het is een hoogtechnologisch opleidingscentrum, uitgerust met de nieuwste professionele apparatuur voor lascontroles.” In het CERTILAS-opleidingscentrum staat ook het mobiele RX-labo als paradepaardje opgesteld. Op jaarbasis rekent de VDAB op een driehonderdtal cursisten. In totaal moet dat resulteren in meer dan 400 lascertificaten en een 80-tal lasdiploma’s.

7

LASTECHNIEK

TOEVOEGMATERIALEN - febr uari 2015

LASTECHNIEK

febr uari 2015

Onderpoederlassen met gevulde draad Sinds de uitvinding van het onderpoederlassen in de jaren veertig van de vorige eeuw, wordt dit lasproces wereldwijd gebruikt. In de loop der jaren is het gemechaniseerde onderpoederlasproces doorontwikkeld met één belangrijk doel: het combineren van een hoge kwaliteit met productiviteit. Tegenwoordig is een volledige lijn metaalpoedergevulde draden verkrijgbaar, speciaal voor dit proces. Deze gevulde draden bieden een enorme diversiteit aan mogelijkheden, voor zowel verbindingslassen als oplassen.

door B. Gerard en C. Pease, vertaling Wicher M. Geertsema

H

et onderpoederlassen, in Engelstalige landen bekend onder de afkorting SAW (Submerged Arc Welding), heeft een aantal belangrijke voordelen, zoals een uitstekende laskwaliteit en een hoge productiviteit door de hoge neersmelt. Verder is het relatief gemakkelijk in gebruik en is bij automatisering een goede naspeurbaarheid en kwaliteitscontrole mogelijk. Dit artikel gaat in op de voordelen van het gebruik van gevulde draden voor zowel verbindingstoepassingen als oplastoepassingen, met name voor hooggelegeerde staalsoorten.

Gevulde draad versus massieve draad Er zijn twee soorten toevoegmaterialen voor het onderpoederlassen: massieve draden (de meest gebruikte) en gevulde draden. De karakteristieken van de gevulde draad geven deze draadsoort een aantal voordelen ten opzichte van de massieve draad. De gevulde draad bestaat uit een metalen omhulsel (gemaakt van een strip) en een vulling, bestaande uit een mix van verschillende metallische en niet-metallische poeders. Bij het lassen van de buisvormige gevulde elektroden wordt (bijna) alle lasstroom geleid door het metalen omhulsel. Bij een massieve draad daarentegen, gaat de stroom door de volledige dwarsdoorsnede van de draad. Hieraan danken metaalpoedergevulde draden twee grote voordelen: • Bij eenzelfde stroomsterkte heeft een gevulde draad een hogere neersmelt dan een massieve draad. • Bij eenzelfde neersmelt geeft een gevulde draad een lagere warmte-inbreng dan een massieve draad.

Austenitische en super-austenitische roestvast staalsoorten zijn relatief eenvoudig te lassen. Voor deze materialen worden doorgaans geen warmtebehandelingen voorgeschreven. Austenitisch lasmetaal met een ferrietgehalte van 3-10 % heeft een goede weerstand tegen warmscheuren. Super-austenitische roestvast staalsoorten zijn gevoeliger voor warmscheuren en vragen meer aandacht tijdens het lassen. Deze materialen hebben een lagere thermische geleiding dan standaard (laaggelegeerde) staalsoorten (CMn), waardoor de laszone langer op een hoge temperatuur blijft. Tijdens het lassen kunnen onzuiverheden zich concentreren op de korrelgrenzen, waardoor het risico van scheurvorming ontstaat. Om dit te voorkomen moeten de lascondities met zorg worden gekozen, dat wil zeggen: • een laag residu van onzuiverheden in het lasmetaal; • controle op de opmenging; • een lage warmte-inbreng; • een lage interpass temperatuur (< 100-150 °C).

voor lassen en cladden

Bij gebruik van metaalpoeder-gevulde draad kan de las worden uitgevoerd met een lagere warmte-inbreng en een hogere neersmelt, in vergelijking tot massieve draad. Hierdoor levert metaalpoeder-gevulde draad een goede kwaliteit in combinatie met een hoge productiviteit. Lean duplex, duplex en superduplex stalen hebben ook goede laseigenschappen. Om een betrouwbare neersmelt te garanderen moet echter rekening worden gehouden met het ferrietgehalte. Een te hoog ferrietgehalte (> 65%) verlaagt de corrosiebestendigheid en taaiheid. Daarom is het belangrijk om het werkstuk niet te snel te laten afkoelen, zodat excessieve ferrietvorming wordt voorkomen. Onderpoederlassen maakt gebruik van een hoge warmteinbreng en wordt daarom ook toegepast voor het lassen van austenitisch-ferritische staalsoorten.

Tabel 1 Vergelijking van de prestaties van massieve en metaalpoeder-gevulde draden

Verbindingslassen Onderpoederlassen wordt regelmatig toegepast voor het maken van verbindingslassen. Aangezien het proces beperkt is tot gebruik in horizontale positie, en het smeltbad niet zichtbaar is, is het hoofdzakelijk ontwikkeld als een gemechaniseerd of gerobotiseerd proces. Met de toenemende druk om de productiviteit te verhogen, is het belangrijk dat de betrouwbaarheid en kwaliteit gegarandeerd blijven. Om die reden zijn er allerlei varianten ontwikkeld en heeft men tegenwoordig de keuze uit vele mogelijke combinaties: tandem, twin, tandem-twin, meerdraadssystemen en, meer recent, de ICE™-technologie van ESAB. Welke variant ook wordt gebruikt, metaalpoeder-gevulde draad kan de productiviteit en kwaliteit verhogen. De keuze voor gevulde draad in plaats van massieve draad kan al een aanmerkelijk voordeel opleveren, zoals blijkt uit tabel 1. Bij gebruik van metaalpoeder-gevulde draad wordt een hogere neersmeltsnelheid bereikt, met minder lassnoeren.

Las in 35 mm plaat Ø Voltage Stroomsterkte Lassnelheid Neersmeltefficiency (60° V-naad) (mm) (V) (A) (cm/min) (%)

Aantal lassnoeren

Neersmeltsnelheid (kg/h)

Massieve draad

3,2

31

450

50

99

27

6,2

Gevulde draad

3,2

31

450

50

97

22

7.6

Specifieke voordelen Gevulde draden hebben specifieke voordelen voor het lassen van hooggelegeerde staalsoorten. De eigenschappen van gevulde draad zorgen voor lassen van hoge kwaliteit, in het bijzonder voor austenitisch en duplex (austenitischferritisch) staal.

8

Afb. 2

Afb. 1

Vergelijking neersmeltsnelheden gevulde en massieve draad

60° V-naad gelast met massieve draad. (t = 50 mm - ER309Lø3.2 - 450A - 31V - 50 cm/min - 27 snoeren)

Dankzij het brede parametergebied kunnen metaalpoedergevulde draden voor een groot aantal onderpoederlas-toe-

Afb. 3

60° V-naad gelast met gevulde draad (t = 50 mm - EC309Lø3.2 - 450A - 31V - 50 cm/min - 22 snoeren)

passingen worden ingezet, van dubbele draadprocessen tot multipass naadlassen.

9

LASTECHNIEK

TOEVOEGMATERIALEN - febr uari 2015

Oplassen Bij het oplassen van hoge kwaliteiten roestvast staal is het belangrijk om de mate van opmenging te controleren. Lasdeskundigen gebruiken Schaeffler-, Delong-, Espy- of WRC-gronddiagrammen als een ‘kristallen bol’ om de structuur van het lasmetaal te voorspellen. Hoe dichter je bij de grens van het martensietgebied van het diagram komt, hoe groter het risico van koudscheuren. Een lasmethodekwalificatie volgens EN-ISO 15614-7 en ASME IX schrijft buigtesten voor om de neiging tot scheurvorming te onderzoeken en om de betrouwbaarheid van het neergesmolten lasmetaal te garanderen. Voor het oplassen wordt tegenwoordig wereldwijd het ESW-proces toegepast (ElectroSlag Welding of elektroslaklassen). Grote voordelen van dit proces zijn de geringe opmenging, de hoge neersmeltsnelheid en de te bereiken vlakheid. Soms is het echter onmogelijk of te gecompliceerd om het elektroslaklassen toe te passen. Dit kan verschillende redenen hebben: • Obstructie (vanwege stripbreedte plus magnetisch sturingssysteem). • De vereiste minimale basismateriaaldikte. De basismateriaaldikte moet minimaal ongeveer de helft van de stripbreedte bedragen. (Bij een 60 mm brede strip is de minimale materiaaldikte 30 mm.) • Een te grote vervorming, veroorzaakt door de hoge warmte-inbreng. • De vereiste hoge stroomsterkte. Het proces vereist een krachtige stroombron. Voor het oplassen van een 60 mm strip moet de stroombron 1200 A leveren. Van alle smeltlasprocessen is het onderpoederlassen een van de meest productieve processen. Omdat de stroom alleen door het omhulsel (strip) wordt gevoerd, wordt met een gevulde draad een breder lasbad verkregen en is de penetratiediepte geringer dan met massieve draad. Onderpoederlassen met gevulde draad leidt tot een lagere opmenging en brengt een lager risico van martensietformatie in de warmte-beïnvloede zone met zich mee.

Ondanks de hoge neersmeltsnelheden bij het onderpoederlassen, was het tot nu toe moeilijk om dit proces als alternatief voor het elektroslaklassen te gebruiken. De belangrijkste reden hiervoor was de hoge opmenging (zelfs met toepassing van gevulde draden). Het was ook niet mogelijk om een constante kwaliteit te waarborgen, vanwege de te verwachten martensietvorming in de warmte-beïnvloede zone en het optreden van scheurvorming tijdens de buigtest. Dit probleem is opgelost met de door Welding Alloys ontwikkelde nieuwe, over-gelegeerde 309L-legering, die gebruikt kan worden als bufferlaag. De verhoging van de hoeveelheid chroom maakt het mogelijk om op grotere afstand van de grens van het martensietgebied te blijven en er ontstaat een hoge opmengtolerantie (meer dan 40%). Dankzij de klant-specifiek gemaakte 309L-legering kan de vereiste chemische samenstelling worden verkregen in twee lagen, zonder risico van scheurvorming. Gevulde draden kunnen dankzij deze ontwikkeling in talrijke toepassingen worden gebruikt, zoals: • het herstellen van oplaslagen (bijvoorbeeld oplaslagen in lengte- en omtrekrichting van drukvatonderdelen); • het oplassen van verbindingen van componenten met een beperkte bereikbaarheid; • een flexibele lasnaadvoorbewerking.

Afb. 4

Oplassen met massieve draad (ER309Lø3.2) levert 30% opmenging (330A - 30V - 41cm/min)

Afb. 5

Oplassen met gevulde draad (EC309Lø3.2) levert 23% opmenging (330A - 30V - 41cm/min)

Austenitisch roestvaststaal en duplex Austenitisch roestvaststaal- en duplex-gevulde draden voor onderpoederlassen zijn hoofdzakelijk gevuld met metallische ingrediënten. Ze kunnen echter toevoegingen bevatten van enkele basismineralen, ter verbetering van de dichtheid en de sterkte. Roestvaststaal-gevulde draden geven niet alleen de mogelijkheid om speciale samenstellingen neer te smelten, ze bieden ook andere voordelen, zoals kwaliteitsverbeteringen, flexibiliteit in gebruik en een hoge productiviteit. Samenvattend hebben roestvaststaal-gevulde draden de volgende voordelen: • verhoogde productiviteit; • minder vervorming van de gelaste constructie door een verhoogde lineaire voortloopsnelheid; • aantrekkelijke lasbaarheid en zeer goede slaklossing, zelfs onder in de lasnaad; • flexibiliteit: gevulde draad is met een groot parametergebied lasbaar voor verbindings- en oplastoepassingen.

Austenitisch roestvaststaal- en duplex-gevulde draden worden doorgaans gebruikt voor het vullen van naden. Echter, door het toepassen van een bufferlaag met de klant-specifiek gemaakte 309L, kan een neersmelt van hoge kwaliteit worden gegarandeerd, zelfs op ongelegeerd en laaggelegeerd staal.

Super-austenitisch roestvaststaal en duplex Super-austenitische toevoegmaterialen geven een volledig austenitische neersmelt, met een laag koolstofgehalte en een goede weerstand tegen agressieve, corrosieve omstandigheden. Dankzij hun hoge PREN-waarde (weerstand tegen pitting), geven deze lastoevoegmaterialen een goede weerstand tegen algemene en lokale corrosie, in het bijzonder in zwavel- en fosforzuur en zeewater. In tegenstelling tot standaard austenitisch roestvast staal, hebben super-austenieten (zoals UNS N08904) geen specifieke bufferlagen nodig, dankzij hun hoge tolerantie voor opmenging.

Afb. 6

Ondanks de hoge neersmeltsnelheden bij het onderpoederlassen, was het tot nu toe moeilijk om dit proces als alternatief voor het elektroslaklassen te gebruiken.

10

LASTECHNIEK

febr uari 2015

Oplassen op 1.25%Cr-0.5Mo met 309L+308L

Personalia De auteurs van dit artikel, B. Gerard en C. Pease, werken voor de Welding Alloys Group. Het artikel is vertaald door Wicher M. Geertsema IWT/IWI-C, werkzaam bij Lashuis Haprotech. Welding Alloys Consumables is gespecialiseerd in het ontwikkelen en produceren van gevulde draden. Het bedrijf levert een grote diversiteit aan lasdraden voor zowel verbindingslassen als oplassen. Lashuis Haprotech brengt deze en andere Welding Alloys producten exclusief op de Nederlandse markt.

11

LASTECHNIEK

WERELDSPELER UIT NIJKERK - febr uari 2015

Bronswerk Heat Transfer wereldspeler uit Nijkerk Als er ergens ter wereld een industriële warmtewisselaar is geïnstalleerd bij de olie- of gaswinning, de energieopwekking of in de chemische industrie, is de kans groot dat deze is ontworpen en gebouwd in het Gelderse Nijkerk. Hier is namelijk Bronswerk Heat Transfer gevestigd, een bedrijf dat al 75 jaar op wereldwijde schaal producten ontwikkelt op het gebied van warmteoverdracht en stromingssystemen.

Thermisch design Sjaak Remmerswaal legt uit dat BHT geen kant-en-klare producten maakt en ook niet op voorraad heeft. “Wij hebben geen catalogus met artikelen, maar we krijgen van de klant een vraag en gaan op basis daarvan aan het werk. Een klant zegt bijvoorbeeld: we hebben een leiding waar 50.000 m3 aardgas per uur doorheen stroomt. We willen dat gas opwarmen van 40 naar 120 graden. Wat hebben we daarvoor nodig?” Eerst wordt een thermisch design gemaakt. “Met behulp van computersoftware berekenen we welke apparatuur gebouwd moet worden: hoe groot, hoeveel buizen, in welke dikte, enzovoort.” Na het thermisch design wordt een mechanisch design gemaakt. Voor het maken van berekeningen, zoals wanddiktes, moet reLuchtgekoelde koeler tijdens het proefdraaien op het terrein van Bronswerk

door Margriet Wennekes, fotografie BHT

W

at bij binnenkomst in het kantoorpand van Bronswerk Heat Transfer (BHT) meteen opvalt, zijn de kunstwerken die de hal en de trapopgang sieren. Algemeen directeur Sjaak Remmerswaal vertelt dat de eigenaar van het bedrijf, Herman Schaëfer, als kunstliefhebber een mooie verzameling heeft opgebouwd, die door het hele gebouw te zien is. Achter het kantoor liggen de diverse productiehallen met een totale oppervlakte van 10.000 m2, waar de ontworpen installaties worden opgebouwd en getest. Behalve warmtewisselaars worden ook koelinstallaties, condensatoren en ventilatoren gemaakt. Op het moment van ons bezoek wordt een aantal nieuwe koelers getest. Na goedkeuring worden ze (gedeeltelijk) gedemonteerd en gaat de hele installatie op transport naar de klant. “Alles wordt door ons bedacht, berekend, ontworpen, gebouwd en geïnstalleerd.”

Projectteams Bij BHT wordt gewerkt in projectteams, bestaande uit projectmanagers, inkoopmedewerkers, engineers, rekenaars en tekenaars. “Van de 150 medewerkers die deze vestiging telt, zijn 80 mensen opgeleid tot ingenieur op minimaal hbo-niveau. Personeel is belangrijk: we doen enorm veel aan training, coaching en opleiding”, vertelt Remmerswaal. “De Bronswerk Groep is verdeeld in BHT Holding (operationeel) en Bronswerk Technology Group (kennis), maar in de praktijk zitten deze afdelingen bij elkaar in hetzelfde pand.” Naast de vestiging in Nederland heeft BHT een vestiging in Tsjechië met 130 medewerkers. “Drie jaar geleden is daar een compleet nieuwe fabriek gebouwd. Het is een zelfstandig opererende vestiging, waar alles gemaakt wordt wat we ook in Nederland maken, maar dan vooral gericht op de Russische markt.”

12

LASTECHNIEK

febr uari 2015

kening gehouden worden met allerlei internationale normen. “In West-Europa geldt als paraplunorm de PED, maar daar kun je niks mee uitrekenen. Elk land hanteert daarnaast zijn eigen normen. Al die landelijke normen hebben we in huis en gebruiken we om onze berekeningen te maken.” Door de onderlinge verschillen in normen kan het gebeuren dat een installatie voor de Duitse markt een stuk lichter gebouwd kan worden dan voor bijvoorbeeld de Amerikaanse markt. “Duitsers hebben van oudsher een goede staalindustrie en berekenen op de millimeter. Moet een installatie zo licht mogelijk worden, dan kun je het best de Duitse norm hanteren. Amerikanen houden meer speling aan, omdat de staalkwaliteit minder gegarandeerd kan worden.”

Warmtewisselaars Bij de industriële warmtewisselaars die BHT bouwt, moeten we denken aan verschillende soorten toepassingen. “Voor de NAM bijvoorbeeld, zorgt een warmtewisselaar dat het hete aardgas dat uit de bodem komt, wordt afgekoeld met koud aardgas. Bij de fabrieken van Lays wordt een stoomleiding gebruikt om frituurvet op te warmen. Dat zijn typische voorbeelden van wat je met een warmtewisselaar doet.” Zo zijn er legio voorbeelden van projecten die Bronswerk heeft gerealiseerd, waarbij de duur van een project gemiddeld twee jaar is.

Titaan Op offshore-locaties wordt soms zeewater als koelmiddel gebruikt. “Dan moet je rekening houden met je materiaalkeuze. We bouwen dan bijvoorbeeld warmtewisselaars uit titaan. Dat is niet alleen een kostbaar materiaal; het is ook moeilijk te lassen. Dat gebeurt door drie lassers tegelijk.” BHT is behoorlijk ver op het gebied van lassen, vertelt Remmerswaal. “We verwerken alle materialen, zoals hogesterktestalen, titaan, geclad materiaal en soms zelfs zirkonium. We proberen daarnaast veel te mechaniseren. Pijp-pijpplaat verbindingen lassen we alleen nog maar gemechaniseerd.” Maar er is ook laswerk dat niet meer uitgevoerd hoeft te worden vanwege een ander soort ontwerp. “Inlaatkasten van luchtkoelers maakten we vroeger uit plaatmateriaal; daar kwam heel veel laswerk bij kijken. Tegenwoordig kopen we een groot smeedblok waar we een gatenpatroon in boren. Het enige laswerk bestaat dan nog uit een opgelaste flens.”

13

LASTECHNIEK

WERELDSPELER UIT NIJKERK - febr uari 2015

De meeste omzet haalt BHT uit het MiddenOosten, Rusland en Brazilië. De hogedrukgaskoelers op schepen in Brazilië zijn vrijwel allemaal afkomstig uit Nijkerk. “Wat de markt complex maakt, zijn de vele specificaties waaraan de installaties moeten voldoen. Soms moet er voldaan worden aan een combinatie van specificaties die niet altijd samengaan, zoals de Amerikaanse en de Braziliaanse. Onze ingenieurs lezen al die specificaties en halen de tegenstrijdigheden eruit. Die leggen we voor aan de klant, met de vraag om een beslissing te nemen.”

Innovatie

Een complete plasma snijinstallatie van Air Liquide Welding vervangt uw huidig plasmasysteem met behoud van uw bestaande snijmachine.

Automatisch lassen van de pijp/pijpplaat verbinding

Een groot deel van de werkzaamheden bestaat uit ontwikkeling en onderzoek. De medewerkers van Bronswerk Technology Group houden zich bezig met innoverende producten. Zo hebben ze onder de naam Klarex een verticale warmtewisselaar ontwikkeld. In deze warmtewisselaar zorgen kleine stalen korreltjes die meegevoerd worden, dat er door de turbulentie nauwelijks nog vuilafzetting is. Een andere innovatie is de Radiax, een compacte compressor die in staat is om een gasstroom te comprimeren waarin zich kleine druppeltjes bevinden. Deze uitvinding is gepatenteerd en een prototype wordt momenteel gebouwd. Het nieuwste is de ontwikkeling van de Wizzwheel, een geluidsarme ventilator. Remmerswaal is trots op zijn bedrijf: “Eens in de zoveel jaar houden we open huis. We nodigen dan ook altijd mensen van de gemeente uit. Iedereen is altijd verbaasd dat dit allemaal in Nijkerk gebeurt.”

Dit Auto Gas systeem laat u toe een keuze te maken op materiaalsoort en dikte waarbij een database de diverse parameters verzorgt. Installatie bestaat uit een 300 A stroombron, lifter met 160 of 350 mm slag, CPM400 plasma toorts, actieve water koeling, Auto Gas systeem en Touch Screen bediening. Voordelen met, MASTER HOLE, TWIN DETECTION, INSTANT MARKING. Geïnteresseerd ? Neem contact op met ons. Montage pijp/romp warmtewisselaar

Uw bestaande plasma snijmachine upgraden ? Gemonteerde luchtgekoelde koeler, gereed voor transport

14

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6B , 4824 AJ BREDA Tel.: +31 76 541 00 80 www.airliquidewelding.nl

Air Liquide Welding Belgium N.V. I.Z. West Grijpen - Grijpenlaan 5 - 3300 TIENEN Tel.: +32 16 80 48 20 - Fax: +32 16 78 29 22 www.airliquidewelding.be

LASTECHNIEK

LASTECHNIEK

febr uari 2015

EN 1090 - febr uari 2015

‘Ons FPC is nu gecertificeerd maar het is zeker geen gesloten boek’ STC Heerenveen behaalde in 2014 een certificatie volgens de EN 1090. Voor de relatief jonge onderneming verliep het certificeringstraject vrij soepel. Medeoprichter Paul de Koster: “Wij hadden veel zaken al goed voor elkaar, maar nu hebben we het allemaal ook in de organisatie vastgelegd.”

door Helena Penders

P

aul de Koster (39) werkte als productieleider voor een constructiebedrijf in Friesland dat vooral veel werk verrichtte voor aannemers. Toen dit bedrijf in 2003 failliet ging, besloot De Koster samen met een collega een eigen bedrijf te beginnen. “Ik heb een lastechnische achtergrond en wilde me daarom vooral richten op de staalindustrie.” In 2004 richtten de compagnons het Staal Technisch Centrum (STC) op, met als doel “een allround uitbestedingspartner en toeleverancier te zijn voor de staalindustrie in de breedste zin van het woord”.

Toetsen FPC

Servicebedrijf De dagelijkse leiding is vooral in handen van Paul de Koster, directeur en tevens lascoördinator. Het bedrijf telt nu zo’n vijfentwintig werknemers. “We zijn echt een servicebedrijf en bieden twee belangrijke diensten. Ten eerste de staalbewerking: we zijn gespecialiseerd in het samenstellen en aflassen van de meest uiteenlopende staalconstructies voor staalbouwers. Dat betekent veel laswerk en het bouwen van onderdelen tot en met complete constructies. Onze tweede belangrijke activiteit is staalcoating: het stralen en coaten van stalen onderdelen en constructies. We hebben een geconditioneerde straal- en spuithal van 20 bij 90 meter, waarin zowel één- als meerlaagssystemen airless worden aangebracht.”

drijf is behoorlijk regionaal gebonden, maar naarmate de bewerkelijkheid van de producten groter is, speelt de afstand geen rol meer, weet De Koster. “Bij een combinatie van veel verschillende werkzaamheden, dus zeg maar vanaf boren, zagen, ponsen, knippen en lassen tot en met coaten, bieden wij wel een meerwaarde, omdat we alles onder een dak kunnen uitvoeren. De transportkosten tellen dan niet meer zo zwaar mee en we kunnen concurreren met bedrijven in andere delen van het land. We benaderen ook heel gericht potentiële klanten, want uiteindelijk willen we gewoon uren maken.”

... maar wat heeft de werknemer nodig Omdat STC alle staalbewerkingen uitvoert, heeft het een brede klantenkring. “Dat varieert van constructiebedrijven en machinefabrieken tot de staalhandel waarvoor we deelbewerkingen uitvoeren. Maar we zitten ook in de carrosseriebouw en de natte infra, het is heel breed.” Het be-

16

om zijn werk goed te kunnen doen en hoe kan ik met minimale middelen voldoen aan de norm?

Wat betekende het van kracht worden van de EN 1090 voor STC? De Koster: “In principe vonden wij het wel een goede zaak. Je moet nu eenmaal werken volgens de regelgeving en deze norm dwingt je om dat aan te tonen. Bedrijven die altijd al een goede kwaliteit werk leverden, hebben volgens mij dan ook niets te vrezen, want als het goed is, hebben ze hun organisatie al op orde. Het moet alleen nog gecertificeerd worden.” Maar De Koster moet wel toegeven dat hij bij het toetsen van de FPC (Factory Production Control) wel een paar zwakke plekken in de organisatie ontdekte. Aan de hand van de workshop die hij bij SNS volgde, ging hij zelf aan de slag om het FPChandboek op orde te krijgen. “We hebben vanuit de werknemer gekeken naar de norm in plaats van andersom. Dus niet: wat vraagt de norm allemaal en wie moet dat afvinken, maar wat heeft de werknemer nodig om zijn werk goed te kunnen doen en hoe kan ik met minimale middelen voldoen aan de norm? Kijk, een lasser wil gewoon goed zijn werk kunnen doen. Die moet je niet vier, vijf keer per dag een papiertje laten invullen. Ik ben zelf lasser geweest en ben uitgegaan van de vraag: wat zijn de handvaten die je nodig hebt om het product goed te maken?” Bij STC is daarom zoveel mogelijk in de processen geborgd. Via een logboeksysteem en een traceersysteem wordt alles vastgelegd. Voor de meest gangbare werk-

zaamheden in uitvoeringsklasse 2 (EXC2) blijkt dit systeem te volstaan, zonder dat dit de lassers belast met veel papierwerk. Alleen voor specials (EXC3) wordt met aanvullende eisen gewerkt. De Koster: “Kijk vanuit de medewerker wat er mogelijk is. Dat houdt de situatie werkbaar. Voor onze productiemedewerkers is het invoeren van de norm op die manier heel soepel gegaan.”

Certificering Toen het FPC-handboek eenmaal op de rit stond was het tijd om de certificering volgens EN 1090 te halen. “We kwamen terecht bij IFO (Instituut voor Oppervlaktetechniek), omdat we eerst het coaten wilden laten certificeren. We kregen toen te horen dat het lastechnische deel door IFO in samenwerking met het NIL gecertificeerd kon worden. We hebben dus twee keer een audit gehad: een keer voor de lastechnische zaken en een keer voor alle andere werkzaamheden.” De Koster kijkt tevreden terug op het hele certificeringstraject en ziet vooral de voordelen van het werken volgens de regelgeving. “Het FPC dwingt je om alert te blijven. Het is nu dan wel gecertificeerd, maar het is geen gesloten boek. Het is de leidraad voor onze hele productie geworden en we blijven kijken waar het efficiënter kan.” Zijn advies aan bedrijven die nog niet zover zijn: “Gewoon beginnen. Je zult de certificering moeten hebben, anders ga je op termijn toch werk mislopen.”

17

LASTECHNIEK

L ASKADEROPLEIDINGEN IN DE LIF T - febr uari 2015

Laskaderopleidingen in de lift Het gaat goed met de laskaderopleidingen in Nederland. Op 12 december 2014 kwamen tachtig geslaagde IWT’ers en IWE’ers naar AWL Techniek in Harderwijk om hun NIL-diploma officieel in ontvangst nemen. Het totale aantal geslaagden was zelfs nog hoger. “De opleiding IWT was altijd wel populair, maar vooral de laatste tijd zien we dat het aantal cursisten fors stijgt”, constateert Leo Vermeulen, lastechnisch adviseur bij het Nederlands Instituut voor Lastechniek. Wie zijn deze cursisten, waar komen ze vandaan en waarom hebben ze gekozen voor een hogere laskaderopleiding?

vond hij de IWE-opleiding pittig. “Dat had vooral te maken met de combinatie van werk en privé. In totaal heb ik drie jaar over de opleiding gedaan, in plaats van de twee jaar die ervoor staat. Maar ik merk wel dat ik de opgedane kennis meteen goed kan toepassen in de praktijk.” Maurice is nu een van de lascoördinatoren bij Spie. “Ik vind het leuk om samen met mijn collega-IWE’ers te sparren over een probleempje.”

Alle geslaagden bijeen in een hal bij AWL Techniek Peter Breure en Jeroen de Pan; twee van de drie met lof geslaagden

door Margriet Wennekes, fotografie Robert Koelewijn

E

lk jaar organiseert het NIL een diploma-uitreiking voor een hele lichting geslaagden die met succes de opleiding IWT (International Welding Technologist) of IWE (International Welding Engineer) hebben afgerond. Leo Vermeulen: “Dat is historisch zo gegroeid. De opleiding IWT, die door het merendeel van de cursisten gevolgd is, duurt een jaar. Altijd rond deze tijd van het jaar is bekend wie alle examens met goed gevolg heeft afgelegd. Voor de IWE ligt het iets anders. Die opleiding duurt langer en loopt volgens een ander rooster. De geslaagden kunnen hun diploma soms al in mei toegestuurd krijgen. Toch vinden veel IWE’ers het leuk om samen met de IWT’ers naar de officiële diploma-uitreiking te komen.”

18

LASTECHNIEK

febr uari 2015

Pittig

Diepgang

Eén van de geslaagde IWE’ers is Maurice Salden (32). Hij is als kwaliteitsinspecteur werkzaam bij Spie in Elsloo, een bedrijf gespecialiseerd in piping. “Mijn manager wil dat op mijn functie hoog opgeleide mensen zitten; we moeten minstens hetzelfde kennisniveau hebben als dat van onze klanten. Daar past deze opleiding perfect bij. Ik heb nog getwijfeld over een IKT-cursus (Inspectie en Keuringstechnieken), maar de IWE-opleiding is toch meer toegespitst op lastechniek.” Maurice’ belangstelling voor de lastechniek werd gewekt toen hij bij Lincoln een middlemanagementcursus Lastechniek volgde. Van oorsprong is hij opgeleid als werktuigbouwkundige op hbo-niveau. Het studeren kost hem over het algemeen weinig moeite; toch

Frank Laffeber (39) is ook geslaagd voor zijn IWE-examens. Zijn motivatie voor het volgen van kaderopleidingen is dat hij zoveel mogelijk diepgang wil. “In 2006 ben ik begonnen met de IWT-opleiding. Gelijk daarachteraan heb ik IWI-C, VTW-2 en Magnetisch Onderzoek gedaan. In 2013 ben ik gestart met IWE en dat heb ik dit jaar gehaald”, vertelt hij met enige trots. Frank werkt als Senior QC Welding Engineer bij Seaway Heavy Lifting. “Klanten vragen steeds vaker om een IWE’er en daarom heeft mijn werkgever mij deze opleiding laten volgen. Ik zou daarnaast heel graag NDO-opleidingen op niveau 3 willen doen, maar de vraag is of ik het op dit moment veel ga toepassen. Ik geef ook nog les en neem examens af.

Met lof Drie kandidaten (J.P. Breure, J.B. de Pan en B.B.M van Osch) wisten met lof te slagen voor hun IWT-examen. Dat wil zeggen dat ze voor elk examenonderdeel minimaal een 8 hebben gescoord. Een van hen, Peter Breure (44), werkt sinds zijn 21ste bij Cemilas in Sint-Maartensdijk. “Daarbij moet je denken aan zware constructies, kranenbouw, transportbanden voor schepen en gasleidingen.” Peter heeft nu de functie van Welding Supervisor. “Noem het maar voorman van de lassers. Maar zelf las ik ook nog mee”, verduidelijkt hij. Om aan de IWT-opleiding te kunnen beginnen voltooide Peter eerst de schakelcursus. “Dat kostte wel wat bloed zweet en tranen, want er gaat veel tijd in zitten. Maar 25 jaar laservaring heeft zeker geholpen.” Voor de lassersvoorman begon het studeren naast zijn baan al een paar jaar geleden, toen hij een opleiding tot Welding Supervisor moest volgen. “Wij waren bezig met een project voor een Canadees bedrijf. Het Canadian Welding Bureau stelde als eis dat je een Welding Supervisor moest hebben. Via zelfstudie heb ik de opleiding daarvoor gevolgd, waarna ik door iemand uit Canada werd ge examineerd. Ik heb daar enorm veel van geleerd”, vertelt Peter. “Daarna volgde ik nog een opleiding tot visueel lasinspecteur, en nu heb ik dus mijn IWT-diploma.” Peter Breure staat overal voor open als het gaat om zijn vak en het vergroten van zijn kennis. “Ik ben lid van de Zeeuwse lasgroep en bezoek graag de vakbeurzen. Ook de rondleiding die we hier vandaag gekregen hebben vind ik geweldig. Ik zit nu te denken aan een IWI-opleiding, maar of ik dat ga doen dat hangt af van mijn functie in het bedrijf. Het ligt in de bedoeling dat ik lascoördinator word.” Zijn liefde voor het lassersvak draagt Peter ook over op zijn zoontje van 9. “Hij is nu al echt geïnteresseerd. Af en toe neem ik hem mee en laat hem zelf een beetje lassen. Prachtig toch? Het is voor mij het mooiste vak van de wereld.”

Naftakrakers Ook Jan Eijkenboom (45) heeft al een lange loopbaan in de lastechniek achter de rug. Hij behaalde op jonge leeftijd drie vakdiploma’s en werkte twintig jaar lang als lasser op projecten door heel Europa. Ongeveer vijf jaar geleden besloot hij om zich meer toe te leggen op de theorie van het lassen en de lasinspectie. “Ik was altijd in de praktijk bezig geweest met het zo goed mogelijk uitvoeren van het laswerk, en op een gegeven moment wilde ik de andere kant van het lassen wel eens zien”. Hij volgde

19

LASTECHNIEK

L ASKADEROPLEIDINGEN IN DE LIF T - febr uari 2015

de gecombineerde opleiding IWP-IWS en heeft vandaag zijn IWT-diploma gekregen. Ook heeft hij een diploma Filmlezen. “Als het kan zou ik ook nog wel de duaalopleiding IWE willen doen.” Sinds een jaar of drie werkt Jan bij Stork als QC (Quality Controller). “Ik houd me in hoofdzaak bezig met het onderhoud van naftakrakers. Dat zijn installaties waarbij je te maken hebt met lassen in hoog nikkelgelegeerd staal in grote diktes, dus niet de simpele materiaalsoorten. Dat is echt een andere wereld, waarbij je een grote verantwoordelijkheid draagt als het gaat om de veiligheid.”

Drukapparatuur Achter elke geslaagde schuilt een uniek verhaal, zoveel wordt vandaag wel duidelijk. Pieter Lokin (50) bijvoorbeeld, van oorsprong drinkwaterspecialist en opgeleid aan de TU Delft, kwam via een aantal omzwervingen terecht in de lastechniek. Vandaag heeft hij zijn IWE-diploma in ontvangst genomen. Hij volgde deze opleiding vooral om meer theoretische kennis van het lassen op te doen, én om zijn mogelijkheden op de arbeidsmarkt te vergroten. “Toen ik begon met de opleiding bouwde ik als eigenaar van een klein bedrijf nog stoomketels, maar inmiddels bestaat dit bedrijf niet meer en ga ik weer in loondienst. Ik ga binnenkort werken bij Vinçotte als inspecteur voor drukapparatuur.” De geslaagde kandidaten namens EQIN

Arbeidsmarkt En hoe kijken docenten aan tegen de grote belangstelling voor laskaderopleidingen? Hoewel ook de lascoördinatorcursussen behoorlijk vol zitten, zien niet alle docenten een duidelijk verband met de norm EN 1090 en de eisen die gesteld worden aan de functie van lascoördinator. Piet Dielemans van Dielemans Opleidingen ziet dit verband wel, omdat vooral de laatste paar jaar het aantal cursisten sterk is gegroeid. “Het aantal IWT-cursisten is dit jaar weliswaar niet hoger dan vorig jaar, maar de schakelcursus die mensen met een te lage vooropleiding moet voorbereiden op de IWT-cursus zit behoorlijk vol. Er zit dus nog groei in.” Verder valt het Piet Dielemans op dat het soms de directieleden zijn die zelf naar de opleiding komen. “Waarschijnlijk gebeurt dit uit angst dat hun werknemers het bedrijf sneller zouden kunnen verlaten met een goed diploma op zak.” Enkele docenten van EQIN Opleidingen die het verband met de eisen van de EN 1090 niet zozeer zien, denken dat vooral de behoefte aan persoonlijke ontwikkeling een belangrijke motivatie is voor het volgen van een kaderopleiding. “Sommige cursisten geven aan dat het diploma meer kansen geeft op de arbeidsmarkt, maar ze zien ook dat klanten steeds vaker vragen om IWE’ers.” Frank Smit concludeert: “De lasmarkt is heel dynamisch, dat maakt het spannend en dat maakt ook dat mensen het leuk vinden om zich er steeds verder in te verdiepen.”

POWERTEC POWER RTEC®

ONZE POPULAIRSTE EN MEEST ROBUUSTE MIG/MAG LASMACHINES


Perfecte start
Superieure stabiliteit
Uitstekende dynamiek
True Heavy Duty

w www.lincolnelectric.nl ww.lincolnelectric.nl

TECHNOLOGY FOR THE WELDER’S WORLD.

ABIMIG A T Voor elke opdracht het geschikte laspistool.

ABIMIG A T: de beste keuze! ■ Flexibiliteit: de optimale positie en configuratie voor elke opdracht ■ Lichtgewicht: minder belastend voor de lasser ■ Robuust: hoge mechanische sterkte en duurzame slijtonderdelen ■ Krachtig: onovertroffen verhouding gewicht-belastbaarheid ■ Kostenbesparend: forse vermindering van de stilstandtijd

met hart voor techniek 20

21

LASTECHNIEK

DE VOORDELEN VAN L ASERL AS SEN - febr uari 2015

LASTECHNIEK

febr uari 2015

door Margriet Wennekes, fotografie Oreel

K

laas Oreel was een Friese koperslager die in 1855 de basis legde voor een bedrijf dat tot op de dag van vandaag is blijven voortbestaan. Oreel B.V., gevestigd in Hallum, heeft zich ontwikkeld van een eenvoudige koperslagerij die zich toelegde op het vertinnen van melkbussen, tot een belangrijke toeleverancier en dienstverlener voor de machine- en apparatenbouw. Innovatie, kennis en gerichte investeringen zijn de kernwaarden voor dit bedrijf, dat in 2003 lasertechnologie introduceerde op de werkvloer met de aanschaf van lasersnijapparatuur.

Onmisbare technologie Honderdzestig jaar na de oprichting staat Oreel onder leiding van een nazaat van de koperslager uit Hallum. Sytse Oreel, de huidige directeur en eigenaar, kwam in 2006 aan het roer en is daarmee de vijfde generatie die aan het hoofd kwam van het bedrijf dat nu 85 werknemers telt. Hij verdiepte zich onder meer in de lasertechnologie en besloot in 2014 tot de aanschaf van een laserlasmachine. Sytse Oreel is ervan overtuigd dat het laserlassen de toekomst heeft en een onmisbare technologie zal blijken voor de plaatverwerkende industrie.

Strategie

‘Laserlassen onmisbaar voor plaatverwerkende industrie’ Heeft het laserlassen de toekomst? Wat zijn de voordelen en beperkingen van deze techniek en wat zijn de overwegingen van een metaalverwerkend bedrijf om te investeren in (dure) laserlastechnologie? Lastechniek ging op zoek naar een bedrijf dat deze stap onlangs heeft gezet en kwam terecht bij Oreel B.V. in Friesland. 22

De strategie van Oreel is het bieden van een zo breed mogelijk dienstenpakket. “Specialiseren vind ik een zwaktebod. De markt vraagt om een grote diversiteit aan bewerkingen en die moeten we als toeleverancier dan ook kunnen leveren.” Sytse Oreel heeft een duidelijke visie op de toekomst van de machinebouw. “Een machinebouwer is erbij gebaat om met korte doorlooptijden en een zo klein mogelijk kapitaalbeslag zijn machines te maken. Als toeleverancier stellen we onszelf tot taak om onze opdrachtgevers in een zo kort mogelijke tijd zo compleet mogelijk te beleveren. Dat vraagt om een goede onderlinge afstemming.” Oreels klantenkring bestaat uit bedrijven die actief zijn in sorting en grading, voornamelijk in de voedingsindustrie en de agrarische industrie. “We verwerken heel veel rvs maar ook staal en andere materialen. We hebben dan ook de meeste lastechnieken wel in huis, maar de laatste tijd zien we dat met name het laserlassen een interessante vlucht neemt.”

Lasersnijden en laserlassen De lasertechnologie en dan vooral het lasersnijden van plaatstaal, werd al in 2003 geïntroduceerd in het bedrijf. Naast twee fiberlaserinstallaties beschikt Oreel over een van de grootste plaatlasers van Nederland, met een formaat van 12 bij 3 meter, met wisseltafels. Voor het snijden

van buizen en profielen heeft het bedrijf lasersnijapparatuur van Adige in huis. In 2014 kwam daar een laserlasinstallatie bij, een flexibele laserlasrobotcel van Trumpf. De jonge directeur is erg te spreken over de mogelijkheden van de laserlascel: “De opspanmogelijkheden en de bediening zijn zo flexibel en snel dat je eenvoudige producten (denk aan kasten, bakken en kappen) snel en efficiënt kunt fabriceren. Het is een mythe dat het inzetten van de apparatuur altijd vraagt om lange programmeertijden en ingewikkelde mallen. Dat laatste geldt alleen voor bijzonder ingewikkelde constructies.” Vooral zichtwerk is volgens Oreel uitermate geschikt om te laserlassen, vanwege het mooie lasuiterlijk. “Het proces is bovendien heel snel: we lassen met wel 5 centimeter per seconde.

Het is een mythe dat het inzetten van de apparatuur altijd vraagt om lange programmeertijden en ingewikkelde mallen. Dat laatste geldt alleen voor bijzonder ingewikkelde constructies. Vooral zichtwerk is volgens Oreel uitermate geschikt om te laserlassen, vanwege het mooie lasuiterlijk. Het proces is bovendien heel snel: we lassen met wel 5 centimeter per seconde.

Onderscheiden Laserlasapparatuur vergt een behoorlijke investering. Duurt het niet erg lang om deze investering terug te verdienen? Ook daar heeft Oreel een eigen kijk op: “Je kunt alles in principe kapot calculeren. Maar er spelen hierbij andere, cruciale zaken een rol. Zo kun je 30% van het investeringsbedrag toekennen aan de positionering van je bedrijf als een hightech onderneming die met de modernste techniek overweg kan. Hiermee kun je je als bedrijf onderscheiden, en klanten aantrekken die naar een dergelijk bedrijf op zoek zijn. Het laswerk zelf wordt gekenmerkt door een constante kwaliteit en een grote snelheid. Een laserlas vraagt nauwelijks nabewerking. Je haalt er een doekje overheen en je hebt de mooiste en schoonste las die er bestaat.”

23

LASTECHNIEK

DE VOORDELEN VAN L ASERL AS SEN - febr uari 2015

Natuurlijk kent het laserlassen ook beperkingen, erkent Oreel. “Het inzetten van een laserlasapparaat is minder geschikt voor enkelstuks of kleine series van complexe producten, met name in dik staal. Voor complexe producten zou het maken van een mal net zo lang duren als het maken van het eindproduct.” Een andere beperking heeft te maken met de afmetingen: het product moet nu eenmaal in de cel passen. “Kort samengevat heb je het dan dus over het verwerken van grote, lompe of ingewikkelde producten in kleine series. Voor dat soort producten is het laserlassen minder geschikt.”

LASTECHNIEK

APPARATUUR VOOR HET PL ASMAL AS SEN - febr uari 2015

Laskennis opgefrist 17 Plasmalassen vertoont veel overeenkomsten met TIG-lassen. Bij beide processen wordt een boog getrokken tussen de punt van een dunne wolfraamelektrode en het werkstuk, maar de lastoorts is iets anders van opbouw. Het principe van het plasmaproces is al behandeld in aflevering 7 van deze reeks.

Apparatuur voor het plasmalassen

Scepsis

“Het laswerk zelf wordt gekenmerkt door een constante kwaliteit en een grote snelheid. Een laserlas vraagt nauwelijks nabewerking. Je haalt er een doekje overheen en je hebt de mooiste en schoonste las die er bestaat.”

Er is nog een ander groot voordeel. “Let op, het is een beetje een technisch verhaal”, legt Oreel uit. “Bij veel kappen en kastachtige producten krijg je met het snijden en buigen uitslagen die niet altijd even economisch uit plaat komen. Vooral de nesting van de grote zijflappen is meestal weinig economisch. Omdat het laserlassen zo’n snel proces is en een zo mooie afwerking heeft, is het eigenlijk vergelijkbaar met een zetting. Daardoor is het paradigma dat je bij voorkeur moet zetten (buigen) in plaats van lassen, compleet komen te vervallen. Bij een kast bijvoorbeeld kun je de zijflappen los programmeren. Daardoor krijg je een veel betere materiaalbenutting. Zeker met duurdere materiaalsoorten scheelt dit aanzienlijk in de kosten, en de productie wordt duurzamer. Door de hoge lassnelheid is er nauwelijks nog sprake van tijdverlies ten opzichte van buigen.”

24

Als eigenaar en directeur van het bedrijf neemt Sytse Oreel zijn investeringsbeslissingen zelf, dus ook de beslissing over de aanschaf van de laserlascel. Dit had natuurlijk veel impact op de productie. Hoe waren de reacties op de werkvloer? Oreel: “Waar ik in zekere zin tegenaan gelopen ben, is dat niet alle werknemers meteen enthousiast waren om met deze machine te gaan werken. Sommige lassers houden er meer van om met hun handen te werken. Maar toen de machine er eenmaal stond, en de eerste producten eraf kwamen, hoorde ik wel dat iedereen onder de indruk was. Ze hadden niet verwacht dat het resultaat zo goed zou zijn. De eerste scepsis is dus wel min of meer verdwenen.” Dankzij de voordelen die gekoppeld zijn aan de laserlastechnologie, heeft het bedrijf onlangs een grote order binnengehaald. “Het gaat om een project voor het maken van 250 roestvast stalen frames, opgebouwd uit diverse plaatwerkdelen en assen, met een tolerantie van een tiende over 600 mm. Waar normaal gesproken een grote krimp optreedt en een groot risico bestaat van kromtrekken, is dat met deze techniek verleden tijd. We kunnen met het laserlassen toleranties bereiken die op een andere manier onhaalbaar zouden zijn.”

Toekomst Heeft Oreel tot slot nog een goed advies aan bedrijven die ook overwegen te gaan laserlassen? “Uiteindelijk besluit iedereen zelf wat hij met zijn geld doet, maar sommige bedrijven die ik ken zouden het proces meteen rendabel kunnen exploiteren. Het levert een enorme versnelling in het productieproces, ook door het ontbreken van de noodzaak om na te bewerken.” Dat veel bedrijven de beslissing nog voor zich uit schuiven, begrijpt hij wel: “Bedrijven kijken liever nog een paar jaar de kat uit de boom, maar ik ben ervan overtuigd dat deze techniek in de toekomst bij vrijwel iedere plaatbewerker in huis zal staan. In de automobielindustrie is het laserlassen al enorm ingebed. Er is geen ontsnappen aan dat dit voor seriematige productie de toekomst zal zijn.”

Procesvarianten Het plasmalassen kent drie procesvarianten of werkgebieden. Deze zijn afhankelijk van de stroomsterkte, de hoeveelheid plasmagas en de diameter van de boring in het mondstuk. • Micro-plasmalassen (0,1 tot 15 A) is vergelijkbaar met micro-TIG-lassen, maar de zuilvormige boog maakt het mogelijk met een veel grotere booglengte te werken. De boog is ook nog stabiel bij lage lasstroomsterktes, terwijl een naaldvormige boog wordt verkregen die geschikt is voor het lassen van zeer dun materiaal. • ‘Melt-in’-plasmalassen (15 tot 100 A) is vergelijkbaar met conventioneel TIG-lassen en wordt ook toegepast voor precisielaswerk en daar waar hoge kwaliteitseisen gesteld worden. • 'Keyhole'-plasmalassen (boven 100 A) wordt verkregen door zowel de stroomsterkte als de hoeveelheid plasmagas te verhogen. Daardoor ontstaat een zeer krachtig boogplasma, vergelijkbaar met een laserstraal. Tijdens het lassen snijdt de plasmaboog een klein gaatje in het te lassen metaal. Rondom deze sleutelgatvormige opening (keyhole) wordt het lasbad gevormd en komt de verbinding tot stand. Bij deze variant wordt een diepe inbranding verkregen bij hoge lassnelheden.

verkrijgen van een hulpboog en de afzonderlijke plasmaen beschermgassen. Daarnaast is er specifiek voor het plasmalassen ontwikkelde apparatuur verkrijgbaar.

Toorts Het plasmalasproces dankt zijn unieke kenmerken aan de constructie van de toorts, die aanzienlijk complexer is dan de TIG-toorts. De wolfraamelektrode is bij de plasmatoorts achter een koperen mondstuk met een kleine opening geplaatst. Doordat de boog gedwongen is het mondstuk te passeren, wordt een geconcentreerde zuilvormige boog gevormd, die kenmerkend is voor het plasmalasproces. Vanwege de complexiteit van de toorts is het belangrijk om niet alleen aandacht te schenken aan de opbouw bij ingebruikname, maar ook aan controle en onderhoud van de onderdelen van de toorts tijdens de productie.

Plasmalasinstallatie Ondanks de overeenkomsten in plasma- en TIG-lassen zijn er enkele belangrijke verschillen in de volgende onderdelen van de installatie: • Toorts • Stroombron • Plasma- en beschermgassen • Backingsysteem • Beschermende middelen De plasmalasinstallatie kan worden opgebouwd op conventionele TIG-apparatuur met extra toebehoren voor het

Figuur 1 Doorsnede plasmatoorts

25

LASTECHNIEK

APPARATUUR VOOR HET PL ASMAL AS SEN - febr uari 2015

selstroom ontstaan problemen met het herontsteken van de boog, die samenhangen met de vernauwing door het mondstuk, de grote afstand van de elektrode tot het werkstuk en de vorming van een bolvormig einde van de elektrode tijdens de positieve periode. Plasmalassen met wisselstroom wordt gemakkelijker met gebruik van een goed gekoelde toorts in combinatie met de 'square wave' (blokvormige) wisselstroom van een inverterstroombron. Het snelle omschakelen van polariteit bevordert het herontsteken van de boog. Door te werken met kortere perioden waarin de elektrode positief is geschakeld, wordt de elektrode minder warm, zodat de punt aan de elektrode gehandhaafd blijft. Figuur 2 Aanbevolen waarden voor de hoeveelheid plasmagas en de stroomsterkte behorend bij de verschillende mondstukdiameters van drie procesvarianten.

Mondstuk Bij conventionele toortsen is de elektrode geplaatst achter het watergekoeld koperen mondstuk. De kracht van de plasmaboog wordt bepaald door de mate waarin de boog in het mondstuk wordt samengeknepen. De diameter van de boring in relatie tot de stroomsterkte en de stroomsnelheid van het plasmagas is daarom van belang. Voor een 'zacht' plasma, zoals dat wordt toegepast bij microplasmalassen en 'melt in'-lassen wordt een relatief grote boring aanbevolen om slijtage van het mondstuk te beperken. Bij het keyhole-lassen met hoge stroom worden de boring van het mondstuk, de plasmagasstroom en lasstroom zo gekozen dat een sterk samengetrokken boog ontstaat, met voldoende vermogen om door het materiaal te snijden. De hoeveelheid plasmagas is bepalend voor het verkrijgen van de diep penetrerende plasmaboog en om slijtage van het mondstuk te voorkomen. Een te lage gasstroom ten opzichte van boring en stroomsterkte leidt tot overslag van de boog in de toorts en smelten van het mondstuk.

Elektrode De elektrode is vervaardigd uit wolfraam met een dope van lanthaanoxide. Deze toevoeging is ter verbetering van de ontsteekeigenschappen en de standtijd. Gewoonlijk wordt de punt van de elektrode voor microplasmalassen geslepen onder een hoek van 15 graden. De tophoek neemt toe met de stroomsterkte. Voor hoge stroomsterktes, zoals bij keyhole-plasmalassen, wordt een hoek van 60 tot 90 graden aanbevolen. Voor hoge stroomsterktes wordt de punt ook vlakgeslepen tot ongeveer 1 mm in diameter. Bij handmatig lassen luistert het slijpen van de elektrodepunt over het algemeen niet zo nauw. Bij gemechaniseerde toepassingen echter, is de conditie van elektrodepunt en mondstuk bepalend voor de vorm van

26

de lasboog en het profiel van de inbranding van het lasbad. De conditie van de punt en het mondstuk moet regelmatig worden gecontroleerd. Voor constante lasresultaten is een gelijkblijvende positie van de elektrode achter het mondstuk van belang. De leverancier van de toorts geeft hiervoor richtlijnen en levert speciaal instelgereedschap. Het maximale stroombereik van elk mondstuk is bepaald door de grootste afstand van de elektrode en de maximale plasmagasdoorstroom. Minder plasmagas kan worden ingesteld om de boog zachter te maken bij het maximale stroombereik van het mondstuk, mits de afstand van de elektrode tot het mondstuk ook verminderd wordt.

LASTECHNIEK

febr uari 2015

Filternummer

Lasstroom (A)

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Microplasma 0,5 - 1 1 - 2,5 2,5 - 5 5 - 10 10 - 15 15 - 30 30 - 60 60 - 125 125 - 225 225 - 450

Tabel

Plasma

lager dan 150 150 - 250 boven 250

Aanbevolen filternummers voor het micro-plasmalassen en plasmalassen

Plasma- en beschermgassen De gebruikelijke gascombinatie is argon als plasmagas, en argon met 2 tot 8 % waterstof als beschermgas. De plasmagasinstelling luistert nauw, omdat de gasstroom de inbranding van het smeltbad beïnvloedt. Ongeacht het te lassen materiaal is met argon als plasmagas de slijtage van zowel de elektrode als het mondstuk het kleinst. Argonwaterstofmengsels als beschermgas bieden een licht reducerende atmosfeer en schonere lassen bij austenitische roestvast staal. Helium geeft een hogere boogspanning, maar als plasmagas verkleint het de stroomoverdrachtcapaciteit van het mondstuk en bemoeilijkt het de vorming van een keyhole. Helium-argonmengsels, zoals 75% helium en 25% argon, worden toegepast als beschermgas voor materialen als koper.

Backingsysteem De bij het TIG-lassen gebruikelijke onderlegstrips voor het beschermgas kunnen ook voor micro- en melt-in-plasmalassen worden toegepast. Bij het keyhole lassen moet een backingstrip met een groef worden gebruikt, met of zonder gasbescherming of algehele bescherming van de onderkant van de naad. Daarbij moet de groef diep genoeg zijn om geen verstoring van de boog te veroorzaken: als het uittredende plasma de onderlegstrip raakt, wordt de boog instabiel met porositeit als gevolg.

Beschermende middelen De beschermende middelen voor het plasmalassen zijn dezelfde als voor het TIG-lassen. De te gebruiken lasglaasjes zijn afhankelijk van de hoogte van de lasstroom en dus van de procesvariant.

Stroombron De stroombron voor het plasmalassen is praktisch altijd een gelijkstroombron en heeft - net als bij TIG - een dalende karakteristiek (CC, Constant Current). Deze levert een nagenoeg constante stroom bij een bepaalde instelling, ook bij variaties in de booglengte bij het handmatig lassen. De stroombron is ideaal voor gemechaniseerd lassen. Bij het plasmalasproces wordt gewoonlijk gewerkt met de elektrode aan de negatieve polariteit, om de warmte die aan de elektrode vrijkomt te beperken. Ongeveer een derde van de boogwarmte wordt aan de kathode ontwikkeld en twee derde aan de anode. Er zijn speciale toortsen verkrijgbaar die met de elektrode aan de positieve pool kunnen worden aangesloten. Intensieve koeling voorkomt bij die toortsen het smelten van de elektrode. Dergelijke toortsen worden toegepast voor het lassen van aluminium, waarbij de kathode op het werkstuk nodig is voor het verwijderen van de oxidehuid. Wisselstroom wordt normaal gesproken niet voor het plasmalasproces toegepast, omdat het lastig is om hiermee een stabiele boog te verkrijgen. Bij gebruik van wis-

Deze aflevering in de rubriek 'Laskennis opgefrist' is een bewerking van 'Job Knowledge for Welders Part 18' uit TWI Connect (TWI Ltd, Cambridge, UK), geactualiseerd in 2015. Met dank aan Fred Kempen.

27

LASTECHNIEK

DE WOLFRAAMELEKTRODE - febr uari 2015

febr uari 2015

LASTECHNIEK

Kennis over wolfraamelektrode schiet tekort Piet van der Horst heeft een fascinatie voor TIG-lassen. En weet veel over de wolfraamelektrode, die onlosmakelijk aan het TIG-lasproces is verbonden. Onlangs kreeg hij de kans zijn kennis te verbreden door middel van een bezoek aan een wolfraamelektrodefabriek in China. “Er ging een droom in vervulling.”

door Jaap van Sandijk, fotografie William Opheij en Weldstone, China

D

e 67-jarige Van der Horst wil niets weten van pensionering. De vitale Bemmelaar, die in zijn regio regelmatig wordt gespot op de mountainbike, kan zich geen leven voorstellen waarin TIG-lassen en de wolfraamelektrode geen rol spelen. Dit tot grote vreugde van het Duitse Abicor Binzel, leverancier van toortsen voor lasprocessen en snijprocessen.

Punt slijpen Toen Van der Horst bij dochteronderneming Binzel Benelux als lastechnisch adviseur voor dealers met pensioen ging, werd hem gevraagd om bij Abicor Binzel aan de slag te gaan in een nieuwe adviesfunctie. “Ik heb me de afgelopen jaren gespecialiseerd in de wolfraamelektrode”, vertelt de door de praktijk gevormde specialist. “En omdat lassers en bedrijven weinig weten over deze elektrode ben ik gevraagd om kennis over te brengen. De wolfraamelektrode wordt vaak verkeerd gebruikt. Wat gebeurt er precies in de lasboog? Wat is de hoek van een punt en wat is de invloed daarvan? Veel lassers weten dat niet. Zelfs in onderwijsboeken stond het tot voor kort verkeerd vermeld. Bepaalde wolfraamelektroden zijn geschikt voor bepaalde materialen. Maar ik zie heel vaak dat lassers of bedrijven een verkeerd type gebruiken. Daarmee vergroot je het risico op insluitingen en moet je vaker een punt slijpen. Het economisch proces vertraagt daardoor. Vroeger kon je die fout niet maken: je had één type wolfraamelektrode. Maar acht jaar geleden werd de thoriumhoudende wolfraamelektrode in Nederland verboden omdat deze licht radioactief is. Nederland was hiermee voorloper - inmiddels is de thoriumhoudende wolfraamelektrode in veel meer landen verboden. Ook is de productie van thoriumoxide niet meer toegestaan.”

Toen zijn directeur hem verzocht een werkbezoek te brengen aan een belangrijke fabriek uit de groep - wolfraamelektrodeproducent Weldstone in de Chinese stad Zibo twijfelde Van der Horst dan ook geen moment. “Want ik weet weliswaar veel van wolfraamelektroden, maar hoe ze gemaakt worden? Dat wilde ik graag zien. Mijn opdracht was om de fabrieksmedewerkers te informeren over waarom wij zo succesvol zijn met wolfraamelektrode in Europa en hoe wij omgaan met kennisoverdracht.” Overigens is Weldstone niet de enige producent van wolfraamelektroden in China. En dat heeft alles te maken met het feit dat 75 procent van de wereldvoorraad aan wolfraamoxide wordt aangetroffen in dit land.

Afwijkende productiemethode Van der Horst is hobbyfotograaf. In de fabriek maakte hij foto’s van het hele productieproces. “Ik verwachtte een compleet geautomatiseerd proces, maar tot mijn grote verbazing zag ik dat bij de productie van wolfraamelektroden heel veel handwerk komt kijken.” Hij klapt zijn laptop open en zoeft door de foto’s. “Hier, moet je kijken”, zegt hij, wijzend op de afbeelding van een jonge Chinese vrouw met een mondkapje voor. “Aan het eind van het proces

worden de elektroden gecontroleerd op ruwheid, lengte en kromheid. Tussen de elektroden mag maximaal drie millimeter lengteverschil zitten.” Hij klikt terug naar de eerste foto en legt stap voor stap de productiefasen uit. “Weldstone heeft in vergelijking met andere fabrikanten een afwijkende productiemethode. Net als iedere producent van wolfraamelektroden begint de fabrikant met wolfraamoxide, waarna daaraan lanthaan en andere oxiden worden toegevoegd. Maar waar anderen de oxiden in droge poedervorm toevoegen, doet Weldstone dat in een natte toestand. De oxiden worden opgelost in een vloeistof en daarna gemixt en gedroogd in draaiende trommels, waardoor je de exacte mix krijgt. Daarna gaat de mix de oven in, waar de wolfraampoeder ontstaat. In de pers wordt de poeder vervolgens onder zeer hoge druk samengeperst. Hierna ontstaan staven van een halve meter lang en drie centimeter dik. In de oven worden de staven vervolgens gesinterd. Uiteindelijk worden deze ruwe staven in ‘hamermachines’ uitgesmeed tot lange dunne staven, waarna ze door trekstenen op de juiste diameter worden getrokken. Vervolgens worden ze op lengte gemaakt en belanden ze voor de laatste controle bij de dame met het mondkapje, die je eerder op de foto zag.”

Weldstone

Wolfraamexpert Piet van der Horst doceert bij Stork Marel in Boxmeer.

28

Van der Horst beschouwt het als zijn missie om lassers en bedrijven van de juiste kennis te voorzien. Daarom geeft hij, zowel in binnen- als buitenland, presentaties over de wolfraamelektrode. Inmiddels heeft hij zich ontwikkeld tot een wandelend kennisinstituut op dit gebied.

Sinterstaaf wordt uit de oven gehaald om hem daarna in de “hamermachine” uit te smeden. De “hamermachine” staat rechts naast de oven.

29

LASTECHNIEK

DE WOLFRAAMELEKTRODE - febr uari 2015

febr uari 2015

COLUMN

LASTECHNIEK

Lassen in de media

Kennisoverdracht Weldstone in Zibo telt in totaal 330 werknemers. In de fabriek worden niet alleen wolfraamelektroden gemaakt maar ook TIG-staven op basis van wolfraam voor het cladden van aluminium gietmallen en producten op basis van wolfraam-koper en wolfraam-molybdeen. “Met het werkbezoek ging een droom in vervulling”, zegt Van der Horst, die ook onder de indruk was van de duurzame aanpak van de nieuwe fabriek, waar men in 2013 naar toe verhuisde. “De ovens worden gestookt door waterstof, koelwater wordt opgevangen, schoongemaakt en hergebruikt.” Natuurlijk speelde kennisoverdracht de belangrijkste rol tijdens zijn bezoek. “Ik heb een presentatie verzorgd voor de medewerkers en heb ze ook meer vertrouwen gegeven in het product dat ze maken. De fabriek ontvangt namelijk regelmatig klachten over de wolfraamelektroden, die worden onderzocht in het labo bij Abicor Binzel in Duitsland. Het komt echter zelden voor dat een klacht gegrond verklaard wordt. In de meeste gevallen is de klacht te wijten aan verkeerd gebruik.”

Genieten Gevraagd naar het waarom van zijn fascinatie voor TIGlassen en de wolfraamelektrode zegt Van der Horst: “TIGlassen is zó strak, zó clean… Natuurlijk, achter je kap ben

30

Nieuwe energiezuinige en milieuvriendelijke ovens voor het omzetten van wolfraamoxide naar wolfraam metaalpoeder. Inzet: In het laboratorium wordt van iedere charge de structuur van de elektrode bekeken maar nog belangrijker, hoe de verdeling is van de dopes.

“Ik zie heel vaak dat lassers of bedrijven een verkeerd type wolfraamelektrode gebruiken”

je een einzelgänger en focus je op je smeltbad. Voorlopen, toevoegen, ritme krijgen. Maar als je dan je kap omhoog doet en je ziet het resultaat…Man, dat is genieten!” Na afloop van het gesprek in het horecaetablissement valt op dat Van der Horst ietwat voorzichtig de trap afloopt. “Ik heb een nieuwe knie”, legt hij uit. Opgetogen: “Dit is pas mijn vierde herstelweek en krukken heb ik al niet meer nodig.” Dat is maar goed ook, want er ligt nog genoeg werk te wachten op de bijzondere adviseur. “Na China is het de bedoeling dat ik ook onder meer de Verenigde Staten ga bezoeken om ook daar kennis van wolfraamelektroden over te brengen bij grote afnemers.” Opnieuw kan Van der Horst haast niet wachten.

Wat hebben de media toch met lassen? Daar moest ik aan denken toen er voor de zoveelste keer een lasser in beeld kwam tijdens het achtuurjournaal. Het ging over onze pensioenen en daar hoort volgens de directie van het journaal blijkbaar een lasser bij. De pensioenfondsen hebben miljarden verdiend, maar de zuur verdiende spaarcentjes van ouderen worden niet uitgekeerd. Dank je wel staatssecretaris, die ons allemaal aan het tuinieren wil zetten. Goed, daar gaat het nu niet om. Het gaat erom dat steeds een lasser in beeld komt als het goed of slecht gaat met onze economie. Bij het verslag van slecht draaiende bedrijven, bij stakingen, bij overname van bedrijven enzovoort. Waarom geen machinebankbewerker, timmerman, metselaar, bakker of elektricien als het om onze economie of onderwijs gaat? Zijn die beroepen niet spectaculair genoeg? De cameramensen van de NOS of NPO kicken blijkbaar op het beeld van de elektrische boog. Ze moeten meerdere bestanden hebben, want het is zelden dezelfde lasser die in beeld is. Het is ook bijna altijd lassen met beklede elektrode, dat we te zien krijgen. Overigens wel mijn favoriete lasproces. MIG/MAG-lassen en laserlassen komen zelden in beeld. Aan de ene kant is dat goed, want niet alles wordt MIG/MAG of met de laser gelast. Lassen met beklede elektrode neemt nog een heel belangrijke plaats in voor het maken van gelaste constructies, dat wordt weleens vergeten.

niet zouden kunnen lassen? Heel wat minder aangenaam denk ik. Hoe zou een koelkast of een wasmachine eruitzien, waarbij het plaatwerk via klinknagels, bouten of schroeven in elkaar gezet zou zijn? Zo lek als een mandje waarschijnlijk, en onbetaalbaar. Of wat te denken van een auto waaraan niet gelast zou zijn? Onmogelijk, geen auto zonder actuele lasprocessen. In het Amerikaanse artikeltje gaat het om het lassen van afsluithekken voor grotten van vleermuizen. Die liggen vaak op slecht bereikbare plekken, maar hebben toch last van vandalisme. Dan moet je er een hek omheen maken en dat kun je het beste ter plekke doen met, u raadt het al, lassen met beklede elektrode. Een tweede voorbeeld dat gegeven wordt is het repareren van gescheurde gietijzeren klankkasten van piano’s. Niet gemakkelijk, want gietijzer laat zich echt niet zomaar lassen. Zo zijn er nog honderden voorbeelden te geven, waarbij u niet onmiddellijk aan lassen denkt, maar waarbij lassen wel de meest economische en technisch gezien ook de beste oplossing is voor het maken van een product of constructie. Kortom, we hebben een geweldig en ook spectaculair beroep en dat vinden de cameramensen ook.

Dit alles kwam in me op bij het lezen van een Amerikaans artikel over de rol van lassen en lasprocessen in ons leven. Hoe zou onze maatschappij eruit zien als we

Lastechniek #3 half maart verschijnt ons themanummer

Onderwijs & Opleidingen Voor redactionele bijdragen en advertenties kunt u ons bellen 071 589 56 44 of mailen naar [email protected] 31

LASTECHNIEK

VAKTROTS - febr uari 2015

LASTECHNIEK

febr uari 2015

H

et in Noordwijkerhout gevestigde DMN Westinghouse ontwikkelt en produceert doseersluizen en wisselkleppen voor de stortgoedindustrie. Olaf van der Vliet maakt hier de niet-standaard rotoren voor doseersluizen: apparaten die wereldwijd in de procesindustrie gebruikt worden voor het doseren of pneumatisch transporteren van poeders en korrels. “Ze staan vaak bij bedrijven in het hoogwaardige segment, zoals Heineken, Pfizer en Friesland Campina”, vertelt Van der Vliet, in zijn eigen hoek van het bedrijf. “Ja, dit is echt mijn hoek”, lacht hij. “Ik sta hier altijd helemaal alleen.” En nee, dat is helemaal niet saai of eenzaam. “Het is juist heerlijk om hier in alle rust te kunnen werken. Ik doe voor niemand mijn kap af, ook niet als het de directeur is. Als ik eenmaal bezig ben, kan ik niet stoppen.”

‘Blad één moet even mooi zijn als blad acht’ Als kind had hij al iets met metaal. Hij knutselde aan fietsen en bouwde moeiteloos een onderstel voor een kinderwagen. Om maar iets te noemen. Olaf van der Vliet, lasser bij DMN Westinghouse in Noordwijkerhout, kan zich dan ook geen leven zonder metaal voorstellen. “Van niets maak je iets. Iets dat blijvend is.”

door Jaap van Sandijk, fotografie Steven Bemelman

32

Rotoren Hoewel Van der Vliet ook reparaties en andere voorkomende laswerkzaamheden uitvoert, is het maken van rotoren zijn voornaamste activiteit. “De bladen hechten op de as, de maatvoering goed maken en dan aflassen”, omschrijft hij. Over een rotor doet hij twee tot zes uur. De uitdaging van het werk zit ‘m in de soms kleine verschillen. “Elk product is anders. Zo zijn er bijvoorbeeld klanten die specifieke aanpassingen vragen. En deze, waar ik nu aan werk, is erg groot. Daar zit de uitdaging weer in het feit dat je zwaarder moet lassen en hoger in je ampères zit. Dan is het niet alleen fysiek maar ook qua concentratie zwaarder. Maar blad één moet er wel even goed uitzien als blad acht.” Staalborstel Het leveren van constante kwaliteit, dat is wat Van der Vliet trots maakt. Al heeft hij natuurlijk, net als iedereen, ook wel eens een mindere dag. “De lasmachine is dan bijvoorbeeld net niet goed afgesteld. Tja, dan heb je wat meer spetters. Daar hou ik niet van: het liefst ga ik na af-

loop met de staalborstel erover, en klaar. Dat is ’t mooiste.” Maar gaat hij dan naar huis met de pest in z’n lijf? “Nee, zo denk ik niet”, zegt hij nuchter. “Maar dan denk ik wel: goh, vandaag liep niet zo lekker.” Van huis uit Van der Vliet kreeg de liefde voor het vak van huis uit mee. “Mijn vader zat in de metaal, hij heeft gewerkt bij Fokker en later bij Vicon, producent van landbouwwerktuigen. Iedereen bij ons in de buurt in Nieuw-Vennep werkte daar.” Op de LTS in Nieuw-Vennep koos Van der Vliet voor metaal – met bouw en elektra had hij niets. Hij houdt van het materiaal, of het nu rvs of gietijzer of wat anders is. DMN Westinghouse was zijn leerbedrijf en daar is hij sinds 1989 – “oké, met een kleine onderbreking” – blijven plakken. Een ander beroep heeft Van der Vliet eigenlijk nooit overwogen. Of toch? Hij denkt even na. “Ja, ik heb wel even heel kort gedacht aan het beroep van ambulancechauffeur”, staat hem nu bij. Spannend en verantwoordelijk, maar uiteindelijk toch niet zijn ding. “Ik zou de metaal veel te veel missen”, huivert hij al bij de gedachte

Tic Ook buiten het bedrijf let Van der Vliet – ongemerkt – op de staat van het laswerk om hem heen. “Dat is een tic van me. Als ik ergens loop, bijvoorbeeld in een winkelcentrum, kijk ik altijd of een deurpost recht zit of let er op hoe een trapleuning gelast is.” En wat ziet hij dan? “Soms denk ik: dat ziet er niet uit, dat had beter gekund.” Over de toekomst is de lasser duidelijk: vooral zo door blijven gaan en blijven streven naar perfectie. En betrokken blijven bij het bedrijf. Hij is jaren lid geweest van de ondernemingsraad en sinds anderhalf jaar een van de twee vertrouwenspersonen. “Ik heb dan wel mijn eigen hoek, maar die mooie sluizen maken we met z’n allen.”

33

LASTECHNIEK ADVIES en CONSULTANCY

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com

BRANCHEREGISTER - febr uari 2015

AFZUIGINSTALLATIES EN LUCHTBEHANDELING

Nederman Nederland BV Wiekenweg 33 - 3815 KL Amersfoort Postbus 2646 - 3800 GD Amersfoort T 033 298 81 22 - F 033 201 12 10 E [email protected] www.nederman.nl

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

LASAPPARATUUR EN ANDERE TOEBEHOREN

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek 24 - 4824 AS Breda T 076 541 07 20 - F 076 542 72 95 E [email protected] www.lasopleidingen.nl

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Lastechnische opleidingen, advisering en certificering.

AIB-Vinçotte Nederland B.V. Takkebijsters 8 - 4817 BL Breda Postbus 6869 - 4802 HW Breda T 076 571 22 88 - F 076 587 47 60 E [email protected] www.vincotte.nl

Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Drachten | Zutphen | Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf 11 - 9206 BE Drachten Postbus 505 - 9200 AM Drachten T 0512 52 40 08 E [email protected] www.weldmij.com

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com

LASTOEVOEGMATERIALEN

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

MANIPULATOREN EN MECHANISATIE

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

KEURINGEN

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

LASKWALIFICATIES/ CERTIFICERING

Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

GEAUTOMATISEERD SNIJDEN

LASTECHNIEK

febr uari 2015

Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

Lincoln Smitweld B.V. Lincoln Electric Europa B.V. Nieuwe Dukenburgseweg 20 6534 AD Nijmegen Postbus 253 - 6500 AG Nijmegen T 024 352 29 11 - F 024 352 22 02 E [email protected] www.lincolnelectric.nl

NDO/DO ONDERZOEK

Zekeringstraat 33 - 1014 BV Amsterdam T +31 (0)20 556 35 55 E [email protected] Voorerf 18 - 4824 GN Breda T +31 (0)76 5424 300 E [email protected] www.element.com Locaties Benelux: Amsterdam, Antwerpen, Beek, Breda, Hengelo, Rotterdam, Veendam.

Materiaal Metingen Testgroep B.V. MME Group Rietdekkerstraat 16 - Ridderkerk Postbus 4222 - 2980 GE Ridderkerk T 0180 48 28 28 - F 0180 46 22 40 E [email protected] www.mme-group.com

ONDERHOUD EN NIEUWBOUWINSPECTIE

3P Project Services B.V. Nijverheidsweg 4 - 4854 MT Bavel T 0161 43 85 00 - F 0161 43 85 01 E [email protected] www.3pgroup.com Totaalproject in inspectie, lastechnische ondersteuning en projectmanagement

Drachten | Zutphen | Rotterdam Hoofdkantoor Dukdalf 11 - 9206 BE Drachten Postbus 505 - 9200 AM Drachten T 0512 52 40 08 E [email protected] www.weldmij.com Kwaliteitsmanagement | Lasconsultancy | Inspectie

MECHANISATIE EN AUTOMATISERING

Air Liquide Welding Nederland B.V. Rudonk 6b - 4824 AJ Breda Postbus 6902 - 4802 HX Breda T 076 541 00 80 - F 076 541 58 96 E [email protected] www.airliquidewelding.nl

Lorch Lastechniek B.V. Postbus 5 - 2200 AA Noordwijk T 071 362 56 27 - F 071 362 38 85 E [email protected] www.lorch.eu Dumeta import / export B.V. Marconistraat 26 - 7575 AR Oldenzaal T 0541 53 33 69 - F 0541 53 33 71 E [email protected] www.dumeta.nl

Kwaliteitsmanagement | Lasconsultancy | Inspectie

Magnatech International B.V. De Amer 24 - 8253 RC Dronten T 0321 38 66 77 - F 0321 31 41 65 E [email protected] www.magnatech-international.com

34

35

LASTECHNIEK OPLEIDINGEN EN CURSUSSEN

BRANCHEREGISTER - febr uari 2015

ORBITAAL EN APPARATUUR

ROBOTS EN ROBOTISERING

De Groot Lasopleidingen B.V. Weidehek 24 - 4824 AS Breda T 076 541 07 20 - F 076 542 72 95 E [email protected] www.lasopleidingen.nl

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl

Rolan Robotics B.V. De Corantijn 6 - 1689 AP Zwaag Postbus 135 - 1620 AC Hoorn T 0229 24 84 84 - F 0229 27 27 07 E [email protected] www.rolan-robotics.nl

Lastechnische opleidingen, advisering en certificering.

Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

VOORBEWERKINGSAPPARATUUR VOOR PIJP EN PLAAT

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

STIFTLASSEN

WARMTEBEHANDELING Hogeschool Utrecht, Centrum voor Natuur & Techniek en ROC Midden Nederland NIL erkende opleidingen voor alle niveau’s en processen. •

International Welding Engineer (IWE/ LPI)

•

International Welding Technologist (IWT/ MLT)

•

Verkorte combinaties van IWT met Inspectie en

Magnatech International B.V. De Amer 24 - 8253 RC Dronten T 0321 38 66 77 - F 0321 31 41 65 E [email protected] www.magnatech-international.com

Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines

keuring mogelijk. •

Lastechnisch construeren, Workshop lasnormen, Lasopleidingen MIG/MAG, BMBE, TIG, Autogeen, Laskwalificalties/ certificeringen, SMLT

PUNTLASSEN

Ook cursussen op gebied van Materialen, Procestechnologie, Onderhoud & Inspectie, Engineering, Bedrijfskunde (hbo, post-hbo en masterniveau). Meer informatie CvNT Lenneke Kok T 088 481 88 88 E [email protected] www.cvnt.nl Meer informatie ROC Joost Zijderveld T 030 754 69 03 E [email protected] bedrijfsopleidingen.rocmn.nl

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl

Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl

Delta Heat Services B.V. Scheelhoekweg 2 - 3251 LZ Stellendam Postbus 52 - 3250 AB Stellendam T 0187 49 69 40 - F 0187 49 68 40 E [email protected] www.delta-heat-services.nl • • • • • • •

Elektrisch voorwarmen en gloeien Inductie verwarmen Stationaire gloeiovens Mobiele gloeiovens Uitdrogen beton / coatings Verhuur / verkoop Advisering

Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten

WEERSTANDLASSEN

LASTECHNIEK VERBINDT ONS. Lastechniek/Engineering • Laspraktijk Ingenieur (LPI) / International Welding Engineer (IWE) - Bereidt voor op NIL-examen - Hoog slagingspercentage - Jarenlange ervaring met LPI/IWE - Face to face onderwijs - Ondersteund door digitale leeromgeving • Middelbare Lastechniek (MLT) / International Welding Technologist (IWT) • Workshop Lasnormen • Procestechnologie *Voor MLT’ers bestaat de mogelijkheid (met vrijstellingen) deel te nemen aan IKT2.

Materialen • Introductie Metaalkunde • Introductie Corrosiebeheersing • Corrosie en Corrosiebeheersing • Hogere Gieterijtechniek • Expert Class Gieterijtechnologie • Post-HBO metaalkunde

MLT/IWT START 7 SEPTEMBER 2015

Onderhoud & Inspectie • Post-MBO Onderhoudstechniek • Post-HBO Onderhoudstechnologie • Post-HBO Onderhoud en Management • Inspectie- en Keuringstechnieken (IKT2 * en IKT3) • NDO Vakspecialist Level 3

• U HEEFT EEN LPI- OF IKT3 DIPLOMA EN WILT EEN COMBINATIE VAN BEIDEN? • U HEEFT EEN MLT-DIPLOMA EN WILT IKT2 VOLGEN? INFORMEER NAAR DE MOGELIJKE VRIJSTELLINGEN!

Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

Lashuis Haprotech Rooswijkweg 200 1951 MD Velsen-Noord T 0251 26 29 00 - F 0251 26 29 09 E [email protected] www.hetlashuis.nl Totaalpakket in lastechniek, opleidingen, training en consultancy

Laskar Puntlastechniek B.V. Avelingen West 26 - 4202 MS Gorinchem Postbus 3604 - 4200 EB Gorinchem T +31 (0)183 61 88 88 F +31 (0)183 66 61 01 E [email protected] www.laskar-puntlastechniek.nl Puntlas- en Projectielasmachines Rolnaadlas- en Stuiklasmachines Puntlaselektroden | Componenten Stiftlasmachines en bouten Automatisering en mechanisering Training, onderhoud en Verhuur

36

Voor alle cursussen en opleidingen geldt: naast individuele deelname behoort maatwerk voor meerdere medewerkers ook tot de mogelijkheden. Meer weten? Bel 088 481 88 88, of kijk op www.cvnt.nl

ER VALT NOG GENOEG TE LEREN

Rutiel beklede elektroden gemaakt in Europa BÖHLER FOX OHV BÖHLER FOX ETI PHOENIX BLAU PHOENIX GRÜN T PHOENIX SH GELB R

ns Bel o 6 22 448 6 k 0 2 0 zoe en be ehler.bo www ng.com i weld

Hi, ik ben Martin. Als professioneel lasser weet ik wat ik wil: het beste laswerk door eenvoudig te gebruiken producten. Ik kan vertrouwen op Böhler Welding laselektroden – overal en altijd. Zij zijn van Europese kwaliteit en garanderen mij van: n

Uitstekende start- en herstart eigenschappen

n

Zeer eenvoudig te gebruiken

n

Extreem goede lasnaden

Ervaar meer hierover op: www.boehler-welding.com

voestalpine Böhler Welding Nederland B.V. www.voestalpine.com/welding