Ondernemen zonder personeel

O nd e r ne m e n z o nd e r p e r so n e e l

Resultaten zzp-panel meting I van 2012

drs. A. Bruins drs. N.E. de Vries drs. P.J.M. Vroonhof Zoetermeer, december 2012

ISBN:

978-90-371-1048-7

Bestelnummer: A201215 Prijs:

€ 45,-

Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl.

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoudsopgave

Samenvatting

5

1

Inleiding

9

2

Beschrijving van het panel

11

2.1

Thematische opbouw van het panel

11

2.2

De nieuwe opzet van het panel

12

2.3

Definities en samenstelling van het panel

13

3

Kenmerken van de ondernemers en de ondernemingen

17

3.1

Kenmerken van de ondernemers

17

3.2

Kenmerken van de ondernemingen

21

4

Bedrijfsvoering

23

4.1

Inzet in het bedrijf

23

4.2

Prijs en tarief

27

4.3

Omzet en opdrachtgevers/klanten

29

5

Inkomen

33

5.1

Huidig inkomen

33

5.2

Inkomensrisico

35

5.3

Oudedagsvoorziening

38

6

Geraadpleegde bronnen

41

Bijlagen I

Toelichting op het panel

43

II

Veldwerkverantwoording

51

III

Vragenlijst en routing

53

3

Samenvatting

Z zp ' er s z ett en ee n ta ndj e b ij o m in k om en o p pe i l t e ho ud en De aanhoudende economische tegenwind heeft ook zijn uitwerking op zelfstandige ondernemers zonder personeel. Opdrachtgevers letten meer en meer op hun uitgaven en besteden steeds minder werk uit. Om de omzet en het inkomensniveau op vergelijkbaar peil te houden moeten de zzp'ers in 2012 meer uren besteden in hun bedrijf en wat besparen op verzekeringen en pensioenen. Desondanks zou 87% van de zzp'ers weer kiezen voor het zelfstandig ondernemerschap als zij opnieuw voor de keuze zouden worden gesteld.

H e t wo r dt a l l em a a l wa t z wa a r d er … De omzet over het jaar 2011 komt nog sterk overeen met die van 2010. Ruim de helft realiseerde in 2011 een omzet tot 50.000 euro en 33% een omzet tot 25.000 euro. Ook wat betreft inkomen uit het bedrijf is 2012 vergelijkbaar met 2011. Bijna 1 op 3 heeft een gemiddeld netto maandinkomen van minder dan 1.250 euro. 1 op 5 verdient meer dan 3.000 euro per maand. Toch geven de zelfstandige ondernemers zonder personeel in het zzp-panel aan dat zij op verschillende fronten moeten inbinden. De belangrijkste aspecten waarop bijgestuurd wordt zijn…

M e er u re n in h et b e dr i jf … Om de omzet en het inkomensniveau op vergelijkbaar peil te houden moeten de zzp'ers in 2012 meer uren besteden in hun bedrijf. Bijna een op de drie ondernemers van eenpersoonsbedrijven besteedt gemiddeld meer dan 40 uur per week in het bedrijf. Langere werkweken zijn nodig om de daling in het aandeel declarabele uren te compenseren. Ondernemers met een hoger inkomen hebben gemiddeld ook een hoger aandeel declarabele uren op hun totale tijdsbesteding. De tarieven zijn grotendeels gelijk gebleven.

M in d e r zz p 'e rs n em en pe r so ne e l a a n… Hoewel het panel gericht is op ondernemers die geen personeel in dienst hebben, is er een groep die wel doorgroeit in personele zin. Zij nemen (tijdelijk) mensen in dienst. In 2012 heeft 1,6% van de ondernemers uit de vorige meting (tijdelijk) personeel in dienst. Ten opzichte van vorig jaar is dit aandeel wat gedaald (was 2,5%). Ook is het aandeel met uitzicht op een vast dienstverband afgenomen (nu 33% tegenover 54% vorig jaar).

M in d e r g e l d op z i j vo or d e o ud e da g en m in de r v e r zek e r in ge n… Door de zwaardere omstandigheden komen ook de sociale zekerheid en de pensioenvoorziening onder druk te staan. De sterkste daling is terug te zien bij arbeidsongeschiktheidsverzekeringen. Dat aandeel is van 38% in 2011 gedaald naar 33% in 2012. Verzekering tegen arbeidsongeschiktheid hangt sterk samen met inkomensniveau. Hoe hoger het inkomen hoe vaker zzp'ers verzekeringspremies afdragen tegen inkomensri-

5

sico's. Ten opzichte van vorig jaar zijn zzp'ers minder goed in staat gebleken om inkomen te reserveren voor hun oude dag. In 2011 spaarde de helft van de zzp'ers voor hun pensioen, terwijl dat nu 47% is. Ook is het aandeel van het inkomen dat opzij wordt gezet voor de oude dag kleiner (nu gemiddeld 5,3% tegenover 6,5% vorig jaar).

M e er o mz et bi j b e la n g r ij k s te o p dra ch tg ev e r/k la n t… Gemiddeld realiseren zzp'ers 33% van hun omzet bij hun belangrijkste opdrachtgever. Dit is iets toegenomen ten opzichte van 2011.

D e so nda nk s to ch z e lf b ew us t ze l fs ta n d ig on d er ne m e r… Ondanks de verslechterde omstandigheden zou wederom slechts een op de acht zzp'ers nu liever kiezen om in loondienst te werken als zij weer voor de keus gesteld worden. Dit aandeel is vergelijkbaar met 2011. Onder de groep overige ondernemers zonder personeel (ozp'ers), die voornamelijk goederen verkopen, is het animo om terug te willen in loondienst groter (17%). In de sector handel, horeca en reparatie ligt het aandeel dat liever terug in loondienst wil (21%) fors boven het gemiddelde. Hier zijn relatief vaker ozp'ers actief. Ook onder middelbaar en lager opgeleide zzp'ers en in de lagere inkomensklassen is het aandeel dat liever weer in loondienst zou werken relatief hoog.

O ve r i ge a s pe ct en r e la t ie f sta b i e l… Investeringen in bijvoorbeeld scholing zijn op vergelijkbaar niveau als vorig jaar. Zzp'ers investeren meer in opleidingen dan de groep ozp'ers (52% tegenover 29%). Ook de prijs of het tarief is bij de meeste ondernemers vergelijkbaar met 2011. Zzp'ers brengen vaker dan ozp'ers een hoger(e) tarief/prijs in rekening. Verder heeft een grote meerderheid van ondernemers van eenpersoonsbedrijven meerdere opdrachtgevers/klanten. Ruim 60% heeft zelfs meer dan tien opdrachtgevers/klanten. Ten opzichte van 2011 zijn de verschuivingen in het aantal opdrachtgevers zeer beperkt.

I nk o me n na a st d e on d er n em in g en ink om en sr is i co 's … 70% van de ondernemers zonder personeel heeft naast het inkomen uit de onderneming geen andere inkomstenbron. Er is een samenhang met inkomensniveau. Ondernemers met een hoger inkomen uit het bedrijf hebben minder vaak een parallelinkomen. Naast het persoonlijk inkomen wordt de financiële positie van zzp'ers ook bepaald door gezinsinkomen en andere inkomstenbronnen (bijvoorbeeld inkomsten uit vermogen). Bijna de helft kan niet meer in het levensonderhoud voorzien als het inkomen uit de onderneming geheel zou wegvallen.

H e t z zp - pa n e l 20 12 : op en k e l e pu nt en ve r be t er d Het zzp-panel geeft inzicht in relevante aspecten rond de bedrijfsvoering en de continuïteit van zzp-ondernemingen. Dit panel is in 2009 opgezet door Panteia/EIM in samenwerking met het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Inmiddels is dit de zesde meting van het zzp-panel en hieraan hebben ruim 3.000 panelleden meegewerkt. In 2012 is het

6

panel op enkele punten verbeterd. Allereerst is het panel uitgebreid tot alle ondernemers van eenpersoonsbedrijven. Uit deze meting blijkt dat 80% van de eenpersoonsbedrijven een zzp'er is volgens de definitie zoals eerder in het panel gehanteerd (zij bieden voornamelijk hun eigen arbeid aan). 20% valt in de groep overige ondernemer zonder personeel (ozp) die voornamelijk producten verkopen en/of medeondernemers hebben.

7

1

Inleiding

De belangstelling voor zzp'ers is de laatste jaren sterk toegenomen. Het aandeel zzp'ers onder de werkende bevolking stijgt sterk1. In de media, de politiek en ook de wetenschap neemt de belangstelling voor zzp'ers toe. Ook worden steeds vaker beleidsvoornemens en -maatregelen afgekondigd die betrekking hebben op zzp'ers2. Zzp'ers vormen dus een belangrijke factor binnen de Nederlandse economie. Met behulp van het zzp-panel wordt deze belangrijke groep ondernemers in kaart gebracht. Het volgen van de zzp'ers in de tijd heeft daarbij de speciale aandacht. Eind 2009 is een begin gemaakt door een pilotstudy uit te voeren naar het functioneren van zzp'ers tijdens de crisis. Ruim 1.000 ondernemers, verdeeld over alle economische sectoren, werkten mee aan dat onderzoek. Jaarlijks wordt het panel aangevuld, waarbij de representativiteit in acht wordt genomen. Tijdens de laatste meting, van november 2011, zijn ruim 1.600 ondernemers benaderd met vragen over de ontwikkeling van hun bedrijf en over de ondernemende houding van zzp'ers. In dit rapport worden de uitkomsten van de eerste meting van 2012 (in

Aan deze meting hebben ruim 3.000

het voorjaar) beschreven. Het panel is vergeleken met voorgaande jaren

panelleden meege-

op een aantal punten verbeterd. Het panel bestrijkt nu alle ondernemers van eenpersoonsbedrijven, onderscheiden in zzp'ers, die voornamelijk

werkt.

arbeid aanbieden, en overige ondernemers zonder personeel (ozp'ers), die voornamelijk goederen verkopen. Het is daardoor beter mogelijk om de resultaten te relateren aan andere bronnen zoals het CBS. In deze rapportage is evenwel nog steeds een belangrijke plaats ingeruimd voor de uitkomsten die betrekking hebben op zzp'ers. De uitkomsten van de huidige meting kunnen dus worden vergeleken met die van voorgaande jaren. In hoofdstuk 2 komen de verbeteringen aan het panel uitgebreid aan bod. Veel aandacht is daarbij uitgegaan naar het behoud van oorspronkelijke panelleden. Het panel is weer aangevuld om de uitval te compenseren. Aan deze meting hebben in totaal 3.000 panelleden meegewerkt. De wijze waarop het huidige panel is samengesteld, wordt beschreven in bijlage I. Daarbij wordt ook ingegaan op enkele belangrijke aandachtspunten bij het gebruik van een panel als instrument (onder andere de consequenties van uitval). De veldwerkverantwoording is opgenomen in bijlage II.

1

Van der Ende, Erken & Streefkerk (2010).

2

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2011).

9

2

Beschrijving van het panel

2.1

Thematische opbouw van het panel Het zzp-panel is primair gericht op allerlei relevante aspecten rond de bedrijfsvoering en de continuïteit van zzp-ondernemingen. Het panel geeft thematisch inzicht in o.a. persoonskenmerken, bedrijfskenmerken, bedrijfsvoering en inkomen, verzekeringen, zelfstandigheid, marktom-

Het panel geeft in-

standigheden, innovatie en investeringen (zie figuur 1). Aanvankelijk

zicht in relevante

maakte ook het onderwerp arbeidsomstandigheden (bijv. tevredenheid

aspecten rond de

en autonomie) deel uit van de thematische opbouw van het panel. Met

bedrijfsvoering en

de komst van de Zelfstandigen Enquête Arbeid (de ZEA)1 van TNO in sa-

de continuïteit van

menwerking met het CBS, wordt dit thema niet meer via het panel ge-

zzp-ondernemingen.

meten. Figuur 1

Denkkader en opzet van het zzp-panel

Bedrijfsvoering

Inkomenspositie

Structurele eigenschappen

Bedrijfskenmerken

Inkomensverzekeringen Objectief succes Economische zelfstandigheid

Zzponderneming Subjectief succes

Marktomstandigheden

Innovatie

Persoonskenmerken ondernemer

Investeringen

Bron: Panteia/EIM, zzp-panel 2011.

Bij elke meting van het panel zijn een of enkele verdiepingsthema's opgenomen. Tot op heden zijn netwerken, de economische crisis, inkomensondersteuning, innovaties, inkomen op de oude dag, economische zelfstandigheid en ondernemende houding verdiepingsthema's geweest. In deze meting is veel aandacht uitgegaan naar de verbreding van de reikwijdte van het panel van zzp'ers naar ondernemers van eenpersoonsbedrijven en aan het verzamelen van informatie over de nieuwe 1

http://www.tno.nl/downloads/Zelfstandigen%20Enquête%20Arbeid.pdf. Onderwerpen die in de ZEA aan bod komen zijn bijvoorbeeld de arbeidsomstandigheden, duurzame inzetbaarheid, gezondheid, productiviteit en de afhankelijkheid van klanten of opdrachtgevers. In mei 2013 worden de eerste resultaten op basis van de ZEA verwacht.

11

paneldeelnemers. Vandaar dat in deze rapportage geen verdiepingsthema is opgenomen. Een aanvullende studie over sociale media zal als afzonderlijke publicatie op www.ondernemerschap.nl verschijnen. Uitkomsten over de regeling Zelfstandig en Zwanger (ZeZ) zal apart richting SZW gerapporteerd worden.

2.2

De nieuwe opzet van het panel In 2012 is het panel op enkele punten verbeterd. De nieuwe opzet maakt

In 2012 is het panel

het mogelijk om nog beter onderzoek te kunnen uitvoeren naar zzp'ers

op enkele punten

en om beter aan te sluiten bij andere bronnen. In vergelijking met 2011

verbeterd:

zijn twee substantiële wijzigingen doorgevoerd:

het panel is uitge-

1

breid tot alle onder-

Het panel is uitgebreid tot alle ondernemers van eenpersoonsbedrijven.

nemers van eenper-

2

soonsbedrijven en

De tweede telefonische meting wordt vervangen door een internetenquête.

de tweede meting loop via internet.

U i tb r e id i ng to t a l l e on de r ne m er s zo nd e r pe r son e e l De groep zelfstandigen zonder personeel is zeer heterogeen.1 Vanuit verschillende invalshoeken wordt onderzoek gedaan, waarbij veelal verschillende onderzoeksmethoden gehanteerd worden. Als gevolg is er een verscheidenheid aan statistische informatie. Om beter te kunnen aansluiten bij overige bronnen is in 2012 de reikwijdte van het panel breder getrokken. Het omvat nu alle ondernemers zonder personeel. De zzp-definitie zoals gehanteerd in vorige edities blijft relevant (zie ook paragraaf 2.3), maar die uitsplitsing is nu pas in de analysefase gemaakt. In deze rapportage worden de specifieke uitkomsten op het niveau van zzp'ers vergeleken met de totale groep eenpersoonsbedrijven.

T we e de m et i ng v ia i nt er n et Voor goed onderzoek naar bepaalde thema's zijn complexere meetconstructen nodig. In een beknopte telefonische enquête is dat lastig te realiseren. Het inpassen van een internetenquête biedt ruimte voor een ander type vragen en maakt diepgaander onderzoek mogelijk. Daartegenover staat dat extra aandacht nodig is voor de kwaliteit die met internetmetingen behaald kan worden. Door de passieve benadering bestaat een grotere kans op selectieve respons. De combinatie van een telefonische en een internetmeting maakt het echter goed mogelijk om te controleren voor selectiviteit en deze eventueel te corrigeren. Ook is het belangrijk dat het responspercentage voldoende hoog is om nog te kunnen differentiëren naar groepen. Voor de eerste meting van 2012 is daarom voorzien in een grotere nettosteekproef van 3.000 panelleden, zodat de benodigde respons gehaald kan worden.

B eh ou d va n de b e sta a nd e pa ne l l e de n Het structurele karakter van het panel is zeer waardevol. Vandaar dat veel zorg is besteed aan het behouden en inpassen van de bestaande

1

12

Bosch en Van Vuuren (2010), Berden et al. (2010), p. 3-5.

panelleden. Oude panelleden zijn daarom ingewogen in het huidige panel, volgens dezelfde verhouding arbeid/goederen als bij nieuw geworven panelleden is geconstateerd.

2.3

Definities en samenstelling van het panel Het huidige panel omvat nu alle eenpersoonsbedrijven, te onderscheiden in zelfstandigen zonder personeel (zzp'ers die arbeid aanbieden) en overige ondernemers zonder personeel (ozp'ers). Daarmee is het mogelijk om zelfstandigen zonder personeel vanuit een ruime (alle eenpersoonsbedrijven) en een enge definitie (zzp'ers die arbeid aanbieden) met elkaar te vergelijken.1 Beide groepen verhouden zich tot elkaar zoals weergegeven in figuur 2. Figuur 2

De relatie tussen eenpersoonsbedrijven en zzp'ers.

Eenpersoonsbedrijven Ozp

Zzp


Eenpersoonsbedrijven zijn alle in het handelsregister ingeschreven ondernemers die geen personeel in dienst hebben. Zzp'ers vormen daar een deelsegment van. Zij zijn solitair opererende zelfstandigen die ongeveer dezelfde werkzaamheden verrichten onder vergelijkbare omstandigheden als personen in loondienst. Zij hebben geen medeondernemers en bieden voornamelijk hun eigen arbeid en vaardigheden aan. Typische voorbeelden van dit type zelfstandigen zijn de zelfstandige metselaars, stukadoors, kraamhulpen en ook interim-managers, coaches of communicatiedeskundigen. In het panel vormt het aandeel zzp'ers 80%.2 Omge-

1

Wennekers et al. (2011), p. 96.

2

Ter vergelijking: in het eerste kwartaal van 2012 telde het CBS ruim 570.000 zelfstandigen die voornamelijk hun eigen arbeid aanbieden (Kösters 2012). Omgerekend is dat 78% van alle eenpersoonsbedrijven. Die cijfers zijn afkomstig van de Enquête beroepsbevolking (EBB) en hebben betrekking op personen van 15 tot 65 jaar die twaalf uur of meer per week werkzaam zijn (de werkzame beroepsbevolking). Er is voor gekozen om alleen te kijken naar de zogenoemde eerste werkkring van personen. Wanneer iemand zelfstandig ondernemer is in een tweede of derde werkkring, is deze dus niet meegeteld.

13

rekend naar de populatie van het ABR zijn dit 620.000 zzp-ondernemingen. De resterende groep wordt gerekend tot de groep overige ondernemers zonder personeel (ozp; 20%). Het grootste deel van de ozp'ers wordt gevormd door zelfstandigen die voornamelijk goederen verkopen ('klassieke' zelfstandigen). Typische voorbeelden van klassieke zelfstandigen zijn veetelers, groenteboeren of cafébazen. Daarnaast omvat de groep ook vennoten en maten die voornamelijk hun arbeid aanbieden. Dit zijn bijvoorbeeld de medische specialisten of advocaten die in een maatschap zitten. Het in kaart brengen van ozp'ers is relevant, omdat deze groep eenpersoonsbedrijven op enkele punten afwijkt van de zzp-groep. In het panel vormt het aandeel ozp'ers 20%. Omgerekend zijn dit circa 155.000 ozp-ondernemingen. Figuur 3

Aandeel zelfstandigen zonder personeel in totale werkzame beroepsbevolking 2001-2009 naar type zelfstandige

a

c

Eenpersoonsbedrijven (a)

Zzp'ers (b)

20 09

20 08

20 07

20 06

20 05

20 03

20 04

b

20 02

20 01

10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0%

Ozp'ers (c)

Bron: Koster en De Vries (2011), bewerking EIM.

De sterke opkomst van het zelfstandig ondernemerschap komt hoofdzakelijk voor rekening van de zzp'ers (zie

(b)

in figuur 3). In sommige stu-

dies worden zij ook wel de 'nieuwe' zelfstandigen genoemd.1 De kwalificatie nieuw heeft geen betrekking op een recent ontstaan fenomeen, maar wel op de recente bloei en politieke aandacht voor zzp'ers.2

14

1

Aerts (2007); De Vries en Braams (2012).

2

Aerts (2007) p.5-6.

2 . 3 . 1 G eha nt e er d e cr i te r ia Ondernemers van eenpersoonsbedrijven voldoen aan de volgende criteria: 1

de ondernemer voert zelfstandig ondernemende activiteiten uit;

2

heeft geen personeel;

3

werkt minimaal 15 uur per week in de onderneming.

Zzp'ers voldoen - net als in de voorgaande metingen van het zzp-panel aan de volgende aanvullende criteria: 4

heeft geen compagnon (medeondernemer of meewerkende partner die vergelijkbare activiteiten uitvoert en substantieel bijdraagt);

5

verkoopt in de eerste plaats eigen arbeid, kennis, vaardigheden en geen goederen, producten of andermans diensten.

Ozp'ers zijn alle ondernemers van eenpersoonsbedrijven die geen zzp'er zijn. Zij voldoen in elk geval ook aan de criteria van ondernemers van eenpersoonsbedrijven. In het verdere verloop van dit rapport zullen de resultaten van de drie groepen tegen elkaar afgezet worden. Daar waar relevant zijn de resultaten van de groep zzp'ers per sector gepresenteerd.

15

3

Kenmerken van de ondernemers en de ondernemingen

3.1

Kenmerken van de ondernemers Z zp v e rsu s oz p Een belangrijk onderscheid waar de verdere analyse aan is opgehangen,

Van de eenpersoonsbedrijven is

betreft het verschil tussen aanbieders van arbeid of diensten versus ver-

80% zzp'er en 20%

kopers van goederen (zie paragraaf 2.3). Deze indeling maakt het moge-

overige ondernemer

lijk om de groep zelfstandigen te beschrijven die vergelijkbaar werk uitvoeren onder vergelijkbare omstandigheden als mensen in loondienst (de

zonder personeel

zzp'ers). Van alle ondernemers van eenpersoonsbedrijven is 20% ozp'er

(ozp).

en wordt 80% tot de groep zzp'ers gerekend. Vanzelfsprekend zijn er onder de zzp'ers geen aanbieders van goederen1. Onder de ozp'ers zijn wel ondernemers die voornamelijk hun arbeid of diensten aanbieden, namelijk 11%. Deze groep ozp'ers onderscheidt zich van de zzp'ers, doordat zij bijvoorbeeld hun bedrijf met een medeondernemer of gezinslid voeren. Zij dragen geen individueel ondernemersrisico.

G e sl a ch t Twee op de drie ondernemers van eenpersoonsbedrijven (68%) is een man. Ozp'ers zijn vaker man dan zzp'ers: 76% tegenover 66%. Binnen de groep zzp'ers worden vrouwelijke zzp'ers vooral aangetroffen in de zorg en welzijn, waar 76% van de zzp'ers een vrouw is. Ook de overige dienstverlening en de sector onderwijs en training kennen een hoog aandeel vrouwelijke zzp'ers (resp. 51% en 49%). In de bouw en de landbouw worden maar heel weinig vrouwelijke zzp'ers aangetroffen: resp. 3% en 6%. Ook de ICT en de sector transport, opslag, communicatie kennen een laag aandeel vrouwelijke zzp'ers: resp. 10% en 11%.

L ee ft i j d 62% van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven is 35 tot en met 54 jaar oud (zie figuur 4). Een op de tien ondernemers (9%) is jonger dan 35 jaar en 29% van de ondernemers is 55 jaar of ouder. Er is nauwelijks verschil in leeftijdsopbouw tussen zzp'ers en ozp'ers.

1

De definitie van zzp’er sluit aanbieders van goederen uit.

17

Figuur 4

Leeftijd van de ondernemer zzp'ers naar sector

ICT bouw industrie overige dienstverlening zorg en welzijn handel, horeca, reparatie transport, opslag, communicatie onderwijs en training overige zakelijke dienstverlening landbouw

gemiddelde zzp'ers gemiddelde ozp'ers gemiddelde eenpersoonsbedrijven 0% tot 34 jaar

20%

40%

35-54 jaar

60%

80%

100%

55 jaar of ouder


Binnen de groep zzp'ers springen er enkele sectoren uit waar de leeftijdsverdeling duidelijk afwijkt van het gemiddelde, en dan vooral doordat de groep ouderen groter dan wel juist kleiner is. Veel ouderen worden aangetroffen in de landbouw. De ICT en de bouw kennen daarentegen weinig oudere ondernemers. In de ICT is, evenals in de transportsector, het aandeel jongere ondernemers relatief groot. Een vergelijking van zzp'ers en ozp'ers met werknemers is alleen mogelijk voor de groep tot 65 jaar. Relatief gezien zijn ondernemers van eenpersoonsbedrijven vaker ouder dan werknemers (figuur 5). Figuur 5

Leeftijdsopbouw van zzp'ers, ozp'ers en werknemers tot 65 jaar**

50% 40% 30% 20% 10% 0% t/m 24 jaar

25 t/m 34 jaar

gemiddelde zzp'ers

*

35 t/m 44 jaar gemiddelde ozp'ers

45 t/m 54 jaar

werknemers*

CBS Statline 2012.

** 5% van de respondenten in het zzp-panel is ouder dan 65 jaar. Bron: Panteia/EIM, zzp-panel 2012.

18

55 t/m 64 jaar

O p l ei d in gs n iv ea u Bijna de helft van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven (45%) is hoger opgeleid (zie figuur 6). Onder de ozp'ers zijn minder hoger opgeleiden, namelijk 31%. Ozp'ers hebben vaker een middelbare opleiding achter de rug. Figuur 6

opleidingsniveau van de ondernemer zzp'ers naar sector

overige zakelijke dienstverlening zorg en welzijn onderwijs en training ICT overige dienstverlening transport, opslag, communicatie handel, horeca, reparatie industrie bouw landbouw

gemiddelde zzp'ers gemiddelde ozp'ers gemiddelde eenpersoonsbedrijven 0% hoger

20%

40%

60%

middelbaar

80%

100%

lager


Binnen de groep zzp'ers is er sprake van zeer grote verschillen in opleidingsniveau tussen de sectoren. In de overige zakelijke dienstverlening is de overgrote meerderheid van de ondernemers hoger opgeleid. In deze sectoren komen vrijwel geen lager opgeleide ondernemers voor. Ook de sectoren zorg en welzijn, onderwijs en training en ICT kennen veel hoger opgeleiden. In de landbouw en de bouw is daarentegen het opleidingsniveau van veel ondernemers laag. In deze sectoren komen vrijwel geen hoger opgeleide ondernemers voor. Figuur 7

Arbeidsmarktsituatie van de ondernemer voor de start als zelfstandige

gemiddelde zzp'ers gemiddelde ozp'ers gemiddelde eenpersoonsbedrijven 0%

20%

40%

60%

80%

100%

werknemer werkgever werkloos/ arbeidsongeschikt/ uitkeringsgerechtigd scholier/student anders


19

A r b e id sma rk ts it ua t i e voo r d e sta rt a ls z e lf sta nd i g e Verreweg de meeste ondernemers van eenpersoonsbedrijven (77%) waren werknemer voor de start als zelfstandige (zie figuur 7). Bij de zzp'ers was dat met 79% nog vaker het geval dan bij ozp'ers (71%). Het aantal ondernemers dat voor de start gepensioneerd was, is zo gering dat het niet in de figuur is opgenomen. De verschillen tussen de zzp'ers en de ozp'ers wat betreft het aandeel ondernemers dat werkgever, werkloos, arbeidsongeschikt of uitkeringgerechtigd, dan wel scholier of student was, zijn heel gering. Het verschil tussen zzp'ers en ozp'ers wat betreft het aandeel ondernemers dat voor de start werknemer was, komt vrijwel geheel voor rekening van de categorie 'anders' (bijvoorbeeld, huisvrouw of huisman, of ondernemer of partner in een andere onderneming). Een op de acht on-

Slechts een op de acht ondernemers (13%) van eenpersoonsbedrijven

dernemers zou nu

was als men nu vrij mocht kiezen liever in loondienst geweest of geble-

liever kiezen om in

ven (zie figuur 8). Bij ozp'ers is dat iets vaker het geval dan bij zzp'ers.

loondienst te wer-

Het lijkt erop dat er sprake is van een sectoreffect, want vooral in de

ken…

sector handel, horeca en reparatie zouden veel zzp'ers liever in loondienst zijn geweest of gebleven, en dat is ook de sector waarin de ozp-

…dat aandeel is hoger in de sector handel, horeca en reparatie, onder middelbaar en lager opgeleide zelfstan-

ers werkzaam zijn. Ook voor enkele andere kenmerken zijn verschillen waargenomen. Middelbaar en lager opgeleide zzp'ers en ozp'ers zouden vaker kiezen voor werken in loondienst. In de lagere inkomensklassen zijn de zelfstandigen ook vaker geneigd om te kiezen voor het werknemerschap (in de laagste klassen bijna een kwart). Naar leeftijd en het aantal opdrachtgevers bezien, zijn geen grote verschillen waargenomen

digen en in de lage-

in het aandeel dat wenst te switchen.

re inkomensklassen.

Ten opzichte van vorig jaar is het aandeel zzp'ers dat liever weer in loondienst werkzaam wil zijn niet verschoven. Alleen bij ozp'ers lag dit aandeel iets lager (17% nu versus 14% vorig jaar). Figuur 8

Liever werkzaam in loondienst (in procenten) zzp'ers naar sector handel, horeca, reparatie onderwijs en training industrie bouw

transport, opslag, communicatie overige dienstverlening zorg en welzijn landbouw ICT overige zakelijke dienstverlening



20

5%

10%

15%

20%

25%

3.2

Kenmerken van de ondernemingen S ect o r Ondernemers van eenpersoonsbedrijven zijn vooral actief in de sectoren overige dienstverlening, handel, horeca en reparatie en overige zakelijke dienstverlening (zie tabel 1). Zzp'ers zijn vooral actief in de overige dienstverlening, de overige zakelijke dienstverlening en de bouw. De meerderheid van de ozp'ers is actief in de sector handel, horeca en reparatie. Tabel 1

Sector van de onderneming (in procenten)

eenpersoonsbedrijven

ozp'ers

landbouw

3

11

1

industrie

4

5

3

bouw

13

4

16

handel, horeca, reparatie

18

57

8

transport, opslag, communicatie

5

2

5

ICT

4

2

5

15

4

18

zorg en welzijn

5

1

6

onderwijs en training

4

1

5

29

13

33

100

100

100

overige zakelijke dienstverlening

overige dienstverlening totaal

zzp'ers


R e ch tsv o rm De definitie van zzp'er brengt met zich mee dat de keuze uit de rechtsvorm voor de onderneming beperkt is tot die tussen eenmanszaak of BV. De rechtsvorm van de onderneming is bij 90% van de zzp'ers de eenmanszaak. Ook bij ozp'ers is de eenmanszaak met 81% veruit de meest voorkomende rechtsvorm. 10% van de ondernemingen van de ozp'ers is een BV. Omdat ozp'ers wel een medeondernemer in de onderneming kunnen hebben, treffen we in deze groep ook de vennootschap onder firma (7%) en de maatschap (1%) als rechtspersoon aan. In 90% van gevallen heeft de VOF twee vennoten. De overige VOF's hebben ten hoogste vier vennoten.

B es ta a ns du ur va n de on d er ne m in g Iets minder dan de helft van de bedrijven van ondernemers van eenpersoonsbedrijven bestaat al 10 jaar of meer. Er is niet veel verschil tussen zzp'ers en ozp'ers (zie figuur 9). De bedrijven van ozp'ers zijn wel iets vaker dan bedrijven van zzp'ers nog maar maximaal 5 jaar oud. Veel jonge bedrijven van zzp'ers zijn er in de sectoren zorg en welzijn en ICT. De sectoren landbouw en handel, horeca en reparatie kennen relatief veel oudere bedrijven van zzp'ers.

21

Figuur 9

Bestaansduur van de onderneming zzp'ers naar sector zorg en welzijn ICT onderwijs en training

overige zakelijke dienstverlening bouw transport, opslag, communicatie industrie overige dienstverlening handel, horeca, reparatie landbouw

gemiddelde zzp'ers gemiddelde ozp'ers gemiddelde eenpersoonsbedrijven 0% tot en met 5 jaar


22

20%

40%

6 tot en met 9 jaar

60%

80%

10 jaar of meer

100%

4

Bedrijfsvoering

4.1

Inzet in het bedrijf U r en va n d e on d er ne mer Bijna een op de drie ondernemers van eenpersoonsbedrijven besteedt

Bijna een op de drie

gemiddeld per week meer dan 40 uur in het bedrijf (zie figuur 10). Dat is

ondernemers van

bij ozp'ers vaker het geval dan bij zzp'ers. De bestede uren van de on-

eenpersoonsbedrij-

dernemer betreffen alle tijd die de ondernemer aan het bedrijf besteedt,

ven besteedt ge-

dus inclusief bijvoorbeeld acquisitie, ontwikkeling of productvernieu-

middeld per week

wing1.

meer dan 40 uur in het bedrijf.

Figuur 10 Aantal uren dat de ondernemer gemiddeld in het bedrijf besteed zzp'ers naar sector bouw transport, opslag, communicatie handel, horeca, reparatie industrie landbouw ICT overige dienstverlening onderwijs en training zorg en welzijn overige zakelijke dienstverlening

gemiddelde zzp'ers gemiddelde ozp'ers gemiddelde eenpersoonsbedrijven 0% 15 tot 25

25 tot 40

20%

40% 40 tot 60

60%

80%

100%

60 of meer


Zzp'ers in de bouw werken zelden minder dan 40 uur gemiddeld per week in het bedrijf. Ook in de industrie maken de zzp'ers vaak lange werkweken. Korte werkweken (van minder dan gemiddeld 25 uur per week) maken met name de zzp'ers in de sector zorg en welzijn. Ook in de sectoren overige dienstverlening en onderwijs en training werken veel zzp'ers gemiddeld minder dan 25 uur per week in het bedrijf. Dienstenaanbieders onder de ondernemers van eenpersoonsbedrijven kunnen alleen de uren die men voor opdrachtgevers/klanten werkt in rekening brengen. Bijna een op de drie dienstenaanbieders (32%) maakt gemiddeld 25 tot 40 declarabele uren per week. Ongeveer een op de vier maakt 40 tot 60 of 15 tot 25 declarabele uren per week (resp. 27% en 23%). 17% van de dienstenaanbieders maakt gemiddeld minder dan 15

1

Conform de definitie ligt de ondergrens van de bestede uren van de ondernemer op 15 uur per week.

23

declarabele uren per week en slechts een enkeling (2%) maakt gemiddeld per week 60 of meer declarabele uren. Tabel 2

Gemiddeld aantal (declarabele) uren naar inkomensklasse*

Euro per maand

Gemiddeld

Gemiddeld

Aandeel

aantal uren per

aantal

declarabele

week besteed

declarabele

uren van totale

in het bedrijf

uren per week

tijdsbesteding

Minder dan 1.250

32,9

15,5

54%

1.250 tot 1.500

39,7

22,7

65%

1.500 tot 2.000

44,0

29,2

71%

2.000 tot 3.000

49,0

33,6

71%

3.000 tot 5.000

50,1

35,7

74%

Meer dan 5.000

50,2

36,8

77%

42,6

27,8

67%

Gemiddelde eenpersoonsbedrijven

* Voor zelfstandigen die arbeid aanbieden. Hoofdzakelijk zzp'ers en ook een kleine groep ozp'ers. Bron: Panteia/EIM, zzp-panel 2012.

Het aandeel declarabele uren op de totale tijdsbesteding stijgt naarmate het inkomen hoger wordt.

Bij zelfstandigen die voornamelijk arbeid aanbieden wordt het gegenereerde inkomen in sterke mate bepaald door het aantal declarabele uren. In tabel 2 is weergegeven hoe dit samenhangt. In de lagere inkomensklassen treffen we vaker parttimeondernemers aan. Uit de tabel blijkt eveneens dat de het aandeel declarabele uren op de totale tijdsbesteding stijgt naarmate het inkomen hoger wordt. Gemiddeld is dat circa twee van de drie bestede uren, maar in de hoogste en laagste inkomensklassen wijkt dit circa 10% af. Tabel 3

Ontwikkeling tijdsbesteding 2011 vs. 2012 (n=1.150)

15 tot 25 u/wk

25 tot 40 u/wk

40 tot 60 u/wk

≥60 u/wk

53%

40%

7%

-

10%

51%

38%

1%

1%

6%

73%

19%

≥60 u/wk

-

3%

33%

65%

Totaal

11%

24%

48%

17%

15 tot 25 u/wk voorjaar 2011

Gemiddelde tijdsbesteding

Gemiddelde tijdsbesteding voorjaar 2012

25 tot 40 u/wk 40 tot 60 u/wk

Bron: Panteia/EIM zzp-panel 2012.

24

Zzp'ers zijn in 2012

Zzp'ers zijn in 2012 meer uren gaan besteden in hun bedrijf. Uit tabel 3

meer uren gaan be-

is duidelijk op te maken dat zzp'ers in 2012 vaker aangaven meer uren in het bedrijf te hebben gestoken dan in 2011. Ter illustratie: van de zz-

steden in hun be-

p'ers die in 2011 nog 25 tot 40 uur per week besteedden in hun bedrijf,

drijf.

geeft nu 38% aan 40 tot 60 uur in hun bedrijf te steken, versus 10% die minder dan 15 uur is gaan werken. Dit beeld is consistent over alle klassen.

I n z et va n a n d er en in he t b ed r i jf Zoals verwacht mag worden, voert de overgrote meerderheid van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven (85%) de onderneming alleen (zzp'ers 89%, ozp'ers 67%). Het zijn met name meewerkende gezinsleden waarmee ondernemers de onderneming samen voeren als zij dat niet alleen doen: 13% van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven, 11% van de zzp'ers en 22% van de ozp'ers. Daarnaast voert 8% van de ozpers de onderneming samen met een medeondernemer1. Bij 15% van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven die het bedrijf voeren samen met een meewerkend gezinslid, voert het meewerkende gezinslid naast eventuele ondersteunende activiteiten ook inhoudelijk vakmatig dezelfde activiteiten uit als de ondernemer. Dit is veel vaker het geval in ondernemingen van ozp'ers (33%) dan in ondernemingen van zzp'ers (6%). Zodra de activiteiten van het meewerkende gezinslid ook substantieel (meer dan 15%) aan de omzet bijgedragen hebben, werden zij niet meer als zzp'ers geteld. Uitgedrukt als aandeel van alle ondernemers van eenpersoonsbedrijven, ozp'ers en zzp'ers gaat het om resp. 2%, 7% en 1%.

P e rs on ee l De definitie van eenpersoonsbedrijf en zzp'er brengt met zich mee dat deze ondernemers geen personeel in dienst hebben. Het kan echter voorkomen dat de ondernemer na verloop van tijd wel personeel in dienst neemt. 1,6% van de ondernemers die aan de vorige meting van het zzp-panel hebben deelgenomen, heeft bij de eerste meting van 2012 personeel in dienst. Een op de drie personeelsleden heeft een vast dienstverband of uitzicht hierop. Deze voormalige zzp'ers zijn hierdoor uit het panel gestroomd. Ten opzichte van vorig jaar is het aandeel respondenten met (tijdelijk) personeel in dienst wat gedaald (was 2,5%). Ook is het aandeel met uitzicht op een vast dienstverband afgenomen (was ruim de helft).

1

De definitie van zzp’er sluit het voeren van het bedrijf met een medeondernemer of een meewerkend gezinslid dat substantieel bijdraagt uit.

25

Figuur 11 personeel in dienst*

Zzp'ers

Momenteel geen personeel in dienst

Momenteel wel personeel in dienst

98,4%

1,6%

...met uitzicht op vaste dienst

...als tijdelijke kracht

66,7%

33,3%

* Ongewogen percentages bij deelnemers van de vorige meting. Bron: Panteia/EIM, zzp-panel 2012.

T i j d be st e ed a a n o pl e i di n g, cu rs us of s cho l i ng 52% van de zzp'ers heeft tijd besteed aan opleiding tegenover 29% van de

Zzp'ers besteden veel vaker dan ozp'ers tijd aan opleiding, cursus of scholing. 52% van de zzp'ers heeft het afgelopen jaar daaraan tijd besteed tegenover 29% van de ozp'ers. Van alle ondernemers van eenpersoonsbedrijven deed 47% dat.

ozp'ers. Figuur 12 Aantal dagen besteed aan opleiding, cursus of scholing

gemiddelde zzp'ers

gemiddelde ozp'ers gemiddelde eenpersoonsbedrijven 0%

20%

0 dagen 3 t/m 5 dagen Meer dan 10 dagen

40%

60%

80%

100%

1 t/m 2 dagen 6 t/m 10 dagen


Het aantal dagen dat aan opleiding, cursus of scholing werd besteed, is doorgaans beperkt (figuur 12). Van de zzp'ers besteedde 27% een tot maximaal vijf dagen aan opleiding. Bij de ozp'ers ligt dit aandeel lager (18%). 11% van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven besteedde zes tot tien dagen aan opleiding (zzp'ers 12% en ozp'ers 6%). Hoger opgeleide zzp'ers investeren ook vaker in zichzelf dan middelbaar of lager opgeleide zzp'ers (8 versus 4 dagen gemiddeld). Een dergelijk verschil is niet waargenomen onder de ozp'ers. Zzp'ers tot 35 jaar hebben het afge-

26

lopen jaar gemiddeld veel meer dagen aan opleiding besteed dan oudere zzp'ers (11 versus 5 à 6 dagen gemiddeld). Bij ozp'ers is dit leeftijdseffect amper waargenomen. Ten opzichte van 2011 zijn er geen grote verschuivingen waargenomen.

4.2

Prijs en tarief N i ve a u va n d e pr i j s of h et ta r i ef Volgens ruim de helft van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven is de prijs of het tarief dat men de klanten in rekening brengt vergelijkbaar met het marktgemiddelde (figuur 13). Er is wat dit betreft geen verschil tussen zzp'ers en ozp'ers. Onder zzp'ers komt het iets vaker voor dat men een prijs of tarief in rekening brengt boven het marktgemiddelde. Ozp'ers brengen vaker dan zzp'ers de klanten een prijs of tarief in rekening lager dan het marktgemiddelde. Figuur 13 Tariefstelling

gemiddelde zzp'ers


30%

20%

lager dan het marktgemiddelde

10%

10%

20%

30%

40%

boven het marktgemiddelde

aan de bovenkant van de markt


De prijs of het tarief

De prijs die of het tarief dat de ondernemers in 2012 de klanten in reke-

is bij de meeste on-

ning brengen is bij de meeste ondernemers vergelijkbaar met 20111 (fi-

dernemers verge-

guur 14). Zzp'ers brengen in 2012 ten opzichte van 2011 vaker dan oz-

lijkbaar met 2011.

p'ers een hogere of veel hogere (d.w.z. meer dan 10% hoger) prijs of

Zzp'ers brengen va-

tarief in rekening. Ozp'ers brengen in 2012 vergeleken met 2011 juist

ker dan ozp'ers een

vaker een lagere of veel lagere (d.w.z. meer dan 10% lager) prijs of tarief in rekening.

hogere prijs/tarief in rekening

1

De vraag naar de vergelijking van het niveau van de prijs of het tarief is uitsluitend gesteld aan ondernemers waarvan de onderneming in 2011 ook bestond.

27

Figuur 14 Tariefontwikkeling

gemiddelde zzp'ers


20%

15%

10%

5%

5%

(veel) lager

10%

15%

20%

25%

(veel) hoger


F a ctu r e r ing p e r uu r of v oo ra f a f g es pr ok en p r i jz e n Dienstenaanbieders onder zowel de zzp'ers als ozp'ers kunnen de werkzaamheden per uur factureren of met de klant vooraf een prijs afspreken. Werken met vooraf afgesproken prijzen wordt vaker gedaan dan per uur factureren (zie figuur 15). 58% van de dienstenaanbiedende ondernemers hanteert meestal vooraf afgesproken prijzen (zzp'ers 58% en ozp'ers 73%). Figuur 15 Facturering (door dienstenaanbieders) zzp'ers naar sector ICT overige zakelijke dienstverlening zorg en welzijn bouw landbouw onderwijs en training industrie overige dienstverlening handel, horeca, reparatie transport, opslag, communicatie

gemiddelde zzp'ers gemiddelde ozp'ers gemiddelde eenpersoonsbedrijven 0% factureert het meest per uur

20%

40%

60%

80%

100%

hanteert het meest vooraf afgesproken prijzen


Vooral zzp'ers in de sector transport, opslag, communicatie, de sector handel, horeca, reparatie en de overige dienstverlening hanteren meestal vooraf afgesproken prijzen (zie figuur 15). Zzp'ers in de sectoren ICT, overige zakelijke dienstverlening en zorg en welzijn sturen de klant vaak een urenfactuur.

28

4.3

Omzet en opdrachtgevers/klanten O mz e t in 2 01 1

Ruim de helft reali-

Ruim de helft van de eenpersoonsbedrijven realiseerde in 2011 een om-

seerde in 2011 een

zet van minder dan 50.000 euro1 (zie figuur 16A). Ongeveer een op de

omzet tot 50.000

drie ondernemers realiseert een omzet tot 25.000 euro. Over het alge-

euro en 33% een

meen realiseren ozp'ers vaak een hogere omzet dan zzp'ers.

omzet tot 25.000 euro.

Figuur 16 Hoogte van de omzet in 2011 (in euro's)

A) omzet eenpersoonsbedrijven tot 10.000 10.000 tot 25.000 25.000 tot 50.000 50.000 tot 100.000 100.000 tot 200.000 meer dan 200.000 0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

10%

15%

20% ozp'ers

25%

30%

B) omzet zzp'ers versus ozp'ers tot 10.000 10.000 tot 25.000 25.000 tot 50.000 50.000 tot 100.000 100.000 tot 200.000 meer dan 200.000 0%

5% zzp'ers


Omzetrealisatie is

Met name in de sectoren zorg en welzijn en onderwijs en training reali-

vergelijkbaar met

seerden veel zzp'ers in 2011 een omzet van minder dan 50.000 euro. Dit zijn sectoren waar de tijdsbesteding in het bedrijf relatief minder is. Be-

2010.

duidend meer omzet maakten bedrijven van zzp'ers in de bouw. In deze sector bedroeg de omzet in 2011 van ruim meer dan de helft van de bedrijven meer dan 50.000 euro. In de sectoren ICT, overige zakelijke dienstverlening en industrie kwam ongeveer de helft van de bedrijven tot een omzet van deze omvang. Dit beeld wijkt niet af van de omzetrealisatie in 2010.

1

De vraag naar de hoogte van de omzet in 2011 is alleen gesteld aan ondernemers die het bedrijf voor 2011 hebben opgericht.

29

A a n ta l op d ra ch tg ev e rs /k la n te n Ruim 60% heeft meer dan tien opdrachtgevers/klanten.

Een grote meerderheid van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven heeft meer dan tien opdrachtgevers/klanten (zie figuur 17). Dat is bij ozp'ers vaker het geval dan bij zzp'ers. Oorzaak hiervan is dat veel ozpers actief zijn in de sector handel, horeca en reparatie. Ook zzp'ers die actief zijn in deze sector hebben heel vaak meer dan tien opdrachtgevers/klanten. Zzp'ers in de landbouw hebben relatief vaak slechts een of twee opdrachtgever(s)/klant(en). Dat komt ook vrij veel voor in de sectoren transport, opslag, communicatie, ICT en overige zakelijke dienstverlening. In deze drie sectoren komt het minder vaak voor dat de zzp'er meer dan tien opdrachtgevers/klanten heeft. Middelbaar of lager opgeleide zzp'ers hebben vaker tien of meer opdrachtgevers/klanten per jaar. Hoger opgeleide zzp'ers hebben iets vaker dan gemiddeld te maken met drie tot en met vijf opdrachtgevers/klanten per jaar. Ten opzichte van 2011 zijn de verschuivingen in het aantal opdrachtgevers zeer beperkt. Figuur 17 Aantal opdrachtgevers/klanten in 2011* zzp'ers naar sector landbouw transport, opslag, communicatie ICT overige zakelijke dienstverlening overige dienstverlening industrie zorg en welzijn bouw handel, horeca, reparatie onderwijs en training

gemiddelde zzp'ers gemiddelde ozp'ers gemiddelde eenpersoonsbedrijven 0% 1 of 2

20%

40%

3 t/m 10

60%

80%

100%

meer dan 10

* Selectie op zzp'ers die voor 2011 zijn gestart en voornamelijk diensten aanbieden. Bron: Panteia/EIM, zzp-panel 2011.

A a rd va n d e o pd ra c ht gev e rs /k la n te n Ongeveer de helft van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven heeft overwegend bedrijven/organisaties als opdrachtgevers/klanten (zie figuur 18). Bij ozp'ers is dat minder vaak het geval dan bij zzp'ers. Ozpers hebben vaker dan zzp'ers overwegend particulieren als opdrachtgevers/klanten. Dit hangt samen met het grote aandeel ozp'ers dat actief is in de sector handel, horeca en reparatie. Zzp'ers met overwegend particuliere opdrachtgevers/klanten treffen we vooral aan in de sector zorg en welzijn. De sectoren ICT, overige zakelijke dienstverlening en transport, opslag, communicatie worden gekenmerkt, doordat een grote meerderheid van de zzp'ers overwegend zakelijke opdrachtgevers/klanten heeft. Hoger opgeleide zzp'ers zijn vaker actief op zakelijke markt (65%) dan op de particuliere markt (25%).

30

Voor middelbaar en lager opgeleide zzp'ers en ook voor ozp'ers op alle opleidingsniveaus is deze verhouding ongeveer gelijk. Figuur 18 Aard van de opdrachtgevers/klanten zzp'ers naar sector zorg en welzijn overige dienstverlening onderwijs en training handel, horeca, reparatie bouw industrie landbouw transport, opslag, communicatie ICT overige zakelijke dienstverlening


20%

40%

60%

80%

100%

overwegend particulieren overwegend bedrijven/organisaties evenveel particulieren als bedrijven/organisaties


Wanneer de opdrachtgevers/klanten voornamelijk bedrijven/organisaties zijn, dan zijn die opdrachtgevers voor het overgrote deel van die ondernemers voornamelijk afkomstig uit het bedrijfsleven en niet van de overheid. Dit is het geval bij 80% van de desbetreffende ondernemers van eenpersoonsbedrijven, voor 80% van de zzp'ers en voor 84% van de ozp'ers. Bij zzp'ers komt het vaker voor dat de opdrachtgevers/klanten dan voornamelijk afkomstig zijn van de overheid (11% tegenover 5% bij de ozp'ers).

O mz e ta a n de e l va n d e be l a n gr i jk st e op d ra ch tg ev e r Gemiddeld realiseren zzp'ers 33% van hun omzet bij hun

Gemiddeld realiseren zzp'ers 33% van hun omzet bij hun belangrijkste opdrachtgever. Bij een op de drie ondernemers van eenpersoonsbedrijven (34%) was de helft of meer van de omzet in 2011 afkomstig van de

belangrijkste op-

belangrijkste opdrachtgever. Dit was vaker het geval bij zzp'ers (36%)

drachtgever. Dit is

dan bij ozp'ers (26%). Binnen de groep zzp'ers is dit vaak aan de orde

iets toegenomen ten opzichte van 2011.

bij zzp'ers in de sectoren landbouw (52%), ICT (51%) en transport, opslag, communicatie (50%) en weinig bij zzp'ers in de sectoren handel, horeca, reparatie (22%) en zorg en welzijn (23%). Ten opzichte van 2011 is het gemiddelde omzetaandeel bij de belangrijkste opdrachtgever iets toegenomen. Voor zzp'ers was dit vorig jaar nog gemiddeld 29%.

31

5

Inkomen

5.1

Huidig inkomen I nk o me n u i t h e t be d r i jf

Bijna 1 op 3 heeft

Het gemiddelde nettomaandinkomen van ondernemers van eenpersoons-

een gemiddeld netto

bedrijven loopt zeer uiteen. Terwijl 29% minder dan 1.250 als gemiddeld

maandinkomen van minder dan 1.250

maandinkomen heeft, heeft 21% meer dan 3.000 als gemiddeld maandinkomen (zie figuur 19). 6% van de ondernemers van eenpersoonsbe-

euro. 1 op 5 ver-

drijven heeft gemiddeld per maand een netto-inkomen van meer dan

dient meer dan

5.000 euro. Dit is vaker het geval bij zzp'ers dan bij ozp'ers. Ozp'ers

3.000 euro per

hebben vaker dan zzp'ers een laag inkomen en minder vaak een hoog

maand

inkomen. Figuur 19 Nettomaandinkomen uit het bedrijf zzp'ers naar sector handel, horeca, reparatie overige dienstverlening onderwijs en training zorg en welzijn industrie transport, opslag, communicatie landbouw overige zakelijke dienstverlening ICT bouw


20%

40%

minder dan €1.250

€1.250 tot €1.500

€2.000 tot €3.000

meer dan €3.000

60%

80%

100%

€1.500 tot €2.000


Zzp'ers in de sectoren ICT en overige zakelijke dienstverlening hebben vaker dan de gemiddelde zzp'er een hoog inkomen. Het zijn vooral de zzp'ers in de sectoren overige dienstverlening en industrie die vaker dan gemiddeld een laag inkomen hebben. De bouw valt daarentegen op, doordat bijna de helft van de zzp'ers in deze sector een netto-inkomen heeft van gemiddeld 2.000 tot 3.000 euro per maand. Het inkomensbeeld van zzp'ers is stabiel ten opzichte van 2011.

33

P a ra l l e li nk o m en 70% van de onder-

De meeste ondernemers van eenpersoonsbedrijven hebben naast het in-

nemers zonder per-

komen uit de onderneming geen andere inkomstenbron. Bij ozp'ers is dat

soneel heeft naast

vergeleken met zzp'ers iets vaker wel het geval (zie figuur 20). Ozp'ers

het inkomen uit de

hebben vaker dan zzp'ers een baan/dienstbetrekking als andere inkom-

onderneming geen

stenbron. Een aanvullende uitkering komt onder beide groepen onder-

andere inkomsten-

nemers even vaak voor.

bron. Figuur 20 Andere inkomstenbronnen naast het inkomen uit de onderneming zzp'ers naar sector bouw industrie ICT overige zakelijke dienstverlening onderwijs en training zorg en welzijn overige dienstverlening transport, opslag, communicatie landbouw handel, horeca, reparatie


20%

40%

60%

80%

100%

geen parallelinkomen

baan/dienstbetrekking

aanvullende uitkering

anders

120%

* Meerdere antwoorden mogelijk (percentage kan boven 100% uitkomen). Bron: Panteia/EIM, zzp-panel 2012.

Als het inkomensniveau toeneemt,

Bij alle ondernemers van eenpersoonsbedrijven vormt het inkomen uit de onderneming ruim 85% van het persoonlijk inkomen en bijna 60% van

daalt het aandeel

het gezinsinkomen (figuur 21). Dezelfde verhoudingen zijn terug te vin-

ondernemers met

den onder de groep zzp'ers. Bij de overige ondernemingen zonder perso-

parallelinkomen.

neel is iets vaker sprake van parallelinkomen (80% is afkomstig uit de onderneming). Vooral in de bouw en in iets mindere mate ook in de landbouw zijn zzp'ers (en hun gezin) afhankelijker van het inkomen uit de onderneming. In de zorg en welzijn en in de overige dienstverlening komt het relatief vaker voor dat gezinsinkomen wordt ingebracht door overige leden van het huishouden. Naarmate het inkomensniveau toeneemt, neemt ook het aandeel ondernemers met parallelinkomen af. Bij een op de twee ondernemers die netto gemiddeld minder dan € 1.250 per maand verdienen met het bedrijf is sprake van parallelinkomen. Vanaf € 1.500 netto per maand is dat nog een kwart. Van de ondernemers zonder parallelinkomen vormt voor een op de drie het ondernemersinkomen meteen ook het volledige gezinsinkomen. Deze zelfstandigen zijn voor hun levensonderhoud volledig afhankelijk van het inkomen dat zij uit hun bedrijf genereren.

34

Figuur 21 Aandeel inkomen uit de onderneming in het persoonlijk en gezinsinkomen zzp'ers naar sector bouw industrie zorg en welzijn landbouw overige zakelijke dienstverlening overige dienstverlening ICT onderwijs en training transport, opslag, communicatie handel, horeca, reparatie


20%

% van persoonlijk inkomen

40%

60%

80%

100%

% van gezinsinkomen


Bij 7% van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven (zzp'ers 7% en ozp'ers 10%) is het aandeel van het inkomen uit de onderneming 20% of minder van het persoonlijk inkomen van de ondernemer. Bij 10% van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven (zzp'ers 10% en ozp'ers 13%) komt het aandeel op 21 t/m 50%. Bij driekwart van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven (76%; zzp'ers 77% en ozp'ers 70%) maakt het inkomen uit de onderneming 91 t/m 100% uit van het persoonlijk inkomen van de ondernemer.

5.2

Inkomensrisico T e rug va lo pt i es

Bijna de helft kan niet meer in het levensonderhoud voorzien als het inkomen uit de onderneming geheel zou

Als het inkomen uit de onderneming geheel zou wegvallen, heeft het huishouden van bijna de helft van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven niet voldoende inkomsten over om in het levensonderhoud te kunnen voorzien, omdat eventuele andere inkomsten daarvoor ontoereikend zijn. Er is wat dit betreft geen verschil tussen zzp'ers en ozp'ers (zie figuur 22).

wegvallen

35

Figuur 22 Terugvalopties als het inkomen uit de onderneming geheel zou wegvallen

inkomen van de levenspartner inkomen van baan/dienstbetrekking opgebouwde financiële buffer inkomen uit andere bronnen

andere inkomsten zijn ontoereikend 0%

10%

gemiddelde eenpersoonsbedrijven

20%

30%

40%

gemiddelde ozp'ers

50%

60%

gemiddelde zzp'ers


Voor de ondernemers van eenpersoonsbedrijven die wel een terugvaloptie hebben, bestaat deze veelal uit inkomen van de levenspartner dat voldoende hoog is. Ook wat dit betreft is er geen verschil tussen zzp'ers en ozp'ers. Datzelfde geldt voor inkomsten uit ander bronnen. Wel is er verschil tussen zzp'ers en ozp'ers ten aanzien van de mate waarin men kan terugvallen op een opgebouwde financiële buffer (vaker het geval bij zzp'ers) of op inkomen van een baan/dienstbetrekking (vaker bij ozpers). Als het inkomen uit de onderneming geheel zou wegvallen, zou een op de twee ondernemers van eenpersoonsbedrijven nog langer dan 12 maanden of onbeperkt in het levensonderhoud kunnen voorzien (zie figuur 23). Ozp'ers zouden vaker dan zzp'ers langer dan 12 maanden of onbeperkt in het levensonderhoud kunnen voorzien dan zzp'ers. Een op de drie zzp'ers zou tot zes maanden in het levensonderhoud kunnen voorzien. Alleen onder de zzp'ers zijn er enkelen die minder dan een maand in het levensonderhoud zouden kunnen voorzien. Figuur 23 Aantal maanden dat de ondernemer nog in het levensonderhoud zou kunnen voorzien als het inkomen uit de onderneming weg zou vallen*


20%

40%

60%

tot 6 maanden 6 tot 12 maanden langer dan 12 maanden/onbeperkt

* Voor zelfstandigen met terugvalopties (n=1.480). Bron: Panteia/EIM, zzp-panel 2012.

36

80%

100%

V e r z ek e r in g t eg en r i si co 's Ondernemers lopen risico op inkomstenderving als gevolg van (kortstondige) ziekte of als gevolg van langdurige arbeidsongeschiktheid. Daarnaast kan aansprakelijkheid voor ondernemers een risico zijn. 21% van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven heeft zich tegen geen van deze risico's verzekerd. Ozp'ers hebben zich vaker dan zzp'ers tegen geen van deze risico's verzekerd (25% resp. 20%). Figuur 24 Mate waarin de ondernemers zich hebben verzekerd tegen risico's

(kortstondige) ziekte

langdurige arbeidsongeschiktheid

aansprakelijkheid

0% gemiddelde zzp'ers

20%

40%

gemiddelde ozp'ers

60%

80%

100%



De meeste ondernemers van eenpersoonsbedrijven hebben zich wel verzekerd voor aansprakelijkheid (zie figuur 24). Daartegenover heeft nog niet een op de vijf ondernemers zich verzekerd tegen het risico op inkomstenderving bij (kortstondige) ziekte. Iets meer ondernemers hebben zich wel verzekerd tegen het risico op inkomstenderving als gevolg van langdurige arbeidsongeschiktheid. Ten aanzien van elk van drie genoemde risico's is de groep onverzekerde ozp'ers groter dan de groep onverzekerde zzp'ers. Het verschil is het grootst ten aanzien van het risico van inkomstenderving als gevolg van langdurige arbeidsongeschiktheid. Verzekering tegen arbeidsongeschikt-

Tussen het inkomensniveau en de afdracht van premies voor inkomensverzekeringen is een relatief sterk verband te zien (figuur 25). Als on-

heid hangt sterk

dernemers zonder personeel meer inkomen genereren zijn zij vaker ver-

samen met inko-

zekerd. Het sterkste inkomenseffect is te zien bij de arbeidsongeschikt-

mensniveau.

heidsverzekeringen. Bij aansprakelijkheidsverzekeringen is het inkomensniveau alleen van invloed op premieafdracht bij de laagste inkomensklassen. Hoger opgeleide ondernemers zonder personeel zijn minder vaak verzekerd tegen het risico van aansprakelijkheid en ziekte. Hierbij zal de sector waarin zelfstandigen actief zijn een rol spelen. In de bouw wordt vaker een aansprakelijkheidsverzekering afgesloten en is het opleidingsniveau over het algemeen lager. Het omgekeerde geldt voor de ICT en de overige zakelijke dienstverlening.

37

Figuur 25 Afdracht van verzekeringpremies naar inkomensniveau

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Minder dan 1.250 euro per maand

1.250 tot 1.500 euro per maand




Meer dan 5.000 euro per maand

(kortstondige) ziekte langdurige arbeidsongeschiktheid aansprakelijkheid tegen geen van bovenstaande risico's verzekerd


Het aandeel zzp'ers

Ten opzichte van 2011 is het aandeel zzp'ers dat verzekerd is tegen ar-

dat verzekerd is te-

beidsongeschiktheid het meest gedaald. Vorig jaar droeg 38% nog premies af, inmiddels is dit 33%. Het aandeel dat premies afdroeg tegen

gen arbeidsonge-

kortstondige ziekte of aansprakelijkheid is marginaal gedaald (1 à 2%).

schiktheid is het meest gedaald.

Wanneer ondernemers van eenpersoonsbedrijven een verzekering hebben afgesloten tegen het risico op inkomstenderving als gevolg van langdurige arbeidsongeschiktheid, dan is dat in de meeste gevallen (83%) een apart afgesloten verzekering voor het inkomen uit het bedrijf. Dat is vaker het geval bij zzp'ers (84%) dan bij ozp'ers (77%).

5.3

Oudedagsvoorziening

Zzp'ers zetten ten

Iets minder dan de helft van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven

opzichte van 2011

(44%) zet een deel van het inkomen uit het bedrijf opzij voor de oude

een kleiner aandeel

dag. Zzp'ers doen dat vaker dan ozp'ers: 47% tegenover 35%. Gemid-

opzij voor de oude

deld genomen is door alle ondernemers van eenpersoonsbedrijven circa

dag (5,3% tegen-

4,8% van het inkomen uit het bedrijf opzij gezet. Dit is inclusief de zelf-

over 6,5%).

standigen die aangaven niets opzij te hebben gezet. Zzp'ers reserveren gemiddeld genomen 5,3% voor hun oude dag, terwijl ozp'ers 2,9% sparen. Hoger opgeleide zzp'ers zetten vaker inkomen opzij. Bij ozp'ers is dit effect van opleiding niet waargenomen. Ook naar inkomen is er een (lineair) effect. Naarmate ondernemers meer verdienen zetten zij ook een hoger aandeel opzij voor later. Ten opzichte van vorig jaar zijn zzpers minder goed in staat gebleken om inkomen opzij te zetten voor hun oude dag. In 2011 spaarde de helft voor hun pensioen en was het aandeel gespaard inkomen uit het bedrijf nog 6,5%. De meest voorkomende vorm waarin de ondernemers van eenpersoonsbedrijven een deel van het inkomen uit het bedrijf voor de oude dag op-

38

zij zetten is een eigen spaar- of beleggingsrekening (zie figuur 26). De helft van de ondernemers van eenpersoonsbedrijven zet op deze manier geld opzij voor de oude dag. Het wordt met name heel veel gedaan door ozp'ers. Op de tweede plaats komt een lijfrentepolis. Wat dit betreft is er geen verschil tussen de beide groepen ondernemers. Geld opzij zetten via een pensioenfonds of de fiscale oudedagsreserve (FOR) wordt veel minder gedaan. Beide vormen komen meer voor onder zzp'ers dan onder ozp'ers. Figuur 26 Vorm waarin een deel van het inkomen uit het bedrijf voor de oude dag opzij wordt gezet

lijfrentepolis

pensioenfonds

FOR

eigen spaar- of beleggingsrekening

anders

0%

10%

20%


30%

40%

gemiddelde ozp'ers

50%

60%

70%

80%

gemiddelde zzp'ers


39

6

Geraadpleegde bronnen

Aerts, M.C.M., (2007). De zelfstandige in het sociaal recht; de verhouding tussen juridische status en sociaal-economische positie. Amsterdam: Proefschrift Universiteit van Amsterdam. Bosch, N. en D. van Vuuren (2010). De heterogeniteit van zzp'ers. Economisch Statistische Berichten, 95 (4595), p. 682-684. Ende, M. van der, H. Erken & M. Streefkerk, (2010). Lage werkloosheidsgroei ten tijde van crisis. ESB, 95, (4589) 9 juli 2010. Koster, S. en N. de Vries (2011). Bundeling van kracht of gezamenlijk op jacht? De relatie tussen netwerkpositie en het economisch presteren van zzp'ers. Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, 27 (3), p. 325344. Kösters, L., (2012) Helft zelfstandigen biedt als zelfstandige zonder personeel diensten aan, CBS: Webmagazine, maandag 25 juni. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2011). Kabinetsreactie SER-advies 'Zzp'ers in beeld'. 4 maart 2011. NRC Handelsblad, (2010). 20.000 zzp'ers staken eigen bedrijf. www.nrc.nl, 18-1-2010. Centraal Bureau voor de Statistiek, (2010). Meer zelfstandigen zonder personeel geven er de brui aan. 20 januari 2010. Vries, N.E. de en N. Braams, (2012). Inkomen vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel. Zoetermeer/Heerlen: Panteia/EIM en CBS. Wennekers, A.R.M, G. de Wit, G.W. Brummelkamp, C.M. Hartog en C. van Essen, (2011). Trendstudie MKB en Ondernemerschap; ontwikkelingen, vooruitblik en beleidssignalen. Zoetermeer: Panteia/EIM, A201103.

41

BIJLAGE I

Toelichting op het panel

I n le i d in g Het zzp-panel voldoet in 2012 aan dezelfde hoge kwaliteitseisen als in de voorgaande metingen. Dit houdt concreet in dat: − er een combinatie gebruikt wordt van een telefonische en een internetenquête; − er gestratificeerd wordt naar 10 sectoren; − de resultaten herwogen worden op basis van sectorverdeling; − we voldoende waarnemingen hebben om ook betrouwbare uitspraken te kunnen doen voor subgroepen; − zoveel mogelijk de uitval beperkt wordt met responsverhogende methoden; − mogelijk toekomstig onderzoek kan plaatsvinden op de groep uitvallers; − actief gewerkt wordt aan hernieuwde deelname.

T h e ma t is ch e op b ouw va n h et pa ne l De opbouw bestaat uit een structureel gedeelte, aangevuld met wisselende verdiepingsthema's. De structurele onderwerpen worden periodiek gemeten, zodat de ontwikkeling hiervan in de tijd te volgen is. Deze onderwerpen zijn onder andere: − persoonskenmerken van zzp'ers; − bedrijfskenmerken van zzp-ondernemingen; − bedrijfsvoering (bijv. omzet, tariefstelling, investeringen); − inkomenspositie (bijv. inkomens en terugvalopties); − inkomensverzekeringen (bijv. pensioen en sociale zekerheid); − economische zelfstandigheid (bijv. aantal opdrachtgevers, Verklaring Arbeidsrelatie); − marktomstandigheden (bijv. crisisomstandigheden, concurrentie); − innovatie; − investeringen (bijv. scholing en opleidingen). Bij elke meting van het panel zijn een of enkele verdiepingsthema's opgenomen. Voor deze thema's is telkens een aanvullend blok van samenhangende vragen geformuleerd. Een samenhangend blok biedt doorgaans meer inzicht in het onderwerp en leent zich beter voor verdiepende analyses. Vragen die het meeste inzicht bieden, kunnen in een later stadium ook worden opgenomen als structurele variabelen. Tot op heden zijn de volgende verdiepingsthema's in het panel opgenomen: − (ruimtelijke) netwerken en samenwerking; − gevolgen van de economische crisis; − inkomensondersteuning (Bbz); − innovaties en vernieuwingen; − inkomen op de oude dag; − economische zelfstandigheid; − ondernemende houding.

43

T e le fo n isc he en qu êt e in co mb i na t i e me t ee n in te r ne tm et i ng Deze meting van het panel is in de vorm van telefonische enquêtes uitgevoerd. In vergelijking met papieren enquêtes en internetenquêtes levert een telefonische enquête doorgaans een hoog responspercentage op. De betrouwbaarheid van de uitkomst is daardoor hoger en de representativiteit is beter te bewaken. De actieve benadering zorgt verder voor het voorkomen van respondentbias: deelname van een niet-aselecte groep zzp'ers. Telefonische enquête is ook praktisch gezien zeer relevant. Op voorhand beschikken wij niet over e-mailadressen van zzp'ers. Het samenstellen van een panel op basis van internet is daarom tijdrovend, kostbaar en levert mogelijk problemen op voor de betrouwbaarheid. De tweede meting zal als internetmeting worden uitgevoerd. De respons zal daardoor lager uitvallen dan bij een telefonische meting, maar is door de panelopzet vaak hoger dan bij een standaard internetmeting. Responspercentages van 40 a 50% zijn haalbaar. Met de achtergrondinformatie uit de eerdere (telefonische) metingen is een gedegen nonresponsanalyse mogelijk en zijn ook eventuele correcties in te bouwen. De keuze voor een tweede meting via internet maakt het mogelijk om te variëren in het type vraagstelling en biedt voordelen voor diepgaander onderzoek (zie ook paragraaf 2.2).

S a m en st e l l in g s t eek p roe f Er zijn diverse kaders van waaruit de steekproef kan worden getrokken. Hier is gekozen voor de DM-CD, het adressenbestand van MarktSelect, dat een directe afgeleide is van het Basisregister Bedrijven van de Kamers van Koophandel (Kvk). Het bestand van MarktSelect is nog verrijkt met gegevens uit andere registers en verder opgeschoond. De belangrijkste argumenten voor dit bestand zijn dat het zeer up-to-date is en dat het een aantal kenmerken/gegevens bevat die niet in de andere (van de KvK afgeleide) bestanden aanwezig zijn. Door de DM-CD te gebruiken sluiten we impliciet grotendeels aan bij de 'definities' van het Basisregister Bedrijven. Resultaatgenieters1 die niet staan ingeschreven, blijven daardoor buiten beschouwing. In het adressenbestand van Marktselect komen in eerste instantie alleen bedrijven voor die ingeschreven staan met een vast nummer. Een deel van de zzp'ers is bij de KvK slechts ingeschreven met een mobiel telefoonnummer. Het gaat in totaal om ongeveer 25%. Vooral in de bouw, handel en ICT komt dit voor. Deze groep is meegenomen in de samenstelling van de steekproef. Uit het adressenbestand van DM-CD zijn ondernemers geselecteerd die, gelet op de registratie-informatie, voldoen aan de criteria 1, 2 en 3 van de zzp-definitie (zie paragraaf 2.3). Aan de hand van controlevragen zijn deze criteria nog eens gecontroleerd op vervuiling in het Basisregister Bedrijven. Voor de criteria 4 en 5 is op voorhand niet duidelijk of de res-

1

44

Personen die resultaat uit overige werkzaamheden op hun IB-formulier van de Belastingdienst opvoeren.

pondenten hieraan voldoen. In de enquête is hiervoor door middel van vragen op gecontroleerd. In 2012 blijven respondenten die niet aan deze laatste twee criteria voldoen in het panel. Tijdens de analysefase worden hier selecties op gemaakt.

S a m en st e l l in g pa n e l In principe bestaat het panel uit circa 3.000 ondernemers van eenpersoonsbedrijven, verdeeld over 10 sectoren/branches. Per sector zijn dat minimaal 250 en maximaal 380 waarnemingen waarover dus betrouwbare uitspraken gedaan kunnen worden (zie tabel 4). Verder zijn er circa 2.400 panelleden die voldoen aan de bekende zzp-definitie (circa 250 per sector). De groep ozp'ers omvat in totaal 600 panelleden, maar die zijn conform de populatieverdeling niet evenredig verdeeld over de sectoren. Uitspraken over ozp'ers zullen daarom betrekking hebben op enkele sectoren waarin zij overwegend actief zijn. Tabel 4

Overzicht betrouwbaarheid uitspraken

Betrouwbaarheidsinterval (Stel dat 30% van de resBetrouwbare

Steekproef

pondenten eigenschap Y

uitspraken

omvang

bezit en 70% dus niet)

Eenpersoonsbedrijven

Ja

3.000

> 28 - 32%

Zzp'ers

Ja

2.400

> 28 - 32%

Ozp'ers

Ja

600

26 - 34%

Zzp'ers versus een-

Ja

3.000 – 2.400

> 28 - 32%

Ja

Ca. 300

25 - 35%

Ja

Ca. 250

24 - 36%

enkele sectoren

Ca. 60

17 – 43%

Niveau

persoonsbedrijven Eenpersoonsbedrijven naar sector Zzp'ers naar sector Ozp'ers naar sector*

* De vraag is of dit überhaupt wenselijk is om te presenteren (zie verder).

O nd e rho ud p a n el Het panel wordt jaarlijks tijdens de eerste meting aangevuld. In 2012 is er extra aangevuld tot 3.000 panelleden. Bij de aanvulling is rekening gehouden met de verdeling over de sectoren. Ook is weer gebeld onder een groep zzp'ers die alleen met een mobiel nummer geregistreerd staan in het Basisregister bedrijven. Normaal gesproken blijft deze groep buiten het steekproefkader, omdat er voor 'direct marketing'-doeleinden slecht onderscheid kan worden gemaakt tussen echte zelfstandigen en particulieren (de zogenaamde 'Makropasjeshouders'). Als gevolg van meting via het internet zal de najaarsmeting hoogstwaarschijnlijk een lagere respons opleveren. Alle panelleden die aan hebben gegeven in de toekomst benaderd te mogen worden, zullen behouden worden voor het panel. Zij worden in de eerste meting van 2013 weer gebeld.

45

R e sp on sv e ra nt wo or d in g m et in g I 2 01 2 Uit de laatste meting van 2011 konden 1.540 respondenten benaderd worden. Hiervan is met 1.096 een succesvol interview afgerond; een responspercentage van ruim 71%. Dit is zo hoog omdat het een meting onder bestaande panelleden betreft. De participatiegraad is het aantal complete gesprekken binnen de doelgroep en vormt een graadmeter voor de kwaliteit van een panel. Met 75,8% valt deze iets lager uit dan in vorige metingen, maar dit is nog steeds hoog te noemen. Respondenten zijn graag bereid om mee te werken. Voor het totale panel is de totale respons uitgekomen op 39%. Bijlage II geeft een uitgebreid overzicht van de respons in 2012. Van de overgebleven panelleden geeft 94% aan dat men binnen nu en een half jaar weer mag worden benaderd. Het aandeel panelleden met een bekend emailadres is 85% (2.541). Zij kunnen in de najaarsmeting via internet benaderd worden.

W e g in g Ten behoeve van de

Inwegen oude panelleden

representativiteit

Het opzetten van een panel is een kostbare zaak. Het longitudinale ka-

zijn de resultaten

rakter is waardevol, en om dit te bewaken zijn de bestaande panelleden

herwogen naar sector. Hiervoor zijn

zoveel mogelijk behouden. De deelnemers uit het bestaande panel zijn in het nieuwe panel ingewogen. Per sector is de verhouding goederenver-

CBS-randtotalen uit

kopers/arbeidaanbieders gelijkgesteld aan de geobserveerde verhouding

het Algemeen Be-

van nieuwe panelleden. Deze verhouding is in elke sector aselect en dus

drijvenregister (ABR) gebruikt.

representatief (zie tabel 5). De volgende weegfactor is berekend voor het inwegen van bestaande panelleden: IWij = (Panelij /Σ j Panelij )/(Werf ij /Σ j Werfij ) Waarbij: IWij = Inweegfactor in sector i Panelij = Panelleden uit het bestaande panel in sector i Werf ij = Nieuwe panelleden in sector i j= indicator voor goederen of arbeid

46

Tabel 5

Inwegen oude panelleden

Ongewogen

Gewogen verdeling

frequentie

conform nieuwe werf

Goederen

Arbeid

Goederen

Arbeid

landbouw

53

56

64%

36%

industrie

27

79

28%

72%

3

95

4%

96%

46

58

63%

37%

8

97

5%

95%

10

97

7%

93%

verlening

5

143

2%

98%

zorg en welzijn*

0

105

0%

100%


4

101

3%

97%

overige dienstverlening

4

105

7%

93%

160

936

17%

83%

bouw handel, horeca, reparatie transport, opslag, communicatie ICT overige zakelijke dienst-

totaal

* NB, door het ontbreken van goederenverkopers in de zorg is gekozen om de totale weegfactor in de sector te hanteren (dus ongeacht de verhouding goederen-arbeid). Die weegfactor is 1. Bron: Panteia/EIM zzp-panel 2012.

Weging totale panel (naar randtotalen CBS) In vorige edities werd gebruikgemaakt van correctiefactoren om de populatie van zzp'ers te schatten. Door de keuze om alle eenpersoonsbedrijven in het panel op te nemen kon deze complexe wegingsprocedure worden losgelaten. Het is nu mogelijk om te wegen naar de sectorverdeling van bedrijven met 1 werkzame persoon, zoals gepubliceerd door het CBS. In het Algemeen Bedrijvenregister (ABR) telt het CBS alle eenpersoonsbedrijven tot op 2-digit Standaard bedrijfsindeling (SBI). Voor enkele sectoren in het zzp-panel is een opsplitsing gemaakt op 3-digitniveau. Hiervoor is gecorrigeerd. De volgende weegfactor is berekend voor het totale panel: W i = (Samplei /Σ i Samplei )/(ABR_Popi /Σ i ABR_Popi ) Waarbij: W i = Weegfactor in sector i Samplei = aantal respondenten in de nettosteekproef in sector i ABR_Popi = sectortotalen ABR gecorrigeerd voor SBI 3-digits in sector i In deze meting van het zzp-panel is de uitval beperkt gebleven tot de panelleden die niet meer telefonisch bereikbaar waren, de weigeraars en de groep die geen ondernemende activiteiten meer uitvoert (screenouts). De uiteindelijke respons is per sector berekend en herwogen volgens de sectorverdeling bedrijven met 1 werkzame persoon in het ABR. De verdeling van respondenten over de onderscheiden sectoren en bran-

47

ches, zowel ongewogen (aantal gesprekken) als gewogen (aandeel populatie), is uiteengezet in tabel 6. Bij de interpretatie van de onderzoeksresultaten is het van belang om het volgende in acht te nemen. Voor de presentatie is zoals gebruikelijk gekozen voor de duiding in (vooral) percentages. Daarbij moet men zich realiseren dat bijvoorbeeld een uitkomst als '10% van de zzp'ers kent ernstige omzetproblemen' impliceert dat het ongeveer 35.000 personen betreft. Tabel 6

Sectorverdeling en weging van de respons

Ongewogen

Gewogen verdeling

frequentie*

conform populatie

Zzp-panel 2012

aantal bedrijven 1 wp

Aangepast ABR**

landbouw

300

3,3%

industrie

265

3,8%

bouw

240

13,4%

handel, horeca, reparatie

257

17,7%

transport, opslag, communicatie

327

4,6%

ICT

327

4,1%

overige zakelijke dienstverlening

255

15,0%

zorg en welzijn***

280

4,8%


380

4,4%

overige dienstverlening

370

29,0%

3.001

776.184

totaal *

Panteia/EIM zzp-panel 2012.

**

CBS Statline (bedrijven naar grootte en SBI 2008), bewerking Panteia/EIM: correctie voor SBI in 3 of meer digits.

***

NB, door het ontbreken van goederenverkopers in de zorg is gekozen om de totale weegfactor in de sector te hanteren (dus ongeacht de verhouding goederen-arbeid). Die weegfactor is 1.

K a nt te k e n ing en b i j ins tr um e nt en en re su lta te n Een belangrijke kanttekening betreft het grotendeels ontbreken van stoppers. Uit gegevens van het CBS en de KvK1 blijkt dat in 2009 veel meer ondernemingen (ook van zzp'ers) gestopt zijn dan in andere jaren. Dit aspect blijft in dit rapport onbelicht. Zeker wanneer het gaat om zaken als omzetontwikkeling is dit een belangrijk gegeven. De resultaten hebben immers alleen betrekking op die zzp'ers die op het moment van bellen nog actief zijn. Aan diegenen die aangaven te zijn gestopt, is gevraagd of zij in een later stadium bereid zijn mee te werken aan een onderzoek onder stoppers. Er kan dan bijvoorbeeld worden onderzocht hoeveel stoppers opnieuw zijn gestart of een baan in loondienst hebben

1

48

Zie o.a.: NRC Handelsblad (2010) en CBS (2010).

gevonden. Dat laatste kan natuurlijk ook de reden zijn geweest om te stoppen. Een dergelijk onderzoek kan pas plaatsvinden als de groep stoppers voldoende groot is.

K a nt te k e n ing : v er ge l i jk b a a r he i d m et vo or ga a nd e ja r en De nieuwe opzet van het panel heeft consequenties voor vergelijkingen in de tijd. Zowel de andere randtotalen als de andere bron voor weging resulteren in een trendbreuk. Voor een goede vergelijking zijn resultaten uit het zzp-panel van 2011 herwogen naar dezelfde randtotalen en bron zoals gebruikt in deze meting. Vergelijkingen met voorgaande jaren zijn dus gebaseerd op herwogen resultaten die (beperkt) kunnen verschillen van eerder gepresenteerde uitkomsten.

49

BIJLAGE II

Veldwerkverantwoording

Veldwerkverantwoording zzp-panel meting I van 2012

aantal totaal aantal gebruikte nummers

9.586

niet afgehandelde nummers

2.035

- in gesprek

aantal

percentage

86

- geen gehoor

663

- antwoordapparaat

553

- in afspraak

733

afgehandelde nummers

7.551

totaal afgehandelde nummers

7.551

100,0%

informatietoon

914

12,1%

nummer onjuist, fax

382

5,1%

respondent niet bereikbaar

254

3,4%

42

0,6%

430

5,7%

15

0,2%

958

12,7%

voldoet niet aan de criteria

1.552

20,6%

interview compleet

3.001

39,7%

taalprobleem maximum aantal belpogingen bereikt afspraak mislukt weigeringen

participatiegraad (gesprek/gesprek+weigering)

75,8%

Bron: Panteia/Stratus marktonderzoek.

51

BIJLAGE III

Variabele

Vragenlijst en routing

Vraagstelling/Omschrijving

Routing BLOK VA SCREENING

VA01

De eerste vragen gaan over de manier waarop u uw bedrijf voert. Heeft u

Allen

op dit moment een eigen onderneming, of voert u zelfstandig ondernemende activiteiten uit? VA02

Voert u uw activiteiten in uw onderneming uit in de vorm van een BV, een

Allen

eenmanszaak of een andere rechtsvorm? VA02A

Is dat een maatschap of een vennootschap?

Indien andere rechtsvorm (VA02 =3)

VA02B_1

Hoeveel maten zitten naast uzelf in de maatschap?

Indien maatschap (VA02A = 1)

VA02C_1

Hoeveel vennoten zitten naast uzelf in de vennootschap?

Indien vennootschap (VA02A = 2)

VA08_1

Hoeveel uur per week besteedt u gemiddeld in uw bedrijf?

Allen

VA03

Heeft u personeel in loondienst?

Allen

VA04

Heeft (een deel van) het personeel een vast dienstverband, of uitzicht hier-

Indien personeel in

op?

dienst (VA03 =1)

Voert u uw onderneming alleen, met een meewerkend gezinslid, of met een

Allen

VA05

medeondernemer? VA06

VA07

Voert het meewerkende gezinslid naast eventuele ondersteunende activitei-

Indien meewerkend ge-

ten ook inhoudelijk vakmatig dezelfde activiteiten uit als uzelf?

zinslid (VA05 = 2 of 4)

Maken deze activiteiten een substantieel deel uit van de omzet? (Substanti-

indien inh./vakm. De-

eel staat gelijk aan meer dan 15% van de omzet)

zelfde activiteiten (VA06 = 1)

BLOK WB KENMERKEN VB01

In welk jaar bent u als zzp'er begonnen?

Allen

VB06_1

Wat is uw leeftijd?

Allen

VB07

Geslacht

Allen

VB08

Wat is uw hoogst voltooide schoolopleiding?

Allen

VB02

Verkoopt u vooral goederen of biedt u vooral uw arbeid of diensten aan?

Allen

VB03@

Kunt u in één zin aangeven wat voor goederen u verkoopt?

Indien geen arbeid/diensten (VB02 = 1)

VB04@

Kunt u in één zin aangeven wat voor arbeid u uitvoert of welke diensten u

Indien arbeid/diensten

levert?

(VB02 = 2)

Kunt u een inschatting geven van het gemiddeld aantal declarabele uren


per week dat u besteedt in uw bedrijf?

(VB02 = 2)

Factureert u het meest per uur of hanteert u het meest vooraf afgesproken


prijzen?

(VB02 = 2)

VB09

Tot welke sector behoort uw bedrijf? Is dat:

Allen

VB10

Dienstverlening van:

Indien dienstverlening

VA09_1

VB05

(VB09 = 6) VB11

Wat was uw arbeidsmarktsituatie voorafgaand aan uw start als zzp'er?

Allen

53

Variabele


Routing

BLOK VC INKOMENSPOSITIE EN BEDRIJFSVOERING VC01

Hoe hoog was ongeveer de omzet van uw onderneming in 2011? Was dat:

Indien startjaar < 2011

VC02

Hoe kwalificeert u de prijs of het tarief die u uw klanten in rekening brengt?

Allen

Is dat: VC03

Is de prijs of het tarief die u in 2012 in rekening brengt ten opzichte van


2011: VC04

Wat is op dit moment bij benadering uw nettomaandinkomen dat u gemid-

Allen

deld genomen met uw bedrijf verdient? Is dat: VC05

Heeft u naast het inkomen uit uw onderneming nog een andere inkomsten-

Allen

bron? VC06_1

VC07_1

Welk percentage van uw PERSOONLIJK inkomen is afkomstig uit uw onder-

Indien parallelinkomen

neming?

(VC05 >1)

Kunt u ook aangeven welk percentage van het totale GEZINSinkomen af-

Allen

komstig is van uw onderneming? VC08

Als het inkomen uit uw onderneming geheel zou wegvallen, heeft uw huis-

Allen

houden dan nog voldoende inkomsten over om in het levensonderhoud te kunnen voorzien? VC09

VC10_1

Hoeveel maanden kunt u nog voorzien in uw levensonderhoud als het inko-

Indien genoeg buffer

men uit uw onderneming geheel zou wegvallen? Is dat:

(VC08 <5)

Hoeveel dagen heeft u het afgelopen jaar besteed aan opleiding, cursus of

Allen

scholing? VC11A

Draagt u verzekeringspremies af voor één of meer van de volgende risico's?

Allen

VC11B

Betreft het een apart afgesloten verzekering voor het inkomen uit uw be-

Indien AOV (VC11A = 2)

drijf? VC12A

Zet u een deel van uw huidige inkomen opzij voor uw oude dag?

Aselect 50% (rest krijgt VC12B)

VC12B

VC13_1

Zet u een deel van uw huidige inkomen uit uw bedrijf opzij voor uw oude

Aselect 50% (rest krijgt

dag?

VC12A)

Hoeveel procent van uw inkomen uit uw bedrijf heeft u in 2011 ongeveer


opzij gezet voor uw oude dag? VC14A

In welke vorm heeft u in 2011 inkomen opzij gezet voor uw oude dag?

Startjaar < 2011, inkomen opzij en aselect 50% (rest krijgt VC14B)

VC14B

In welke vorm heeft u in 2011 inkomen uit uw bedrijf opzij gezet voor uw

Startjaar < 2011, inko-

oude dag?

men opzij en aselect 50% (rest krijgt VC14A)

VC15

Hoeveel opdrachtgevers/klanten had u in 2011?


VC17

Zijn uw opdrachtgevers/klanten overwegend particulieren of overwegend

Allen

bedrijven/organisaties? VC18

Zijn uw opdrachtgevers/klanten voornamelijk afkomstig uit het bedrijfsle-

Indien overwegend be-

ven of voornamelijk van de overheid?

drijven/organis. (VC17 = 2)

VC16_1

Hoeveel procent van uw jaaromzet in 2011 was afkomstig van uw belang-


rijkste opdrachtgever/klant? VC19

Als u nu vrij mocht kiezen, was u dan liever in loondienst geweest, of gebleven?

54

Indien leeftijd < 65 jaar

Variabele


Routing

BLOK VD REGELING ZELFSTANDIG EN ZWANGER (doelpopulatie: indien vrouw en < 45 jaar) VD01

Bent u bekend met de regeling voor een zwangerschapsuitkering voor zelf-

Doelpopulatie

standigen van het UWV? VD02

Bent u sinds 1 januari 2008 bevallen van een of meer kinderen?

Doelpopulatie

VD03

Indien u bevallen bent van meerdere kinderen gaan de volgende vragen

Doelpopulatie en bekend

over uw meest recente bevalling. Heeft u gebruikgemaakt van de zwanger-

met ZEZ (VD01 = 1)

schapsuitkering voor zelfstandigen via UWV? VD04

Bent u voor of na de bevallingsdatum gestopt met werken?

Doelpopulatie

VD05_1

Hoeveel weken bent u in totaal gestopt met werken rond de bevalling?

Indien gestopt met werken (VD04 = 1)

VD06A

VD06B_1

De zwangerschapsuitkering voor zelfstandigen bedraagt 100% van het mi-

Indien bekend met en

nimumloon als u het jaar daarvoor voldeed aan het urencriterium. Indien u

gebruikgemaakt van

daar niet aan voldeed is de uitkering berekend op basis van de nettowinst.

ZEZ (VD01 = 1 en VD03

Welke situatie was op u van toepassing?

= 1)

Hoeveel procent van het minimumloon heeft u ontvangen?

Voldeed niet aan urencriterium (VD06A = 2)

VD07

VD08A

Kunt u in het kort omschrijven wat uw ervaring is met de zwangerschaps-

Indien gebruikgemaakt

uitkering voor zelfstandigen?

van ZEZ (VD03 = 1)

Wat is de voornaamste reden waarom u geen gebruikgemaakt heeft van de

Indien niet gebruikge-

zwangerschapsuitkering?

maakt van ZEZ (VD03 = 2)

VD08B

Welke oplossing was op dat moment toereikend voor u?

Indien VD08A = anders, namelijk…

AFSLUITING

55

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl.

Recente Publieksrapportages A201214

7-12-2012

Meer innovatie door buitenlanders?!

A201213

4-12-2012

Meerwaarde van studentbedrijven

A201212

4-12-2012

Duurzaam ondernemen in het MKB

A201211

12-11-2012

Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands

A201210

19-11-2012

A201209

8-8-2012

Gebruikers en communities Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010

A201208

6-7-2012

Nieuwe financieringsvormen voor het MKB

A201207

20-6-2012

Monitor Inkomens Ondernemers

A201206

20-6-2012

Een typologie van ondernemers met lage inko-

A201205

28-6-2012

Kleinschalig Ondernemen 2012

A201204

30-5-2012

Hoe ondernemend zijn zzp'ers?

A201203

22-5-2012

Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende

A201202

16-4-2012

A201201

4-4-2012

A201113

22-11-2011

Ondernemen in de Sectoren 2011

A201112

22-11-2011

Zelfbewust een Zelfstandige Positie

A201111

21-9-2011

Kerngegevens MKB 2011

A201110

25-8-2011

Financieringsmonitor 2011

A201109

22-8-2011

Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en

A201108

14-7-2011

mens

MKB Vergrijzing en ondernemerschap Hoe werken bedrijven samen in projecten?

grootbedrijf 1995-2015 Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands A201107

19-5-2011

Ondernemen voor de toekomst

A201106

27-4-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese

A201105

20-4-2011

Uitvinders in Nederland

A201104

28-4-2011


A201103

10-3-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap

A201102

8-3-2011

A201101

5-1-2011

Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010 Startende ondernemers

A201012

8-12-2010

A201011

16-11-2010

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

A201010

9-11-2010

A201009

14-10-2010

De arbeidsmarkt van Midden-Nederland

A201008

14-10-2010


A201007

30-9-2010

Stand van Zaken Zonder Personeel

A201006

23-6-2010

Internationale benchmark ondernemerschap

A201005

31-5-2010

Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf

A201004

april 2010

Octrooien in Nederland

Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands Ondernemen in de sectoren 2010 - 10 brochures

2010

57

A201003

12-4-2010

Ondernemen voor anderen!

A201002

15-2-2010

Een kwestie van ondernemen

A201001

11-1-2010

Innovatief ondernemerschap in detailhandel, ho-

A200918

1-12-2009

Slim en gezond afslanken

A200917

2-11-2009

Ondernemen in de Sectoren

A200916

30-10-2009

A200915

17-8-2009

Criminaliteitspreventie door kleine bedrijven

A200914

16-6-2009

Global Entrepreneurship Monitor 2008

A200913

15-5-2009

A200912

20-5-2009

A200911

3-4-2009

Kopstaartbedrijven

A200910

1-4-2009

Ondernemerschap in de wijk

A200909

27-3-2009

A200908

half juni 2009

A200907

24-3-2009


A200906

19-3-2009


A200905

17-3-2009

Afhankelijkheid in de metaalsector

A200904

12-3-2009

Beter inzicht in multicultureel ondernemerschap

A200903

5-2-2009

A200902

13-1-2009

Toekomst concurrentiepositie MKB

A200901

13-1-2009

MKB in regionaal perspectief

A200815

19-12-2008

Succes met samenwerking

A200814

16-12-2008

Tijdelijke samenwerkingsverbanden in het Neder-

reca en ambacht

Springen over de Grens

The Netherlands Internationale benchmark ondernemerschap 2009 Kleinschalig Ondernemen 2009

Van werknemer tot ondernemer Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB

Ten years entrepreneurship policy: a global overview

landse MKB A200813

8-12-2008

Sociaal ondernemerschap

A200812

8-12-2008

Ondernemen in de Sectoren

A200811

28-10-2008

A200810

23-9-2008

A200809

8-9-2008

Internationale benchmark ondernemerschap

A200808

3-9-2008

Nalevingskosten van wetgeving voor startende

A200807

september 2008

A200806

18-9-2008

A200805

8-7-2008

Ondernemerschap in de zorg In- en uitstroom in de detailhandel

bedrijven Stimulering van ondernemerschap in middelgrote gemeenten HRM-beleid in het MKB Global Entrepreneurship Monitor 2007 The Netherlands

58

A200804

14-7-2008


A200803

26-6-2008

Ondernemerschap in de regio

A200802

27-3-2008

Herstructurering van winkelgebieden

A200801

25-2-2008


A200714

21-12-2007

Technologiebedrijven in het MKB

A200713

19-12-2007

MKB in regionaal perspectief

A200712

15-11-2007

Voor het gewin of voor het gezin?

A200711

7-11-2007

A200710

25-10-2007

Van onbemind tot onmisbaar Ondernemen in de Sectoren

Ondernemen zonder personeel

Recommend Documents