OM4
oude muziek-4 2013-2014 53e seizoen
FEESTELIJKE MONTEVERDI MET MARCON zaterdag 21 december 2013 14.15-16.20 uur
La Cetra Barockorchester und Vokalensemble Basel Andrea Marcon dirigent
Claudio Monteverdi 1567-1643
Vespro di Natale Vespers voor Kerstmis reconstructie: Andrea Marcon, 2013
KERSTVESPERS I
Claudio Monteverdi 1567-1643 Deus in adiutorium & Domine ad adiuvandum Sanctissimae Virgini missa senis vocibus, ac vesperae; Venezia, 1610
II
Claudio Monteverdi Dixit Dominus II à 8 voci concertato con gli stessi istromenti del primo et nel medesimo modo (i.e. 2 violini & 4 viole o tromboni) Selva morale e spirituale; Venezia, 1640
V
concerto in loco antiphonae Claudio Monteverdi Venite, sitientes, ad aquas Seconda raccolta de’ Sacri Canti; Venezia, 1624
pauze
VI
concerto in loco antiphonae Claudio Monteverdi O quam pulchra es - Mottetto a voce sola Ghirlanda sacra; Venezia, 1625
oude muziek-4 2013-2014 53e seizoen
OM4 2
sonata in loco antiphonae Francesco Usper ca 1570-1641 Sonata à 8 con quattro soprani Compositioni armoniche, opera terza; Venezia, 1619
IV
VII
VIII
Claudio Monteverdi Beatus vir Primo à 6 voci concertato con due violini & tre viole da brazzo ovvero 3 Tromboni quali anco si ponno lasciare Selva morale e spirituale; Venezia, 1640 concerto in loco antiphonae Alessandro Grandi 1575-1630 O intemerata Motetti a voce sola; Venezia, 1628
Claudio Monteverdi Laudate Dominum Primum à 5 voci concertato con due violini et un choro a quattro voci qual portasi e cantare e sonare con quattro viole o Tromboni et anco lasciare se acadesse il bisogno Selva morale e spirituale; Venezia, 1640 sonata in loco antiphonae Giovanni Gabrieli ca. 1553/6-1612 Sonata XVIII à 14 Canzoni e sonate; Venezia, 1615
III Claudio Monteverdi Confitebor Terzo alla francese à 5 voci qual si può concertare si piacerà con quattro viole da brazzo lasciando la parte del Soprano alla voce sola Selva morale e spirituale; Venezia, 1641
Claudio Monteverdi Laudate pueri secondo à 5 voci Selva morale e spirituale; Venezia, 1640
Claudio Monteverdi Inno: Christe redemptor omnium Selva morale e spirituale; Venezia, 1640
antifona al magnificat Claudio Monteverdi Hodie Christus natus est Sacrae Cantiuncolae; Venezia, 1582
Claudio Monteverdi Magnificat primo à 8 voci & due violini & quattro viole ovvero quattro Tromboni quali in accidente si ponno lasciare Selva morale e spirituale; Venezia, 1640
IX
Claudio Monteverdi Cantate Domino à 6 Libro primo de motetti; Venezia, 1620
3
OM
4
afbeelding titelpagina Claudio Monteverdi, naar een schilderij door Bernardo Strozzi
NTR Podium
Facebook en Twitter Volg het laatstenieuws rond de NTR Zaterdag Matinee op onze eigen Facebook-pagina en klik ‘vind ik leuk!’ ... en op twitter: @ZaterdagMatinee
documentaires en concertregistraties op ned 2 zo 22 december 13.00 uur NTR Operamaand: Guillaume Tell Voor Pierre Audi ging in januari 2013 een lang gekoesterde wens in vervulling met de opvoering van Guillaume Tell, een co-productie met de Metropolitan Opera in New York. Inleiding: Roel Burggraaff. Plus een reportage over Boom! Amsterdam is een opera van De Nederlandse Opera waarin buurtbewoners in Amsterdam, zoals in IJburg en in Bos en Lommer, samen liederen zingen die geïnspireerd zijn op de Ring des Nibelungen van Richard Wagner. ma 23 december 23.58 uur Janine Jansen & RKF: Bruch Registratie van het laatste concert, op 15 juni jl., van de Radio Kamer Filharmonie in de NTR ZaterdagMatinee. Janine Jansen speelt het het Eerste Vioolconcert van Max Bruch. Dirigent: Michael Schønwandt. ntrpodium.ntr.nl
4
Webcast Radio 4
Kerst in het Radio 4 Concerthuis
Van dit concert wordt een live video-registratie gemaakt. Deze wordt uitgezonden op de Cultura 24, en is terug te zien via de website van Radio 4. r adio4.nl cultura24.nl
Het Radio 4 Concerthuis wenst u prettige Kerstdagen en een gelukkig Nieuwjaar! Wij hebben een fijne playlist vol kerstmuziek voor u samengesteld om uw huiskamer tijdens de feestdagen helemaal in kerstsfeer te brengen. Ga naar radio4.nl/concerthuis en bezoek de vocale muziek zaal. Daar vindt u de playlist en méér stemmige kerstmuziek. radio4.nl/concerthuis
53e seizoen 21 december 2013
Venetiaanse Kerstvespers in Amsterdam Tijdens het concert van vanmiddag komen Vespers voor Kerstmis tot klinken, zoals die geklonken kúnnen hebben in de San Marco in Venetië in de tijd dat Claudio Monteverdi daar kapelmeester was (1613-1643). Het betreft een reconstructie. Een kant-enklare partituur, zoals we die wél kennen van Monteverdi’s in Mantua geschreven Mariavespers uit 1610, is er namelijk niet. De musici hebben echter een vesperprogramma samengesteld uit psalmzettingen voor Kerstmis en enkele andere composities van Monteverdi, en hebben deze aangevuld met vocale en instrumentale werken van andere componisten, die óf in Venetië werkzaam waren óf een speciale band met de stad hadden, zoals Giovanni Gabrieli, Alessandro Grandi en Francesco Usper. Deze reconstructie van de Kerstvespers resulteert daardoor niet in zomaar een opeenvolging van te weinig
“Ik kan alleen zeggen, dat ik me naast de heilige Paulus in de derde Hemel waande.” de Britse toerist Thomas Coryat bezoekt de San Marco in Venetië (1609)
uitgevoerde mooie stukken van Monteverdi en tijdgenoten. Men heeft gepoogd de muziek te plaatsen in haar kleurrijke kader van de zeventiendeeeuwse Venetiaanse liturgie, vol drama en afwisseling.
Toeristische trekpleister Vanwege haar ligging en haar politieke bestel was de belangrijke handelsstad Venetië in de zestiende en zeventiende eeuw een belangrijke vluchtplaats voor binnen- en buitenlandse kunstenaars. Ondanks hevige pestepidemieën, die de bevolking radicaal verkleinden en menig kunstenaar het graf in joegen, bleef de ‘Serenissima Repubblica di Venezia’ in trek bij buitenlandse toeristen. Zij deden zich te goed aan de haast ontelbare kunstschatten van beroemdheden als Titiaan, Tintoretto en Veronese, aan de talrijke kerken en paleizen met hun adembenemende mozaïeken. Vier componisten vormden de stuwende kracht achter het grootse Venetiaanse muziekleven van die tijd. Dat waren achtereenvolgens de Zuid-Nederlander Adrian Willaert, zijn leerling Andrea Gabrieli, diens neef Giovanni Gabrieli en – na diens dood in 1612 – Claudio Monteverdi. De laatste werd in 1613 benoemd tot kapelmeester van de San Marco en zou dat tot zijn dood in 1643 blijven.
5
De San Marco, door Canaletto, ca. 1755
Een Engelse ooggetuige Bewaard gebleven ooggetuigenverslagen maken duidelijk dat de muziek tijdens kerkelijke feesten in de lagunenstad in pracht en praal niet onderdeed voor de andere kunsten. Het bekendste verslag is dat van een Engelse toerist, Thomas Coryat, die in 1609 het muzikale feest ter ere van San Rocco bijwoonde; San Rocco was de beschermheilige die Venetië moest behoeden voor de pest. Thomas Coryat hoorde “muziek, zowel vocaal als instrumentaal, en zo goed, zo verrukkelijk, zo zeldzaam, zo wonderlijk en zo allerfraaist, dat ze alle luisteraars die iets dergelijks nog nooit gehoord hadden ontroerde en deed verstommen. Maar
6
hoe anderen erdoor geraakt werden, kan ik niet zeggen, ik kan alleen van mezelf zeggen, dat ik me naast de heilige Paulus in de derde Hemel waande. Soms zongen er zestien of twintig stemmen tegelijk, met een dirigent die hun zang in goede banen leidde. En terwijl ze zongen, speelden er instrumenten mee. Soms speelden zestien instrumenten tegelijk, tien trombones, vier zinken en twee viola da gamba’s, een majestueus geheel; soms tien instrumenten, zes trombones en vier zinken; en weer een andere keer twee instrumenten, een zink en een sopraan-viola da gamba. Zij die de gamba’s bespeelden, zongen er ook nog bij. En enkele bespelers van theorbes zongen en speelden ook tegelijk en brachten zo’n prachtige zoete muziek voort, maar zo zacht, dat ze alleen goed te horen waren bij de luisteraars die dicht bij hen zaten. Onder de zangers waren er drie of vier zo goed, dat, denk ik, in de hele christelijke wereld er geen één hen overtreft. Met name één van hen had zo’n weergaloze en bovennatuurlijke stem, en zo zoet, dat er geen betere zanger ooit ter wereld was. Hij streelde het oor der luisteraars en verbaasde en verwonderde hen. Ik dacht aanvankelijk dat hij een castraat was, en dit nam iets van mijn bewondering weg, maar nee, ik vergiste me, en dat vergrootte weer mijn enthousiasme. En daarbij was hij een man van rond de veertig! En geen kraakje of rafeltje in zijn stem. Alles leek als vanzelf, zonder inspanning en met alle gemak van de wereld uit hem te komen. Werkelijk, als
er een nachtegaal in de zaal was geweest, en met deze zanger had moeten wedijveren, dan zou het vogeltje maar nét van hem hebben gewonnen, omdat God nu eenmaal het voorrecht van het mooiste gouden keeltje aan haar verleend heeft, maar... met moeite!” Te midden van dit omvangrijke Venetiaanse muzikantengezelschap van 1609 bevond zich ook een van de vaste organisten van de San Marco: Giovanni Gabrieli. Hij was de grote organisator achter het hierboven geschetste muziekfestijn. Net als Monteverdi vier jaar later, was hij de grootscheepse verklanker en muzikale verheerlijker van de goddelijke macht, en van de, plaatselijke, wereldlijke macht der Venetiaanse Dogen. Beiden schiepen een kunst, die, in overeenstemming met het heersende tolerante en liberale politieke bestel van Venetië, niet gereserveerd was voor alleen geestelijken, notabelen en rijken, zoals de muziek van hun Romeinse tijdgenoot Palestrina was voorbehouden aan een select gezelschap van ingewijden rond de pauselijke Sixtijnse Kapel. Nee, ‘ver’ van Rome voer Venetië zijn eigen koers, op politiek, religieus en artistiek gebied.
Claudio Monteverdi, ets, 19de eeuw
De Vespers De Vespers vormen het belangrijkste deel van het gezongen avondgebed (avondofficie) van de monniken in de rooms-katholieke kerk. Net als de reconstructie van de Kerstvespers van vanmiddag bestaat een vesperdienst gewoonlijk uit vijf psalmen en het canticum (Magnificat, de lofzang van Maria), die ieder worden voorafgegaan door een antifoon (gregoriaanse inleiding tot de psalm) en worden gevolgd door de herhaling van diezelfde antifoon. Andere onderdelen van de Vespers zijn de versicula, de responsoria en een hymne (lofzang), die aan het Magnificat voorafgaat. Wanneer de Vespers niet onmiddellijk gevolgd werden door de Completen, werd de dienst afgesloten met een Maria-antifoon. In het zeventiende-eeuwse Italië werd het de gewoonte om de herhaling van de antifoon na de psalm te vervangen door kort orgelspel, een kerksonate die werd uitgevoerd door een instrumentaal ensemble of, wat gebruikelijker was, een motet, een geestelijke meerstemmige vocale compositie. Deze praktijk van antifoonsubstitutie (vervanging van de antifoon), die overigens nooit door de Romeinse kerkelijke autoriteiten officieel werd bekrachtigd, resulteerde in een drievoudig patroon van contrast tussen de gregoriaanse antifoon, de formelere psalmvertoningen en de vrijere, meer emotionele motetten. Het invoegen van instrumentale stukken leverde uiteraard een nog contrastrijker geheel op. Uit Monteverdi’s partituur
7
van de Mariavespers uit 1610, en uit diverse documenten uit zijn tijd, weten we, dat ook hij instrumentale werken in zijn vespermuziek inlaste op een manier zoals dat vanmiddag te horen is.
Monteverdi’s testament Het grootste deel van de vanmiddag uitgevoerde Kerstvespers is afkomstig uit een collectie vocale muziek die Monteverdi nog op zijn oude dag liet uitgeven: Selva morale e spirituale, wat zoveel betekent als Moreel en geestelijk woud. Ze is na de Mariavespers uit 1610 de belangrijkste collectie van geestelijke vocale muziek, en waarschijnlijk een compendium van de kerkmuziek die Monteverdi sinds zijn aantreden in Venetië in 1613 op papier had gezet en uitgevoerd in de San Marco en andere Venetiaanse kerken. De tweedelige uitgave uit 1640 en 1641 wordt gezien als het kerkmuzikale testament dat de vierenzeventigjarige componist opstelde. Twee jaar later overleed hij. Een prominent bestanddeel van de collectie vormen de psalmzettingen, vooral die, die traditioneel bestemd waren voor vespers. Vijf daarvan komen vanmiddag tot klinken. Het zijn Dixit Dominus (Psalm 110 in Hebreeuwse nummering, Psalm 109 in Vulgaat-nummering), Confitebor tibi Domine (Psalm 111), Beatus Vir (Psalm 112), Laudate pueri Dominum (Psalm 113) en Laudate Dominum (Psalm 117). Van de meeste van deze psalmen zijn in Selva morale e spirituale verschillende zettingen te vinden.
8
Daarnaast zijn er Mariahymnen, zoals het Magnificat (in twee versies), drie zettingen van Salve Regina en een complete vierstemmig Mis in traditionele polyfone stijl. Die laatste twee vallen buiten het kader van deze Kerstvespers van vandaag. De variëteit in de bezetting van alle onderdelen van deze Kerstvespers is indrukwekkend, van eenstemmige solozang met instrumenten in de twee motetten, via vijf- en zesstemmige psalmzettingen tot en met achtstemmige, waarbij de vocale partijen vervlochten zijn met die van de diverse strijk- en blaasinstrumenten. Bovendien heeft Monteverdi gebruik gemaakt van de ruimtelijke mogelijkheden van de San Marco, door de muzikanten op verschillende plekken verspreid in de kerk op te stellen, volgens de praktijk van de cori spezzati, de ‘gesplitste koren’. Daardoor ontstonden ruimtelijke effecten als stereo en zelfs quadrofonie, een muzikale specialiteit waarop Venetië het patent had, en dat door componisten als Heinrich Schütz over de Alpen naar Duitsland werd geëxporteerd.
Een Nederlands ooggetuigenverslag Een toerist uit Monteverdi’s dagen kon met enig geluk de meester aan het werk zien in de San Marco of een van de andere Venetiaanse kerken. En dat geluk had ook een bekende Nederlander, de jonge dichter, componist en diplomaat Constantijn Huygens (1596-1687), die als secretaris van de Nederlandse ambassadeur François van Aerssen Venetië
bezocht. Hij was getuige van een vesperdienst ter ere van Johannes de Doper, niet in de San Marco, maar in de San Giovanni e Lucia op 24 juni 1620. “Ik werd meegenomen naar een vesperdienst, waar ik de meest perfecte muziek hoorde die ik van mijn leven gehoord heb. De leiding had de beroemde Claudio Monteverdi, maestro di cappella van de San Marco, die ook de componist was, en die bij deze gelegenheid werd begeleid door vier theorbes, twee cornetti, een basgamba van enorme omvang, orgels en andere instrumenten die allemaal even goed werden bespeeld. Om nog maar te zwijgen van de tien tot twaalf stemmen. Ik was verrukt.” Clemens Romijn
Constantijn Huygens, portret Jan Lievens, 1626
Monteverdi maakte gebruik van de ruimtelijke mogelijkheden van de San Marco, door de muzikanten op verschillende plekken verspreid in de kerk op te stellen, volgens de praktijk van de cori spezzati, de ‘gesplitste koren’. Daardoor ontstonden ruimtelijke effecten als stereo en zelfs quadrofonie, een muzikale specialiteit waarop Venetië het patent had, en dat door componisten als Heinrich Schütz over de Alpen naar Duitsland werd geëxporteerd.
9
OM
4
53e seizoen 21 december 2013
teksten Deus in adiutorium Deus in adiutorium meum intende.
Red mij, red mij, o God,
Domine ad adiuvandum Domine ad adiuvandum me festina. Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto: Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen, Alleluia.
Kom spoedig, Heer, en help mij toch. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, zoals het was in den beginne, nu en altijd en tot in de eeuwen der eeuwen. Amen, Alleluia.
Dixit Dominus Dixit Dominus Domino meo: Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. Virgam virtutis tuae emittet Dominus ex Sion: dominare in medio inimicorum tuorum.
De Heer spreekt tot mijn heer: ‘Neem plaats aan mijn rechterhand, ik maak van je vijanden een bank voor je voeten.’ Uit Sion reikt de Heer u de scepter van de macht, u zult heersen over uw vijanden.
Tecum principium in die virtutis tuae in splendoribus sanctuorum: ex utero ante luciferum genui te.
Uw volk staat klaar op de dag dat u ten strijde trekt. Op de heilige bergen, uit de schoot van de dageraad, komt tot u de dauw van uw jeugd.
Iuravit Dominus, et non poenitebit eum: Tu es sacerdos in aeternum, secundum ordinem Melchisedech.
De Heer heeft gezworen, en komt op zijn eed niet terug: ‘Je bent priester voor eeuwig, zoals ook Melchisedek was.’
Dominus a dextris tuis confregit in die irae suae reges.
De Heer aan uw rechterhand verplettert koningen op de dag van zijn toorn.
10
Iudicabit in nationibus, implebit ruinas; conquassabit capita in terra multorum.
Hij berecht de volken, verplettert hoofden, overal op aarde, lijken stapelen zich op.
De torrente in via bibet: propterea exaltabit caput.
Hij drinkt onderweg uit de beek en dan heft hij zijn hoofd.
Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto: Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen. (Psalm 110)
Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, zoals het was in den beginne, nu en altijd en tot in de eeuwen der eeuwen. Amen.
O quam pulchra es O, o quam pulchra es, amica mea, colomba mea, formosa mea, o pulchra es, o quam pulchra. Oculi tui columbarum, capilli tui sicut greges caprarum, dentes tui sicut greges tonsarum. Quam pulchra es!
Je bent zo mooi, vriendin van mij, duifje van mij, mijn schoonheid, Wat ben je mooi, zo mooi. Je ogen zijn als duiven, Je haar golft als een kudde geiten je tanden zijn als witte schapen: klaar voor de scheerder. Je bent zo mooi!
Quam pulchra es, o pulcherrima, quam pulchra es inter mulieres. Egredere et veni quia amore langueo.
Je bent zo mooi, o allermooiste, Zo mooi, tussen de vrouwen, Ga uit, en kom, want ik kwijn van liefde.
Veni formosa mea, veni soror mea, veni immaculata mea, veni quia amore langueo et anima mea liquefacta est.
Kom, mijn schoonheid, kom, zusje van mij, kom, mijn reine, kom, want ik kwijn van liefde, en mijn ziel smelt.
Confitebor tibi Domine Confitebor tibi Domine in toto corde meo in consilium iustorum et congregatione.
Ik wil de Heer loven met heel mijn hart in de grote kring van oprechten.
Magna opera Domini exquisita in omnes voluntates eius.
Machtig zijn de werken van de Heer, wie ze liefheeft, onderzoekt ze.
11
Confessio et magnificentia opus eius: et iustitia eius manet in saeculum saeculi.
Zijn daden hebben glans en glorie, zijn rechtvaardigheid houdt stand, voor altijd.
Beatus vir Beatus vir qui timet Dominum, in mandatis eius volet nimis.
Gelukkig de mens met ontzag voor de Heer en met liefde voor zijn geboden.
Memoriam fecit mirabilium suorum misericors et miserator Dominus. Escam dedit timentibus se.
Potens in terra erit semen eius, generatio rectorum benedicetur.
Zijn nageslacht geniet aanzien in het hele land, de oprechten worden gezegend.
Memor erit in saeculum testamenti sui: Virtutem operum suorum annuntiabit populo suo
Hij stelde een gedenkdag in voor zijn wonderen, genadig en liefdevol is de Heer. Hij gaf voedsel aan wie hem vrezen, eeuwig gedenkt hij zijn verbond. Hij toonde zijn volk de kracht van zijn daden
Gloria et divitiae in domo eius et iustitia eius manet in saeculum saeculi.
Rijkdom en weelde bewonen zijn huis, en zijn rechtvaardigheid houdt stand, voor altijd.
ut det illis haereditatem gentium. Opera manuum eius veritas et iudicium.
en gaf hun het land van andere volken. Waarheid en recht zijn het werk van zijn handen,
Exortum est in tenebris lumen rectis, misericors et miserator et iustus.
Fidelia omnia mandata eius, confirmata in saeculum saeculi;
uit al zijn regels blijkt zijn trouw, ze zijn onwrikbaar, voor altijd en eeuwig, gemaakt volgens waarheid en recht.
Hij straalt voor de oprechten als licht in het duister, genadig, liefdevol en rechtvaardig. Goed gaat het wie genadig is en vrij gevig, wie zijn zaken eerlijk behartigt. De rechtvaardige komt nooit ten val, men zal hem eeuwig gedenken.
Redemptionem misit Dominus populo suo, mandavit in aeternum testamentum suum.
Hij heeft zijn volk verlossing gebracht,
Sanctum et terribile nomen eius.
Heilig en ontzagwekkend is zijn naam.
Initium sapientiae timor Domini. Intellectus bonus omnibus facientibus eum, laudatio eius manet in saeculum saeculi.
Het begin van wijsheid is ontzag voor de Heer, wie leeft naar zijn wet, getuigt van goed inzicht. Zijn roem houdt stand, voor altijd.
Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto: Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen. (Psalm 111)
Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, zoals het was in den beginne, nu en altijd en tot in de eeuwen der eeuwen. Amen.
12
voor eeuwig zijn verbond ingesteld.
Iucundus homo qui miseretur et commodat, disponet sermones suos in iudicio; quia in aeternum non commovebitur. In memoria aeterna erit iustus. Ab auditione mala non timebit, paratum cor eius sperare in Domino. Confirmatum est cor eius non commovebitur donec dispiciat inimicos suos.
Voor een vals gerucht zal hij niet vrezen, hij is standvastig en vertrouwt op de Heer. Standvastig is zijn hart en zonder vrees. Aan het eind ziet hij zijn vijanden verslagen.
Dispersit, dedit pauperibus, iustitia eius manet in saeculum saeculi, cornu eius exaltabitur in gloria.
Gul deelt hij uit aan de armen, zijn rechtvaardigheid houdt stand, voor altijd, hij zal stijgen in aanzien en eer.
Peccator videbit et irascetur dentibus suis fremet et tabescet; desiderium peccatorum peribit.
Kwaadwilligen zien het met ergernis aan, ze verbijten zich en verliezen de moed, al hun plannen gaan op in rook.
Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto: Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen. (Psalm 112)
Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, zoals het was in den beginne, nu en altijd en tot in de eeuwen der eeuwen. Amen.
13
O intemerata
Venite sitientes ad aquas
O intemerata et in aeternum benedicta, singularis atque incomparabilis virgo Dei genitrix Maria. O Maria, Dei genitrix et virgo gloriosa.
O, onbevlekte en in eeuwigheid gezegende, unieke en onvergelijkbare maagd, Maria, Moeder Gods, Moeder Gods en glorieuze maagd.
O quam pulchra, o quam suavis, o quam decora, o quam amabilis. O dulcissima virgo, o santissima mater, o beatissima Maria, intercede pro nobis apud Dominum nostrum Jesum Christum. O Maria, Dei genitrix et virgo gloriosa.
O, hoe mooi, hoe zoet, hoe fijn, hoe lief. O, allerliefste maagd, o allerheiligste Moeder, allerzaligste Maria, bemiddel voor ons bij Jezus Christus, onze Heer. O Maria, Moeder Gods en glorieuze maagd.
Laudate pueri Dominum Laudate pueri Dominum, laudate nomen Domini. Sit nomen Domini benedictum, ex hoc nunc et usque in saeculum.
Loof, dienaars van de Heer, loof de naam van de Heer. De naam van de Heer zij geprezen van nu tot in eeuwigheid.
A solis ortu usque ad occasum, laudabile nomen Domini. Excelsus super omnes gentes Dominus et super caelos gloria eius.
Van waar de zon opkomt tot waar zij ondergaat, zij geloofd de naam van de Heer. Verheven boven alle volken is de Heer, verheven boven de hemel zijn luister. Wie is gelijk aan de Heer, onze God, die hoog daar boven zijn woning heeft, die zijn oog richt naar beneden, wie in de hemel en op de aarde? Hij verheft uit het stof wie berooid is, uit het vuil tilt hij op wie alles ontbeert. Hij laat hem wonen bij hooggeplaatsten, bij de hoogsten van zijn volk.
Quis sicut Dominus Deus noster qui in altis habitat et humilia respicit in caelo et in terra? Suscitans a terra inopem et de stercore erigens pauperem: Ut collocet eum cum principibus, cum principibus populi sui. Qui habitare facit sterilem in domo matrem filiorum laetantem. Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto: Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen. (Psalm 113)
14
De onvruchtbare vrouw laat hij wonen in het huis, een vrolijke moeder van kinderen. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, zoals het was in den beginne, nu en altijd en tot in de eeuwen der eeuwen. Amen.
Venite, sitientes ad aquas Domini; properate, emite sine argento mel et lac. Venite, bibite vinum quod miscuit vobis ineffabilem sapientiam. Comedite, bibite, amici divinum mel et lac. Quia meliora sunt ubera Dei vino consolationis mundi. Venite, sitientes ad aquas Domini; properate, emite sine argento mel et lac. (Jesaja 55:1-5)
Kom, gij die naar het water van de Heer dorst, haast u om melk en honing te kopen, zelfs zonder zilver. Kom, drink de wijn die Hij voor u gemengd heeft, de wijn van Zijn onzegbare wijsheid. Vrienden, eet, drink de heilige honing en melk. Want de borsten Gods vloeien over van wijn, de troost van de wereld Kom, gij die naar het water van de Heer dorst, haast u om melk en honing te kopen, zelfs zonder zilver.
Laudate Dominum omnes gentes Laudate Dominum, omnes gentes; laudate eum, omnes populi. Quoniam confirmata est super nos misericordia eius, et veritas Domini manet in aeternum. Alleluia. Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto: Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen. (Psalm 117)
Loof de Heer, alle volken, prijs hem, alle naties. Zijn liefde voor ons is overstelpend, eeuwig duurt de trouw van de Heer. Halleluja. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, zoals het was in den beginne, nu en altijd en tot in de eeuwen der eeuwen. Amen.
Christe redemptor Christe Redemptor omnium, Ex Patre Patris Unice, Solus ante principium Natus ineffabiliter:
Christus, Verlosser van het al, eens uit den Vader, enige Zoon, alleen voor ’s werelds eerst begin geboren onuitsprekelijk.
Tu lumen, Tu splendor Patris, Tu spes perennis omnium; Intende quas fundunt preces Tui per orbem famuli.
Gij, ’s Vaders licht en wederglans, eeuwige verwachting van ’t heelal, sla op Uw simpele dienaars acht, alom ter wereld in gebed.
15
Salutis auctor, recole Quod nostri quondam corporis, Ex illibata Virgine Nascendo, formam sumpseris.
Gedenk, bewerker van ons heil, hoe eens Gij onze lichaamsvorm van uit de ongerepte Maagd
bij Uw geboorte hebt aanvaard.
Hoc præsens testatur dies, Currens per anni circulum; Quod solus a sede Patris, Mundi salus adveneris;
Daarvan getuigt de huidige dag, weerkerend in den kring van ’t jaar, dat Gij alleen van ’s Vaders troon als heil der wereld tot ons kwam.
Hunc cœlum, terra, Hunc mare, Hunc omne quod in eis est, Auctorem adventus Tui Laudat, exultans cantico.
Hem loven hemel, aarde en zee, Hem looft alwat daarin vervat: die eindelijk gekomen is
loven ze in opgetogen lied.
Nos quoque qui sancto Tuo Redempti sumus sanguine; Ob diem Natalis Tui Hymnum novum concinimus.
Maar ook wijzelf, die, losgekocht zijn door Uw eigen heilig Bloed, zingen op Uw geboortedag
U samen een nieuwe lofzang toe.
Iesu, tibi sit gloria, Qui natus es de Virgine, Cum Patre et Sancto Spiritu, In sempiterna sæcula. Amen.
Jezus, U zijt de glorie
die geboren is uit de Maagd
met de Vader en de Heilige Geest in aller eeuwen eeuwigheid. Amen.
Hodie Christus natus est Hodie Christus natus est Hodie Salvator aparavit Hodie in terra canunt Angeli, laetantur Archangeli Hodie exsultant iusti, dicentes: Gloria in exselsis Deo, Alleluia.
Heden is Christus geboren, heden verscheen ons onze Verlosser. Heden zingen de engelen op aarde, zijn de aartsengelen vol vreugde. Heden juichen de gerechtigen en roepen het uit: Eer aan God in den hoge. Alleluia
Magnificat Magnificat anima mea Dominum et exsultavit spiritus meus in Deo salutari meo.
16
Mijn ziel prijst en looft de Heer, mijn hart juicht om God, mijn redder:
Quia respexit humilitatem ancillae suae: ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes. Quia fecit mihi magna qui potens est, et sanctum nomen eius. Et misericordia eius a progenie in progenies timentibus eum. Fecit potentiam in bracchio suo, dispersit superbos mente cordis sui. Deposuit potentes de sede et exaltavit humiles. Esurientes implevit bonis et divites dimisit inanes. Suscepit Israel puerum suum recordatus misericordiae suae. Sicut locutus est ad Patres nostros, Abraham et semini eius in saecula. Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto: Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen.
hij heeft oog gehad voor mij, zijn minste dienares. Alle geslachten zullen mij voortaan gelukkig prijzen, ja, grote dingen heeft de Machtige voor mij gedaan, heilig is zijn naam. Barmhartig is hij, van geslacht op geslacht, voor al wie hem vereert. Hij toont zijn macht en de kracht van zijn arm en drijft uiteen wie zich verheven wanen. Heersers stoot hij van hun troon en wie gering is geeft hij aanzien. Wie honger heeft overlaadt hij met gaven, maar rijken stuurt hij weg met lege handen. Hij trekt zich het lot aan van Israël, zijn dienaar, zoals hij aan onze voorouders heeft beloofd: hij herinnert zich zijn barmhartigheid jegens Abraham en zijn nageslacht, tot in eeuwigheid. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, zoals het was in den beginne, nu en altijd en tot in de eeuwen der eeuwen. Amen.
Cantate Domino canticum novum, Cantate Domino canticum novum, cantate et benedicite nomini eius, quia mirabilia fecit.
Zing voor de Heer een nieuw lied Zing en loof zijn naam, want Hij heeft wonderen gebracht.
Cantate et exultate et psalite in cithara et voce psalmi: quia mirabilia fecit.
Zing en juich en jubel bespeeld de citer en zing hem psalmen: want Hij heeft wonderen gebracht. (Psalm 98)
17
OM
4
53e seizoen 21 december 2013
uitvoerenden La Cetra Barockorchester
18
Van zijn ruim vijftig cd-opnamen werden vele bekroond met prijzen als Diapason d’or, Choc du Monde de la Musique, de Preis der Deutschen Schallplattenkritik, Echo-Klassik en Edison. Andrea Marcon was gastdocent aan Andrea Marcon Dirigent, organist en klavecinist Andrea universiteiten in onder andere Amsterdam, Londen, Hamburg en Tokyo, en is Marcon werd in Treviso (Veneto) gebosinds 1997 professor klavecimbel en ren en studeerde onder andere aan de orgel aan de Schola Cantorum BasilienSchola Cantorum Basiliensis. Hij was sis. Sinds 2009 is hij artistiek leider van oprichter van het oude-muziekensemLa Cetra Barockorchester und Vokal ble Sonatori de la Gioiosa Marca (1982ensemble Basel. 1997). Hij stond in 1997 bovendien aan de wieg van het Venice Baroque Orches- Eerder in de Matinee: Vivaldi Orlando (2008), Vivaldi Juditha triumphans (2009), tra. Vele barokopera’s beleefden onder Steffani & Pergolesi Stabat Mater (2010), zijn leiding de eerste uitvoeringen in Biber Battalia & Monteverdi Combattionze tijd. mento di Tancredi e Clorinda (2010), Andrea Marcon dirigeerde diverse Vivaldi La Senna festeggiante (2011) Duitse radio-orkesten, de Radio Kamer Filharmonie, het Mahler Chamber Orchestra en het orkest van het Mozarteum in Salzburg. In oktober 2012 maakte hij zijn debuut bij de Berliner Philharmoniker. Hij werkte samen met solisten als Giuliano Carmignola, Magdalena Kožená, Cecilia Bartoli, Anna Netrebko, Andreas Scholl, Christine Schaefer, Viktoria Mullova en Katia en Marielle Labèque. Marcon was te gast in operatheaters en concertzalen als de Royal Albert Hall, het Barbican Centre, het Théâtre des Champs-Elysées, het Théâtre du Châtelet, de Berlijnse Philharmonie, de Tonhalle Zürich, het Palau de la Música in Barcelona, de Musikverein en het Konzerthaus in Wenen, Lincoln Centre en Carnegie Hall in New York en Disney Hall in Los Andrea Marcon Angeles.
19
HARALD HOFFMANN
de negentiende eeuw. Het ensemble werkte met gastdirigenten als Jordi La Cetra ontstond in 1999 in Basel, aanvankelijk als barokorkest, op initia- Savall, René Jacobs en Gustav Leontief van de toenmalige directeur van de hardt, maar ook zonder dirigent, als de muziek een kamermuzikale interpretaSchola Cantorum Basiliensis, Dr. Peter tie verlangt. In 2009 kon Andrea MarReidemeister. De naam van het orkest con als artistiek leider aangetrokken gaat terug op Antonio Vivaldi, die zijn worden. in 1727 in Amsterdam verschenen Het ensemble hanteert als credo, dat de vioolconcerten opus 9 de titel La Cetra meegaf: de lira (cither), het instrument wetenschappelijke onderbouwing en het omgaan met het debat over historivan Orpheus en van Apollo. Successen sche instrumenten, de historische bij de grote internationale festivals, optredens in de belangrijkste concertza- uitvoeringspraktijk en de geschiedkunlen van Europa, radio- en cd-producties dige omgeving slechts een doel dienen: het publiek van nu de muziek van (waaronder twee Mozart-opnames in gisteren te laten beleven als van nabij. 2011) volgden. Daarvoor kreeg La Cetra in 2009 de De musici studeerden voor het merenEuropäische Preis für Alte Musik deel af aan de Schola Cantorum Basitoegekend. liensis, de Zwitserse topopleiding voor oude muziek. De banden met de onderzoeksafdeling van de Schola garandeLa Cetra Vokalensemble ren bovendien dat het musiceren wordt Het vocaal ensemble La Cetra ontstond geschraagd door de laatste bevindingen in 2012 op initiatief van Andrea Marvan de muziekwetenschap. Vele onbecon, Johannes Keller en Federico kende werken werden ‘opgegraven’, en Sepúlveda na het succes van een balletbekend werk krijgt een nieuwe aanpak. productie van The Fairy Queen in het Het repertoire van La Cetra begint met Theater van Basel. De kern van het koor de periode, waarin men voor het eerst wordt gevormd door ex-studenten van daadwerkelijk van een ‘orkest’ spreken de Schola Cantorum Basiliensis; elk van kan: het begin van de zeventiende hen is opgeleid als solist en gespecialieeuw, zoals bijvoorbeeld in de werken seerd in de barokke uitvoeringspraktijk. van Monteverdi, en reikt, via de veelvor- Door de inzet van het koor kan het mige orkestmuziek van de barok, tot orkest zijn repertoire vergroten. Het aan de grote symfonische werken van koor treedt ook zelfstandig op, of in
samenwerking met andere formaties. Het repertoire reikt van het gregoriaans, via solistisch bezette muziek voor kamerkoor tot grote koorbezettingen voor opera’s en oratoria.
La Cetra Barockorchester und Vokalensemble Basel VIOOL
SOPRAAN
Katharina Heutjer (concertmeester) Johannes Frisch Eva Saladin
Alice Borciani Jenny Högström Yukie Sato Gunta Smirnova
ALTVIOOL
ALT
Sonoko Asabuki Jonathan Pešek
Jan Börner Silke Gäng David Feldman Javier Robledano
VIOLONE
TENOR
Fred Uhlig
Dan Dunkelblum Ivo Haun Cory Knight Tiago Oliveira
CELLO
ZINK
Frithjof Smith Gebhard David
BAS TROMBONE
Henning Wiegräbe Eckart Wiegräbe Christine Brand Joseph Bastian THEORBE
Ismael Arróniz Jean-Christophe Groffe Aram Ohanian Federico Sepúlveda
zaterdag 11 januari, 14.15-16.10 uur Concertgebouw Amsterdam
TRADITIE À LA ENSEMBLE INTERCONTEMPORAIN Ensemble intercontemporain Pablo Heras-Casado dirigent Susan Graham mezzosopraan Dallapiccola Piccola musica notturna Maderna Serenata nr. 2 voor 11 instrumenten Schönberg Lied der Waldtaube (uit Gurrelieder) Chauris Un minimum de monde visible (wereldpremière) Mahler/Kloke Lieder eines fahrenden Gesellen
Daniele Caminiti Maria Ferré ORGEL/KLAVECIMBEL
Johannes Keller
H
Het fameuze Ensemble intercontemporain heeft een naam hoog te houden als het op het uitvoeren van de nieuwste muziek aankomt. Die muziek is echter niet losgezongen van de traditie. “Ik geloof sterk in de eeuwige vernieuwing van kunst. Maar het is krankzinnig om de traditie de rug toe te keren,” vond Luigi Dallapiccola al. In zijn dromerige Piccola musica notturna is de invloed van zowel Schönberg als Debussy te bespeuren. Schönberg op zijn beurt borduurt in het ‘Lied van de woudduif’ uit Gurrelieder voort op Gustav Mahler. Meer nog dan Schönbergs transcriptie van de Lieder eines fahrenden Gesellen behoudt de versie van Eberhard Kloke de kamer muzikale kleuren van Mahlers origineel. Yves Chauris componeerde voor het Ensemble intercontemporain een orkestwerk dat schittert in alle kleuren, het licht van de glazen façades van het moderne Parijs weerkaatsend. Beethoven was de jeugdheld van de jonge Fransman, maar qua verbeeldingskracht treedt Chauris in de voetstappen van Debussy.
3
20
hedendaags 2013-2014 21
zaterdag 18 januari, 14.15 uur Concertgebouw Amsterdam
DRAAIEN AAN DE TRADITIE Radio Filharmonisch Orkest Markus Stenz dirigent Viktoria Mullova viool Matthew Barley cello Haydn Symfonie nr.100 ‘Militaire’ Larcher Dubbelconcert (Nederlandse première) Dvorˇák Zevende symfonie
SII
3
symfonisch ii 2013-2014
22
In de ZaterdagMatinee klonken al eerder premières van de Oostenrijkse componist en pianist Thomas Larcher. Zijn stevig in de traditie gewortelde en bij vlagen meditatieve taal sloeg aan. Nu beleeft het Dubbelconcert voor viool en cello zijn Nederlandse première. Critici roemden na de wereldpremière (BBC Proms, augustus 2012) zijn ‘nieuwe benadering van een relatief traditioneel idioom’, zijn ‘fascinerende klanken’ en ‘ferme contrasten’. Larcher schreef zijn Dubbelconcert voor het echtpaar Viktoria Mullova en Matthew Barley. Niet toevallig staat het werk ingeklemd tussen twee meesterwerken uit het verleden dat hem vormde. Net als het nieuwe werk gaven Haydns ‘Militaire symfonie’ en Dvorˇáks Zevende de traditie een nieuwe draai. De humor van Haydn en de volksmuziek van Dvorˇák vormen zo een contrapunt bij de verstilling in C-groot die Larcher bewerkstelligt.
zaterdag 25 januari, 14.15 uur Concertgebouw Amsterdam
Voor hun glansrijke feesten spaarden de vorsten en patriciërs in de renaissance en barok kosten noch moeite. Hoe representatiever de gelegenheid, hoe groter de muzikale bezetting. In dit HET FEESTELIJKE programma gaat de Matinee terug naar ONTSTAAN VAN DE de zeventiende eeuw, een tijd van SYMFONIE nieuwe muzikale ontwikkelingen. In deze periode worden de fundamenten gelegd voor het moderne orkest. Uit een Le Concert des Nations opeenvolging van dansen ontstaat de Jordi Savall dirigent suite. De inleidende sinfonia bereidt de klassieke symfonie voor. Pompeus Praetorius Dansen uit Terpsichore geënsceneerde en van muziek en Brade Toneelmuziek balletten voorziene toneeluitvoeringen Philidor Les Musiques Royales leiden de operageschiedenis in. Rosenmüller Sinfonia prima Praetorius’ vermakelijke dansen uit Lully Orkestsuite uit Alceste Purcell Orkestsuite uit The Fairy Queen Terpsichore en Rosenmüllers feestelijke Sinfonia prima weerspiegelen de tijdgeest. De voor een koninklijk feest gecomponeerde muziek van Philidor, de operasuites van Purcell en Lully – de lieveling van de Zonnekoning Lodewijk XIV – ze voeren ons mee naar een tijdperk dat zichzelf vierde. Le Concert des Nations en Jordi Savall – een onbetwist expert op het gebied van oude muziek – brengen een spannende periode in de muziekgeschiedenis tot leven.
OM
5
oude muziek 2013-2014 23
vrijdag 10 januari 2014, 20.15 uur Vredenburg Leidsche Rijn, Utrecht
vrijdag 17 januari 2014, 20.15 uur Vredenburg Leidsche Rijn, Utrecht
HET MOOISTE ALTVIOOL- THE LARK ASCENDING, CONCERT OOIT? EN EEN VROEGE BEETHOVEN Radio Filharmonisch Orkest Edward Gardner dirigent
Nederlands Kamerorkest Gordan Nikolic´ dirigent & vioolsolist
Lawrence Power altviool
Bezhod Abduraimov piano
R. Strauss Macbeth Walton Concert voor altviool en orkest* Brahms Symfonie nr.3*
Vaughan Williams The lark ascending Beethoven Pianoconcert nr.2 H. Andriessen Kuhnau-variaties Schubert Symfonie nr.6
* zondag 12 januari 11.00 uur ook in Het Zondagochtend Concert in het Amsterdamse Concertgebouw
24
