of llie Pntüersttg of ^orutito RoBERT DE Boer

of

llie

Pntüersttg of ^orutito

RoBERT DE Boer

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/geschiedenisdern03jonc

"^'"'"^"^^'IS OEF,

GESCHIEDENIS

lEiEASD IN

IJTÏl

f IL

JjlJ 1 1 Lii

DE ZEVENTIENDE EEUW

DOOR

d\ W.

J.

A.

JONCKBLOET.

EERSTE DEEL.

DERDE, GEHEEL OMGEWERKTE UITGAVE.

TE OnONINGEN BIJ

J.

B.

WOLTERS

,

1881.

m

GESCHIEDENIS

jtth uu

J]

IIMEUII)

IRIiM

iiu

ÜOOR

ü«.

W.

J.

A.

JONCKBLOET.

DERDE DEEL.

DERDt. GEHEEL OMGEWERKTE UITGAVE.

TE GRONINGEN BIJ

J.

B.

WüLTEHS,

1^9

!•

Stoomdrakkerii van

J.

R. Wolters.

v.5

;

VOORREDE.

Kene derde uitgaaf van deze Geschiedenis! Ik had die nauwelijks durven wachten.

En zoo

ik er mij in verheug,

dan

is

het vooral

omdat

ik

ver-

daardoor

in

werd het werk nogmaals aan eene algeheele herziening te onderwerpen. Ik ben meer dan iemand, meer dan de scherpste mijner critici, bewust, hoeveel gebreken het boek, ook na de omwerking, die het in den tweeden druk onderging, nog aankleefden. Als men ouder wordt en wezenlijk naar waarheid streeft, kan men voor zoo iets niet blind zijn, en ijdelheid of zelf begoocheling staat gesteld

krimpen meer en meer

in.

Deze nieuwe uitgave zal doen zien, dat

ik

de feilen die mij

zijn

aangetoond,

dat wil zeggen, die ik als zoodanig heb leeren inzien, ook heb verbeterd, onverschillig

door wien, of op welken toon, ze mij waren voorgehouden. En ik heb

nog heel wat meer fouten verholpen dan mij waren aangewezen. Vooreerst heb ik begrepen deze uitgave vollediger te moeten

twee vorigen, vooral met betrekking tracht het verhaal duidelijker

werken I)e

aan

te

bij

te

werken

tot

maken dan de

de XlXe eeuw. Ik heb niet alleen geop onze dagen maar ook daar den draad tot

,

meer subjectieve kunst-

wijzen, die toch door onze meer en

loopt.

duidelijkheid van voorstelling moest

,

dacht mij

,

ook winnen door eene

andere inrichting van sommige deelen van het werk. De geschiedenis der XVIIe

eeuw onderging dan ook eene tamelijk ingrijpende wijziging. De geest waarin het werk geschreven werd is ook sedert den eersten druk allengs veranderd. Meer en meer bleek, dat er nog te veel onzekers en onbewezens in onze Letterkunde gevonden wordt, om te kunnen volstaan met eene voorstelling

van zaken naar mijn

inzicht.

Zoo ik mij doorgaans onthouden heb

van breed uitgemeten polemiek, ik heb toch in het „beredenee'd verhaal" niet

kunnen vermijden bij tegenwerpingen stil te staan of wat meer bewijzen voeren dan oorspronkelijk in mijn plan lag. Het boek is daardoor misschien wat meer een studie- dan een leesboek geworden. Dit kon wel niet anders maar het zou mij spijten als ik zoodoende niet geschreven had voor alle klassen altijd

aan

te

van

lezers;

toch

naar

verlangen.

examen voor

niet

voor hen, die, zonder zich

wat

meer dan een oppervlakkig overzicht van onze letterkunde

lot

een

te

bereiden,

Eindelyk heb ik nog eene verandering aangebracht, waardoor het boek meer voor elk slag van beschaafde lezers toegankelijk kan worden. Ik deed dit vooral omdat het in uitgebreidheid is toegenomen: de twee oorspronkelijke deelen zijn zes deeltjes

tot

uitgedijd. Niet

ieder stelt in elk tijdvak van onze letterkunde

evenveel belang, en niet iedere beurs schikt de aankoop van een zoo omvangrijk

werk. Daarom ben ik

Ter Horst,

te

,

in overleg

met mijn vriend en uitgever den Heer

E. B.

rade geworden, de drie hoofdafdeelingen onzer letterkundige ge-

schiedenis ook afzonderlijk, onder eigen

titel,

verkrijgbaar te stellen.

Twee

deel-

Middeleeuwen en het overgangstijdperk der Rederijkers bevatten; twee anderen de XVIIe eeuw; en de twee laatsten de XVIIIe en XlXe eeuwen tot op onze dagen. Ik begin met de tweede afdeeling omdat voor de vaststelling der eerste de volledige uitgave moet worden afgewacht van Maerlant's Merlijn, daar het aantjes

zullen de

deel dat Lod. van Veltheim er aan gehad heeft, nog al belangrijke wijzigingen

kan brengen Ik

in de tot

nog toe aangenomene rangschikking.

zou hiermee kunnen besluiten, des noods verwijzende naar de twee eerste

dank Kneuen voor de helpende hand die ze mij op mijn verzoek hebben toegestoken. Voorts maak ik van deze gelegenheid gebruik om cp nieuw mijne warme erkentelijkheid uit te sprebladzijden der voorrede van de tweede uitgave; ware het niet, dat ik mijn

wilde betuigen aan mijne ambtgenooten P.

J.

Cosiin en A.

,

ken voor de medewerking, die mij alhier ten deel viel

,

bij

voortduring op de Koninklijke Bibliotheek

en in de eerste plaats aan den Eersten Bibliothecaris Dr.

M. F. A. G. Campbell. Ik

maak

Willems

te

ten slotte een verzuim van voor acht jaren goed.

De Heer Alphonse

Brussel heeft zijn buitengemeen talent wel willen wijden aan eene

Fransche bewerking van dat gedeelte van mijn boek

,

dat de middeleeuwen be-

dan eene bloote vertaling: eene bewerking met wijzigingen en aan%Tallingen die voor een Fransch publiek noodig schenen. Ik verheug er mij nu bijna in, dat een misverstand de uitgave van het werk toen heeft in den weg gestaan, dat, ondanks de zorg, er door een geleerde als Willems aan besteed, toch den invloed zou hebben ondergaan van de gebreken

handelt. Dat zou iets

meer

zijn ,

van het

origineel. Ik

Willems

te

maak nu nog van deze voorrede gebruik om den Heer nemen

verzoeken, de late maar goed gemeende verzekering aan te

van mijn hartelijken dank voor de buitengewone zorg aan dat werk besteed, heeft bet ook het licht niet

Den Haag,

24

Juni 1881.

mogen

zien.

JONCKBLOET.

al

I

N

li

OU

D.

Bladz. I.

KARAKTER DER

XVIie

EEUW

3.

DE AMSTERDAMSCHE REDERIJKERS

21.

III.

TAALSTUDIE EN TAALZUIVERING

42.

IV.

OUDE LIEDBOEKEN

49.

II.

V.

HET DICHTERLIJK LEIDEN,

VI.

PIETER CORNELISZ. HOOFT

VII.

IX.

X. XI. XII.

SCRIVERIUS,

COSTEB, TH.

D.

HEINSIUS

.

.

61. 74.

HET ROMANTISCHE AMSTERDAM, S.

VIII.

P.

G. A.

BBEDEKOO.

.1. ,1.

STARTER. 82.

RODENBURG

POËTEN-STRIJD

125.

COSTER'S ACADEMIE

143.

COSTER EN

C".

CONTRA RODENBURG

EINDE VAN DEN STRIJD. DE SCHOUWBURG

MELPOMENE

IN

AMSTERDAM

154.

187. 199.

XIII.

HET POLITIEK-KERKELIJK DRAMA

255.

XIV.

RODENBÜRG'S TOONEELWERK

274.

EGLENTIER EN ACADEMIE

282.

XV. XVI. XVII. XVIII.

THALIA

IN

AMSTERDAM

.-

286.

HOOFT EN DE MÜIDERKRING

321.

HOE DE STUKKEN WERDEN VERTOOND

370.

BE NEDERLAiSCHE LETTERÜÖIE IN DE ZEÏENTIENDE EEÜff.

EERSTE BOEK.

TIJDPERK VAN ONTLUIKING.

KARAKTER DER De

XVIIe

EEUW. eeuw zóó te beneden de levendige

geschiedenis onzer Letteren in de zeventiende

dat

schetsen,

het

niet

tafereel

al te

en vaak schitterende werkelijkheid

zeer

blijft

,

is

eene moeyelijke onder-

hem, die zich daaraan waagt, meer zorg, meer studie, maar ook meer tact dan van den beschrijver van het middeleeuwsche tijdvak omdat hij hier met meer samengestelde neming.

vergt van

Zij

,

en verschijnselen

toestanden dige

te

hem ten de boomen

materiaal,

'twelk

doen

heeft, terwijl het overvloe-

dienste staat, het gevaar in zijn

heeft, dat beletten het bosch te zien. Aan den beschrijver van dat tijdperk wordt terecht de eisch gesteld,

nasleep

dat hij vooreerst uit het eindeloos tal van poëten en poëtasters geene enkele belangrijke persoonlijkheid voorbijga, en toch alleen op de zoodanigen de aandacht vestige, die het tijdvak in het

bijzonder, of onzen landaard in het algemeen, in hunne dichter-

opvatting of hun voorstellingsvermogen karakteriseeren ; dat

lijke

de verschillende uitingen van den geest wete samen

hij

als

éénen

in

digheid geschrift

te vatten

bundel, en toch eiken schrijver in zijne eigenaar-

handhave

;

dat

de

hij

critiek

zóó toepasse

niet slechts het betrekkelijk gehalte

dat van elk worde gewaardeerd, ,

maar ook de algemeene, blijvende beteekenis daarvan

in

het

licht gesteld.

Nu

ik

voor de derde maal mij

zie

geroepen

om

deze taak te

vervullen, gevoel ik eerst recht, hoe stout mijn onderwinden van

voor

niet

evenredig

zelden

te

doen

tot

een

JONCKBLOET Ned. ,

Lett.

hoe

en

zijn

voor terugdeins, het

mand onder niet

was;

jaren

tien

krachten

weinig,

ook thans nog, mijne

aan het onderwerp. Zoo is

omdat

ik mij

ik er

evenwel

bewust ben voor nie-

in oprechte zucht naar waarheid, die mij

vernieuwd onderzoek

XVII

£.

,

I.

3e druk.

der

bronnen l*

heeft

ONTWIKKELDE ZELFSTAXDIGHEID.

4

waar óf de aanmerking van anderen óf eigen onvolvroeger verkregen daanheid mij aanleiding gaven om niet in de of leeraten verbeteren, te feilen uitkomsten te berusten, maar

ïrenoopt,

aan

vullen.

te

zeventiende eeuw gaat de Nederlandsche Letterkunde, tijdperk van geheel de wordende Republiek, een nieuw

Met de gelijk

bloei en glans te gemoet.

weggestorven.

De middeleeuwen waren

Op

de puinhoopen van

geest, had ^,ich van wat eenmaal de uitdrukking was van haar gevormd, van een geheel lieverlede eene nieuwe maatschappij

anderen levensadem doortrokken. tijdDe strijd tegen Spanje, zelf product van den modernen van de geworden factoren creest, was een van de voornaamste weldra werd Brabant en nieuwe orde van zaken. In Vlaanderen alle leven uitgedoofd. Holland het oproer gedempt, maar tevens uit den kamp omhoog. fier hoofd daarentegen beurde het achterlijk Noord-Nederland was bijna in alle opzichten lang voor een bewaard frischheid zijne ware het als gebleven: 't had met overeenstemden vroeger van die dan meer welks idealen tijd tot eene volkoeenmaal het op kwam nu En het 'volkskarakter. even verrasmenheid van ontwikkeling, bij den eersten oogopslag ,

send

als

bewonderenswaardig.

van gunstige Die ommekeer is evenwel uit een samenloop omstandigheden volkomen te verklaren. was, ontlook Sedert de Burgerij op het staatstooneel getreden nationale van ook maar allerwege het gevoel van persoonlijke In den krachtsbetoon. tot prikkel die uitnemende zelfstandigheid,

Spaansche overheersching ontwikkelde zich dat het in iedere gevoel tot eene \Toeger ongekende kracht waardoor droeg. vruchten richting de schoonste en de volIn de eerste plaats putte men daaruit den moed machtigsten den tegen vrijheidskamp den om vereischt harding, Die inspanning, zoowel als de der aarde te volstrijden.

strijd

tegen

de

,,

vorst

aandrift die haar

voedde

,

strekten ten prikkel aan de volksenergie

op geheel het maatschappelijk gebied. En strijd

zelf

men

uit

den

voeren, werd daardoor

om dien te eene algemeene welvaart verspreid, die,

de middelen putte

te gelijker tijd

terv\ijl

als altijd,

BLOEI VAN HOLLAND

S

HAXDEL.

5

ook thans gunstig werkte op den bloei van Wetenschap en Kunst. In Holland had sedert de uitvinding van het haringkaken en

handel

groote uitbreiding verkregen

scheepvaart

De

^).

tegen

bederf gevrijwaarde haring werd uitgevoerd; maar tevens ook de

boven de behoefte overvloedig gewonnen boter en

kaas.

handel breidde zich aldra zóó

hem

uit,

dat Guicciardijn

waarde met Antwerpen's omzet van Indische specerijen

Die al in

vergelijkt.

Weldra volgde de graanhandel met de Oostzee-landen ja NoordNederland Averd allengs de stapelplaats, waar onze kooplieden de voortbrengselen van het Noorden zoowel als de waren van ;

het

Zuiden

,

markt brachten en zoo bijna geheel Europa van

ter

voorzagen.

alles

begin

het

Bij

der

ontlusten

werd

de

koopvaardijvloot

van

Holland alleen op omstreeks duizend zeeschepen begroot; en in 1602 voeren vijftienhonderd HoUandsche en Zeeuwsche buizen ter

Ondanks de bezwaren van

haringvaart.

allerlei soort,

onzen

handel door de naijverige Engelschen en door Duinkerksche roovers in

den weg gelegd, breidde

hij

zich steeds uit, en

met den

handel de nationale rijkdom. Veertigduizend zeelieden hield weldra de vaart bezig.

Wat bedrijf wekt die scheepvaart niet al! De scheepsbouw, eene ook voor vreemden, heeft houthandel en houtzagerij in zijn nasleep. De laken- en linnenweverij nieuwe nijverheid verhuist hierheen, en doet Leiden en Haarlem bloeyen. Land-

—

—

bouw en wast

veeteelt

aan,

en

de

nemen eene ongekende voornaamste

steden

vlucht: de bevolking

worden meer dan eens

uitgelegd.

Eindelijk

wordt

de

handel

tot

grootscher

ondernemingen

gedwongen door de vijandige maatregelen van den Spaanschen Monarch zelf In stee van de Iberische havens te bezoeken wenden onze schepen den boeg naar Oost- en West-Indië. Op voorgang van Linschoten, Moucheron, Heemskerk, de Houtmans, zocht men een weg naar het rijke Oost-Indië zoowel langs het Noorden als langs het Zuiden. Eindelijk verrijst, door het beleid

')

Zie

uitg., bl.

vooral

Pror".

212 vlgg.

R.

Fnün

,

Tien jaren uu den Uichtiqjariyen oorluf/

,

2e

;

HOLLAND

6

van Oldenbamevelt

WELTAAHT.

S

in 1602, de O.

,

Compagnie

I.

smelting van verschillende maatscliappijen

In de eerste jaren

ontstaan.

percent

De

uit.

deelde

uit

gemiddeld

zij

desamenwaren

die sedert 1598

,

vijf-en-dertig

West-Indische maatschappij volgde weldra (162 1).

Dat het land door dit alles rijk werd, behoeft geen betoog; terecht wordt van HoUand's voorbeeldeloos bloeyenden toe-

en

gewaagd

stand

In

^).

voeden,

bestaan

tallooze

vindt;

dorpen

en

steden

de grond kan

doch

die

in

talrijker

bevolking dan

bedrijf een

allerlei

ruim

schepen, die de voortbrengselc van het

en van de volksvlijt overal heen voeren, die voor half Europa vracht varen, en uit Oost en West de Indische schatten aanbrengen; jaarlijks opnieuw meren en poelen drooggemaakt molens, fabrieken, gemeentehuizen gebouwd, havens aangelegd, nieuwe takken van nijverheid gekweekt. Ziedaar de omtrekken van het levendig tafereel van HoUand's bloei, door ooggetuigen land

geschilderd

De

-).

gegoedheid,

vijand

van

welke

,

wij

een

en

karakter

bij

en die weldra den

behaalden,

Eestand dwongen, dat

het

tot

lijkheid

zoodoende algemeen werd, gevoegd

die

de oorlogslauweren

had eene onaflianke-

alles

gevoel van eigenwaarde te weeg

gebracht, zooals in die dagen nergens ter wereld gevonden werd.

Daardoor kon die

komen,

vrije, individueele ontwikkeling tot

haar recht

met de ontluiking van den derden stand geboren, onder den invloed van Humanisme en Hervorming algemeen

')

die,

Merkwaardig

Ernst

Brink,

de woorden

zijn

van den Harderwijkschen Burgemeester

de inleidincr zijner vertaling van den Atlas van Mercator

uit

(1630):

„"Wat belanght den koophandel als

in

Natiën

Landts, gehoort

haer in

sulcks Italien

hebbe.

De

landen meer als

in

Fruin,

t.

*)

Zie

van de ietwat "t

,

Godes seghen alhier meer

die floriert door

eenigh Lantschap van de Christenwerelt; alsoo dat oock verscheyden

Stadhuis,

minder VII,

in bl.

ten

hooghsten

ende elders studiën

in

sijn

benijdende, gelijck ick dan buyten

Levanteu zijnde, sulcks menigmael

selfs

in dese

onse Neder-

VondeFs levendige

beschrijving

aengaende, deselve bloeyen

eenigh geweste der werelt." a. pi.,

latere

Van 651.

bl.

260. Vergelijk

handelsdrukte in Amsterdam

Lennep's

Vondel,

VI

D.

,

,

in zijne

bl.

673,

Inwydinge van 674, 694. Niet

BELGISCHE UITWIJKELINGEN IN HOLLAND GEVESTIGD. geworden, maakt,

kenmerk van den nieuwen

eigenaardig

het

met de

in tegenstelling

7

tijd uit-

traditioneele richting der middel-

eeuwen.

Die stoftelijke en zedelijke kracht des volks werkte wonderen op het gebied van den geest; en dit kon vooral geschieden omdat op het laatst der zestiende eeuw nieuwe krachtige bestanddeelen het volk van Holland waren komen versterken. Reeds ,

vóór, maar hoofdzakelijk gedurende Alva's bestuur hadden dui-

zenden, die de nieuwe begrippen in Kerk en Staat waren toege-

om

daan, de zuidelijke Nederlanden verlaten tijden af te wachten.

Engeland beter

werpen

Noord en Zuid voor goed gescheiden

in 1585

Parma voorstond, begrepen naar het

Maar

in

en

zij

,

,

gewoonten

en

niet

schap getroost had

,

te

men

gesproken

taal

zich het martelaar-

besloot zich daar te vestigen

nemen

^).

Daardoor werd

in

de

het ware nieuw bloed gebracht,

als

waardoor het voor eene eeuw

tot

den wakkersten en krachtigsten

van Europa gemaakt werd. „De kunsten winnen Geraecken op den

velt, de nutte

wetenschappen

troon,'"

1655 -); maar zelfe te midden van den oorlog wetenschap met ijver beoefend. Bijna in elk gewest

Vondel in

wordt de verrijst alle

Men

zegevierden.

vaderland aan

tot

aderen van Noord- Nederland

zei

van die van Brabant en

veel

waar dezelfde Duitsche

en waar de ideeën, voor welke

en Holland

om

zonder hof en haard kon men niet altijd men wendde den blik naar de noordelijke gewesten

:

Vlaanderen verschilden;

staat

de lang gekoesterde hoop,

vaderland terug te keeren, moesten opgeven.

den vreemde

blijven zwalken

werd,

strijd

staatslieden, geleerden, kunstenaars,

dat

nijveren,

geliefde

waar zeden

en de

,

der absolutistische politiek beslist scheen, die ook

ten voordeele

geletterden

in Duitschland of

Toen door den val van Ant-

eene

waarheen

hoogeschool,

vakken gelokt worden.

worden algemeen, en

')

Verg. Fruin,

*)

lnv:ij
t.

van

a. "'t

pi.,

niet

bl.

Stadhuis,

de beroemdste mannen in

Classieke

en

Oostersche

zelden met roem

Letteren

beoefend; ja,

219.

Van

Lennep's Vondel,

VI

D.

,

bl.

697.

de

, ,

BLOEI VAN WETENSCHAP EN KUNST.

8

vormen den

eersten

grond van elke beschaafde

al te eenzij digen

opvoeding. In de Latijnsche Poëzie blinkt eeue reeks van Dichters

Godgeleerdheid

uit.

Wijsbegeerte

,

Rechtswetenschap

,

,

Genees-

kunde met de aanverwante vakken, vooral de Kruidkunde, de natuur- en wiskundige wetenschappen, met name de Aardrijkskunde, worden door gelauwerde namen vertegenwoordigd. En niet het minst bloeiden de Kunsten. De Toonkunst had gelukkige en gevierde beoefenaars maar vooral de Bouw- en niet minder de Boetseer- en Drijfkunst, boven alles de Schilderkunst, spreidden een luisterrijken glans over dat tijdperk, waarop wij nog met zelfbehagen als op de glorierijke eeuw van Frederik Hendrik terugzien. ;

Was

het te verwachten , dat onder zoo gunstige omstandigheden

de Muze der Poëzie zou zwijgen? Zeker neen. leert

dan ook, hoe

fier zij

omhoog

het hoofd

Waarlijk de „luiden van Letteren" lieten zich niet onbetuigd.

,

De

geschiedenis

beurde.

noemt

zooals Hooft ze

Maar zoo de

^)

rijmers in het naastvoor-

gaande tijdperk meer maatschappelijke dan letterkundige verdien-

hadden, met volle bewustheid ontwikkelde zich thans de

sten

Dichtkunst op haar eigen kunstgebied

Brieven, III D.,

')

*)

bl.

,

Dit

is

dan ook

het

22.

Hooft beroept zich in

ven, I D.

^).

zijne

Reden van de

icaerdicheit dei- Poësie {Brie-

419) op „het getuichenisse van u allen, die selve beleeft hebt

bl.

ende ondervonden, ^velcken dienst de Hollandsche Poësie, toen sy noch maer

op

't

desen

ontknoopen van de tonge ende in Vaederlande , in

't

't

haperen van haer kintsheits was,

verstoeten van de Tyrannje en

't

stichten des vry-

heids bewesen heeft."

Hoe Hooft

en Vondel over den vorm hunner voorgangers dachten, blijkt

van 1630 van Coomhart,

nit een brief des eersten

(II D.

„twee gedichten

die

tijde, niet te v.-aert

zijn.

,

verwerpen, maer geestigh, en, TJ.

E. gelieve die

te

blz.

32), waarin

hij

nae d'eenvoudigheit onser

om, der

gewaagt van taele te dien

historie wille,

bewaerens

toonen aen Sr. "Van den Vondele, op dat

hy 't scherp der tongen van die eeuwe moghe overweghen, ende zien hoe onze ,

tegens dat van de jeghenwoordighe

stadt van heden nocht gisteren niet begonnen heeft der partijdigheit onderwaerigh te zijn.'* Vondel toonde zich ook dien tijd ontwassen, toen hij in 1 640 in de opdracht van den Joseph in Dothan schreef: „Hendrik Lanrens Spiegel heeft [de

KARAKTER DER POËZIE. wat ons treft,

En

^

in dit tijdvak onzer geschiedenis het eerst

en het meest

dat de poëzie weer Poëzie wordt.

haar algemeen karakter

is

niet moeyelijk te schetsen.

Dat de vrije individueele ont^vikkeHng waarop wij als kenmerk van den nieuweren tijd wezen in het rijk der Kunst de grootste ,

,

,

verscheidenheid ten gevolge had, spreekt vanzelf; eene verscheidenheid,

zich niet alleen

die

openbaart in de

wordt, maar vooral ook in de

Men

heeft

wel

om

de

stof, die

behandeld

van opvatting en bewerking.

eens de Kunst en bepaaldelijk de Dichtkunst

naam van Katholiek bestempeld, en

der middeleeuwen met den

dan,

^vijze

de geestgewrochten van

tegenstelling,

later tijd als

maar niet geheel te recht. dat zij Verstaat men onder Katholieke Kunst even als de middeleeuwsche Kerk, dit eigenaardige heeft, dat zij volstrekt aan de traditie gebonden is; en stelt men daartegenover dat vrij zijn van de overlevering, die openbaring van den individueelen Protesta7itsche

Poëzie

gekenschetst;

,

,

geest, die aan later tijd

waren voorbehouden; en zoekt men daar-

voor een naam, dan zou die van Humanistische Kunst wellicht de beste

zijn,

als

het

meest uitdrukkende de richting, waarin

ook de Poëzie door den geest van Bij

al

critiek

eeuw menige algemeene eigenschap,

tiende

werd voortgestuwd.

de verscheidenheid heeft evenwel de Poëzie der zevendie haar stempelt als

van den scherpgeteekenden tijd. En dit kon wel niet anders. In het leven geroepen door de verhoogde levenskracht, die het Nederlandsche Volk putte uit de forsche en grootsche gebeurte-

uiting

van den veelbewogen

nissen

ware het eene innerlijke tegen-

tijd,

had getinteld van actualiteit. Onder hare eerste, niet de minst aantrekkelijke eigenaardigheden behoort de kinderlijk vrome, godsdienstige zin, die allerwege uit haar spreekt. Wel vervalt zij daardoor niet zelden waar het talent van den Dichter niet in verhouding staat tot de gemoedelijkheid van den Christen, tot die zoogenaamde „stichtelijke strijdigheid

geweest,

zoo

zij

niet

,

bespiegelingen",

waarvoor

wij

steeds

geschiedenis van Atreus en ThyestesJ van in een

A'ederduitsch kleet te steecken

bevalligh

staet.''''

,

"'t

't

al

te groote

bewondering

Roomsche ontblootende

weick , naer dien

,

begonnen

tijdts yeleyenheidt

;

KABAKTER DER POËZIE.

10

overhadden

wanneer ze

zelfs

,

in alledaagsche platheid

en kwezelarij

ontaardden; doch waar wezenlijk dichterlijk vuur aanwezig was, heeft

vroomheid het

die

gebluscht,

niet

maar integendeel de

kunstvlam niet zelden gevoed.

Ook de belangstelling in de teekenen des tijds brengt zijne bezwaren met zich. De dichters hebben zich daardoor maar al te

om

vaak laten verleiden

in het

Maar zoo daardoor ook de rijke

daden der

bezongen

historie

zij

de belangrijke

,

ons oor streelen en ons hart doen

Tegen sterk

die godsdienstige

spreken

densch

bestanddeel,

beschaving

dat

de

eeuwsche geest begon weg zin,

die

de

tegen

gekant was en naar

Republiek, levendigde rijkers uit

^^eer

de

in

van genot!

trillen

alles

conventioneele

der

ridderwereld

natuur en waarheid" streefde, in den

Sproke en Klucht.

allereerste

jaren

realis-

Bij het ontluiken der

der zeventiende eeuw, ver-

ook die geest weer. De draad, die den Redede hand was gegleden werd door de krachtige volkspartij zich

,

In Amsterdam, vierde het rom.antische volksdrama

opgevat.

gronde

Toen de middel-

openbaarde zich de volks-

een kortstondigen maar schitterenden triomf, te

welke zoo

bedreigende schaduwzij onzer

te sterven,

der

,

een Classiek-Hei-

schrilste wijze af

begrippen ,,

van

grondslag

tischen

grond

de roem-

voor Land of Stad

feiten

zeventiende eeuw uitmaakt.

de

in

zij

en nationale eigenschappen

op de

steekt

,

ó(^n

bij

zich verheven, als

gespierde en zoetvloeyende gedichten, die nog

die

in

talent te verbeuzelen.

besten te dikwerf laag

hoe heerlijk hebben

bleven,

bezingen van de meest ondich-

den dag hun

van

gebeurtenissen

terlijke

te

gaan

,

van

voorstanders

om

deels door verdeeldheid in

het

volkstooneel

,

evenwel spoedig

den eigen boezem

deels

tengevolge

van

gewijzigde toestanden, waardoor andere kunstbegrippen zegevierden.

Gaandeweg beginnen onze Republikeinen

in Patriciërs en Plebejers.

en koesterden in

De

zich te schiften

eersten waren in ieder opzicht alles

wat op letterkunde betrekking had geheel eigen waren voortgekomen uit de mannen der Renaissance of voegden zich daarbij. In stee van zich bij de eigenaardige zelfstandige volksuiting aan te sluiten en haar zoodoende denkbeelden.

al

Zij

,

,

,

te

ontwikkelen

en

te

veredelen, trokken de Humanisten er den

IIvTLOED DER EEKAISSANCE. tegen

neus

op.

hen aanlokten

en fatsoenlijker modellen, die

fijner

den smaak,

van

beschaving

tot

hadden

Zij

de schriften der Ouden

:

11

die ze gebruikten

,

maar doorgaans

,

niet

slaafsche

ter

navolging.

Men kan zich de algemeene verbreiding van dit kwaad ter nauwernood voorstellen. Al wie voor fatsoenlijk en welopgevoed doorgaan

%vilde

Latijnsche

alleen

las

,

voorkeur in hunne

bij

schrijvers en schreef zelt

In Arasterdam alleen telden dan ook

taal.

de Latijnsche scholen in den tijd van Hooft en Vondel niet minder dan zeshonderd leerlingen Geen wonder dan ook, dat het wemelde van Latijnsche schrij'

noem

vers en dichters. Ik

Huygens.

).

slechts Heinsius, Grotius, Barlaeus

landsche schrijvers; en in welke mate

om

voertuig diende

A'ernamen 't

ons

wij

zelfs die

vreemde vorm

van Barlaeus

zelf^),

zoo de lezing dier gedichten

Maar daarom

had.

al niet geleerd

zouden

als dat wij opzettelijk

kunst,

of

als

echt vaderlandsche indrukken te ontboezemen

valt het

bespreken dier

Latijnsch-Hollandsche poëzie nog niet binnen ons bestek

sche

en

waren, ondanks de uitheemsche inkleeding, Neder-

Zij

bij

stilstaan bij

;

evenmin

elke andere Nederland-

de ontwikkeling der wetenschappen in deze

Hoezeer dit alles behoort tot de geschiedenis van den Nederlandschen geest moet de behandeling daarvan worden overgelaten aan hem die de algemeene geschiedenis der beschaving

gewesten.

,

ons vaderland

in

beschrijven.

zal

Mocht

dit

werk daartoe eene

bruikbare bijdrage zijn!

Maar hoe

dit

ook

zij

volks was het een geluk

')

Van

Lennep's Vo7idel

,

voor de beschaving van het gros des

,

dat nevens die Latijnsche dichtkunst

,

VI

D.

,

ook

29.

bl.

Merkwaardig omtrent den invloed der groote gebeurtenissen op de Poëzie is de opdracht van de tweede uitgave der Poémata van Barlaeus in 1631 ,,Ex quo primum ea edidi, loqnacem me valde fecerunt publica Patriae *)

commoda,

et felicissimi

rerum nostarum

t"tele, imitari; nee poësis aliud

Dum

ergo

Batavi

pu'ïnamus,

,

quam urbes

successus.

poëticis

junctissimas.'"

inclusi

res

coelo

est, teste Aris-

subruimus, maria infestamus, classes

diripimus, domi forisque terribiles sumus, adfui

numeris

Poëtarum

concinna rerum quarumlibet imitatio.

omnium

imitator sedulus, et

ac terra, Oriente toto ac Occidente, dis-

,

HEERSCHAPPIJ VAN HET LATIJN.

12

nog dichters zich verwaardigden in de landstaal te schrijven; en hun weldadige invloed zou nog veel grooter geweest zijn warmeer zij meer in den toon van het volk en in meer voor allen verstaanbare verzen hadden gedicht. Maar zelfs de coryfeeën der Hollandsche Letteren vonden de taal van Cicero veel voornamer dan hunne eigene. Nog in 1610 ,

,

Hooft aan D. Heins

schrijft

dat

En

meen

ick beter

deze Heins

,

nauwelicken

„hem door een gedrukt werden

„lek bidde

om Latijnsch antwoordt

Duitsch weet te schrijven

die als Latijnsch dichter vermaard was

Neder duytsche Poëmata

zich zijner voortreffelijke self

:

te verstaan als

in

licht

't

te

verwachten

,

scïiaamde

,

,"

maar

die

ghemaeckt sijnde,"toch waarbij de echt Hollandsche uitgever zijne land-

soete dieverije afhandich ,

genooten dan ook over hunne dwaasheid terecht doorhaalt

En hoe

hem

„die van

waren

')."

gepast de terechtwijzing van Schrijver was

,

*).

blijkt,

daar

Huygens nog

in

deel van den

zomer met Latijn bezig gehouden en een „huis vol

1636 aan Hooft meldt, dat

zich het grootste

geleverd had. Daarop dus vervolgt hij „beghin van niews met mijne landslujden ende moeders kinderen te

onduitsicheit"

ick

hij

,

,

leeren stameren." 't

of

Is

stameren

hij

de woorden van Schrijver voor oogen had

wijt

vaderlandsche

beden ambacht

')

poëzie 3)."

sprekend,

Maar o,

Hoofc's Brieven, I D.

*).,...,

onse

„de ongewoonte ," hoewel

aan

hij

,

bl.

landsluyden

ten

ende

leeren,

,

En

!

dat

van de

verheerlijkt als „d' aenge-

haar

En

het fatsoen!

hij

wdst eigenlijk

ook

31. ,

die doorgaens de

Romeynen, ende

oock de Griecken, soo veel toegheven, dat zy hare manieren nieuwers

hij

,

somtijts

sprake, schrif-

daer

in

soo

veel tijdt besteden ende loebrenghen, dat zy

vremdelingen

en

sijn

dan

en stameren, belaccheliken en konnen

,

en leeren

,

sijn,

in haar vaderlandt, nieuwers en dolen,

dan daer

zij

gheboren

sijn;

gheen talen nain

en verstaen , dan die haer de nature ende hare oudei s

gheleert hebben." ')

Hooft's Brieven, III D.,

De Bredasche Latijnsche

sal

191.

een Hagenaar, onderhield ijverig

met Nic. Heinsius. aan hem.

briefwisseling

HoUandschen „Ick

bl.

Professor Janus Vlitius,

brief

by desen een aanvang maeken van

In 1655

't

rigt hij

op eens een

geene ick lange gedreyght.

CEEESCHAPPIJ YAN HET wel

daar

beter,

aan Balzac,

reeds

hij

een brief van 15 December 1633

in

quatre de pur flamen y en a dont fescrime Ie plus franchement .

.

„De

Otia schrijvend, zegt:

over zijne

13

LATI.TN.

.

;

,

six livres

il

estant la piece cTarnie

qui

aveq un peu

et, j'ose dire,

d'authorité inter populares meos."

Cats

leerde

in

..Met last

Zoo zou

om

als het grooter

Soo

leert het tijts

Vondel meende

in

by eenige vrienden

ook

woort

te

spreken als Latijn".

maken:

moederlycke

tien

daer

door

onaengenaem

tael

siven aen haer

wort en

tale

van het lant."

1650 nog met nadruk

moeten ver-

te

in trayn gebracht hebbe, te weten te oeffenen

lek

faciliteeren.

wesen, dewyl

wy

rijper in verstant,

genoegh de

wat beter en meer

bath

te

sal

waer van

vindt,

wel leeren!

later

„En

myn

tinge

niet een

de Roomsche spraeck haer eerste tale zijn."

sal

Hollandsch kon het

en

:

het kind vanzelf zich die taal eigen

Soo

Zelfs

(1625), dat men de kinderen men moest hun een gouverneur geven

Houwelyck

zijn

vroeg Latijn moest leeren

Uwe

om

eenmael

ende de corresponden-

,

vertrouwe dat

uwe Ed.

snlx niet

Ed. selver na sich in gelycke betrach-

de blyckelycke proefstucken in weeckelykse mis-

Ho. Mo. met curieusheid en

niet

sonder verwonderen ettelycke

maelen gesien hebben"

Maar na

deze regels keert

lijker

afgaat

hunc,

ita

.

hij

"Elegantia

,

tot het

tui

stili

Latijn terug, dat

hem

veel

gemakke-

quas repetebam

in novissimis tuis,

subito captus, raptusqne fui, ut patrii sermonis pene oblitus

Eene maand „Est

.

.

sum."

later schreef hij

ita, ut ecribis,

mi Heinsi: imo plus etiam quam

scribis

,

siqi^idjudico,

Nee ego, ut ingenue tecum agam, vernaculas praetulerim; nee scabram adhuc nostram es^ linguam, tametsi invitns, difütear. Cogitabam nihilominus non sermoni veraacnlo id vitio vcrtendum sed nobis, qui dum exoticas linguas excolimus, maternam et indigenam, ut excellunt literae tuae Latinae.

ita loquar

,

Hetgeen zegt

hij

,

leggen

yMTóyOo-Jx,

l'nus

negligimus atque incultam relinqnimus." volgt

mihi

nee

is

misschien nog het merkwaardigste. Alle andere natiën

zich

exotici

visus

est

op hare moedertaal fuci satis

egentem feliciter

,

toe

:

„nos

soli

masculam nostram

indignam censemns, quam exornemus. id

inchoasse

Catsius.

Parentem tuum

4

,,

.

CLASSICISME

1

klaren

,

dat het geen schande was in de moedertaal te dichten

Neemt men

dit in

aanmerking

,

dan

dat desniettegenstaande de Nederlandsche Poëzie zulk

nemen

vlucht kon

^).

het geen gering wonder,

is

eenehooge

soms deed.

als zij werkelijk

Maar zoo men

al in de moedertaal schreef, de vaderlandsche was toch op een zeer verkeerden weg; en hoeveel

Letterkunde luister

zij

ook een

tijd

lang verspreidde

zij

,

kon

in die richting

geene toekomst hebben.

Men

was zoo aan de Classieke wereld verslaafd

dat bijna alle

,

beelden en vergelijkingen daaraan werden ontleend ; en de geheele

Godenreeks

mythologie was hier zoo

Romeinsch-Grieksche

der

inheemsch, dat vele gedichten onzer eerste meesters

dien

uit

tijd

voor een geivoon HoUandsch burgerkind volkomen onverstaanbaar waren. ,,Wt bootsen

Rome na

groote

't

in

't

kleen,

mocht Vondel wel zeggen want hij de Hollandsche Dichter bij heeft maar al te vaak toegegeven aan dit zwak zijner dagen. Niet slechts doorspekt hij gaarne zijn proza met ,

:

uitnemendheid,

aanhalingen uit Latijnsche auteurs , maar sommigen zijner gedichten

jiroximum constituo, qui

Num

liquiclo

usus est sermone

ii».

izapsp-fois suis Belgicis.

magnorum aliquot viroram dixerim) exasperare potins bermonem patrinm qnam ut expolirent tencavere. Haec me ratio impuleratj ut nuper Balgicè ad te scriberem: ut et alios. £o magis, quod et felicissime te hanc Sparten, qnam nactus es, exoraare videbam, et provinciae veliqui

''pace

,

,

conveniens

isti

studium censebam.

Quo

accedit,

quod dum continnis

torum barbarismis indies exerceor, Latini sermonis magis magisque Nee tarnen indignum operae pretium videbatur, quod Belgae bene vulgus

Belgice

et

Jam enim

loqui et scribere anniterer.

et

litiga-

obliviscar. et praeter

poemata subinde

vemacula pango: quorum unum Catsio nostro ita placuit, ut operibus suis, unum nunc colliguntur volumen, priEfigi, jnsserit." Zie Burman

quae in Si/lloge

gen

Epistolarum, III, 760

„Neemt [iemant] voor

') ,

des

Latijnen,

hoeft

hy

zich

— 762.

in

zoo

Nederduitsch

luttel

te

,

zijn

schamen

moederlycke

als de

tale,

Hebreen

,

te zin-

Griecken

en zoo vele andere uitheemsche volcken, die hierom noch by alle

weerelt, en elck

Dichtkunste, in

by

zijne lantslieden,

Van Lennep's

Vondel,

eere inleggen." Aenleidinge ter Nederd.

VI

,

D.

,

bl.

44.

—

CLASSICISME.

15

DEFTIGHEID.

meer Heidensch-Romeinseh dan Christelijk-Hollandsch. Zoo zijn bruiloftslied voor Hooft (II, 635), zoo dat voor Tessel-

zijn b.v.

schade,

welk

't

zelfs

Van Lennep, Vondel's doorloopende

wansmaak der

tijden"

noemde

(II,

195).

zij had ook nog dit gebrek Die poëzie bleef besloten binnen

Laat dergelijke vreemde tooi ons koud dat

niet sprak tot het

zij

Volk

^).

een engen kring van bevoorrechten

vreemde Goden

de

die

niet

lof-

van den onnatuurlij ken

in dat opzicht „een toonbeeld

redenaar,

,

en

;

gemoed der

in het

kende, en

bij

natie

de geleerde toespe-

koud en onbewogen bleef, vonden de toonen, aan de Roomsche luit ontwrongen, geen weerklank. Dat zoodoende de

lingen

algemeene geestbescha\'ing schade moest

Eene andere eigenaardigheid der

lijden

,

springt in het oog.

schrijvers uit de zeventiende

grootendeels een gevolg hunner eenzijdige studie van de

eeuw,

Romeinen, was de onnatuurlijke deftigheid, de hoogdravendheid bombast ontaardt. Vondel moge gelijk hebben

die niet zelden in als

zijner IJigenie zegt, dat „hoogdravenheit

In een uitstekend opstel over den Beyerschen dichter

')

t^eplaatst (bl.

de opdracht

in

hij

Hermann Lingg,

Gids van Mei 1878, zegt Dr. D.E.W. "Wolff zeer

de

in

te recht

381):

de nieuwere letterkunde vertoont zich allerwege een verschijnsel, dat

„In

ook reeds in vroegere tijdperken hoogtepunt

Dat

gaan.

had

bereikt,

waar

is zij

voorgekomen, in

verschijnsel is: het optreden

hebben veel ,

dikwijls

veel

te

stellingen,

van

begrippen,

dreigde

te

een

gronde te

van geletterde dichters. Deze dichters

gelezen.

vreemde litteraturen bestudeerd; kortom

als de geestbeschaving

overbeschaving

Zij zij

hebben vreemde talen geleerd

hebben zich een schat van voor-

van kennis en wetenschap verworven, die niet

onmiddellijke beschouwing der wereld en rechtstreeks verkeer met men-

uit

schen,

maar

uit

boeken geput

is.

Zelfs

spronkelijke dichtgaaf sterk en machtig

wetenschap een

al te

geest belemmert.

Deze

dichters

De

leven

wanneer

is,

bij

de zoodanigen de oor-

wordt toch dikwerf die aangeleerde

zware uitrusting, die de natuurlijke beweging van den inspiratie in

een

eigendom kunnen

wordt ten deele kring

inspiratie uit de

tweede hand.

van denkbeelden en voorstellingen

,

die

van een uitgelezen minderheid. Zij trekken zich noodzakelijkerwijs min of meer van de groote menigte terug en schrijven lechts het

voor

geestverwanten

en de studeerkamer."

zijn

en kunstgenooten.

Zij

worden dichters van het kabinet

,

,

—

HOOODKAVENDHEID.

16

van

woorden, de staatigheit des treurspels wonderbaer maar om bij elk onderwerp, ook het meest alle-

en

stijl

passende"

PLATHEID.

is;

daagsche „Den gouden gebruiken,

te

ongebonden

maar

al

Dat

aan.

niet

Hooft

Is

proza

het

reerd,

gaat

stijl.

en Burgemeesters toon"

stijl

van Vondel,

in

dikwerf op stelten en

te

valt vooral in

't

oog

den

in

en niet zelden gemanië-

aartsdeftig

opdrachten b.v.

zijne

schittert

gaat

,

dan met kUiergoud.

Dit geldt niet minder van hunne poëzie.

Niet alleen

wat

,

men

en dat

licht

geneigd zou zijn

streven naar beschaafder toon aan te zien

Huygens,

de

hetzelfde euvel is

't

vertegenwoordigers van

mank

En

gingen.

wel af

is

,

Aristocratie

latere

de

en

„Men kan straet 't

op

onder

bedenke

te

getal

werd,

men zoo

de natuur, die boven komt, en die

te

meer

gemaakte, onnatuurlijke deftigheid aan

der

te

ons,

kiesch

raepen,

zijn

,

.

.

.

komt

die platheid stuitend voor,

Huygens kon

schrijven:

verworpelingen van woorden van

ende doen dienen daar ze deugen,

dat onze eenvoudige

men

oft

denkbeelden

eer af hebben^)."

al

was

Maar men

wat ruwe en plompe kleinburger-

,

onder welke

van riddermaatighe andere

,

Hooft aan

dat

de edelen, daer kan

voorouders,

lijke

Is

uitdrukkingen, waarop

en

gedachten

de negentiende eeuw

verbazen

wij

is.

stelt.

in

,

't

stolpplooi

stijve

Ons

in

stoot,

de kaak

in

dat Brederoo, die

die hoogdravendheid steekt sterk af de platheid en zelfs

onkieschheid dikwijls

en Hof, aan

Romeinen, Seneca

te leiden uit het feit,

zich niet aan de Classieken vergaapte, er vrij van

Tegen

een falend

als

zoo niet ook Hooft en

dat dit voor een deel het gevolg

van hunne bewondering voor de bijzonder,

men soms dat aan

treft

de opdracht der Eledra „walghelijcke opghebla-

noemt

zenheit"

den burgerman Vondel

bij

in

hijzelf

volgens

Hooft,

eedelboortige

van

„zoo kleen een

mannen" gevonden

kieschheid hadden dan wij; en

dat wij dat volk, „waarvan het bloed nog in onze aderen vloeit,

';

Hooft's Brieven, II D.

b!.

1.

ONDERLINGE OEFENING. onrecht

zouden doen, indien en

matigen

ons

afkomst schamen

onze

over

17

roem zouden aanmet zijne gemeene

wij ons zijnen

verwantschap

')."

Met dat al hebben die dichters en prozaschrijvers, kinderen van hunnen tijd, ons menige bladzijde nagelaten, waarop we fier mogen zijn; bladzijden, waaruit genie, vernuft, gevoel en echt HoUandsche geest om strijd ons tegenschitteren. En daarbij ziet men, hoe, ondanks de uitheemsche deftigheid, in spijt van de gemaaktheid en het legio Fransche stadhuiswo orden dat in den aanvang hun stijl nog ontsiert onder hunne hand de Nederlandsche taal dien rijkdom die zuiverheid die smijdigheid zoet,

,

,

heid

en kracht tevens

,

,

krijgt, die haar tot het

waardige voertuig

maakt van elke gedachte. Dat was de uitkomst van ernstige studie. Want elk dier mannen met Vondel, dat hij noodig had „zijne genegenheit en yver door hulp van de Kunst en leeringhe te laten breidelen" 2). voelde

Daarom zonden

elkander hun werk toe en beoordeelden het

zij

over en weer. Hooft

hem

stuurde

verzocht had

en vraagt der

de verzen van Tesselschade na, die

ziet

beteren"

te

^).

^)

even

,

als

Mostart zendt zijn treurspel

*).

zijne „inzighten

taele"

Vondel',

„om

en

anderen

^)

zijne

er Barlaeus

zij

om

Mariamie aan Hooft

zoo op het ketenen

Huygens onderwerpt

Mostart

zij

als

op

't

beleggen

gedichten aan Hooft

Hooft zendt zijne poëzie aan

;

met het verzoek om „onderwijs van de misslaeghen, doolingen ende wanvoeghelijkheden daer 't mede bekladt komt" Vondel zelf vraagt het oordeelvan Hooft of Tesselschade ^). Maar Barlaeus

'')

,

buitendien

men met Hooft eene eigenlijke „letterkunstige De Hubert en Vondel deelnamen.

hield

vergadering," waaraan Reael,

')

Bakhuizen Van den Brink

')

Aenleidina enz.,

'')

Van Vloten,

*)

Hooft's

croed staaltje

VI

D.

,

De

in

bl.

Gids van 1843,

44.

^)

Tesselschade Roemers,

Brieven.

III

van Hooft's

')

Aldaar, II D.

')

Aldaar, III D.,

,

JONCKBLOET, Aed.

bl. bl.

D.,

bl.

286.

bl.

De

bl.

554.

Hooft 's Brieven, I D.,

bl.

212.

38.

geheele brief n». 710 geeft een

critiek.

354; III D., 113.

Lett.

XVII

")

E.

bl.

296.

Aldaar, I D., I.

3e druk.

bl.

254; II D.,

bl.

2

282.

,

ONDEELINGE OEFENING.

18

Daarin werd, volgens Brandt „gehandelt van

moederlyke

der zich

in

taaie.

Men

d'

eigenschappen

verschelde regels, daar

stelde

men

dichten naar hadde te schikken: omtrent het stuk der

't

taalschikkinge

de t'saamenvoeging der woorden en naamen, het

,

onderscheidt der geslachten, buiging der gevallen en spelling van

yder woordt"

de voetmaat

Met Huygens

^).

wisselde Hooft van gedachten over

^).

hadden niet zelden in gezellige bijeenHuygens zond het handschrift van zijii Daghwerck aan Hooft, in de hoop dat Barlaeus. Mostart, Baeck en Vondel 't mochten keuren, of het waard was het „wijder in de wereld te jagen," dan wel het „te smooren;" en in de verwachting dat het „by eenighe gesamentlick moghte afgelesen v/erden" ^). Dit geschiedde ook. Mostart en Vondel maakten aanmerkingen betrekkelijk „den taelschik ," waarmede Hooft niet geheel instemde die meende, dat Vondel al te streng was en geneigd ,, somtijds knorven in de biezen te verzoeken." Tegen de gemaakte bedenkingen zond Huygens zijne „wederleggingen" in *). Vooral op taalzuivering was men uit. Krachtige pogingen Die

critische oefeningen

komsten

plaats.

,

werden daartoe reeds vroeg door de Kamer i7i Liefde Bloeyende aangewend, maar zij hadden gefaald: en mj zullen omstreeks 1 6 16 Breederoo en Schrijver zich daarover hooren beklagen. Hoe

hunne klacht was

gerechtvaardigd brieven inziet

komt

Sedert

*)

D., ^^

") *)

om

Leren

hij

van

als

men

b.v. Hooft's

,

ook

Vondel,

in

gemeenzaam

geschrijf,

van Verwijs,

uitg.

bl.

daarvan terug

,

^).

en

21, en HoolVs Briefen, 1

274.

bl.

Hooffs Brieven, II D., Aldaar, bl. 283.

„My

te

432.

excuseren,

importante occupatien

1 D., bl.

„Het

bl.

')

Aldaar, III D.,

verlaetende op d' ou^vde genegenhsit importuniteit

alle

haere

blijkt,

waaruit ik in de noot een enkel proefje meedeel

,

te

sal

uwer Ed.

by desen de

te

bl.

277.

my waerts

vrijheic

,

capabel

nemen, van

interrumperen" enz. 17 Dec. 1618. {Brieven,

1.52).

wekker fondament geleidt is in de noch artificie can behelpen ende de gemoederen apparieert naer sympathie van haer naïfe genegenheden, gestijft zijn met meer als gemeene confidentie" enz. Febr. 1621 (aldaar ,^bl. 191).' schijnt,

jonkheidt,

een

dat

tijde,

de

vrientschappen

die haer

met

fard

PURISME EN BASTEEDTAAL. vait

nu

zelf,

dat dit wellicht „al te gemaekt" was*).

ander

een

in

het

uiterste:

19

purisme. Hij voelde

stijfste

De Prins, wieneen van de Nederlandsche Historiën was voorgelegd, had smaak „in de hardigheit der puirduitsche woorden gevon-

brokstuk

geen

den;" en ziehier hoe Hooft zich verdedigt-):

„De

Duitsch

hebbe somtijds

ende

,

waer

beter

my

vieze naeuwheit van gewisse in dezen mishaegt

eenighzins

den schoot

,

')

Hooft's Brieven, II

')

Aldaar II D.,

^)

Hoe

bl.

bl.

T>.,

beraedt gestaen

van Huygens in

niet

die

,

,

391.

390, verg.

356.

bl.

met Franscbe woorden doorspekt werd,

dit

zelven

oft

,

met spreken van hoofech deure open zet ik en zie niet

vieren

te

Maer zoo men

').

in

ziet

men

in de parodie

Voorhout:

zijn

,.Myn soulas,

Ah!

myn

vrenghden-voetsel

U. E. la cour? Sult ghy eeuwigh absenteeren? ('k Schat de Meid naer Leiden voer) Wilt mijn flames obligeren qnitteert

Met een expedit

En

dat

schrijft

geen

zal

vooral aan

't

verwondering

retour." enz.

baren, als

men weet,

Hof, veel Fransch gesproken werd. In een

Barlaeus in

dat in den brief

Haag,

aan Huygens

„Decrevi filium in Gallias mittere, ut Druidum

1641:

lingua loqui discat, sine qna silendum pltiribus praesertim Hagae, ubi Gal-

lorum

et

Aan Prins ':

Hof waren de Franschen kwalijk.

zeer

Hollands

veel

Praetje,"

de

In

Vlitius

Prins

Avas

165o in dat

Maar ook

bijzonder in aanzien.

bekende

het

ie

Paepsche dienaers,

coysen ivaereiu'' schreef

IV D. Men nam

Gallizantium plena sunt omnia."" Hooft's Brieven,

't

't

pamflet

bl.

302.

dat den

„Het rechte derde

licht verschenen, leest

quam by hem

bij

,

deel van men: „Hy had

soo nau niet, als

'i

maer Fran-

de hoogere standen gaf dat ergernis. In 1648

aan Heinsius (Burman, SjiUoge Epistolarum, III, 724), dat „inter

aleatores

quantum GalfJca

Gallosque adulatores assiduus

.... Redux

eorum imitationem." Dat men sterk onder Franschen invloed stond blijkt ook uit deae woorden van Barlaeus, die in een brief van 1639 vcorkomen: „Nos Batavi, quam amamus similes esse Gallis vestitu, Sybaritis luxu, Romanis gloria, Graecis cognosces,

societate profecerimus in ,

pecuniarum cupiditate." Epistolae,

p. .521.

En zoo was het reeds onder Frederik Hendrik. De Fransche taal was echter buiten den Haag nqg niet algemeen Barlaeus was er niet in bedreven. Zie zijne Epist.,

p.

313. 924.

:

zelfs Prof.

, ,,

DE BESCHAAFDE TAAL.

20

wil met het verloop der taele, en 't zoude 't eindighen misschien nutter zijn in zuiver Latijn te schrijven." Hoe Vondel in 1650, op rijper leeftijd, over de beschaafde

Avaer

taal

moge

dacht,

ten

bewijze strekken van de vorderingen die

vermijden van smakelooze uitersten. „Wat onze spraeck belangt, die is, sedert weinige jaren herwaert, van bastertwoorden en onduitsch allengs geschuimt, en gebouwt, en geeft den leerling nu veel vooruit, om naer den

men gemaakt had

in het

tegens en voorby henlieden te rennen dit spoor onlangs arbeitzaemheit en moeite die met zulck een zure en schriften, gedichten hunne uit men begosten te leggen. Zoo

palmtack in

oock

uit

dit

renperck

,

Neerlantsche hantvestboecken

,

de eige manieren van is een

en zich eigen maeckt; daer

spreecken

by een zamelt,

schat van

welsprekenheit by

der hant,

veel

tijts

gewonnen, en

noch maghtigh in nieuwe koppelwoorden (waer in onze spraeck niet min geluckigh dan de Griecksche is) aen te \rinnen, zoo men met oordeel te wercke ga. Deze spraeck wort tegenwoordigh in 's Gravenhage, de Raetkamer der Heeren en het hof van hunnen Stedehouder en t' Amsterdam Staten

om

middel

,

,

de maghtigliste koopstadt der weerelt allervolmaecktst gesproken bv lieden van goede opvoedinge, indien men der hovelingen en pleiteren en kooplieden onduitsche termen uitsluite: want out Amsterdamsch is te mal, en plat Antwerpsch te walgelijck, en ,

onderscheidelijck genoegh.

niet

Hierom moeten wy deze tongen

matigen, en mengen, en met kennisse besnoeien, oock niet al nochte te naeu gezet en nieuwelijck Duitsch te Latijnachtigh spreken, maer zulcks dat de tong haer eigenschap niet en ver,

waer van de hervormers onzer spraecke

lieze,

zijn"

')

D.,

niet

geheel vry

*).

Aenleidinije ter Nederduitsche dichtkunste, in bl.

44—45.

Van Lennep's

Vondel,

VI

II

DE AMSTERDAMSCHE REDERIJKERS.

Maar

om

wij zijn

een

tijdperk

De

blik ,

nog

niet zoover,

en vooreerst moeten wij terug,

op de naaste voorloopers van het nieuwe

slaan

te

die het krachtig

hebben voorbereid.

vorige tijdvak besluiten, behooren meer geheel tehuis: hun werken en streven vormt veeleer den overgang van de vijftiende tot de zeventiende eeuw, althans in Noord-Nederland. Dit springt vooral in het oog bij die Amsterdamsche Kamer wier werkkring wij daarom eerst hier wat nader kunnen beschouwen waarbij wij zullen zien dat hare leden Rederijkers,

daarin

het

die

niet

,

,

al

,

spoedig het oog vooral op de toekomst hielden gericht.

Te Amsterdam, de zou worden

van

,

stad die weldra de hoofdstad van

Holland

bestond op het eind der vijftiende eeuw eene

naam en spreuk

wier

Rethorica,

Kamer

niet tot onze kennis zijn

gekomen, en waarvan wij alleen weten, dat zij vertegenwoordigd was op het Antwerpsche LandjuAveel van 1496. Men weet van hare lotgevallen niets af, en vermoedt slechts, dat zij kort daarop is te niet gegaan; maar om te herleven in eene vereeniging, die gezegd wordt in 15 17 te zijn opgericht, naar haar blazoen den naam van de Eglentier draagt, tot zinspreuk had: In liefde bloeyende

,

en

die

gemeenlijk

als

de

Oude Kamer aangeduid

wordt.

De

Eglentier

Kamer,

of werd

bruiloftsvers

van

was inderdaad eene voortzetting der vroegere daar althans voor gehouden. Immers in een den Ridder Rodenburg op Cornelis Kanter en

Elisabeth Lambertsdr.

^)

Zie

,

van 6 November 1618, heet het:*).

Roden burg's Eglentiers Poëtens Borst-Weringh,

bl.

282.

.

,

DE OUDE KAMER.

22

„lek Auistels Egleutier

lek die nu

Dit

op

wijst

haalde

1623, was J.Hz. Krul van dezelfde

later, in

In het voorspel zijner

rneening.

Diana

Appollo zeggen:

dertig jaren

spruyten hebt gequeeckt met hulp van dees u scharen"

Dit voert

tot

1493

sing te gissen, dat

;

maar het

opmaken

,

niet

is

alleen zoo sprak

hij

rond getal noodig" had

een

laat hij

honden

„Liefd" bloeyend'' eed'le Maegt, die

Uw

tel."

op het zooeven aange-

of waarschijnlijk

1498,

En wat

feit.

....

mael twintich jaren luckich

zes

^).

onaannemelijk mét Rös-

omdat

Denkelijk werd

is.

mag men

Kamer met een

in 1517

zij

de maat

hij ,,voor

Uit beide aanhalingen

dat de geschiedenis dier oudste

sluyer bedekt

.

.

diepen

hemienwd, of beves-

Hoe dit ook zij zooveel is zeker dat van Amsterdam den 2401 October 15 18 besloot aan zekere Rederijkerskamer en daarmede kan nauwelijks

tigd

de

hare privilegiën.

in

,

,

Regeering

—

eene andere dan de zooeven vermelde bedoeld zijn

van

ƒ29:4:0

te

vergoeden

,

—

eene

som

welke besteed was aan het inrichten

lokaal boven de Waag, en tevens om de jaarlijksche kamerhuur van één pond Vlaamsch uit de stadskas te voldoen *).

van een

Het

laat

eerst

den

zich intusschen

derd jaar vieren

gewaagt wiens 't

later

In

^).

't

iuAvijding

althans hon-

Foëtens Borst- Weri?tgh

hondert-jaerige Egle?itier

ift

(bl. 340) LiefcT bloeyende

dubbele Gulde-Bruyloft nu den gecelebreert

Lavendel

geurighe

Wt

behoort

te

17 September 1619 op werden, zo door het zoet-

levender Jonst

,

als

Honigh-teelende-

In zijne beoordeeling van W^ybrand's Amsterdamsch Tooneel in

spiegel

van

1875,

afz.

Gids van Juli 1874, *)

heeft plaats gehad:

Rodenburg op dien dag haar eeuwfeest

Eglentiers

„van

hij

prachtichst'

')

wilde

de

dat de werkelijke

aanzien,

September 1519

17611

Zie

C.N.

bl.

afdruk

bl.

26. Zie

ook

De

Tijd-

Loffelt's Tooneelstudie in

De

152.

Wyör-^nds, Het Amsterdamsch Tooneel,

beoordeeling van J. H. Rössing in

De

Tijdspiegel hl. 28

,

bl.

13, en vooral de

waar bl. 47

als bijlage

het authentiek besluit wordt medegedeeld. ') Maar wat beteekent het jaartal 1528 onder het blazoen der Kamer, voorkomende achter den titel van Rodenburg's Alexarider? Drukfout voor 1518?

DE BRABANDSCHE KAMERS.

23

Yver om door de drievuldicheyts susterschap Amsteldamsche glorie."

Bykens uyt brallen in

,

te

Sedert de laatste jaren van de zestiende eeuw vinden wij in Amsterdam nog een paar Kamers door Brabantsche en Vlaamsche ,

uitwijkelingen, naar

naar

wil omstreeks 1585, gesticht, toen door

van Antwerpen aan Pamia de hoop op terugkeer

overgaan

het

men

moest v/orden opgegeven. De eene, Jle^ met de spreuk He^ zoet vergaeren heeft ter

vaderland

het

Vygeboovike

,

:

,

nauwernood eenig spoor achtergelaten. De andere. De Lavendelbloem met de spreuk Uut levènder jonste de Brabantsche Kame?- bijgenaamd, heeft zich tot in 1630 gehandhaafd en zelfs zekeren naam verworven. Dat zij misschien in 16 13 met het Vygeboomke samensmolt, althans eene hervorming onderging, is ,

,

eene niet onaannemelijke gissing, daarop rustende, dat

jotiste

het blazoen der

Kamer

men

vóór

Vrienden-Spiegel : wt Levènder

de uitgave van de Battaefsche

vindtafgedrukt met het jaartal 16 13.

Wij zullen ons slechts nu en dan

,

met haar

in het voorbijgaan

bezighouden; en vernielden hier alleen, dat

zij

zich hoofdzakelijk

op tooneelvertooningen in den bekenden stijl der Belgische Rederijkers toelegde. Onder hare voornaamste leden behoorden Karel van Mander, als schilder en dichter beide leerling van Lucas de Heere;

Zacharias

Koningh. In 16 12

de

eerste stappen

Heins, zette

Jan Sievertsen

Vondel met

zijn

op de baan der kunst

,

Kolm

en Abraham

Pascha

in haar

De

midden

die hij zoo schitterend

zou doorloopen.

Zoo mj Vondel weldra met de mannen der Oude Kamer in zien dan moet dat ons niet verwonderen vandaar

verbinding

,

:

ging hoofdzakelijk het licht tusschen

de

die

Kamers een

uit.

Men

denke evenwel niet, dat er

vijandige naijver bestond: integendeel,

was van zeer vriendschappelijken aard; en wij zullen zien, dat ook toen in 15 17 eene nieuwe letterkundige vereeniging was tot stand gekomen, een broederlijke geest de betrekking

leden

der

tijdlang

verschillende

Kamers

bezielt,

terwijl alleen

voor een

de persoonlijke veete der Hoofden haar vijandig tegen

elkander doet optreden.

De (20

Koningh's Jephthahs ende sijn eenighe Dochters treurspel Meert 1615) werd niet minder vereerd met een lofdicht van

;

!

VBEENDSCHAPPELIJEE VEKHOUDLNG.

24

dan van Vondel en Kolm. In de voorrede van het worden nevens Heinsius de voormannen der Oude Kamer,

Brederoo stuk

Coornhert

Spiegel

,

merkwaardig

is

en vooral Hooft verheerlijkt.

,

En niet minder

')

het, dat in hetzelfde jaar 16 15 een ander lid der

Kolm

Brabantsche Kamer,

namelijk, zijn treurspel Battaefsche

Vr lenden- Spieghel: wt Levender fonste opdraagt aan den Ridder Rodenburg en dat daarbij onder meer anderen een bijschrift op het werk wordt aangetroffen van den man die weldra Roden,

,

,

,

burg's heftigste

tegenstander zou

Gerbrandt Az. Brederoo!

zijn,

Wij vinden dan ook niet zelden de spreuken der beide Kamers

door de dichters in één adem genoemd. Zoo schreef van den eenen kant Brederoo in Rhetoricaas Lof-liedt

^)

,,Lof redan-rijcke konste!

Lof weet-godin

Ghy Ghy

baart

"t

stiert tot

En omgekeerd

gaf

Dit's soo

En

Om

')

geen

«"^y

Koim aan

in

liefde

bloeyen.''''

klucht

zijne

Malle Jan Tots

al in

dat de

tot

't

onwetend" raeckt,

Yver groeyeu

laet d'

konst en Liefd"

wonder, want

sien

snyverheyt)

uyt soete iust gemaeckt,

Levens Jonst

's

dit stuk

te

bloeyen.''''

was voor Coster's Academie

Rijm-const hedens-daegbs opstijght

hene geweest

vooi-

Jonsten,

deught, en doet

belght niet of

Uyt

als

van wien de rymen vloeyen

Vryery het volgende motto:

Boertige

En

,

lei'ender

is

(of

insonderheyt

welcken avbeydt

wy

tot

hooclilijck

sulcke

tot grooter eere,

volmaecktheyt

danck weten de

en

zin-rijckste

pft Rijmers van onsen tijt, als D. AUegonde, D. V. Koornhert, H. L. Spiegel, K. van Mander; D. Heinsius, P. C. Hooft, die de Musen hebben gheoordeelt te wesen ('t geen sijn Name medebrengt) hooft der Poèten.

Poëten,

Desen ende eenighe andere, hebben met hare spelen ghediebten en liederen, ende behalen een onsterffelijcke naem, tot eere en cieraet der verdructe, en geen uytheemswoortbehoevende Nederduytsche Tale. Dese alle, behaelt

segh

hebben

my

met hare Rimeryen (leer-gierigh zijnde) opgeweckt, van myne goede kennisse, iny liet raden (met Apelles) dese myne onvolmaeckte Venus ten toon te stellen." dat

*)

ick,

ick

door

't

versoeck

Boertig Liedt-boeck, uitg. van 1622,

bl.

96.

YRIENDSCHAPPELIJlvE VERHOUBING.

Kolm

geschreven'), waarvan

werd, even

reeds

bij

25

de oprichting in 1617

het tegelijk was van de Brabantsche

als hij

De Koningh van zijn kant haalt in het zinnespel op de van 16 16 herhaaldelijk de spreuk van den Eglentier aan. Zoo

zegt hij tot de stad .,Ick

En

lid

Kamer. loterij

Amsterdam.

vreemder wensch u

dat p;by In liefde

dit:

bloeyt.''''

later:

„Vaert wel

O

Arasterdam, so schielick opgegroeyt,

Vaert wel beroemde stadt, uyt laeg moras gesteygert

U

men

Cam/ie)i siet

Eindelijk laat

rijck, dewijl g' iu

Liefde

.

.

.

bloeyt,''''

Liefde zeggen:

hij -de

„Ghy Rymers die soo bralt in al u rederijeken Dat ghy Wt slevens .Ton.it in Liefde ray bemindt: En denckt niet dat ick ben, al siende, siende blindt! Ist

dat ghy

liefde qroeit

in

,

so

moet

ii

liefde blijcken."

Later zullen wij nog menigmaal sporen van onderlinge welwillendheid Oiide

^

de leden van den Lavendel en de

tusschen

aantreffen

Kamer

van Coster's Academie.'"

ja, zelfs

Wij schenken vooreerst onze aandacht vooral aan den Eglentier

,

die grooten invloed

De Oude Kamer Magistraat.

op de tijdgenooten

bloeide

heeft geoefend.

onder bescherming van Vorst en

Karel begiftigde haar met een

Keizer

en de ingenomenheid der stedelijke Overheid

fraai

blazoen

blijkt deels uit

de

ondersteuning, haar geschonken door het verstrekken van onderstand

voor

de

Burgemeesters,

onder de leden der

')

Als

deels

Kamer vertegenwoordigd

uit het feit, dat

Moer vraagt: "Wel waar komtge vandaan

vrij

sterk

zijn.

in het stnk de

Antwoordt Gerrit: „Maer ick heb

Van

Nog

van vergadering;

kosten

Schepenen en Vroedschappen weldra

in

1662

't

spel

?*"

wesen kijeken

de Doolingh Ulisses, de Academie verscheen

stuk toen nog op den

is

effen uyt."

een vierde druk, waarop vermeld staat, dat het

Schouwburg

gespeeld werd.

,,

BLOEI DER OÜDE KAMEE.

26

Er

de geschiedenis dezer instelling, dat haar boven

niets in

is

elke

andere

stad

in

Kamer

verheft, totdat

met het Geus- worden der

zij

Men

geheel ander karakter aannam.

een

allengs

1578

meer van haar dan dat de broeders in isigennog in 1535 op de Waag vergaderden. Aan Landjuweelen nam de Kamer zelden deel; maar bij de komst van groote personages in weet niet veel

de stad

zooals

,

vertooningen

,

Leicester

even

nog

als

en

Prins

bij

het sluiten van het Bestand.

Maurits

,

gaf

luisterrijke

zij

Haar

Van

beteekenis voor onze Letterkunde dagteekent eerst van 1578. dat

tijdstip

stonden,

af,

toen haar geen belemmeringen meer in den weg

het

dan ook reeds

is

ontwikkelden en aanzienlijken zich

meest

de

toen

haar durfden aansluiten, in

nam

1581, dat wij een groot getal regeerings-

personen onder hare bestuurderen en leden aantreffen

Van de

bij

spoedig eene hooger vlucht; en

zij

^).

werkzaamheden der Kameristen uit dien vroegsten tijd weet men niet veel: eerst later hebben enkelen hunner zich beroemd gemaakt. Daarom is het niet onwelkom kennis te maken met een zeldzaam bundeltje, getiteld: Nieu Jaar Liedekens, iiytghegheven by de Retor ij ck kamer f Aemstel-

redam 1608

dichterlijke

in lied (sic) Bloeyende

(lees

1609).

Hét

,

vande?i [are 1581 tot den Jare

zijn negen-en-twintig nieuwejaarsliedekens

zijn, den-

waarvan er vier-en-twintig met eene spreuk geteekend kelijk

van den

die

tijdelijken Factor der

Kamer,

terwijl

de

vijf

overigen geene aanwijzing bevatten. Elf dichters zijn als de vervaardigers dier stukken aangewezen

')

huuue

Ziehier

Egbert

Pietersz.,

namen:

Jacob

-).

Willem Bardesius, Jacob

Boelisseu,

Cornelis

Pietersz.

Hooft,

van Nek, Burge meesteren

;

Jan

Jan Jacob 'Huyclecoper Raad en Schepen, Jan CorneHooft, Schepen, Jan Verhee, Raad en Schepen, Frans Beuning, lisz. Pieter 'Willemsz. Raad en Schepen Ryns Pietersz. Schepen Vriendt Simon Schaap Gerardsz. Laurens Reael Schepen Pieter van Schepen

Sevenêtar,

Schout,

,

.

,

,

,

,

,

,

Raad en Schepen, Willem Bardesius de Jonge, Pieter Corver, Cornelis van Kampen, Willem Secretaris Hendrik van Marken Raad Reinier Heemskerk Pietersz. Harmen Reynst, Willem Gijsbertsz. van Tenes, Hendrik Rendorp, (Hendrik Laurensz. Spieghel en Roemer VisscherJ.

Nek

Spiegel,

Harmen Rodenburg, Raad, Adriaan

,

*) Ziehier de

,

spreuken met het jaartal,

Pau^\

,

,

^^•aarbij

,

zij

voorkomen:

JAAH LIBDEKENS, 1581

ïflEU

— 1609.

27

In de voorrede tot den lezer wordt de strekking dezer liederen aldus aangewezen „TVysende met vreuchden den weg

Om Zij

met

licht int binnenste

't

hebben dan ook Veel

aangeven.

allen

bijsmaak,

Christelijken

poëzie

deucht,

ter

siel

te

verclaren."

eene algemeen ethische bedoeling het

zooals

er

is

van u

in

niet

dien

Kerstfeest

ontwaren

te

,

moest

terwijl

de

meesten op Rederij kerstrant in kunstige kettingrijmen het talent hunner makkers doen schitteren. Zij leeren ons, behalve de aanduidingen omtrent de leden, niets nieuws; noch betrekkelijk de geschiedenis dier dagen in het algemeen, noch van de

Kamer

in

en 1604 eene toespeling op de pest; in 1601 en 1608 zucht naar vrede; en denkelijk ziet daarop ook wel In

het bijzonder.

1603

deze strofe uit het stuk van 1609:

„Waerom dan 't

datmen dus

int

ghemeeae

bitter twist

Soeckend

Of

ist,

malcander brengt in weene? Verkeert oordeel doet ons blindelijck dwaelen,

Door

't

voordeel, daert niet en

is te

haelen.

Dus

schaed' en sehant ons comt in dese tijden

Aen

elcken kant van Jaar tot Jaar bestrijden."

reeds op de inwendige twisten

ziet dit

,

die weldra de

Kamer

zouden teisteren?

Mocht

Oude Kafner

de

al

verheffing uitmunten,

Is mijn schuldt:

1.

"t

2.

Deugd

3.

Verheugt

zij

als

een geheel niet door lyrische

heeft zich vooral verdienstelijk

1581, 1588, 1609; 1582, 1584, 1585, 1586, 1595;

verheught (H. L. Spieghel):

deught (Spieghel?): 1587;

in

4.

Invidia virtutis umbrn: 1591, 1593, 1602;

5.

Elc doe

6.

Verkiesen doet verliesen- 1597,

7.

Waeckt en

8. 9.

zijn best (Corn.

Wie cant 't

Ga

so

bidt,

van Campen): 1592, 1596, 1598; 1601,

ontvlien, (Michel Vlack):

God

1603;

(H.D.H.): 1599; 1600, 1604;

wil: 1605;

10.

Natuur voor

11.

Wie weet wanneer

De stukken

gemaakt

leer:

1607; (C. Biestkens):

1608.

der jaren 1583, 1589, 1590, 1594 en 1606 zijn zonder spreuk.

,,

DIRK TOLKEBTSZ. COORNHERT.

28 door

kweeken van

het

studie

de eigenlijke

hoofden,

ziel

der

en degelijker vereeniging,

ontwikkeling.

welke

haar

De eene

meer wetenschappelijke richting gaven, waren Roemer Visscher Hendrik Laurensz. Spieghel, aan welke zich, ofschoon hij Dirk Volkertsz. Coornhert aansloot niet in Amsterdam woonde en

,

vooral wat hunne taaihervorming betreft.

Over deze kunde

mannen mag eene

drie

geschiedenis onzer Letter-

niet zwijgen.

Ofschoon

in eene

slechts

Egkntier behoorende

,

meer verwijderde betrekking

van welks leden

hij

ende jonstighe medebroeder" noemt,

willige

schijn ook wel

lid

tot

den

zich echter de „dienstterwijl hij

van het bestuur uitgemaakt

zal

naar allen

hebben

,

vormde

Coornhert met de beide anderen een driemanschap, door vriendschap en wetenschappelijk streven innig verbonden. Als de oudste geniete

den voorrang.

hij

Dirk Volkertsz. Coornhert werd in 1522

te

Amsterdam geboren

vader een ruimbemiddelde lakenkooper was. Hij had

waar

zijn

twee

ouder

broeders,

invoering der

die veel aandeel

genomen hebben aan de

Hervorming. Hijzelf had in

naar Spanje en Portugal gedaan, waar

zijne jeugd eene reis

de strafgerichten der had leeren kennen. Daaraan schrijft men gewoonlijk den afkeer van gewetensdwang en dweepzucht toe, Inquisitie

hij

van nabij

die zijn geheele leven heeft gekenmerkt.

Spoedig na zijne terugkomst jaar

1540,

trad

hij

in

den

in het vaderland, omstreeks het

echt met de zuster eener maitresse

van Graaf Reinoud van Brederode,

om

welk huwelijk

hij

door

moeder verstooten werd. Dit noopte hem een bedrijf ter hand te nemen, ten einde in zijn levensonderhoud te voorzien. Hij zette zich te Haarlem als kunstgraveur en etser neer, in zijne

welke kunst

hij

het zoover bracht, dat Golius eenmaal zijn leer-

Trouwens

was van de "natuur met

ling

kon

zin

begaafd, en van zijne jeugd af ook een groot minnaar en

zijn.

,

hij

veel kunst-

beoefenaar van toon- en dichtkunst geweest. Intusschen leidde

de ernst der tijden zijne gedachten op ern-

Het groote godsdienstige vraagstuk van den dag begon hem vooral bezig te houden. Ten einde de Latijnsche stiger

zaken.

DIRK TOLKERTSZ. COOENHERT, Kerkvaders

nog op dat

met name Augustinus

,

dertigiarigeii

ook

hij

hem

of versterkte

tot,

hem

welke

overtuiging,

kunnen

Dit

lezen

in geloofszaken

de gemeenschap der Roomsche Kerk

hem

Ouden

plaatste

\erkettering

,

heeft

hij

,

geest

was

Hij

van

Hervormden uitsluiting

en die

,

en

hem

in dit opzicht een der zuiverste

Humanisme. In

van het

zich buiten

hij

die al spoedig het Calvinisme kenmerkte

toescheen.

van

evenzeer protes-

in leer of kerkordening der

voorkwam: vooral tegen dien

vertegenwoordigers

uitstrekte,

deed opkomen tegen elk

cnbijbelsch

onchristelijk

onderzoek

in die onafhankelijkheid

gezag buiten het Bijbelwoord. Vandaar dat, terwijl teerde tegen al wat

leerde hij

,

zelfstandig

de wijsgeerige geschriften der

tot

hem

leidde

te

,

Latijn.

leeftijd

29

tal

van

schriften

voor die richting gestreden en zich voor zijne over-

hij

tuiging het martelaarschap getroost.

Inmiddels was Coornhert Notaris, weldra Secretaris van Burgemeesteren

van Haarlem geworden, en werd

als

zoodanig vooral

in ,.politique saken ghebruyckt."

op onzen weg bij zijne staatkundige bemoeyingen zij genoeg te herinneren, dat zij waren in de richting, die men in onze dagen de coticiliante zou noemen; eene richting, die wel in het godsdienstige verdraagzaamheid en

Het te

stil

ligt niet

staan:

het

kweekt, maar die in het staatkundige meestal

Christelijke

liefde

op

en onpractische weifeling uitloopt.

halflieid

Zijn

tusschen

doorzeilen

de partijen

i)

belette niet

,

dat

hij

in

werd gevangen genomen en naar den Haag gevoerd. Hij wist zich echter bij den Raad van Beroerten te rechtvaardigen, raakte op vrije voeten, en borg zich buiten weer van de opbrengst waar hij te Kleef en Santen 's lands

September

1567

,

,

,

zijner etsnaald leefde.

In zijne ballingschap was

hij

nu en dan door Oranje

gebruikt.

In 1572 met dezen in het vaderland teruggekeerd, werd hem op verlangen de betrekking van Griffier der Staten van 's Prinsen

Holland opgedragen. Hij bekleedde haar niet lang; want vrees

')

De Hoogleeraar H. W. Tydeman noemde Coornhert „een

doch misschien

niet

de Tydeman's,

I.

even

D.,

bl.

cfoed als

232.

slim.''''

groot

man,

7Ae Bilderdijk''s Bj-iejivisselimj

met

, ,

DIEK VOLKERTSZ. COOENHEET.

3Ü

wraak van Lumey

voor de perk

wilde

aan wiens knevelarijen

,

hem op nieuw de

deed

stellen,

hij

paal en

wijk naar Santen

na de Pacificatie van Gent keerde hij terug en Haarlem zijne werkzaamheden als Notaris weder op. Sedert leefde hij nagenoeg voortdurend in strijd met de meest orthodoxe Predikanten en een stortvloed van strijdschriften „kijfboecken" als zijne partij ze noemde, ging van hem uit.

nemen. vatte

Eerst

te

,

Zijne

waar

hij

hij

eindelijk

,

hij

in

velerlei

zijn verblijf

met de pen

1590, bijna

de

strijd

was

dien

,

van den uitgever

van

is

onvrede en

in

vinnig

dit getuigenis

„Hij

door de vervolgzucht zijner

,

bracht

welke stad

Hoe

hij

bekommering door. uit Delft zich na den dood zijner vrouw had willen

verdreven, vestigen,

bracht

levensjaren

laatste

tegenstanders

veele

hij

zijner

Gouda

naar in

te strijden

had

,

blijkt uit

werken:

wet-kundighe

deses-tijts

over, in

de hand, overleed.

Priesters

ende

met dese vinnichste bejegeningen van Hollantsche Boeve, Rasenden Hondt, OnbeLevijtsche

sneden

Schrifgeleerden

Goliath,

óproerighen

aenblaser

't

lijf

gevallen

Satans,

des

Prins

Teudas, of Judas, ende sulcx,

hem

teghen

druc,

op

van de Kercke voor

Hy

uyt-ghegalt

der

Libertijnen,

meer blijct in werd uyten name

als

de wereldt uytgheroepen voor een valsch

al

oproerder, aldermeest waerdigh by d' Overheyt ghestraft te wor-

den,

voor een

Calumniateur

mensche,

rasent

Pluymstrijcker

,

Nieu Machiavel,

Bedriegher,

Vermetel, Onschamel

,

Propheet,

Droomer, Kerck-uyl, ende Smit van alle Ketteryen, een Procureur van quade saecken ende van quade conscientie, ende die van de H.H. Staten immers soo quaden ghevoelen soude hebben als van de Predikanten ende met dierghelijcke bloemkens meer." Tot zijne eer moet men erkennen, dat hij meestal dergelijke schimpredenen met klem van argumenten en niet met scheldwoorden beantwoordde. ,

Het fletten,

drie

druks

tal

van politico-theologische of ethische tractaten en pam-

door Coornhert in het

lijvige

folio-boekdeelen

bevatten.

gedenkteeken

,

licht

welke

Ten eeuwigen dage

blijven

van

des

gegeven,

vult grootendeels

nagenoeg

7000 kolommen

zullen

schrijvers

deze opstellen een

onbevangen gemoed,

coobnhebt's proza-weekbn.

3

moedigen inborst en echt Christelijken zin *). Bovenhem schatten als uitmuntend stilist en grondig kenner onzer taal. Hij staat in dit opzicht op ééne lijn met Mamix en met het volste recht mogen deze beide mannen de

helder hoofd

dien

doen

,

zij

,

hervormers van ons Proza worden genoemd.

Onder Coornhert's proza-werken verdienen oogpunt vooral vermelding der

geschriften

geerige

Ouden

een letterkundig

uit

sommige

vertalingen van

zijne

de Officia van Cicero

:

„Van de Ver-

1561 ondernomen, en het boeksken van Boethius troostingh der Wysheit," in 1585 door

om

gezonden, vooral ook met het doel, 't

de Gildebroeders des Rederij ex

Meer nog komt

het

gebied

kunste

,

den

hetwelk in

,

tot

toegeëigend „aen

is

Amstelredam In

aanmerking

in

van

moghen eenighe

te

zijn

Liefd'

hoofdwerk op

dat bovenal zijne wijsgeerige richting kenschetst

dat

geschrift,

Kamer

licht

't

„tot optimmeringhe

helpen doen." Dit vertoog

hantreyckinghe

ethisch

herzien en in

tempelken

Neerlantsche welsprekenheyds

Bloeyende."

hem

wijs-

reeds in

,

titel

voert:

1586, op

Zedekunst

,

dat

Wellevens

is

aansporen van Spieghel,

te

boek

gesteld, en dien toegeëigend werd.

noemde

Lipsius

het

is

en

dat werk, even als de meeste van Coornhert's

„subtyl ende wijslijck geschreven." en terecht; want

geschriften,

een toonbeeld van wijsgeerige uiteenzetting van verheven

minder practische gedachten,

niet

als krachtig.

te

meer,

de

juiste

in eene taal,

even helder

Die overeenstemming tusschen vorm en inhoud

als

men bedenkt, hoe

treft

moeyelijk het moest vallen

Nederlandsche uitdrukking

te

om

vinden voor denkbeelden

nog maar schaars terneer geschreven door eene Nederlandsche pen. Merkwaardig is, wat hij daaromtrent aan Spieghel schrijft: „Soo veele de tale by my ben ick gedrongen geweest Neerlandtsch die

')

in

al

Men

geschriften"

kunst,"

bl.

,

mijne jonckheydt,

in

in

't

handelen

bywylen ook nieuwe woorden

de

versrelijke

Dr.

J.

18S vlgg.

magh

hier inne gebruyckt

daar

„Chronologische

beroeren

van nieuwe te

stof in

ghebruycken:

als

ick mochte, Vermijdt hebbe

rangschikking

Ten Brink's «D. V. Coornhert en

van

Coornherfs

zijne

Wellevens-

, :

coorxheet's

32

vreemde bedel-lappen

zi>'>-e spelen.

brodden opten rijcken mantele der Neer-

te

lantsche talen."

En Want

dit

juist

het

wat

het,

is

wel

is

gevormd had naar Seneca vallen

is

Maar

in

^)

dat hij

,

ofschoon

toch niet

,

hij

zich blijkbaar

Hooft

gelijk

,

ver-

voortdurende Latinismen. en prozasclirijver verdient Coorn-

niet alleen als ^^^jsgeer

ook

hert vermelding,

Op

proza zoo aantrekkelijk maakt.

zijn

opmerkelijk,

Rederijker en Dichter.

als

dramatisch gebied heeft

vrij

hij

wat sporen

acht^'-gelaten.

vorm ook in zijne tractaten ia, zelfs in zijne brieven. Sommige wijsgeerige verhandelingen hebben den mantel der allegorie omgehangen en den vorm van een drama in proza aangenomen. Zoo b. v. Der Maeghdekens Hij hield veel van den dialogischen

,

School en Vaiiden thten Maegderi. eigenlijke

zijne

Zelfs

of liever zinnespelen zijn niets

tooneel-

anders dan berijmde zedekundige verhandelingen Dit

vervat.

Comedie

,

in samenspraken

Uytgang

Ahraha?ns

zoowel van

geldt

als

van de

Blinde van Jericho (eene uitbreiding van Marcus X, 46) en van de Comedie van Jsj-acl vertoonende Israëls zonden, straffinghe belydinghe ghebedi beter inghc ende vervaji de

,

,

.

,

lossinghe ,

wt

het thiende Capit. Jïidicum als een claer e spiegele

der tegenwordige

Het toond

A'alt

tijdeii

dan ook

zijn, ja, of

Comedie van de

zij

anno 1575.

ge?naect

te betwijfelen, of die spelen

wel

ter

bliride va7i

wel ooit ver-

vertooning waren bestemd.

Van de

Jericho althans zegt de dichter

^elf

„Dees comiiiedie was f:heschreven

Om

in

druck

te

worden ghemeen.'"

Aangaande het eerstgenoemde eene

doorloopende

uitwijking

toespeling

van Coornhert

spel valt

zelf;

en

op

te

merken, dat het

op de

eerste

als zoodai.ig levert het

geene

schijnt

te

bevatten

onbelangrijke bijdrage tot de kennis van zijn huiselijk leven.

•

Geen dezer stukken onderscheidt zich door strekking of algemeenen vorm van de gewone Rederijkers-zinnespelen maar in ;

')

Zie

zijn

oordeel

over dien schiijver in zijn ITen brief, aan Spieghel,

in het III Deel zijner verken,

fol.

96.

coorxhbrt's poëzie.

33

menig opzicht komt toch de man van buitengemeen talent aan den dag. GeUjk zijne overige werken verheffen zich deze spelen door zuiverheid en kernachtigheid van taal verre boven het gewone peil, en zij munten tevens uit door eene diepte van ,

gedachten

men

die

,

Wat den

zoekt.

van een psalm

wijze

een zoowel

zijn

Rederijkers

te

vergeefs

allen in vijf bedrijven

zij

den vorm van een lied, altijd worden besloten. Het

in

zingen

te

,

het ander was hoofdzakelijk een gevolg van den

als

de

dien

invloed,

der

gi^os

betreft,

door een koor,

die

verdeeld,

op de

het

bij

aanleg

ook

Classieken

in

begonnen

opzicht

dit

te

oefenen, en die weldra overheerschend zou worden.

Ten

nog een

slotte

woord over

enkel

zijne

didactische

en

lyrische poëzie.

een

Behalve

aantal

als

de

Lof van

gedichtjes,

losse

proza-opstellen gestrooid

,

zelden onder zijne

niet

en enkele stukken van wat meer

de ghevatigenisse

het Protest

,

teghen

omvang

den slaep

,

den Lof-zang van V Goudt enz. schreef Coornhert een afzonderlijk werkje, getiteld Recht gehriiyck en misbruyck van tydtdat eene verzameling is van bijbelspreuken en have lijcke ,

,

^

V Beof van weeldighe ende veylighe ledigheydt een leerdicht naar het Latijn bewerkt. Voorts liet hij na Medicyn der Sielen een onaf2;ewerkt stuk met samenspraken doorweven lyrischen toon. In denzelfden bundel volgde

gedichten in

dr ogh des Werelds

^

,

:

,

,

geheel in den trant der Protestantsche zinnespelen van het Rederijkers tijdvak

om

,

van een paar andere ethisch-didactische bespie-

gelingen niet te gewagen.

komt nog

Eindelijk

in

aanmerking

zijn

Lied-boeck

,

op onder-

scheiden tijden geschreven, en in 1575 bijeenverzameld en uitgegeven. Het

munt meer

uit

door stichtelijkheid dan door „een schat

van poëzie." In levendigheid van uitdrukking en aanschouwelijkheid van voorstelling staat Coornhert verre achter

en het kan niet bevreemden, dat de tiek,

zich

Anna

Bijns

liet

mee-

met Anna Bijns gemeen heeft het zijn de kunstjes het spelen met zijn eigen naam en die zijner vrouw of

voeren. in

bij

der wijsgeerige dialec-

zoo gemakkelijk door de verbeelding

niet

Wat

man

hij

,

,

vrienden

van een

,

die lied

niet

zelden

in

de eerste lettergrepen der strofen

worden weergevonden. Als curiosum herinner 3 Lett. XVII E. 1. 3e druk.

JOKCKBLOET, Ned.

ik,

,

:

ROEMEE VISSCHER.

34

dat de eerste regels van 24 verschillende liederen een nieuw

zelf-

standig gedicht uitmaken.

Moge Coornhert al niet de voortreffelijke Dichter zijn, waarmen hem soms wel heeft willen doen doorgaan als Christen-

voor

,

bekleedt

wijsgeer

Nederlandsche

hij

eene eenige plaats in de geschiedrollen der

beschaving

zuivere taal heeft

hij

;

en

kweeker

als

eener

krachtige

eene zelden geëvenaarde verdienste.

Tot de bestuurders van den Egkntier behoorde in de dagen die Kamer zich boven het gewone peil begon te verheffen, een man, die aan veel liefde voor Kunst, eene ongewone mate van geest en luim paarde: de Amsterdamsche koopman Roemer ,

dat

Visscher.

was, even

Hij

en Spieghel

vrienden en geestverwanten Coornhert

als zijne

zoo verlicht

,

als

dienst hoogst verdraagzaam

gematigd of,

en op het stuk van gods-

,

volgens anderen

Ofschoon Roomsch-Kathcliek gebleven

ging

,

,

onverschillig

hij vertrouAvelijk

*).

om

ook met de ijverigste Protestanten, mxits zij als beoefenaars of voorstanders van Kunst en Letteren zijn gezelschap waard waren. Juist daardoor werd de huiselijke kring van den bemiddelden Visscher

,

van wien Vondel terecht kon zeggen ,,Zijn vloer betreden

Van

word,

het

middelpunt,

tijd

vereenigden,

waar

zich de voortreffelijkste

aangetrokken

waaronder vernuften

kring,

zijn dorpel is gesleten

schilders, kunstenaars, van sangers en poëten,"

als

mannen van

zijn

den geestrijken vrienden-

door

Coster,

Brederoo, Hooft en de

aankomende Vondel. Door de gulheid van den gastheer en vooral door

de

aanminnigheid zijner hoogbegaafde dochters

Tesselschade

den

,

die

eerst

later in

Anna

en

haar vollen luister zullen optre-

van dien Muiderkring in de geschiedenis onzer beroemd, werd dat huis in de schatting van zooonzer vernuften het „saligh Roemers huys," dat Vondel

als

Letteren velen

,

ziel

,

zoo

verheerlijkte.

'_/

bl.

Verg. 231.

.J.

A. Alberdingk Thijm, Portretten van Joost van den Vondel,

ROEMER VISSCHER's BBABBELINGH. Roemer

Visscher was, als Spieghel,

koopman; maar ook

dan deze gelukkig beoefenaar

minder

Onder de

hem

trok

dichters

overeenkomst van

der

Martialis

Vandaar

geest.

35

classieke

niet

schrijvers.

meest aan wagens

het

dat onder de vele navolgingen

,

welke wij van zijne hand bezitten, die naar dezen puntdichter de beslaan

plaats

grootste

vandaar ook

;

,

dat zijne vereerders

hem

op voorgang van Dousa, den bijnaam van Hollandschen Martiaal gaven.

rekende

Visscher

het

de moeite waard de spranken van

niet

zijnen geest bijeen te verzamelen. Eerst laat, in 1614, en-zestig-jarigen

leeftijd

het licht te doen zien

ging

,

en dat nog wel alleen

,

weten, ,,om zijne eere

er buiten zijn

om

er toe over

hij

te

,

op zeven-

zijne gedichten

omdat

verbreyden"

zijne vrienden

reeds enkelen

,

van hadden doen drukken. In

namelijk

161 2

verscheen

ende van een blauewe scheen boerten

choys

ettde

in

qi/icketi

,

te Leyden 7 Loff va?ide Mutse met noch andere ghenoeghelicke

soo uyi het

,

rijm overgheset

,

Grieckx

,

Latijn^

eji

Fran-

als selfis Poeetelick ghedicht ; en in

is waar de naam van den „dan ick heb wel hooren segghen en roemen van eenen Roemer, wiens gelijck niet en was in dusdanige Quicken ende Boerten: die oock over sulcx ghenoemt werde de tweede Martialis."

voorrede

de

dichter

nier

de drukker, dat wel

zei

bekend was

Deze stukken gaf meer

als

de

helft

,

„by hem selven oversien en nieuw uit, onder den wel van Brabbelitigh. Deze bundel bevat

eindelijk

hij

wat gezocht-nederigen

titel

,

op

vermeerdert"

zoogenoemde Quicken dat zijn pimt- of, zooals men vroeger zei: sneldichten of ook kwinkslagen, verdeeld in zeven „schocken" of zestigtallen met een toegift; verder 2) allerlei kleinigheden onder den naam van Rommelsoo ; 3) Raedtselen 4) Tuyiers i)

,

,

,

of klinkdichten. 6)

5)

Jammertjens of klaagdichten

en

,

eindelijk

mengeldichten onder het opschrift: Tepel-wercken. Veel

poëzie

moet men

bestaande, niet zoeken.

vorm maken

er

het

in dien

Geest,

bundel, meestal

uit snakerijen

gezond verstand en een puntige

wezen van

uit;

en in dat opzicht voldoet

de Brabbelifigh geheel aan haar doel. Vooral de Quicken getuigen

van

des

schrijvers

vroolijk

vernuft,

ofschoon

niet

weinigen in

BOEMER VISSCQEH's ZIN.VEPOPPEN.

36 onze dagen in

,,

,

:

onkiesch

al te

„ronden Roemer 's" Maar ook daar waar

zelfs

,

tijd

zouden heeten

die evenwel

,

een anderen toon aanslaat

hij

,

plat

geen verontschuldiging behoefden ,

munt

^).

zijn

werk noch door poëtische opvatting noch door gekuischten kunstvorm uit. Toch zag hij zeer goed in, dat het wezen der Kunst in

anders bestond dan in de rijmkunstenarijen

iets

aan

dicht

op

zooveel

Rederijkers

waarmede

,

Ten

hadden. een

hij

,

waarmee de

bewijze veer ik dit punt-

kreeftdicht

retrograde

of

van

Spieghel beantwoordde „Steur, bokken, wijting, en zulke visch

Kooraen altemet wel op onzen disch

Pan met uw Recht

Hij

present zal ik mij niet beslabben

uit gekalt,

ik en

mag

geen krabben."

was desniettemin geen gToot kunstenaar; en

verwonderen

bekend

is

,

met des

die

,

wier doel

Zinne-poppen titel,

Poppe

in

,

zegt,

in leering en stichting stelde

hij

niemand

over Kunst *).

nog een anderen bundel zoogenaamde waarvan hijzelf, ter verklaring van het licht „dat het werck priucipael bestaet half in een

Uit dat oogpunt gaf

den

dit zal

denkbeelden

schrijvers

hij

,

,

by een sententie, spreeckmeende „in 't woort Sinne-pop de beteeckenisse van 't voorstel immer soo wel getroffen te wesen als in 't Italiaensch die 't Fmpresa ofte in Griecx en Latijn die 't E7nblema intituleren." ofte Beeldt,

woort

of

geggetjen

en de ander

,"

helft

terwijl hij

,

')

,

Verg. over den toon van Roemer's kwinkslagen het oordeel van Thijm

in zijne Portretten

echter

is,

springt

"Dat de

toon

van bij

in

van den Vondel. Hoe vol overdrijving dat oordeel

.Toost

de lezing dadelijk in het oog:

Roemers huis,

jonkvrouwen waren

eer zijn kinderen tot

opgegroeid, weinig over-een-kwam met hetgeen wij tegenwoordig ik zeg niet

door qoeden toon verstaan bestaanbaar

i-ekeuen,

—

,

is

gezicht, Hendrik Spieghel, in zijn knevel,

maar ook

even met fatsoen en eerbaarheid Roemer, met zijn hoogst ordinair

slechts

buiten twijfel.

met een kleinen lichtmissen-uitdrak in zijn oogen van zijn galonmuts, voerden samen praatjens.

in de richting

verkochten kwinkslagen, van zulk een stempel, dat

zij

in een café chantant

onzer dagen naauwlijks geduld zouden worden." J.

A. Alberdingk Thijm Portretten

*)

In

zijn

Lof

>:an

van Rethorica b.v. zegt

.Toost hij

van den

Vondel

van de Poëzie:

bl.

13.

HENDRIK LAFRENSZ. SPIEOHEL. Het

dus afbeeldingen

zijn

om

ze

het

prentwerk

fraai

en niet

vernuftig

Zal

verklaren.

te

,

poppen met een zinrijk bijschrift werk doel treffen, dan moet ,

dergelijk

en de toelichting gezocht

al te

37

—

zijn.

Aan

dien

titel

proza of verzen

in

—

beide eischen voldeden

de Zinnepoppen. Karakteristiek

om

dat

is

het

,

dat

hij

onse suyvere Moeders tael

het

volgen, en na ons vermogen

te

gekozen heeft „bysonder

daarom

werkkring

Kamer

der

in ,

gehouden

eere

aan

wier

hoofd

verwijdde, zooals ons nog nader blijken

De

ijverige

die

in

werd.

1549

zuchts

strik

op

deels

het

hij

Amsterdam

mede den

in dien zin

zal.

,

de trouwe vriend

een aanzienlijk geslacht geboren

uit

als

,

was Hendrik Laurensz. Spieghel

,

van eerambten

ontworstelt,"

hij

stond

,

gheldliefe en staatsnoemt, legde hij zich

„eerzuchts

hijzelf het

,

den handel, deels op letteroefeningen

toe.

De Ouden

met hooge ingenomenheid zoowel het Grieksch Latijn was hij meester, en dit stelde hem tot ernstige

bestudeerde als

te

Zelf wars

zijne gedachtenis

omdat

,

medewerker van Roemer Visscher

en geestverwant van Coornhert

zijn

te verrijcken."

Dat doel stond hem steeds voor oogen; en wordt vooral

wy genegen

die

is,

hij

:

wijsgeerige studie in staat.

Even buiten de Utrechtsche poort, schuins over de Diemerwas zijn buitengoed Meerdie hij er hoorde „bruyzen"

meer,

,

huyzen gelegen. In den tuin was een achtkant speelhuis gelegen dat

als

een

toren

was opgetrokken

,

en dat

hij

,,'t

Muze-toren-

„Sy is een klare spiegel voor de leecken Een berispende stemme van alle ghebreken. Een scherp gebit om de Ketters te mennen. Een preker daer de Gemeente veel af ontbout. Een bril daer een Vorst sijn gebreken door schouwt, Een spore die na deugt en eere doet rennen. „Sy is den kinderen een groote vermakelijckheyt Den jongers geeltse een vrolijcke sprakelijckheyt. Een solacelijck overdencken voor d'' oude bedaeghden, Sy is soo eerlijcken kortswijl als men mach noemen, Sy is de studenten een hogaert vol bloemen, Een regel van alle eerbare Vrouwen en Maeghden."

;

;

38

HENDEIK LALUENSZ. SPIEGHEL.

"

noemde. De liefelijke natuur die hem daar omgaf, en die van het Vlle Boek van den Hertspieghel her't begin

hof'

in

hij

denkt,

ontvlamde

In

zijn

dit

,,den kunstijverighen geest" de „rijm-lust."

in

„aardsparadijs" ontving

ook

hij

onder de meest geletterden van zijnen

Roemer

Spieghel en

bij

kring"

Spieghel

naam

Die bijeenkomsten

Visscher waren de voorloopers van die

bezoeken en zamensprekingen zijn

vrienden, waar-

zijn

tijd.

bij

Hooft, waaraan de „Muider-

ontleent.

was een

man

vrijzinnig

den grootsteu afkeer

die

,

koesterde voor al wat naar partijzucht zweemde. Uit dat oogpunt

was

hij

zelfs

tegen

de Hervorming gekant, ofschoon

hervorming der Roomsche Kerk wenschelijk achtte zoowel

als

door

^).

beoefening der Classieken, was

zijne

hij

eene

Daardoor,

ook

hij

een echt vertegenwoordiger van het Humanisme.

')

bl.

In

het

J^ieawe

JaarsUed

voor

1573 zong

hij

(uitgave van Vlaining,

205):

Eylaes perty

Die zal ons noch doen sneven,

was bly,

Die

eerst

Om

ia vryheit te leven,

Die

En

is

nu vry

(bis).

wil geen vryheyt geven.

Eylaes perty! In het Jubel-jaar- Liedt van 1600

(bl.

Ons ouders waaren Zoo was ook haar

218) heet het:

slecht en recht:

ghelove.

Weetzuchtigheid broedt

dit

ghevecht.

Hout slecht en recht verschoven. Zy bruykten Gods woort tot Gods min Dat duid nu elck een na zyn zin; ,

Dit doet ons dus partyen.

Begheeft alzulcke twist beghin,

Haalt slecht en recht gheloof weer in.

Zoo mogheu w'

En

een jaar later zei

hij

(bl.

al verblyen.

221):

Vervormen van de kerk schynt Maar ik vervorm gheen ding, als

't

my

een ghoede zaak

ik het ding

ontmaak.

spieghel's hertspiegel. Gelijk

zijn

hij

het Ucht

in

legde

,

overpeinzingen neder in

hijzelf

Op

Wellevenskunst

zijne

de vrucht zijner wijsgeerige

een gedicht, dat nooit geheel

werkt en eerst twee jaren na

werd gedrukt.

om

aanspoorde

vriend

geven

te

39

Dat gedicht,

zijn

is

afge-

dood, die in 1612 voorviel,

zijn

hoofdwerk,

de Hertspieghel.

is

negen boeken geraamd, elk met den naam van een der

Muzen aan het hoofd maar waarvan de twee laatsten in de pen bleven, is dit werk in doorloopende Alexandrijnen geschreven die knarsen van stroefheid en waarvan de taal tot onver,

,

staanbaar-wordens toe pittig

den dichter \Teemde

gezochte en

,

dat een

,

zijne uitgaaf leverde

bij

niet overbodig

Opleiding het werk.

gebruikte woordkoppelingen

al te kwistig

de lezing zoo bemoeyelijkte dien

Zucht naar kernachtigheid verlokte

is.

eene stroeve woordschikking, die, gepaard met

tot

,

commentaar

zooals

,

tot recht verstand

Vlaming

van het gedicht

is.

en practijk der deugd

tot zelfkennis

^^Deughd verheucht ,'' zegt

hij

is

het doel van

ergens; „de hele toeleg

van mijn Hertspiegel zulx is te bewysen." Die woorden vormen dan ook de spreuk waarmede hij gewoonlijk zijne stukken onder,

teekende. Hij drukt hetzelfde denkbeeld uit in de volgende regeleti

van het

eerste

gezonde

zin

Pamas

boek,

uit

die

ik

die

blijkt,

te

de

eer

uitschrijf,

omdooling op

omdat den

belachelijk vond.

„Ons

Toeleg^, waarheids

In

zielgronderen

't

Dat ons 't

Is

dit

is:

kund, ook zedevormings duegd wat ziel stuert of verhueght.

onderzoek een heil-trap

magh

buyten kans, kant andr'en ook

Op dees voet ik doorwroet En my ') uytheenise pronk: ,

tot

verstrekken.

dueghd verwekken.

ons grondwoord-ryke taal kort valt

myn

dicht en schraal:

Licht werd'ik Ketter dies, by Kimers en Poëeten.

Kan

doch gheen duitsche sant na griecx mirakel heten.

Dies Juppyn-dochters kunst vreemdwoordig niet verwacht.

Gheen Demogorgons kroost, noch Ilerebus geslacht, Nereas noch Doris Nimf, Noch bosch-god, ray behaghen, Naiaden of Napeen die ons lui nooit en zaghen. ,

D'onduytse Hamadrijen

Zouw ')

er

Vermijd.

wy

zelf

met voorsicht

vlien:

ons wantaligh spook hand-reiking konen bien?

zijn

classieken

,

,

spieghel's epigrammen.

40

Den Phooxen myter-bergh

diens dubbel toppen dringen

,

Door woleken hemelwaart, mijn schinkels niet befjinghen. Ons lippen hebben noit den hoefslach-brun ghenaaki, Die

voUik,

't

't

volmaakte dichters maakt.

botte volk,

Dies kunst-godinnen wijs en zijn

Noch ook Latones Zoon, dat Elk na wel-dichtens

my

niet zoo gunstigh

ick recht-cierlik-kunstigh

eisch alhier

vernoeghen zouw.

Stoutmoedigh ben ik, nechtich, schim p-getroost, en

trou-

Moet juyst een duyts Poëet nu nodich zyn ervaren In Griex-Latijn? daar Parnassus

is

te wijd

Maar duynen,

,

d' eerste

hier

en beste herders waren.

gheen Helikon

is

Vjosch, en beek, een lucht, een selfde zon.

Dies nutter dit landsbeek, veld, stroom, en boomgodinnen

Met machtelooze liefd wy hartelik beminnen. Doch wil ik nu noch stroom, bergh, of bosch, of fonteyn. Noch eenich veld-goddin, liefkozen: maar allein D'onnoemelike God, die alder dingen Vader

En hoeder

is,

om wysheyds

alwys en goed>

ader."

Spieghel heeft nog enkele kleinere gedichten geschreven, veelal in vrij

wat verstaanbaarder

van rhythmus.

't

Minst

taal

,

en soms vloeyend

bekend

zelfs

,

zangerig

de epigrammen achter de

zijn

uitgave van 1614 van Roemers Brabbelingh gt&rukt maar door Vlaming achterwege gelaten. Zij zijn geheel in den geest en toon van zijn vriend Roemer geschreven en niet zelden heeft hij hetzelfde thema als deze in zijne Quicken behandeld; velen zijn van erotischen inhoud. Daaraan sluit zich een wat uitvoeriger gedicht Hei lof van datisen getiteld. Men kent Spieghel ter nauwemood van die zijde: gewoonlijk wordt hij beschouwd als dichter van ernstige stukken. En ontegen,

,

zeggelijk

zijn

deze niet de minsten onder zijne werken. Daartoe

behooren zijne Lieden op het vader ons, en vooral zijne vertaUngen

uit het

1588 boven uitspraak van die

')

wy

May lied

Fransch en Latijn, waaronder een

alle

anderen uitmunt

Vlaming nog

').

Dit

wettigt

niet, dat „Spieghel

is

van

intusschen de

vader der taele

schrvven en onzer Dichtkunde."

Vlaming,

die het achter zijne uitgave van

voegde er den gedicht vertaald

tekst is.

bij

van het koor

den Hertspieghel Wil Avvikkün,

uit Seneca's

Thyestes

,

waarnaar het

41

spieghel's verdienste.

Het

eerste

moge

tot

op zekere hoogte waar

tweede

zijn, het

midden van stichteUjke beschouwingen en gekunstelden vorm nu en dan eene dichter-

is

het

lijke

zeker

Want ofschoon

niet.

natuurbeschrijving flonkert,

taalzuivering

dat

omhoog

hij

lag

toch

poëzie

in

in

Holland de banier van taaistudie en

hief.

In dit opzicht trekken de drie vrienden ééne steekt

hunne

verdienste.

Mogen hunne

geetboek raken, hunne pogingen stand te brengen in

,

om

,

lijn,

gedichten

al

en daarin in

't

ver-

degelijker ontwikkeling tot

en den vorm der gedachte

dankbare herinnering blijven

voor de toekomst.

Spieghel's

zijne grootste verdienste zal wel daarin

eigenlijke kracht niet; en

blijven bestaan,

te

omdat

te

kuischen

,

zullen

die vruchtbaar zijn geweest

III.

TAALSTÜDIE EX TAALZUIVERING.

De Amsterdamsche Kamer had op al

het gebied van taaistudie

voorgangers gehad. Reeds de Broeders van het Gemeene Leven

hadden

er

naar gestreefd de kennis der Nederlandsche zoowel

der Latijnsche spraakkunst te bevorderen, en

als

zij

moedigden

de uitgave van Latijnsch-Nederlandsche woordenboeken aan. Het

duurde intusschen dat

men

zich

tot

ernstig

de tweede

beheerschen.

Toen zagen voor

schriften

licht:

het

helft

der zestiende eeuw vóór

bekommerde over de

in

1550,

te

het

eerst

regelen die de taal

eigenlijke

taalkundige

Gent, de Neder lantsche Spel-

linghe van Joos Lambrecht; te Leuven, in 1576 de Orthographia Linguae Belgicae van Anton Tsestich; in 1581 de Nederduitse Orthographie van Pontus de Heuiter van Delft, bij

Plantijn.

De

laatste

verklaart

wel,

dat

„onze

tale,

sedert

die

naeste

hondert jaren ze^ geschaeft en gezuivert van de gemeente zelve is

geweest;" maar dit getuigschrift kan de

verbastering niet wegcijferen

,

alles

verheerende

waaraan het Dietsch

taai-

juist sedert die

laatste eeuw leed. Wel werd de aandacht daarop gevestigd door Jan Van de Werve, die in 1553 reeds een Tresoor der Duitscher Talen in het licht gaf, dat dikwerf herdrukt is, en waarin de uitheemsche woorden besproken en verklaard werden; wel liet

hetzelfde jaar Jan Van Mussem, een West-\naming Vocabularius van sommige wt lantsche woorden drukken,

in

,

—

een dit

werden veeleer als een sieraad aangemerkt, ondanks het beter voorbeeld, door mannen als Marnix en Coornhert gegeven. Intusschen, taaistudie zou tot taalzuivering leiden. Die studie deed die uitlanders niet

uit

de

taal verdwijnen. Zij

,

VAN DEE SCHUEEEN. werd

niet weinig in

43

KILIAEN.

PLANTIJN.

de hand gewerkt door uitgebreider en wezenlijk

woordenboeken die onzen geheelen taalschat leerden niet lang op zich lieten wachten. Eene verklaring van het Kleefeche taaieigen van Gerard Van der Schueren had reeds in 1475 77 het licht gezien, onder den voortreffelijke

,

overzien, en die

—

van Teutonista of Duytschlender. Voor de degelijke kennis van het eigenlijke Nederlandsch zorgde vooreerst Plantijn's Thesaurus Theutonicae Linguae Schat der Neder duytscher Spratitel

,

ken,

1573 gedrukt. Drie jaar later gaf Matthias dezelfde stad een Vlaamsch-Fransch- Woordenboek

Antwerpen

te

Sasbout

in

in

hoe verdienstelijk ook, het vorige

uit, dat,

niet

kon verdringen,

hetwelk nog heden ten dage door de beoefenaars onzer oude taal

met

vrucht

wordt geraadpleegd.

werken werden echter gesteld door het schaduw de

Beide

verre overtroffen en grootendeels in

woordenboek van Kiliaan. Komelis Kilianus, d. i. van Kiel, een der verdienstelijkste geleerden van zijn tijd was te Duffel niet verre van Antwerpen geboren, studeerde te Leuven en kwam omstreeks 1557 als corrector aan de beroemde drukkerij van Plantijn. ,

,

Dat

hij

,

een uitmuntend kenner en beoefenaar zijner moedertaal

was, bewezen verschillende vertalingen van zijne hand, waaronder Geschiedenis van Lodewijk XI, van den bekenden Commines, en die van Guicciardini's Beschryvinghe der Nederlanden het meest vermaard zijn. Maar vooral blonk zijne kennis uit in zxya ^Etymologeticon Theutonicae Linguae,

die van de

Philippe de

voor

't

druk

verschenen

eerst

in ;

1583 bij Plantijn, en sedert herhaaldelijk in waarvan de beroemde taaikenner een werk ,

Huydecoper nog getuigde, dat het „de eenigste fakkel (was) daar wij onze kaarsjes tegenwoordig aan moeten ontsteeken." KiUaan gaf in dit boek door eene Latijnsche omschrijving niet slechts eene juiste verklaring van alle woorden der toen levende taal, zooals zij in verschillende tongvallen gesproken werd, maar Balthasar

ook van een groot aantal toen reeds verouderde uitdrukkingen. Hij streefde er bovendien ook naar, licht te verspreiden over den taak

oorsprong der

op

opzicht

zoo

taal.

Slaagde

uitnemende

wijze,

hij

in het eerste gedeelte zijner

dat

zijn

woordenboek

voor ons nog eene zekere vraagbaak

is, als

in

dat

etymoloog

,

44

G.

.T.

kan

BECA>CS.

ook in de verste verte onze leidsman niet zijn daar hij waar de meer op den klank af verwantschap zoekt ontwikkelde wetenschap leert, dat geen samenhang ter wereld hij

,

meestal

,

bestaat.

Hoe

weinig gevorderd de algemeene taaistudie, hoe bandeloos

de Etymologie in die dagen was, leeren ons de Ori,^ines Antzverpianae van Johannes Goropius Becanus,

1569 ook

in

Plantijn uitgegeven.

Van Gorp

Jan

van

,

Hilvarenbeek geboortig

beteekent de deftig gelatinizeerde

naam

—

—

,

al bij

want

dit

was een overgeleerd

eerst verbonden aan de beide zusters van Karel V, Antwerpen praktizeerend. Ofschoon met grooten aanleg

geneesheer, later

te

voor, taaistudie en veel ijver toegerust,

gewaagde slotte

ja

,

,

beweren

te

zelfs

menschdom

zich tot de meest

liet hij

de belachelijkste etymologiën verleiden de oorspronkelijke

dat

,

in de alleroudste oudheid gesproken

,

taal

,

om

,

ten

door het

zuiver Vlaamsch

was geweest.

Aan hem ofschoon berustte

eigen

tot

er niet in

zij

taaistudie,

tot als

^)

Fn Liefd" bloeyende aan; en bleef

maar voelde

,

zijne

droomerijen

door aangespoord

zooveel mogelijk „het Duyts op

einde

ten

aan

er zich

vercieren ende verryken." Dit behoorde volgens haar

helpen,

te

vreemd

geheel

niet

Kamer

de

zich

sloot

zij

den plicht der Rederijkers, „alzo

alle

kamers van Rederryck

ghemene scholen des Land-taals behoren gheacht te zyn waar een yghelyck niemand uytghezonderd (de bloem wtstekende) ,

toe

,

toeghang heeft, dies hen luy het zuyveren, verryken ende

vrye

vercieren

des

(ende

taals

niet

het

rymen

alleen)

eyghentlyck

men

die ons ofte

betaamt, zó oock de betekenis des naams, tzy

den Griecken eygen maeckt, mede brengt." Ziedaar eene geheel slagen

,

nieuwe richting door deze

waardoor ze

en

Letterkunde

is

geworden

juist ,

Kamer

inge-

van zooveel beteekenis voor onze

omdat haar streven

uitliep

op eene

eigenaardige hervorming. ')

„Een

grond des

Bekanus

isser

zelfs (taalsj

gheleeft ofte

wat meer

glicwcest

onder de gheleerde, die na de rechte

met ernst gliespoort

Iseelt,

ghave God dat

liy

in het te recht bien'.Mien onses taab, als int

des zelfs heerlyckheyd ghearbeyd

had."

langhe

bewyzen

HET „KORT CEÖIJIP" DER OUDE KAMER.

De

eerste

vrucht dezer studie was een degelijk en veelzijdig

dat in den zomer van 1584 het licht zag, en bestemd

geschrift,

was grooten invloed

bestaande in

,

De

oefenen.

te

Duidts spreken

recht

ieerende

scheyden

45

titel

Kort Begrip,

luidde:

waar heit van

oock

,

valsheit te

Twééspraack van de Ruygh-bewerp van de Reden-

deelen

vier

i.

:

Neder duytsche letterkunst 2. kaveling 3. Kort begrip des redenkavelings in in rijm op V korst vervat. 4. Rederij ckkunst ,

slechten rijm,

,

,

,

Als voornaamste schrijver van dit werk geldt algemeen Spieghel die

het aan

van Coornhert onderwierp, zooals

oordeel

het

de door dezen opgestelde voorrede een paar belangrijke zinsneden

Wij schrijven daaruit

blijkt.

af:

„Het zyn nu gheleden wel xx

jaren, dat ick

bemerkende de

overvloedighe ryckdommen onzer Nederlandscher

nam datmen

onlust daar inne

t'huys

hadden

nam myn moeders

taal

weder

in haar

van

zelfs

ende haar kleed

dat

,

klein

heefl

mogen

vertaalt

vermoghen zien

welck

,

komen

derhalven ick voor

;

oude ere

ende in druck uyt gegeven

Kamer van

zynde

dit

ganscher harte

boecxken

,

was

my

te

myn voornemens

van Cicero." Zelf verhinderd meer der

te

brenghen

ryckel3xk was ende cierlyck

werck

int

nóód

van vreemde talen t'geen

te lortsen

vande onnutte lappen ende vuyle bródderyen

myn

talen, enighen

zo ghantschelyck zonder alle

ghewoon was te lenen ende \v\ zelve meer ende beter ray

*),

uit

in enighe

zuy veren, na beginne

boexkens, by

men

my

ende zonderling inde Officien

,

te

toe.

doen, juichte

den

,,In

jare

hij

83

de poging

my

het lezen vant zelve niet

vertoont

min

lustich

dan het zien van dien ghants buyten myn hope, te meer nóch na dien ick t'zelve boecxken zó zonderling nut vand tót myn nu dick verhaalde voornemen voorschreven te weten tot beteringhe van onze Nederlandsche tale daaromme icks in my zelven ,

,

zulx moste pryzen dat ick

met

myn

dit

ende wyf, ')

Wij

Fallet v.'ordt

tót het lezen

weten

myn penne

niet

gheschrift allen Nederlanders

uit

een

van dien

brief

van

te

raden

Brederoo,

en mocht bedwinghen

oud ende jong, man

....

dat,

buiten

dezen, Gedeon

Roemer Visscher aan het boeksken meewerkten. De Twééspraack dan ook hun in den mond gelegd: 't is eene samenspraak tusschen

en

Roemer en Gedeon.

:,

HET ..KORT EEGEIP" DER OLDE KAMEH.

4(i

onzer voorouderen

,,Dat

gheweest

ryck

is

van

alle

Nederlandsche

zietmen in hare schriften

,

schuim der vreemder talen

tale

verstandich ende

ghants \Teemd zynde

,

de welcke namaals door

:

vreemde Heren ende vreemdtongighe landvooghden met der zelver begraven

gezinde,

Deze

tale.

heeft

nóch toe

ghemaeckt ende

meester verstoten

worden

zal

met invoeringhe eens bastaards een Slavonische Ismael den

gheweest

is

tót

als

inne

t'huis

indien daar

,

Daaruyt hy haast

gehad.

komen

vele liefhebbers

echte taal, nu weder als vanden doden uyter aarden

nie<"

vande zonder

gróte ende moeyelyke arbeyd opghegraven ende int leven ghebracht

door den schryvers van

dit

boexken."

Hieruit blijkt genoegzaam wat het hoofddoel van dat boeksken

Om

was.

doel

dat

te

bereiken moesten niet slechts Dichters en

Rederijkers er zich op toeleggen uitdrukt

,

om

gelijk

,

eens

af te schaffen, en de trogghel-sack

eens

nae

Vrankeryck

wy

elders

(ofte

later

;"

met

maar de geleerden moesten in de wetenschap van

als

het

beneden zich rekenen zich ook

zyn)

te

senden

de bedelbrocken

al

daer sy armer van schoone

woorden niet

Brederoo het wat

.,met een kloecksinnighe y ver dese noodeloose pracherj'e

Dan zou

(ie

moedertaal

om

elke gedachte helder en krachtig uit te drukken:

bedienen.

te

ze spoedig geschikt blijken

dan zou ze

haar vollen rijkdom ten toon spreiden.

Om

daartoe te geraken

wendde de Kamer

zich in hare opdracht

den bundel tot de „Bezórghers ende Hoofden des Hóghen Schools van Leyden," met het verzoek, „alzo de schole an ghene tale ghebonden is maar in dat zij alles de bequaamste, tot meeste vórderingh bezicht .... van van het tweede stuk

uit

,

,

onse moeders-tale een moeder-taal aller ghoeder kunsten

maken

dese sake behertighen, ende de gróte nutbaarheid die den Vader-

magh gheschieden, overwegen"

lande hier duer

immers

zelf het

landsch gewaad in beste

bewijs van

brengen

licht te

't

Men

sake

wys

te

Zij

gaf

dit

,

meende

zij

wat leerlingen

werden

,

in

,

men

was het hoogst

redeneerde aldus:

..Nopende de moghelyckheid ,

:

de mogelijkheid eener zaak, die

wenschelijk rekende.

bemerckende

wilden.

voorbeeld door dit leerboek der Logica in Neder-

een

,

,

dia

niet

korte

mooghdy

hier

an afnemen,

verder siende als

om

zelf

de

wyle hebben konnen doen

GEBREK

AAlf

BELANGSTELLING.

47

overleggen wat een geleerder, in langheid van tyd, mits hope van lóón, in zulx zoude vermoghen, dies u vervorderen (onghetwyfelt

tót

lingh des lessen

gróten

Hóghen

voort

eerste

lóf des

ghemeenen Vaderlands, ende zonder-

schools) d' eerste te zijn

werck

int

te

,

om

door alghemeene

stellen, niet dit slechte

werck,

maar deze hóóghwaardighe kunst met zulc werc dat dit (na ons hoogste wenschen) te schande make, ende metter tyd andere kunsten meer tót onuytsprekelyc voordeel van elck leeckmensche ,

zonder moeyelycke arbeyt int leeren der talen, met kunsten dies zullen moghen wys werden." die

Maar op

die vrijzinnige

,

lust alle

echt Hollandsche poging leed schipbreuk

de voorname deftigheid,

die

aarzelend toe wilde overgaan

om

in

zelfs

onze dagen er maar

de wetenschap

te ontdoen van waarin onmogelijk de denkbeelden van onze hedendaagsche beschaving kunnen worden uitgedrukt.

de

boei eener

Men mocht 'Laat

vreemde

taal,

der Hoogeschool

dit

Laud,

al dring-end

toeroepen:

in landstaal, u gheleerdheid ghenieten,'"

zooals in een vers, voor het werkje geplaatst, geschiedde, de hooggeleerde heeren waren en bleven daarvoor doof.

Gebrek aan algemeene medewerking hield ook de taalzuivering tegen, waarin

men

blijkbaar niet zoo slaagde als

Immers jaren later meren is, dat „een soo had.

waarloost, „'t Is

men gewenscht

klaagt Brederoo nog, dat het te bejamspits-sinnighe volck" zijne taal zoo ver-

doch een geckelicke saeck van eenighe opgheblasen

verwaende sotten, die haer redeneeringh soecken te vercieren met latijnsche, fransche, spaensche oft italiaensche tarmen, recht oft eenighe bevaUigheydt inbrachte, het welcke bij de rechtsmnighe recht anders verstaen werdt. Lust yemant syn wetenschap te bewysen, die toontet in een onghevalscht suyvere tael, niet

dese Nederlandtsche papegayen, die veel tydts niet en weten wat sy rabblen als sy haer ghestolen of met groote moeyten aen-ghewende woorden spreken .... O vremde hoverdy! die ons eygen lants-ingheboren een revelduytsch een krom-tongh, als

,

,

,

en een koeterwael maeckt! O gy Nederlanders waectop, schuurt u betooverde oogen open, aenschout u eygen blintheydt, laet niet langer dese onwetende duytsterheydt u helder ghesicht bene!

,

ZUIVERING VAX TAAL EN VERSBOUW.

48

jaeght dese hooghmoedige vreemdelingh

vele:

de meester geraaeckt heeft

,

onweerdigh

,

die hier dus lang

,

wederom naer huys."

Evenzoo laat zich Petrus Scriverius uit in de voorrede tot de Neaerduytsche Poëmata van Daniel Heinsius waar hij onder anderen na aangewezen te hebben dat bij alle volken de ,

,

,

„geleerden hebben haer met haer eygen tale bemoeyt, altijdt getracht te

„Wy ofte

laten

,

,"

hebben

schoftieren

tot

noch toe meest

,

ondanckbaer tegen

of de selfde veracht

al

van die gene die gheen ander en conden,

ende teenemael blindt ende onwetende waeren. Daer tans

en die

aldus vervolgt:

ondanckbaer tegen ons landt

alleen

onse sprake

verheerlicken

connen toonen, dat

iae self

%vy

noch-

de voornaemste Fransoysen in

de hare veel fauten begaen hebben, niet lettende op den toon ende mate van de woorden, die zy merckelicken gheweldt doen. Gelyck oock meest de onse die tot noch toe eenich ghedicht in ,

haer moeders tale geschreven ende uytgegeven hebben."

Het is ontegenzeggelijk, dat de Rederijkers niet „op den toon ende mate van de woorden" hebben gelet. Ook in dit opzicht voerde de Amsterdamsche

Kamer eene

heilrijke

hervorming

in.

Hare hoofden weken doorgaans in hunne gedichten niet af van de regelmaat der toonslagen, en gaven dusdoende het voorbeeld; maar zij leerden ook in hunne Rederyck-ku7ist : "De maat acht opt glieklanck van kort of lange voeten, Dat meest

int rijmen voesjht:

doch kant een reen verzoeten.'"

Te midden van de onbeduidenheid en meer kenmerkte

,

die

de Rederijkers meer

die te sterker moest uitkomen naarmate de zon der moderne beschaving hooger aan de kimmen rees en een nieuw nationaal leven met volle kracht

ontwaakte, stond

de

toekomst.

—

,

een onbeduidendheid

,

te midden dier onbeduidendheid en verbastering Amsterdamsche Oude Kamer daar als voorbode der

IV.

OUDE LIEDBOEKEN. de zeventiende eeuw een tijdperk van glorie voor

Begint met

Neerland's Kunst en Poëzie zoowel als voor Neerland's

handelsgrootheid zeggelijk

moed en en maakten de omstandigheden daarvan ontegen-

,

een belangrijken factor uit,

niet

minder

heeft daartoe

bijgedragen de onbluschbare energie, de onbedwingbare geestdrift

voor

wat goed en schoon was

al

zoovelen

die

,

bezielde

,

die

zoovelen tot voorgangers en ijsbrekers stempelde.

Op

komt aan de leden der Amsterdamsche

het veld der Letteren

Oude Ka?ner de lijkheied

leven te

eer toe

het pad gebaand te hebben

door degevan gedachte, keurigheid en harmonie van vorm in het roepen met leer en gaandeweg ook met voorbeeld niet ,

,

;

,

,

Kunst die vaderlandsche aan de „eeuw van Frederik Hendrik."

minst door aan Poëzie en

het

geven, die eigen

Terecht over

't

kon

is

algemeen nog

in

handen was van

„Die nu (maer

De

erkennende, dat de Kunst

ofschoon

Scriverius,

t'

tint te

die brabbelaars,

onrecht)

Reder-rijckers bend, en Rijmers sijn gesecht",

er toch naar waarheid bijvoegen:

„U neem Op

Haer adem weer gheschept: by n Het Hoofd dat steeckt ghy op: Yet

rijsen inde locht: ick sie

Den wech hebt ghy ghesien, en Dat zij

het

ook,

jonckbloet",

Amsterdam! was verloren,

ick alleen uyt, o constich

uvr tooneelen heeft de konst, die

snit

ghy metter

dat

hij

xVet/.

Lelt.

is

zy herboren.

ick sie uyt

uw

maras

een nieu Parnas. datter aen

mach

faelen.

van Helicon gaen haelen";

tijdt

hier het

oog

XVII.

I.

E.

heeft

op de omwenteling van

3e diuk.

4

,,

DEN NIEUWEN LUSTHOF.

50

het jaar waarin 1617, de stichting der Academie, reeds in 1616, dit Uet drukken, voorbereid. Ofschoon men tot nog toe uit de eerste jaren der zeventiende eeuw nauweUjks werk van eenig Ud der Oude Kamer kon aangedichten wijzen komt het mij voor dat ons verscheiden lyrische bewaard zijn hunner sommigen van hoofdzakeUjk Liederen,

hij

,

,

een het .,t'

m

wel bundel, getiteld: Den Nieuwen Lusthof'-), maar die in 1602 en heeten, mocht Kamer Oude der Liedboek

Amsterdam

bij

Hans Mathysz., Boeckverkooper opt Water,

inde Pas-caert" gedrukt werd.

Deze bundel

bestaat uit:

i.

eene „Dedicatie";

2.

„Den drucker

aenschouwers van desen Boek", vier zesregelige coupletten onderteekend met de spreuk ter aanprijzing van het boeksken, Wie kant ontvlien. De Rederijker, die zich daaronder verbergt,

tot d'

woorden: was de verzamelaar van den bundel, blijkens deze „Eerbare jonge ieught, de lust my hier toe riedt, Te brengen "oor den dagh hetgene ghy nu ziet. Een Lied-Boeck 'twelck u tot vermaackinge zal wesen."

En

hij

besluit

met

dit couplet

,

dat geen hoogen

dunk van

zijn

dichterlijken aanleg geeft-

„So

ick

bemercken kan,

dat's

u behaaghlijck

zijn,

Sal ick met 'tweede boeck wel hasticU spoeyen mijn,

En dat vervullen vol hcerlicke sclioone lieden. Maar ist dat ick't attreck van dies niet groot bevijn, K«ndy bevroeden wel, zeer licht int herte dijn, Dat mijn wanluste

')

De

volledige

titel

is:

zal,

alsulx

te

doen verbieden".

=)

„Den nieuwen Lust-Hof, gheplant

vol uytghe-

amoreuse ende vrolijcke ghesanghen, als lesene, verscheyden Mey,'Brnylofts, Tafel, ende nieuw-jaers-liedekens met noch Vryster. Verciert met en Vryer tusschen wyse, sanghs tsamenspreeckingen Item is noch hier die opte liedekens accordeeren.

welgher^mde,

eerelijcke,

,

coperen figuren Brwjlo^ts Bancket , yersien niet dan achter tot een besluyt by ghevoeght, een op goede mate ende met stichtelijcke Tafel ende Bruyloftsliedekens , alles

seeckere

voysen gestelt van verscheyden experte Componisten." te trekken "») Het was gewaagd van Leendertz, uit deze regels het besluit onder de die man, de dat hieruit, leeren „Wij {I\/avorscher, XVII, 247): sprenk W.

i

o.

dichtte of rijmde, geen ander

was dan Hans Mathysz. zelve."

DEN NIEUWEN LUSTHOF.

Dan

volgt 3. een verbod aan de drukkers ..Dit

het

4.

Liedtboeck int geheel oh stuckwijs na

„Register",

en

dan

zes-en-zestig

dichters ik slechts zeer weinig weet

De

om te

drucken".

liederen,

over

wier

te deelen.

acht eerste stukken

weten, dat

wij

mede

51

hij

in

zijn van den verzamelaar, van wien de jaren 1600 en 1604 lid der Oude Kamer

wa5 1). Daarop weder acht liederen zonder aanwijzing van den maker; voorts een met Per Bisdom geteekend, en weder drie zonder naam. In 't geheel twintig. Want nu volgt er eene afzon,

derlijke

verzameling van zes-en-twintig stukken, geteekend Elck en voorafgegaan van een Madrigal en een So7inet

kan falen

,

van dezelfde hand benevens een Madrigal, geteekend SeldenF.N. Uit het sonnet blijkt, dat de dichter jong was en eerbied had voor den ouderdom: ,

:

„Niet dat ick wil by yemant my ghelijcken. Die cloecker zijn als ick in 't redenrijcken Of ouder oock, ick eer den grijsen baert.

Er

dunkt mij, reden

is,

Dan

hierbij

wederom acht

volgen

aan Spieghel

te

denken.

liederen, geteekend:

Na

'l

stier het

de spreuk van Willem de Gorter; voorts vier zonder aanwijzing, behalve het derde, waar onder staat Gunst voor Kunst. Eindelijk nog vijf stukken van den verzamelaar. soet,

:

Daarmee is de Lust-Hof ten einde en dan begint het BruyBancket *) bestaande in veertien liederen van Michel Vlack uit Gouda, met de spreuk Niemandt sonder Vlack (N.S.V). ,

lofts

,

Zie boven,

")

27, waar zijn

bl.

XI,

{Bibliophile Beige, *)

De

kens, als in

in

volledige

dienende

p.

naam, op gezag van F. van der Haeghen M. Vlack werd opgegeven.

273), ten onrechte als

is: „Bruylofts Bancket, verciert met veerthien liedevermakelyckheyt ende stichtinge, so wel in Bruyloften

titel

tot

andere

dmck

eerlycke vergaderinghen van oude ofte jonghe lieden, Niens gebracht ende gemaeckt door M.V. binnen der Goude.

Ai

sijt ghy, o jenght „ daarmen gheneught „ t" hanteeren „ spoort Brenght Mnsijck „ en Rethorijck „ in deught „ en eeren „ voort."

4*

,

,

BRDTIiOFTS-BAXCKET

52

Vooraf gaat lof

een

eerst

geteekend: Elck kan

So7inet,

falen

,

tot

van den dichter, en aldus beginnende: „Dijn sanghs ghedicht Co Vlack) ghestelt in

My

wondVen

om

doet „

Nieu Fransche maet

Oock uwen

Ghy

den

Ik heb

en eindelijk

van

o.a.

hij

senden voort „

te

Stelts achter in

zy slecht van practijcken

het minst moet

,,

my brandt tot nyt my verdreef)

also in,

Te senden u

hier door wiert ick becoort

,,

zijn

„Ick ken oock van ghelijcken „

„Doch

die mij v,jn weer-

dat in de

den borck, dat niemandt zich verstoort

Die meerder eers behoort

(Die vrees

,

zijne verzen zegt:

„Iet qnaadts zy niemandt leren

Maar

omdat

zeer goed „ enz.

Oude Kamer hoog Daarop volgt een Epigramma van Selden F.N., eene toespraak van den dichter aan zijn drukker en

vriend, waarin

Dees vry

soet.

met vreught „ de deught „

,,

regel aangehaald

laatsten

vroet

't

even

al

ghestelt hebt en gheschreven

klank schijnt van Spieghel's devies geëerd werd.

ghy zoo

wel recht op vovsen

sin

de jeught

leert

dat

ter

handt „

in const

't

meeste wijeken.

mijn slecht verstandt:

geneghenthede

dies

zoo hebb' ick

my

vermant

ryme mijn ghesmede.

in

ghy

vriendt met deze bede „ zoo

druck die brenght,

in

Vercort doch noch verlenght „ mijn Sill'ben, volght oock

Op

dat ghy

Gheen

Uit

't

faulten

gezangh

zoet

maak

dat zijne

hij

,

dan

hij

ik op, dat hij

in

niet tot de leden der

bijdrage

tot

't

spellen

discoort niet vermenght.

in theorie beter

hij

het ,,zoet ghezangh"

behoorde

met

dan ghehenght „ of vriendt het zoude

het een en ander

den was en dat

,

my

quellen".

enz.

nog jong en beschei-

oor had voor de eischen van

de practijk doet

Kamer en ,

dit

zien.

Denkelijk

was dan de reden

den bundel van het overige afgescheiden

gehouden werd.

Aan

het

slot

staat:

„Gedruct

tot

Amsterdam

bij

Herman de

Buck inde Molsteech, Anno 1602.

De inhoud van het geheele lied-boeck geeft geen hoogen dunk van de poëtische gaven der kamerleden. Zoo zij naar eenigen lof streven dan is het blijkbaar die van knappe rijmkunstenaars ,

,

PROEVE riT DEN LUSTHOF. te

zijn.

Ten

53

einde over de kunstwaarde van

kunnen oordeelen geef „Op

het

de wijs: „ZcA; segh adieu, enz.

Door

liefden reijn

Ben ick geheel verwonnen; K'en weet certeijn, zy

Oft'

my

Die alleen

jonnen

troost sal is

mijn toeverlaet,

Daer nacht en dagh mijn hoop op Zoo zijt afslaet,

staet.

"Weet ick gheen raedt:

Och waert dan noyt begonnen. Doch

En

sal ick

gaen

haer mijn liefde tooghen

Die meuich traen

Doet vloeyen uyt mijn ooghen,

Op hoope "Wou

of zy

my

hier naer

troosten in dit lyden swaer,

Dees Maeght eerbaer.

Zoo sou voorwaer Mijn droef heydt

Waer

zijn

vervloghen.

zy gheraeckt,

Ghelijck ick ben doorschoten

Ick saeght ghemaeckt,

Had

zy dus smart ghenooten;

Maer nu zy

die niet heeft gheproeft,

So laet zy mijn jonck Dat na haer toeft

En

hert bedroeft.

troost behoeft.

Zijn lyden meer vergrooten.

Prince.

Seght eens wat loon Sout ghy daer voor verwerven

Soo ghy ginght

En van

boeksken

te

ik een paar der beste stukken als voorbeeld

doo''n

liefde deed' sterven

Een die u meer als hem bemindt? Daerom, Princes, eer ghy begint.

:

PEOEVE UIT DEK LUSTHOF.

54

Wijslijck veisint, mijn last ontbindt,

En

my

laet

jonst beërven.

Wie

Op

de wijs

Icnnt ontvlien.

Mijn droefheydt

:

vioet ick

Aenhoort „ en spoort „

Hoe

smert „ verwert

Troost voort „ door

lief

mijn

,.

daghen.

schoone,

sin.

woort „ idoone

*i

Mijn hert „ benart „ met min. Betert „ eypert „ Goddin,

Mijn

Om Om

pijn

om

„

„ gheleen.

dijn

wandert

vert „

ghewin

,,

dijn „ aenschijn „ ick

U

gangh

u sangh „ u wesen

,,

my

Beleeft „

Eer langh „

meen.

„ ghewont. bangh „ met vresen

heeft 'thert

Troost gheeft „ die sweeft „ int ront Die weeft „ ontweeft „ u gront

In

spijt

Rou Ten

„ van

nijt

,s

ontrou.

„ vreugd kleeft „ terstont „ 'k subijt „ u schou.

sneeft tijt

Waer

deur „ o

fleur „ der

wijven,

Zijdy „ perty „ dus stuur? "Wilt venr „ ghetreur „ inlijven

Vreught bly „ in Gheeft ghy „ dat

my wy

„ dees uur.

„

lief

puur

Ghebrocht „ verknocht ,, zijn tsaam 'k Heel vry „ dan by ,. n duur Ick docht „ noch socht

,,

noyt blaam.

Prince.

Princes „ matres

My

hiet

,,

zeer reyne.

„ en niet „ verlaat;

Voochdes „

dit les

„ zeer kleijne

my baat. my vaat

Niet vliet „ maer biet „

Eer

Van

siet

„

't

haar „

verdriet „

my

gaar „ vrgt dra

PEOEVE UIT DEN LUSTHOF. 'Tbediet „ vant

Pilaar „

ist

„ niet haat,

liet,

klaar „ seght ja. Fiiiis.

Aa

Op

suer het soet.

"t

de wijs: Laestmael met also blyde sinnen.

Dick heb lek mijn Lief ghebeden

Menighmael om trou ghevraeght, Maer zy stelt my niet te vreden Dat het God moet zijn gheclaeght, lek heb haer veel deught ghedaen

Maer zy en wilt niet verstaen, Met haer loop ick achter straten, Sirghen 's

springhen

,

Avonts by

lacchen

,

een vreught by haer

Ist

Zy

En

laet

praten

,

die mane-schijn

my

al vast

te zijn.

verlanghen.

zijn ghetrout.

zy wil niet

Als een dief die noo sou hanghen

Zy

een achter deur op hout,

Wat

ick haer

Zy hout 't

vermaen

al haer

of preeck

oude streeck.

Valt verdriet soo langh

Sonder yet weer

Och hoe

my

te

schier aen tween,

voren weynich dochten

Hebben nu

al

blauwe

Ist niet tijdt dat

Nu

dese Meyt.

heb ick voor haer ghe vochten

Bey mijn scheenen Die

vryen

dick heb ick gheseyt

Doot, hoe quelt

Vroom

te

bedyen

te

ben ick

.

ste'en.

zy eens seyt:

tot trou

bereyt?

Maer sint Velt«n magh haer halen Zy laet my noch achter dralen Ick meen zy soa wel beter coop Gheven, toochjick opter

loop.

55

,

,

:

,

riTOAVEN VAN DEN LUSTHOF.

5^

Prince.

Mijn dunckt ick wil haer begheven

my

Die

dus hout opter tuyl

Soud' ick soo mijn jonghe leven

Gaen Ick

verslyten

sal

,

arme uyl

?

segghen openbaer

Sou wel dueren seven jaer, Meysken, ick wilder niet meer Wilt ghy my niet, ghy meught

't

Hay

af praten,

my

laten;

die werelt is so wijt,

Misselijck wie

my

noch

verblijt.

Finis.

Het Amsterdam der zeventiende eeuw was zangeriger dan tegenwoordig

zijn:

blijkt

dit

uit

elkander zeer spoedig opvolgden.

was de

eerste

druk, ondanks zijne

het

tal

wij

van liedboekjes, die

Van dezen Nieuwen Lusthof wairde weldra

luttele poëtische

,

Binnen een of twee jaren verscheen een nieuwe druk „in die witte Persse by die by Dirck Pietersz. zonder jaartal oude Brugge aent Water." In 1607 zag eene derde uitgave het uitverkocht.

,

,

licht, en, denkelijk kort

tweede druk

is

daarop, zonder jaartal, eene vierde.

geheel gelijkvormig aan den eerste

De

behalve dat op

,

45 een ander plaatje voorkomt, en dat na bl. 80 nog dertien nieuwe liederen volgen en achter het Bruylofts Bancket vier,

bl.

alle

geteekend met de spreuk

mogen opmaken werd bezorgd;

,

,

Wie kant

ontvlien

,

waaruit

wy

dat deze vermeerderde druk door dezelfde hand

terwijl

een vijfde van Hooft

is,

van wien in de

derde vier stukken werden opgenomen.

Hebben

wij

te

veel

plaats

ingeruimd aan deze mededêeÜng

omtrent de werkzaamheid der leden van de Oude

moeten boeken In al

wij

nog even

bij

Kamer ? Toch

een paar andere Amsterdamsche

lied-

stilstaan.

1608 zag een nieuwe bundel het

licht,

waarvan in 16 10

een tweede druk noodig werd, Deti Bloem- Hof van de Neder-

lantsche Jeught

De

^).

Deze verzameling bevat

acht-en-zestig gedichten,

Den Bloem-Hof van de Nederlantsche Jeught, meteenenMaywagen door verscheyden Liefhebbers gecomponeert. Noyt in den druck gesien. ')

volledige

titel

is:

beplant met uijtgelesen Liedekens en dichten, vergeselschapt

t'

Amstelredam by Dirck

Pieterz. in de witte Parsse

op het Waeter.

Anno

1

6 1 0.

DB> BLOEM-HOF TA> DE

JEUGHT.

>'.

liederen, deels verzen van anderen aard.

v^eeis

het voorgaande werk

als in

heeft:

Den

lijcke

ghesanghen

Daarop volgt even ,

een tweede bundel

,

57

die ten opschrift

,

Mey-waghen^ vol amoreuse nieuwe vro: Door een liefhebber

bloeyenden

,

noyt in druek ghesien

,

gh,ecompoji eert.

boeksken mede als een voortbrengsel van den Eglentier beschouwen? Er komen hier maar zeer enkele spreuken voor, vier stukken zijn gedie tot leiddraad zouden kunnen dienen drie Fontain een met Vrede met teekend met Maugré Envie Is dit

:e

:

:

,

en tweemaal in dien

Rodenburg

misschien

van

getuigt

was

V.

M. De

tweede duidt

een vriend was van Roden-

Met de spreuk Maugré Envie,

1602

later

'die

,

6".

en onder anderen een lofdicht op diens Karel den Stoute

,

schreef.

van

letters

aan,

Dr. N. Fontein

misschien

burg

met de

en een

haert rust,

zien,

's

zou weerzien

den Lusthof

clachte

op

,

bl.

en wij

,

13,

zuilen

volmaakt op Rodenburg past; daarenboven

dit

zijn lief

gescheiden,

waartoe

,

De Elegie of

zelf.

dichters astronomische liefliebberij

dat

van

hij

die eens in

1607 voorkomt, teekende

van

hij

die hij slechts in twaalf

overigen zijn in zijnen geest.

dagen

Ook de

zich scheep moest begeven.

Als deze gissing bewaarheid werd,

op medewerking van leden der Otide Kamer wijzen; en daartoe behoorde ook Hooft, die zeven gedichten in dezen bun-

zou del

dit

schonk

').

Maar daarmee dat ook

nog

is

niets

bewezen

;

te

minder

Heinsius vindt

men

ghedicht met S. ,,onse stadt

hier ten minste vijf verzen

M.

V.

geteekend

(bl.

,

twintig gedichten

weer op Amsterdam.

wijst zijn

de spreuk was van

J.

De

Sz.

Kolm

,

»;

Leendenz,

83 en 85)

t.

a.

pi.

,

bl.

,

wordt aan C.

XXVI.

is,

hetgeen

Kamer

en zich mis-

liet.

De

spreuk

Lust-Hof wordt aanvan Mander toegekend

noodich, die ook tweemaal in den (bl.

,

die lid der Brabantsche

schien ook wel door den Eglentier beschaduwen

getroffen

eerste vier-en-

geteekend: Bemint de waerheyt

de Lavendel en van Coster's Academie geweest

is

en in het Clinck-

51) wordt gesproken van

van Leyden".

De Mey-waghen

Een

men ziet Van Daniël

als

,

van elders bijdragen werden 'opgenomen.

;,,

APOLLO

58

BREDEROO.

VA>'

was van dezelfde Brabantsche Kamer. De andere spreuken

die lid

eenmaal voorkomen, namelijk Deught verwint

die

Sole et Sale Dit

(bl.

kan

lo)

(bl.

loo) en

ik niet t'huis brengen.

zeker, dat de beste dichters van die dagen bijdragen tot

is

dezen bundel geleverd hebben:

Amsterdam

dan ook

het

zij

dan toch hoofdzakelijk

,

niet alleen uit

Wij zullen ons

uit die stad.

ook niet verwonderen, dat deze bundel veel hooger dan de voorgaande, waaruit men zou mogen opmaken dat

dierhalve staat

de ontwikkeling

in snelle vaart

Een derde bundel

onder dezen

uitgegeven

wiens

vverd in

lieflijcke

bij

:

De

gheselschappeii werden ghesongheji.

was de Dichter G. Az. Brederoo

De

,

verzamelaar van dit boek

voornaam

lid

Oude Kamer.

der

waardij der 136 gedichten van allerlei soort, welke hier voor-

komen,

zeer

is

door

niet

verschillend;

gehalte

dichterlijk

maar over het geheel munten uit.

Hooft, van wiens hand er dertien er,

denzelfden Dirck Pieterz.

Apollo of ghesa7igh der Musen merendeels in vrolijcke en eerlycke

titel

stetmncji

toenam. 1615

De

besten zijn

zijn.

behalve de zeer matte inleiding,

eersten

niet

in zijne

stellig

Van Brederoo acht,

vindt

Lof

komen

er

va7i

liedboeken zijn herdrukt.

Jamis Secundus,

is

men

waaronder de vier

Ook

S.

door twee liederen in het aanhangsel vertegenwoordigd. dicht,

zij

die van

geteekend:

J.

Coster

Een

is

ge-

Dousa. Verder

stukken voor, geteekend met de volgende spreuken:

Vrede baert rust ; Maugré envie ; Deught verwint; Atnour Bedenckt u V is tijdt ; Na hoop volght wel jonst ; P. V. Z. {t\\&€) ; Jonghe spruyt ; Na de doodt fonckV Is verkeert; Liefd' verwint sterckheyt (zeven)/ Die faelt mach keer en ; Eefi is noodich ; E. D. Dient om

Sondich

is

spruyten

;

beter

de niensch

(vier);

Plojnp sonder argh.

Wij hebben hier

niet bloot het

werk der Oude

een der stukken van E. D., getiteld Mey-liedt

in

slot-couplet de spreuk der jonst. Ik schrijf het

')

Brabantsche

volgende gedicht

Kamer

(bl.

Kamer ; want ,

voor

komt

dd) af:

Zie Leendertz Gedichten van Hoojt, Inleiding^ bl.

in het

Wt 's leve?is

XXUE.

PEOEVE UIT DEK APOLLÜ.

Stem

Ne

:

vous ojfence

Madame.

Schoon Goddinne waert ghepreseii, is dijn hoogh verstandt,

Waerdich

Waerdich

is

wesen.

dijn Godlijck

menich vlammich brandt. Al u over-schoone daden

Dat

in

Nimmer kennen sijn Nimmer kan ick my

gheloont.

versaden

In dijn wesen waert ghekroont.

Waerdich

Hemels

is

Lieflijck

En

u manieren

zijn al

dijn

wesen soet,

al

dijn versieren,

is

bevallijck

wat ghy

doet.

Konstigh zydy in u neyen Konstigh

in u schrijven net,

Konstigh

in

u kanten breyen,

Konstigh

in

't

borduren met.

Aerdigh oock

in 'tglase schrijven,

Godlijck in des Hemels kloot.

Wonder kondy oock Daer men dick Jan

bedrijven

Thijssen noot.

Groots so toonen oock dijn gaven

In het wercken van

't

pinceel,

Geestigh condy platen graven.

En van

't

swemmen oock

een deel.

Ick bely het sou beweghen

Die de min ghedurich vlien,

Ende tot den hemel drogen. Mochten al u daden sien. Maer u trots hoveerdich roemen Rooven dijn al dese eer.

En u schempen

gaet verdoemen

Dijn vergulden glans noch meer.

Ander

die de heusheyt

minnen

Haten u verwaentheyt seer. Want verweende grootse sinnen

Voegen by gheen Maeghden teer. Maeghden voegen sachte seeden, Nedrich wesen en

Niemandt

beleeft,

in hovaerdicheden

Enich welbahaghen

heeft.

59

TESSELSCHADE OF

60

S.

TAN BAERLE

?

Houdt Goddinne, houdt n gaven. Houdt u konsten allegaer. Houdt u roemen rijcke haven Tot van

't

een in

't

ander

jaer.

Wijst niet de voorlaatste regel zoowel als de lof op Roemer's jongste

kind? Daaraan

Toch waren

valt,

zou

men

zeggen, niet

nog andere meisjes even bedreven Susanne van Baerle later Huygens' vrouw ') en er

,

;

te

twijfelen.

als zij

b. v.

,

wellicht heeft

hare coquetterie haar deze klacht op den hals gehaald.

')

bl.

Zie den brief \ran den ouden

130 en 201.

Huygens

bij

.Torissen,

C.

üuyqens

,

I

D.,

V.

HET DICHTERLIJK LEIDEN. P.

SCRIVERIUS.

—

D. HEINSIUS.

Ofechoon den Amsterdammers de lof toekomt, dat in hunnen Poëzie werd herboren, waren toch ook

kring de Nederlandsche elders

mannen van geHjke

kuisching van

ter

onze

richting

taal

en

met evenveel

ter verbetering

ijver

werkzaam

van onze dicht-

vormen.

Te Leiden

schitterden

in

den aanvang der zeventiende eeuw

mannen, wier namen reeds een en andermaal door ons genoemd werden, maar die wel eene korte nadere beschouwing verdienen. En juist hier ter plaatse: omdat, zoo men al weifelen kan of zij èn door vorm èn door manier meer als de heksluiters van het tijdvak van overgang zijn te beschouwen dan of men

twee

,

,

hen moet rangschikken onder de baanbrekers van den nieuwen tijd, zij toch, alles samengenomen, te recht onder de mannen van de nieuwe orde van zaken gerekend moeten worden. Ik bedoel Petrus Scriverius en Daniël Heinsius.

Beider naamsuitgang duidt reeds aan der

classieke

Letteren

,

dat

zij

vooral beoefenaars

geweest zijn; maar beiden

droegen ook

der Nederlandsche Kunst en vooral der Nederlandsche taal een

warm

hart toe.

Pieter

Schrijver

den

12^"

Januari

en aldaar opgevoed, bracht het Leiden door, waar toelegde. te

Daar

hij

hij

zich vooral

1576

te

Haarlem geboren,

grootste deel van zijn leven te

op de beoefening der Letteren hij niet voor den kost

bemiddeld was behoefde

werken, en kon zich dus geheel aan zijne geliefkoosde studiën

,

,:

:

,

PETRUS SCRIVERIUS.

62

Op

wijden.

ouden dag werd

zijn

letteroefeningen

zijne

heidkundige

en

bijstaan

Dichter

hij

blind

door den

Joachim

en

^)

Oudaen.

zich toen in

liet

vermelden Oud-

later te

Hij

1660,

stierf in

vier-en-tachtig jaren oud. Hij gaf verscheiden Latijnsche schrijvers

en maakte verder hoofdzakelijk werk van de beoefe-

in het licht,

Vooral die van Holland trok

ning der Geschiedenis.

en

Maar

minder had van

niet

Janus

Nederdnytsche Poëjnaia van hoe geleerd en stander

vooral een S.

hij

was een

hij

Ampzings Taalbericht

wij reeds, uit

blijkt

Gedichten

bl.

,

En

39^

alles

doen, dat alles wat

te

men

zeyd.

wat raen speld, geschiedde met bescheyd."

geldt geheel

,

wat

hij

van

zijn

Haarlemschen stadgenoot

den Zweedschen Gezant Jakob Van Dijck getuigde „Al

sijn

Soo

is

En hoe hoog

hem wel bewnst de spraecken

En

^)

In Mei

altero

*)

lof,

dien

alle taelen

de croon van anders hooft

te

haelen

mym,

sins, vol defticheyts, vol luysters, lanck en die wel missen

kont het over-zeesche schnvm.

begon de verduistering van

etiam oculo laborare incepit,"

Burman,

altemae!

laat:

om

1651

:

de meeste lust tot zijne moeders tael."

„Tael ongelooflick soet, princes van

Geboren

2)

haar inderdaad schatte, blijkt uit den

hij

daarop volgen

Vol

hij

Lof

taal naer wetten uyt te spreeken

daer wat in

Dat

hij

en dat

zijn vers tot

acht het niet gering, noch voor onnutte streeken,

Zyn moederlyke

hem

(

Want

ijverig voor-

in proza en poëzie beoefende.

gebruik beoogde

richtig

„En

A^an

vriend Daniël Heinsius.

voor haar gebruik ijverde zagen

hij

van

zijn

Secundus

gevormd ook,

classiek

moedertaal, die

zijner

met de Poëzie. Hij gaf de uit; maar ook de

op

hij

gedichten

Latijnsche

Hoe

hem aan,

populariseerde haar door verschillende geschriften.

hij

schrijft

zijn

tweede oog. „Scriverius

Nic. Heinsius aan

Is.

Sylloge Epistolarum , III, 600.

In de opdracht van de Nederd. Poëmata van Heinsius,

bl.

11.

Vossius.

DANIËL HEINSrUS. Tael

rijck

Godin

,

En

om

en onvermeng;t: tael

ten toon te dragen:

woordt

die niet behoeft een

63

te

loopen vragen

halen tot iiw hulp; tael van geluckich slach.

Die gansch Europa door de taelen trotsen mach.'"

Als Nederlandsch

Dichter staat

intusschen niet zeer hoog.

hij

schreef doorgaans gelegenheidsverzen of bijschriften

Hij

die vrij

,

den grond blijven en in den beginne gebrekkig van rhythmus en vaak plat van uitdrukking zijn. Daarentegen waren ze niet van geest ontbloot. De toon is ouderwetsch en herinnert

laag

bij

aan Coomhert en Roemer Visscher: gaandeweg wordt evenwel zijne

groote verdienste

Zijne

smijdiger.

taal

wegbereider voor anderen

Veel hooger als Dichter van oude jaeren," Daniël

staat

dien

toen

na

veel

te

Leiden

,

de „religie"

waar i).

Hij

Hij was zeker na Scaliger , dien

landsche

Geleerde

buiten als binnen

') :

is

ver-

een aanouders

zijne

zijn

kwam

stierf

in

de

achttiende jaar

en later in de

op hoogen

1655,

In

de

's

opdracht

„Agedum Batave

praediis meis

infelicem et

ac, quod

,

tibi

nihil

de Neder-

,

van ,

Huygens hem waar-

lands, bezat. Hoezeer C.

brieven

zijn

En

*).

Auriacus

quod solum pro

.... Ego cum

repositam

mirum maxime

haberem, ,

dat

bonis ,

et si tti

in Frankrijk buiten-

hij

(1602), spreekt

tuis in

Hispanorum tyrannidi

hanc animam subduxissem, ipsis,

was opgevolgd

hij

en Dichter die de meeste vermaardheid, zoo

blijkt uit diens

meas consecravi

rimis

uit

door geheel Europa met roem overladen.

leeftijd,

toe

op

reeds

hij

Grieksche Letterkunde,

benoemd werd

Geschiedenis

deerde

Gent weken

te

zwervens in Engeland en Noord-Nederland

Hoogleeraar in de

tot

die niet

Nederlandsch dichter

nauwelijks het eerste levenslicht gezien had; en eerst

hij

Heins

jonge

Om

geslacht geboren.

zienlijk

vriendt

(s)ijn

„de Gentsche

als

hij

maard geworden, was den joen Mei 1580 uit

ook een

hij

Deze uitstekende geleerde,

Grieksch en

Latijnsch,

als

dat

ander-ick,

„(s)ijn

Heins,

Nachtegael" hoog vereerde.

minder

is,

geweest.

is

me

me

exutus

Holland aldns

hij

beneficiis

possum

omnibus,

,

Musas

laribus,

et

communis relligionis ergo praeter quam spem in parentibus, miser,

excepisti,

fovisti,

vestrum beneficium majus mihi

fecit

amplexus

es:

Hispanorum

crudelitas." ')

Hnvgens had aan Balzac, op

diens verzoek, eene

lijst

der door Heinsius

EOEM VAX

64

hoog stond aangeschreven

fremeen

vermaarde

de

HEINSITS.

Dichters hun roem alleen wanneer die door hem geeikt was

,

werken

uitgegeven

toegezonden,

persoon aan toe, waarin het

„Les

appointements en

plnsieurs:

Koy

qu'il

de

qualité

outre

Tuniversité,

feu

celle

Ta

de Suede

mains de

des

d'

«Tel

1'

une de


de

Republique

la

de

secretaire

esté porté

Rome,

petite

messe

de

liberté

d'entiere

mai>

hibliotheoaire de Ie

nerveuse

,

soubs une jolie

Republique,

ceste

harangue

Monsieur, de ce rare

partout

et

de

de Venise, non brigué ni mendié: mais

Ambassadeur de

masle

et

qni se troave

,

quije m-asseure que vous

esprit,

nommé

pour autre ehose, tant cognu

cheri

tant

sins,

zijn

de TEstat: charge, donc aussi

Historiographe

cnriosité, tout cela n'est pas digne d'estre

jusqu'a

médiocres,

sont et

Sans vostre

depeins Tescorce, parce que Tavez desiri.

vous en

Je

en voegde daar eene be-ichrijving van

ses oeuvres.

est Texterieur,

estimez.

duurzaam

voor

dan -).

bonore', aveq tiltre de conseiller, et quelqae emolument-

forme de

en

protestation

tire

dien

heet:

professeur,

Celuy de Chevalier Inr a receu

o.a.

lof,

deels uit het feit, dat

'),

buitenlandsche hielden

den

blijkt deels uit

hem toezwaaide

Balzac

soubs

ailleurs,

conscience,

,

en

mesme page aveq Hein-

tant admire', tant recherche

avantageuses, et pro-

conditions

dans

ie

mesme

MS.

Vatican."''

brief

aan De Balzac van 3 November 1635. In

een

comme

van 13 Nov. 1639 getuigt

vertoog debvois

je

des

mon

eufance,

van hem „que j'ay reveré

hij

mesme

et

par succession de pere en

Met betrekking tot de laatste woorden schreef Heinsius in 1635 aan Ituygens: „Amplissimum parentem tuura, ut communem, colui, suspexi:

fils".

aliquo nos habuit,

et ipse loco

qni

ac pene in familiam admisit."

qua Dissertationi D. Balsaci respondetur ')

Balzac

a Paris qu'il

schrijft in

chez

une espece de devotion pour tous qui ne

me

soit

p.

in-8",

1636

531: „Je scay

et qn^il Ie sera de nostre Posterité: je

que j'ay de Testime, ce terme

marque,

sa

Compl. T. II,

7, of CEuvres

p.

Docteur de nostre Siècle,

est Ie

ne dis pas mais j'ay

Discours sur une tragedie de M. Heinsius,

Rocolet,

P.

Epistola

1636, pag. 231.

,

a

est inferieur

ses

ouvrages;

en pareille reverence, que

si

mon

sentiment,

et rien

ne porte

l'Antiquité T avoit

consacré.

) Favereau had

gedichten geschreven en wenschte het oordeel van Heinsius.

Balzac schrijft aan dezen 5 Dec. 1634 (CEuvres Compl. in-F°, „Il

croit

buteur,

par

et

que

que

l'estime

vous tenez dans vous

regarde

les

choses ne sont pas

que vous en la

avec

faites.

si

assis

dans

p.

219).

Ie distri-

bonnes par leur propre bonte, que

Vous voyez par

Republique des Lettres, vereration

T. I

dont vous n'estes pas

la gloire n'est pas legitime,

Ie

et

Ta,

Monsieur,

que je ne

Ie

rang que

suis pas Ie seul ([ui

throsne de Scaliger, et donnant

HEÏNSIUS' LATIJN8CHE GEDICHTEN.

Het

op onzen weg

ligt niet

ook

en

geweest

is ^)

kunnen

wij hier

;

onderzoeken

te

wat

,

Wij vermelden

niet stilstaan.

geleerde

hij als

Latijnsche en Grieksche poëzie

zijne

bij

65

slechts, dat hij in

1602 optrad met eene Latijnsche tragedie: Aicriacus ,sive Libertas saucia

op Senecaschen

,

en

spraken

Megaera

en

Inquisitio

,

Libertas

Enarratio

en Elegiën in het

deftige alleen-

Aledo voorname rol

eene

saucia

spelen. Verder gaf hij, behalve de in dichterlijke

met

trant geschreven,

koren, en waarin de „zinnekens"

lyrische

1605 voor

obsidiotiis JJarletni

eerst

't

meestal gelegenheidsverzen

licht:

gedrukte

eene reeks van Jamben

,

die herhaal-

,

werden gedrukt, ofschoon ze, volgens des dichters eigen schatting, die eer niet alle waard waren; immers niet die afgedelijk

dwongen lieten des

bijschriften

en wier

,

a

loix

homme

estrangers,

Vons

tion.

toute

qni

s''est

de

et

estes

op

,

mode

Europe

1'

civilisée.

parvenu

uitgegeven.

taling

onder

uit

kwam

Daarvan den

passé ès Pais Bas Unis

titel

:

siens,

de devenir arbitre des

est

il

ne peut pretendre de suje-

's

Hertogenbosch

,

bij

in

't

Latijn

Elsevier io-

(1631) eene Fransche ver-

te gelijker tijd

„Histoire du siege de Bolduc et de ce qui

Tan 1029

,

hem koud

dernier degié oü puisse arriver un

geschiedwerken, namelijk de

zijner

geschreven geschiedenis van het beleg van folio

die

,

^).

haute region de merite."

cette

"a

les

de la reverence oh

s''acquerir

Ik vermeld slechts één

')

Le

parmy

Prince

fait

onderwerpen

allerlei

geestig ten toon stelt

hij

,

s'est

du Latin de Daniel Heinsius." op den tirel, maar wij weten uit een

faicte fran^oise

De naam van den vertaler staat niet van Huygens aan Rivet, van 9

brief

Juli 1632, dat de laatstgenoemde de

vertaler was. Als curiosum schrijf ik het begin

van dien brief hier

af.

„Monsieur, Vostre traduction n'a rien rabatu de Topinion qu'un chascun

en avoit conceue.

Son Excellence

de

la

fa9on

universelle

de ce labeur.

de

particuliereraent

me commande

tres-digne de vous et

l'estoffe,

Bien voudroy-je

mais,

me

tesninlgne la trouver

de vous asseurer du gié qu'il vous spait

comme

il

qu'il eust

cognoit

une

satisfaction aussi

mieux que personne jusques

aux moindres minntez de cette histoire, il passé son oeil dessus comme feroit un pere sur le pourtraict de son enfant, et n'y a moven qu'aucun faux traict

luy

en

eschappe;

qui,

k

la

verité,

le

rend

rude censeur de eet

si

oavrage, qu'a bien considerer plusieurs passages s... iceux [k] la gloire du quel

,

il

me

desplaist

que Monsieur Heinsius ayt

esté

confondn de chetives

informations en de bien remarquables endroits, sans avoir peu resouldre

~a

meurement examiner

mieux

sa minute et de bonne heure par des personnes

faire

instruites de la verité. ')

In 'de

narede

JOKCKBi.CET, Aed.

achter Litt.

de zesde uitgaaf zijner Poemata (1617) zegt

XYII

E.,

I.

3e druk.

5

hij,

,

:

HEHODES rNFANTIOIDA.

66

Wij zouden het daarbij kunnen laten, ware het niet, dat eene door hem

andere

Latijnsche

tragedie,

getiteld

Her odes

Infanticida

1632 geschreven,

in

aanleiding tot veel

,

en

twist geschrijf

had gegeven. Boxhorn noemde haar „tragoediam, ut breviter hoc dicam excitatam et coelestem quam universus ordo literatus ,

cum

:

stupore

admirationis legit praedicatque."

Zij

was

1632

in

Leiden in-i2° uitgekomen en aan Constantiin Huygens opge-

te

Deze had weldra het stuk aan Balzac gezonden, die in een brief van 2 Febr. 1633 [CEiivres Compl. in-t*. T. I p. 173) de volgende opmerkingen mededeelde, welke de oorzaak van een letterstrijd werden die de beroemdste pennen dragen.

hem

daarover,

,

dagen

dier

in

beweging

heeft gebracht

hier verzen gedrukt heeft „plura quam volebam, et fortasse Quaedam enim amicorum causa scripsi, quaedam illorum causa edidi. Hoc saeculi vitium est, ne a me aliennm prtes. £0 tempore vivimus quo servile nomen poeta est. Nemo querit an possis. Sunt aliqui

587, dat

p.

quam

hij

oportuit.

qui petunt semper, sunt

quam citur:

aut

amisit

aliquis

alii

matrem;

sponsam ducit;

semper imperant. Si recusas, gravius peccas

qiii

flendum

ineptias. Flet aliquis,

si

sine poeta nee maritus

amore lena,

in funere praefica, in

argumenta petunt. omittam plus

vel

eligat

est,

....

plorare

suo

moveatur,

quam

suam memoriam

est

et

nostram

Virginiam; ...

aut

in versibus,

ut

ne vel

Vix hoc etiam quod metrum

illis.

Coelum

erit.

nunquam

aliter

desinet.

ire

si

jubeas, deorsnm trahes: motu

Sagittam in altum mitte,

ibit

quo

voles,

mox

cadet: scribe invitus; aliquid sequetur, sed caducum. Ita nobiscum

cum

gladiatoribus

„Etiam sunt

qui

,

unquam videbimus,

nos

.

et fortasse

.

.

.

improbi.

suffragio juvandi

li

quos nunquam vidimus

sunt.... Minores satrapae

dormire non sinunt. Hi instant, hi molesti sunt, hi totos dies

obtundunt,

existimatione

,

olim, agitur: qui ad aliennm arbitrinm edebant, non

ignoti sunt laudandi

nee fortasse

qui

ixltra

collubitum

ubique nos snmus.

id

abortiit aut anciila concepit,

nos jubent

ut bene viverent, sed ut fortiter perirent

nos

uxor

Itaque nee naturam sequi Heet nee irapeturn, sine quo nee fuit

qnicquam nee

iit

Patrem

..

poetae relinquunt: verba ut jungat, nameros cogat,

diu

sed

est..

nee pater. ld quod denique

materiam praescribunt, numerum

dicamns

aliter

Sunt qui

putant.

Lucretiam

esse qui in re

grammatici

et si

fit

pronuba,

in nuptiis

Sunt qui somnia nobis sua referunt,

argumentum carminis

canendum

est: ridet,

ad poetara itur: amicum offendit; carmen pos-

hi

salva

amicitia

negari

non datur. Quanquam

non negent, sunt

gestiant promittere."

alii

et

posse

non putant,

haec poetarum culpa

qui operam offerant suam,

et

id

quod salva

est.

Sunt enim

enm

Plautino

illo ,

DEN HERODES.

PEITNESTRIJD OVER

„L'ceconomie tention

de

Chaque

Theatre d'yvoire.

„J'ay

dans

est

selon

les regies et

bienseance n'y pouvoit estre plus

Les vers sont magnifiques,

eusement observée. choeurs m'ont

Tragedie

la

La

d' Aristote.

67

m'en a

partie

et

l'in-

religi-

dignes d'un

Mais sur teut

plü.

les

ravi

seulement

è,

vous proposer un

petit scrupule

scay pas bien pourquoy Tisiphone est introduite avec

,

et je

ne

Mariamne

du Cocyte et de 1' Acheron ni s'il se peut fermer un corps naturel de deux pieces si differentes, que sont qui

k

de

parle

du

St)'x

,

,

mon advis la religion Juifve mon ignorance, et non pas

enseignement

homme

un

et la

de

Payenne.

ma

qui regne en ces

Mon

doute vient

presomption. Je demande

ne cherche pas querelle

et

,

;

Particulierement avec

:

matieres critiques, et que je recon-

nois pour Ie vray et legitime successeur

du grand

Scaliger."

Hij schreef wat later een uitvoeriger opstel, ook aan Huygens

opgedragen, en waarvan de druk den 150° Januari 1636 voltooid

was^), maar dat, blijkens een brief van Huygens van 3 Nov. 1635 dezen al vroeger in handschrift was toegezonden.

onbewoonbaar van dit zooals hij zelf zei „non stuk en zond in antwoord daarop épistolam, sed integrum libellum." Dit vertoog, aan Huygens toegewijd, werd in de maand Juni van het jaar 1635 voltooid en een jaar later bij Elsevier uitgegeven. ^). De Balzac was over ten gevolge van de pest, die Leiden

Heinsius,

maakte, naar Wassenaar getogen, kreeg

eerst laat kennis

,

,

den toon van dat geschrift zeer gevoelig. Hij liet zich daarover een brief aan Gerard (CEtwres Compl. T. II, p. 673) aldus uit:

in

ay

luy

,,Je

avec

parlé

toute [sorte

de

deference; je luy ay

demandé instruction sur quelques endroits de sa Tragedie .... Luy tout au contraire n'a pas voulu recevoir mes civilitez, il ')

Discours sur wie tragedie de Monsieur Heinsius

ticida.

A

Paris chez Pierre Rocolet, 1636.

M. de Balzac *)

Danielis

In/anticidam tiuntur.

in-f".

T. II,

Heinsii ,

Editore

p.

Ook

,

intitulêe

Herodes Infan-

afgedrukt (Euvres Compl. de

530 suiv.

Epistola,

qua dissertationi D.

Balsaci ad Herodem

respondetur : multaque diversae eruditionis hac occasione excu-

Marco Znerio Boxhornio. L. B. 1636.

Hierop volgde:

(J.

de

Croi")

sur une tragedie de Heinsius

Response a

etc.

la lettre et

Geneve, 1642,

au discours de Balzac

in-8°.

5*

68

OVER DEX HERODES.

PEïTN'ESTRIJD

tion

mes compliments

effarouché de

s'est

et

,

m'a

il

je

:

demandé

luy ay

instruc-

des pierres."

jetté '

De

meeste Fransche

critici

waren met het betoog van Heinsius

Den

weinig ingenomen, en Huygens zelf evenmin. schreef

aan Cartesius: „En ce qui

hij

de

est

3o«° Juli 1638

Ia querelle passée

entre Messieurs Heinsius et Balzacq, je suis fort pour Ie dernier,

mais ne donne pas tout extra

et

peccatum

au premier. Iliacos intra murcs

Ie tort

Eindelijk, in 1644 sloot Salmasius het

fuit."

debat met een van die ruwe knuppelslagen waaraan

met wien

ging Heinsius,

Hij

was.

den stok had gehad

,

hard

te

lijf ^)

hij

en beweerde

,

dediging geveerd was „definitionibus ineptis,

rem nihil pertinentibus" (p. 7); en omnia quae Balsacius reprehenderat utpote inepte aut

firigide

ab Heinsio

Wij hebben misschien langer

door het bestek van dat

dit

bij

m?n gewoon

het vroeger al hevig aan

dat zijne ver-

,

digressionibus

zei ten slotte (p 233):

integra

,

et

ilJaesa

ad

„lUa

manent,

refiitata."

dezen

gestaan dan

strijd stil

werk gewettigd zou

ware het

zijn,

niet,

de aandacht wilden trekken op hetgeen toen reeds voor

wij

en tegen het misbruik der classieke Godennamen

werd geredekaveld. Eigenlijk hebben wij ons als HoUandsch Dichter. En

De

diensten.

o ogenblikken

ontwoekeren, besteedde

en Poëzie.

hij

hier slechts als ,

met hem bezig

zoodanig heeft

die

hij

in

aan

hij

zijne

de poëzie

te

houden

eigenaardige ver-

ambtsstudie kon

grootendeels aan Nederlandsche Taal

Zijn vriend Schrijver zegt het ons:

„Zijn moederlicke tael, hy hielt het voor een schandt

Dat die soo x^'eynich wierdt geoeffent hier te landt. Het overschot van tijdt dat hem de Goden gaven, Dat heeft hy hier besteet en

om

niet stil te staen.

hy met onse spraeck en haeren loiF begaen. Dees heeft hy uyt het slijck gebeurt, en opgenomen: Zijn weick daer van gemaeckt, niet slachtende de lomen, Daer Nederland van w aecht." Is

')

Claudii

ticida,

Salmasii

Heinsii

Dupuis. 1644.

Herode Infanapud Vidaam M.

ad Aegidium Menagium

eptstola super

censura

Parisiis

Trayoedia,

et

Balsacii.

HEINSirS ALS HOLLANDSCH DICHTER.

Toch dacht

aan

er niet

hij

geven:

licht te

Hollandsche verzen in het

zijne

,

69

werden „hem door eene soete dieverye afhan-

zij

dich gemaeckt" door zijn vriend, die ze in 1616 ter perse zond.

De meeste

gedichten in dezen bundel waren echter al van veel

vroeger dagteekening.

Heins begon

zoo vele anderen

als

,

De

met erotische poëzie. had

Daarop

volgden

met

achtregelige

gezamenlijk

die

Men

Cupido dragen.

prenten

zinnebeeldige

minnebeelden,

evenveel

Ambacht van

opschrift

van Minne

„over veel jaeren," ja, „in zyne kintscheyt" gedicht.

al

hij

en niet minder gelukkig

,

vier-en-twintig Ejnblemata

het

versta

daaronder

bijschriften.

Van den

beginne af aan muntten zijne verzen uit door zuiverheid van taal

en rhythmus. Het genre eischt,

die

valt

er

hij

thans

niet

leverde,

in

aan poëzie doet over

Het

niet

is

uit

het licht zagen,

de bijschriften getiteld

't

dat meer vernuft dan dichterlijk gevoel

meer

onzen smaak; en de proeven,

in

de geestige

missen

stellig

die het gebrek

die stukken voor het eerst

vóór 1607.

acht platen

,

Nog ouder zijn

misschien

voorafgegaan door eene voorrede

Spiegel van de Doorluchtige

:

flits,

hoofd zien.

maken wanneer

te

maar

bij

,

,

eerlicke

,

cloucke , deucht-

genomen wt diveersche Griexsche ende Latijtische war-historyschryvers tot vermaeck ende leeringe va?i alle liefhebbers van eerlicke vrouwen ; met diveersafne ende verstandege

vrouwen

:

sche constege coperen platen verciert ende rijmswyse beschreven.

Ik ken daarvan slechts eene uitgave van 1615 te

Amsterdam gedrukt; maar

in

,

bij

Jodocus Hondius

de Neder dtiytsche Poémata,

verzameld staat boven de voorrede die daarin werd afgedrukt „over veel jaren geschreven". Van het Ambacht van Ciipido wordt eene uitgave van 1595 vermeld, en van de Emblemata eene van 1608. Ik heb er eene voor mij van in datzelfde jaar

weer

16 12

,

,

:

bij

werden

in

Dirck Pieterz.

te

Amsterdam

gedrukt.

De

drie werkjes

16 19 te Leiden op nieuw ter perse gelegd.

De Jacht van Cupido is vóór den Nieuwen verbeterden Lusthof van 1607 gedrukt, en daar verkeerdelijk op den naam van Vondel gesteld en met diens toenmalige spreuk: Liefd' verwinnet al, geteekend. Enkele gedichten vindt

men

in

Den

Bloeftihof van de

Nederlantsche Jeught van 1608, althans in de tweede uitgaaf van

,

:

,

,

HEINSIUS ALS HOLLANDSCH DICHTER.

70 1610,

Trou-dichi

b. V. het

,

Dousa

het Lofdicht aen /.

Cupidos school ganck

,

Lentes

Elegie of Clacht Dicht waarvan alleen het eerste met zijne voorletters D. H. geteekend is.

Claghghedicht

,

,

Vóór de uitgave der Neder diiytsche Poëmata Nederlandsche

Ganda anders

gedichten

uitgegeven

reden

de

').

onder het

Schaamde zijn

\'an

hij

pseudoniem zich

er

Theocritus

a

over? Of wat was

onder

wegschuilen

heeft hij zijne

dien

verdichten

naam? Hij was eerst zichzelf met het gedicht op den Admiicuil Jakob Heemskerck, dat niet jonger dan van het jaar 1608 kan zijn.

Het

is

ongekunsteld en vol verheven poëzie, alleen

levendig,

Heidensche Godennamen en mythologische toespelingen doorspekt. Wil men een staaltje van toon en stijl, ik

wat

te veel roet

wijs

op het

matroos

,

Na

slot.

de schildering van het heldenfeit van dien

die zijn vluchtenden vijand tot in de baren vervolgt en

met hem omkomt

heet het

,

(bl.

6)

„Doen sach de Spanjaert eerst dat doot en helsche krachten En Styx en Phlegeton sijn minder als de machten Van een hoochraoedich hert, gewapent met zijn recht. Dat voor het vaderlandt en voor de vryheyt vecht. Doen heeft hy eerst gesien doen heeft hy moeten mereken ,

,

Waer En

onse sterckten sijn en rechte bollewercken, dat de

Maer

muyr, de wal,

seer

veynich daer

Marane, neemt ons wech ons landen, daer

Wy

wy

leven,

sullen sonder vrees ons in de zee begeven:

Daer nu de schepen gaen, daer sullen Van uwen trotsen moet sijn even wel

Al daer den hemel Ist

toe doet,

dat de vryheyt licbt gegraven int semoet.

even waer

strekt en daer de

men woont,

wy

tot spijt

bevrijt.

wolken drijven,

als kinders

ende wijven

Sijn buyten slaverny, sijn verre van u handt.

Al daer ghy

niet en sljt, daer is ons vaderlandt.

,

De vogel is alleen geboren om te snijden Met vleugelen de locht, de peerden om te rijden. De muylen om het pack te dragen, of de lijn Ie

trecken met den hals, en

wy om

vry

te sijn.'*

') Zie Mr. 7. I. van Doorninck Bibliotheek van Nedcri. Anonymen en Pseudonymen passim. ,

LOFSANCK VAN BACCHUS.

De gedachten mogen

71

den geest van Vondel en Antonides

hier

ademen, de stijve en eenvormige wijze van uitdrukking bewijst, dat er nog eene groote schrede te doen was om de Kunst tot volmaaktheid te brengen maar tevens zien wij dat Heins toch ;

pad geëffend

het

Soms weet eenvoudig

van

(bl.

zijne

Op

En

is

(bl.

Hoe

te slaan.

ondanks het gemaniereerde

er,

Ik

26)?

niet

is,

iets

roerend

van zoo menig

zwijg

zoo menige goed geslaagde vertaling van Theolied,

dat, behoudens den wat ouderwetschen

Hooft's bloeitijd doet voorspellen in een tijd

,

liefelijk

het Musijck-boeck van Meesier

onafscheidelijk

Pastorael

zoo menig

zinbouw

25)!

herdersklacht

vloeyend stuk, critus,

dien stap te verhaasten.

niet het stukje

de

in

Tiaïefe

,

om

ook een anderen toon aan

hij

is

Schuyt

Corn. dat

heeft

nog verre was van hetgeen

mogen den Hymnus

oft

eenmaal worden zou

hij

Lofsanck

va?i

Bacchus

,

,

').

dat Hooft

Maar

van 1614,

onbesproken laten, die vroolijke vastelavondviering

geheel geestig,

classieke

,

wij

niet los,

van geheel onberispelijken rhythmus, maar zoo vol van herinneringen, dat Scriverius, aan wien het stuk gewijd

was, het door geleerde aanteekeningen moest ophelderen. Hier

wordt de Wijn-God bezongen op zoo vroolijken, dartelen toon, men den dichter licht een even groot vereerder zou achten

dat

van dien veelgevierden

,

als

waarvoor

Baudius doorgaat. Gelukkig dat

hij

voorrede zegt: „lek raeyne indien u desen

God

is,

dat

ghy hem

in

zijn

ambtgenoot en vriend

ons beter leert,

d'

als hij

Godt een sonegave,

in

de

gelijck

hoogeschole sout besteden,

daer het Brasilii hout geraspt wort."

In

het

Grieksch

onovertrefbare tind

')

en

wijs:

dit

„eens willen sien,

Latijn

was de

of oock onse spraeck soo

De Nederdaytsche Poëmata bevatten

buiten

29 gedichten, waarvan er negen (nos. 14, 19, achter de

Afbeelding van Minne:

de Doorluchtige vrouwen

a Ganda ; met noch alle

lie/Titbbers.

halve die negen

,

Wijn-God gehuldigd op

was hem een prikkel geweest, en

Emblem

ita

het

onbequaem

hij is

Ambacht van Cupido 29) zijn opgenomen

22— 27. en

nmatoria, met de Spiegel van

op een nieuw oversi/en en verbeetert door Theocritum

veel schone poëtische ghedichten

Tot Lej/den gedichten

het door Schrijver bezorgde

,

seer vermaeckebjck voor

Harman van Westerhuysen. Ati". 1619. Bekomen er hier nog vijf andere voor, die niet in by

werk gevonden worden.

:

,

,

,

DE MOORD DER ONNOOZELEN.

72

die niet achten dan dat buyten is en vele lieden meynen met groote raoeyte geleert wort." En hij was waarlijk uitnemend geslaagd. Beter dan in den Lofsank va?i Jezus Christus die twee jaar later het licht zag, en waarin meer theologische en als

,

,

,

dan poëtische opvatting

classieke geleerdheid

genoten

stukken

Beide

de

intusschen

ten toon gespreid.

is

eer

van

door Martin

worden vertaald, die in het algemeen den beteren poëtischen vorm van Heinsius afzag en in zijn

Opitz

in

het

Hoogduitsch

te

vaderland invoerde. In 1639 verscheen

Heerman

bij J.

te

Amsterdam

^)

eene trage-

onderwerp behandelde als Heinsius' Herodes die, die Infa7iticida. De titel luidt: Th. Ag. Treurspel: De Moord der Onnoozelen. De letters Th. Ag. schijnen hier Theocritus A Ganda te moeten beteekenen het bekende pseudoniem van onzen hetzelfde

,

Dichter.

drama.

Het stuk is stellig geene vertaling van het Latijnsche Het is zoo onbeduidend van inhoud en zoo mat van

men bijna zou twijfelen aan het juist inzicht van hen, hem toekenden. Platter voorstelling is niet denkbaar voor de vermoorde kinderen zal in den hemel een monument gesticht

stijl,

dat

die het

:

worden „Daer zullen voor trofeên gescheurde luyers staan."

Een der burgers

heeft een visioen, waarin de vertoornde

den moordenaar Herodes aldus toespreekt: "Ghy

Uw Uw

zult zeer gnlzigh staegh

ingewand

Waer

zal

u vol

't

altijd

hongVigh weezen.

eeten te geneezen.

zweeren

zijn

door ghy voelen zult een doodelijke

Die zal u aen en aen,

Uw

rijpe

en

,

graegte zal niet zijn door

tot in het graf,

pijn.

verzeilen.

beenen, dy en voet, die zullen u zoo zwellen,

Van 't waeter, dat de dagh zal schijnen daer door heen. En 't zal met groote stank afdrupp'len nae beneên.

Uw

')

schaemelheyd die zal u worden op gegeeten

Door Daer

zal een

Ghv

zult niet

In 1643

't

bij

krielende

C.

D.

gewormt van luyzen en van

zwaere lucht uyt

al n

neeten.

leeden gaen.

overeynd door lamheyd konnen staen

Houthaeck herdrukt.

Rachel

DE MOORD DER ONNOOZELEN. De zeen'wen

zullen u met pijn te

73>

zaemen trekkcD.

Uw lichaem zal van jicht u glimmen als een bekken. U zal zeer lastigh zijn het haelen van uw' aem. Een zwaere en bange hoest zal noch, tot meerder praem, Door 't kucchen zoo veel smarts en weedooms aen u geven Dat ghy door eygen handt

Men

zou zeggen

,

hij

"Zy wenscht

zult

eyndigen

uw

kon het daarmee doen hem boven

;

leven."

maar neen

dien veele and're plaegen toe."

Als het stuk werkehjk van Heinsius

is

hetgeen ik niet bepaald

,

dan mag men vragen of die opeenstapeUng van walgeUjk proza aan den invloed van den komenden ouderdom moet worden toegeschreven? Dit is zeker, dat hier geene durf tegenspreken

ergerlijke

,

,

vennenging van Jodendom en Heidendom plaats heeft; als vreemdeling wel van den „Donder zelf mocht

want Herodes

,

,

Godt" spreken. De schrijver schijnt dus ten slotte van de juistheid van Balzac's aanmerking overtuigd te zijn geworden. Heeft Heinsius zich werkelijk aan dit stuk bezondigd dan heeft hij er zijn roem als Dichter niet door vermeerderd. Zoo hij op de vaderlandsche poëzie invloed heeft geoefend, dan is het met door Schrijver uitgegeven gedichten. Hij vormt zijne vroegere als het ware den overgang van de oude Amsterdamsche school tot die nieuwere kunstrichting, die in den Muiderkring werd gekweekt. Daar werd gehoor gegeven aan de uitnoodiging in voorrede op de Neder duytsche Poëmata van zijn Schrijver's ,

,

,

vriend gedaan:

„Wel

aen! o Nederlandt, ghy hebt u te verblijden,

Dat binnen

uw

bedrijft' in

onse laeste tijden

De wetenschap toeneemt, verspreyt haer breet en Soo dat ghy Romen nu, jao oock Athenen sijt. Op desen voet laet wesen, O Landsluy, dat wy oock van uwe vruchten lesen:

wijt,

Tot

ciersel van ons tael, tot eer en weerdicheyt, Tot voord'ring van haer deucht en haer bevallicheyt

!"

Hooft en Vondel en allen die zich onder hunne banier geschaard hadden gaven een welsprekend antwoord. De tijd was rijp, en, gestoofd door de zon der Vrijheid, ontplooide zich de Nederlandsche Kunst in ongekende pracht.

VI.

PIETER CORNELISZ. HOOFT.

Die nieuwe richting werd eerst voor goed ingeslagen nadat vrij hardnekkige strijd was gestreden tusschen de voorstanders van de volkspoëzie en die van het Classicisme welke ten nadeele

een

,

der eersten beslist werd. volkspoëzie vorderen

De

vertegenwoordigers der romantische

daarom

in

de eerste plaats onze aandacht.

Daartoe moeten wij nog wat nader

Kamer

stilstaan

,

bij

de geschiedenis der Oude

binnen wier wanden deze tak van Nederlandsche

Kunst aldra groende en bloeide. Reeds vóór lóoo behoorde onder hare

ijverige leden

de jonge

Pieter Corneliszoon Hooft; die weldra aan haar hoofd zou staan en zoo'n overwegenden invloed op onze Letteren zou oefenen

door stand,

door

ijver

en vooral door

In den bekenden rijmbrief, dien

aan

men

hij in

zijne „meesters oft broeders"

—

—

zijn

onmiskenbaar

talent.

het gulden jaar uit Florence

hij

wist niet hoe ze te noe-

zond, heet het: „In HoUant climt men mee In Amsterdam

De En

men

Deuchts trappen;

tot lof lanojs des

met sijn hooch
vint die

duyster wech, die leyt

vechters, die omt best tgemeen beloop der dingen Tot goedts en quaeds beken, met aengenaemheit singen;

Veel geesten jonck en out, die cloeck en welbespraeckt.

Met wesen

(?)

nut verhalen haer gedicht volmaeckt.'"

Dat hij in de eerste regels Spieghel op 't oog had, is door de zinspeling op diens spreuk duidelijk genoeg. En wat de jonge en oude geesten betreft , waarvan hij gewaagt blijkbaar was geen hunner zoo uitnemend dat hij nader verdiende aangeduid. Zeven ,

,

jaar

was

later

anders:

reeds

dit

75

HOOFT.

OZ.

P.

de

bij

omwerking van

zijn

gedicht, in 1607, kon Hooft reeds roemen op „Koster, Vondelen, Breeroo, en Victorijn,

Die nu al toonen wat

Van deze

hier narnaals zullen zijn."

i

en Brederoo met Hooft allengs de werk-

zijn Coster

Kamer

zaamste en invloedrijkste, ja, de toongevende leden der

geworden. P. Cz. Hooft werd den ló^n Maart

een opkomend

uit

1

581

te

Amsterdam geboren

geslacht, dat door de verdiensten zijns vaders,

den waardigen Burgemeester Corn. Pz. Hooft, onder de zich vormende regentenfamiliën eene eervolle plaats had ingenomen. De aanstaande schrijver der Nederlandsche Historiën ontving eene zorgvoUe en geletterde opvoeding. Al vroeg trok de Poëzie

hem

Op

aan.

zijn

zestiende jaar had hij zich onder de leden der

Oude Kamer doen opnemen, waartoe dagteekenen

Den

tijd

,

ItaUe en een gedeelte van Duitschland.

keerde

schrijvers,

Polibius,

^)

,

Thescns

efi

jarigen

— 1607)

'}

Verc

Hij zeide daarom

een

nieuw

Amsterdam en

in zijn studenten-

de Leidsche Hoogeschool, waar

hij

op de

twee jaren

Rechtswetenschap

toe.

Dit blijkt uit

Leiden maakte. Immers op vijf-en-twintig-

te

bezocht

leeftijd

gedurende

Mei

daar de

(1602), en verschillende gedichten,

te

hij

S^n

en legde zich vooral op de Geschied-

Ariadne

meest minneliederen, die (1606

,

Caesar en Suetonius

vaarwel aan de Poëzie.

echter geen

Den

in zijne vaderstad terug ^), vatte

eerst

hij

Ouden weder op

treurspel

behoorde.

*).

studie der

zich

al

Achilles en Polyxena,

Juni 1598, dus op zeventienjarigen leeftijd ondernam Dichter eene groote buiten landsche reis en bezocht

Frankrijk,

tijd

,

11811

de jonge 1601

dien

uit

vader

zijn

Enkele kleinere gedichten en een treurspel

Letteren

en

vooral

hij

op de

toelei.

lieendertz' inleiding

op

zijne aifgave der Gedichten

vanHooJt,

bl.

LXV— LXVI. ')

Het dagboek

door Dr. ')

J.

dier reis

van Vloten

Zie Leendertz

t.

a.

is

gedrukt

in het licht pi., bl.

in het

gegeven

tweede deel van IclooWs Brieven, ,

bl.

LXVI— LXVII.

407

— 443.

, ,

HOOPT WORDT DROST VA^ MUIDEN.

76

Amsterdam teruggekeerd, haalde

In

hij den band, die hem Reeds had hij haar de vrucht geschonken het herderspel Granida

Kamer verbond nader

aan de

Itahaansche

zijner

reis

toe.

,

^). En in 1609 schreef hij den Eglentier de verzen bij de vertooningen, die den 5^° Mei vanwege de Kamer op den Dam, ter gelegenheid van het sluiten van het Bestand, den volke werden te zien gegeven.

dat den

Maart 1605 voltooid werd

i*"!

voor

Nog

Meimaand werd Hooft tot een der aanzienHolland benoemd door zijne aar^telling Drost van Muiden en Baljuw van Gooiland. Hij bewoonde

als

diezelfde

in

staatsambten

lijkste

van toen zoowel

van

ters

en Geleerden, leven met te

,

het

Muider

welke stad

in

1620,

Roemer

toen

Slot

,

waar

hij

de wintermaanden

hij

Visscher gestorven

om

zich heen lokte, die, in gezellig verkeer,

hem genooten of de Kunst met hem beoefenden zamen onder den naam van de Mniderkring in onze gebekend

schiedenis

zijn.

Avorden kon, dankte talent

,

die reeks van vernuften. Kunstenaars, Dich-

lieverlee

het

en

na

vooral

zomers

des

Amsterdam

te

doorbracht,

was,

althans

af,

als

in

en gullen,

maar

stand,

hij

Dat Hooft's huis zulk een middelpunt deels aan zijne persoonlijkheid, aan zijn

vrooiijken

niet

het

omgang, aan

minst aan de

zijn

maatschappelijken der vrouw des

lieftalligheid

huizes.

Hij

was toch in 1610 gehuwd met de schoone negentienjarige

Erp, die hem echter in 1624 weder ontviel. Hij man om weduwnaar te blijven. Er leefde toen in Am-

van

Christina

was geen sterdam

van

een jong, schoon en

Baerle

uitmuntende

,

rijk

door

bruinlokkig

Huygens' oudste broeder

Constantijn

te

en

,

die

door

te vergeefs gevrijd was.

het najaar van 1625 deed Hooft al wat

voor zich

meisje, Susanna

talenten

velerlei

hij

kon

om

In

die schoone

winnen. „De Muider Drost overstroomde haar met

complimenten en liederen"^); maar de coquette schoone, „Die zoo

was

')

*)

niet

veel'

vlammen plaght fontsteken

in haer ijs",

door den vijf-en-veertigjarigen weduwnaar

Lsendertz,

t.

a.

pi.,

en II D.

,

bl.

141.

Theod. Jorissen, Constantin Huygens, I D.

,

bl.

202.

te

vermurwen.

DE VEKZE>' OP SrSANXA aanvaardde

Zij

beroemden Hooft

„des Prinssen rechterhand" en

ruimen

hem

zij

tijd

Bartelot

Baptist

„Het

t'ontdoyen

behaegt,

ijzer drae
zij zijne wenschen en huwde hem den Tp^^ Sommigen der gedichten, door Susanna geïnspi-

verv^ulde

November

1627.

zou

,

ijs

te zeer

In een borst van

reerd

Het duurde

Antwerpen.

en zijne liefdevlam was ge-

om

machte

'Twelk, die mij

Eindelijk

huwde den reeds Sedert wendde

de schoone en geestrijke

uit

hare hand schonk;

niet bij

77

zesden April 1627.

Eleonora Hellemans,

tot

weduwe van Jan lang eer

den

Constanter

zich

BAERLE.

TA>'

hij

,

men

naar

zegt

^)

,

later

met geringe veranderingen

aan Eleonora hebben toegezonden. Jorissen

zei

daaromtrent

-)

„met kleine wijzigingen pasklaar (maakte) voor de schoone oogen van Heleonora", en voegde er de schampere opmerking „Men ziet hoe verstandig onze praktische voorvaderen waren. bij dat

hij

ze

:

Die wat bewaart, die heeft wat. Een appeltje voor den dorst

Tegen

,

Alberdingk Thijm op

voedsterling

Muzen

behoorden

te

^)

;

omdat

zich stellig over

schamen,"

Hij

het oordeel echter „lichtvaardig", en bracht daartegen in

Jorissen de beschuldiging op niets anders bazeerde dan op de

Hoofts tweede vrouw eene blondine was, en

dat

onderstelling,

om

Hooft dan ook,

dat

kwam

aantijging

gemeenen

een

zulk achtte

dat

die

zoo dit waar was, ,,Apollo en de

zei hij,

is

gebruiken."

altijd te

de vaersjens, die

maakt had, aan Heleonora haar en oogen

veranderd hetgeen

!

hij

te

hij

voor Susanna ge-

kunnen opdragen, de kleur van

die stukjens poiir Ie besoin de la cause heeft

in

Maar - - Heleonora was een brunet juist met een paar aanhalingen bevestigt.

Intusschen

,

zijn

veranderingen

toch

er

als

gemaakt,

Susanna;"

en wel de

zoodanigen, waardoor de bruine schoone in eene blondine ver-

Zie Leendertz' aanteekening op de Gedichten van P. Cz. Hooft

')

261. Verg. Jorissen,

bl.

») ")

Nederland, 1870,

t.

bl.

Ned. Spectator, 1870,

a.

p.

,

bl.

58. bl.

225.

202, noot

2.

,

I Dl.,

,, ,

:

DE VERZEN OP SUSANNA VAN BAERLB,

78 anderde. B.

in het

v.

Gespan

261) stond oorspronkelijk

bl.

va?i

Schoonheden (Leendertz

I

D.

:

„Blixemschutjes

,

oolijk' óóghjes

;

Helderbruine lichte loocbjes, Die, met glimpen van uw swart, 'T gulden geel der starren tart."

En

werd

dit

later

veranderd in

-

„Blixemschutjes, vroolijk' óóghjes;

^

Heldere

"*

zaffiere lóochjes,

Die met glimpen van uw smalt, Boven 't goudt der starren bralt."

Alberdingk Thijm verklaart de verandering daardoor, dat de bij de uitgave zijner gedichten waarin die stukken werden opgenomen, niét wilde, dat jueji zou weten „tot welke teêrheid zijne bekende waardeer ing van Susanna geklommen was"; en vooral wenschte hij dit te verbergen voor haar, die nu zijne tweede vrouw was, ten einde haar ijverzucht te sparen. „Heleonora wist met het heele nederlandöche volk dat Christina van Erp zaliger de eerste vrouw van Hooft was geweest: maar zij wist niet, en Hooft meende ze zou 't niet gaarne vernemen, dat er onder de levenden nog één persoontje was aan wie heur man als weduwnaar, in tamelijk vurige bewoordingen zijne liefde verklaard had daarom werd in de vaerzen die aan Susanna gericht

Drost

,

,

,

,

,

:

waren geweest, zoo doende Jorissen (bl.

242

dat

blond en blaauw veranderd en,

deze zienswijze in hetzelfde weekblad bestreden

Hij dacht zijne opvatting te steunen, door er op

dat

het

draagt

Aen

Ooghen getiteld (bl, 257), voor de uitgave der werken van 1636 het op-

gedicht.

Susanna geschreven, schrift

in

deze thuis gebracht op de blonde Christina van Erp."

,

heeft

vlg.).

wijzen,

te

heur bruin

in

de ooghefi niyner ^töz/o/^ hetgeen ,

toen alleen op Eleonora kon slaan.

hijzelf

erkend heeft

heeft er

opschrift

,

dat de laatste eene brunette was ; en A,

op gewezen, dat het vers

op Christina was

,

uit

vroeger

tijd juist

,

dat

Thijm

door dat

toepasselijk werd.

Verder betoogt Jorissen ergerlijk niet

meende

hij

Hij vergeet hierbij

,

dat het door

hem beweerde

daar Hooft voor Eleonora voelde wat

feit

hij

zoo voor

7&

hooft's eek gehandhaafd.

Susanna gevoeld had. Maar hoe blijft hij die opvatting rijmen met het feit dat Hooft het voorwerp zijner min blond schildert ? ,

acht

Hij

waan zou

het

onmogelijk,

zijn

gebracht

,

dat

Eleonora door haar

dat de verzen

bestemd waren geweest voor

,

zijne eerste

man

in

den

voor Susanna geschreven

vrouw; onmogelijk we-

gens het gebrek aan „vertrouwelijkheid" en „hartelijke verstand-

houding", dat er in gelegen zou zijn, als hij haar niet verteld dat hij het hof aan Susanna van Baerle had gemaakt. had ,

„Geloüve wie

Toch moet

wil",

't

ik mij

Ik verheug mij

zoo besluit

dat Hooft

,

hij.

aan de zijde van Alberdingk Thijm scharen. ,

tegen wiens karakter toch al genoeg

kan worden ingebracht van deze blaam mag worden vrijgesproken. Ik zou het meer dan erg gevonden hebben als hij de weerstrevende weduwe had zoeken over te halen met de zoete woordjes voor eene andere bestemd. „Wat hij deze had toegezongen, had ,

het recht een andere aan te bieden (zegt Jorissen), zoo het ook de uitdrukking van zijn gevoelens jegens deze was." Recht misschien; maar zou het kiesch, fijn gevoeld geweest zijn ? Trouwens die bedoeling valt met de blauwe oogen weg. En zoo hij

hij

de tweede vrouw in den waan

\vilde laten,

misschien brengen,

dat hij vroeger alleen voor zijne eerste geblaakt had

,

hij,

die met.

Huygens op vriendschappelijken voet verkeerde en verwachten kon dat de beide vrouwen elkander nog al eens zouden ont,

moeten, heeft

hij

een gebrek van

daarin zoo misdreven? ,,

eerbiediging van

van haar graf?" Ik heeft

En

lag daarin werkelijk

nagedachtenis en

Christina's

zie het waarlijk niet in.

P.ink en mannelijk

de Drost in dezen niet gehandeld, dit lag ook niet in

maar het

karakter;

verwijt

zijn

van gemeene of onedele handeling

he^ft hij niet verdiend.

Welke

aantrekkelijkheid zijne beide

den Drost wisten wij

te

geven

,

ons tot Hoofts betrekking tot de

Ofschoon zooals

uit

hij

zijn

vrouwen aan het huis van

zullen wij later zien

:

vooreerst bepalen

Oude Kamer.

ambt met trouw en nauwgezetheid waarnam

zijne brieven blijkt, lieten deze

bezigheden

hem

toch

genoegzamen tijd om zich aan de beoefening der Letteren te wijden met een ijver, waarvan men zich nauwelijks een denkbeeld kan maken, en die slechts met zijn dood ophield.

,

80

hooft's gedichten.

was

Hij

Wij

vroeg

al

als lierdichter

hem aan

verzen van

trofifen

Lusthof, kort na

nienweti

druk van dien bundel,

in

voor het publiek opgetreden.

welke

en

;

1607 het

in

Den

den tweeden druk van

1602 uitgegeven

den derden

in

Ook aan

licht zag.

den Bloemhof leverde hij bijdragen. Zijn eerste zelfstandig werk kwam niet vóór het jaar 161 1 indruk. Even als de eerstelingen van dit in Emblemata AmaMinne, Efnblemes iT Amour met

de meeste poëten zijner dagen bestond toria

Afbeeldi?igheu van

,

platen

fraaye

,

en aangevuld met verscheiden andere ge-

versierd

Dit alles was zonder den

dichten.

naam

des dichters uitgegeven,

ofschoon die voor niemand een geheim was. Eerstin 1613 plaatste dien op het titelblad van het treurspel Geraerdt van Velsen.

hij

Na

twee eerste tooneelspelen had

zijne

Italiaansche

geschoeide treurspel

leest

hij

in

1605 het op

Grafiida geschreven, en

hij te Muiden verschillende tooneelwerken genoemden Geraerdt van Velsen, waartoe zijne

vervaardigde

sedert

zooals den reeds

hem

verblijfplaats

aanleiding schijnt gegeven te hebben, en later

Baeto (1617). In October of November 16 15 had hij ook reeds het naar Plautus' Aulularia „naa 's lands gelegenheid! verduitschte"

Warenar geschreven '). Deze werden bijna allen op het Kamer vertoond. Maar nog meer trok hem weldra de geschiedschrijving aan. In 16 18 begon hij het leven van Hendrik IV van Frankrijk te blijspel

tooneel der

boek

te

land

-).

werken tot

stellen

te

voor

Acht

jaar

later

kwam

stijl

van

,

om

zich

zijn vader-

deze eersteling zijner historische

waarvoor Frankrijk's Koning den schrijver

Ridder der orde van

zette

In

de

St, Michiel en in den adelstand verhief. tweede huwelijk, den 19^" Augustus 1628,

zijn

beroemde Neder landsche Historiën

zijne

hij

Zie

LXIX, *)

den historischen

tot het schrijven der geschiedenis

het licht,

in

Niet lang na

')

oefening in

als

,

bereiden

van

Gedichten

en vooral II, D.,

een

brief

aan

Hooft,

bl.

Hugo

door

Leendertz

afBcior,

characteris

scripto

Historici,

Brieven, I ü.

,

bl.

ac

142.

niteegeven,

1

D.

,

bl.

422.

de Groot

schrijft

Magni, cujus memoria, quamvis nullo mihi

modum

op touw,

complecti,

idque

hij

:

"Coepi vitam Henrici

beneficio

cogniti, rairum in

vernaculo meditamentum

stili

et

pro ut hoc cesserit, de rebus Patriae cogitaturus."

hooft's gesohiedweeken.

81

waarin hij „booven al de zaaken {z)ijner eeuw, de vroomheid van eighene Landsluiden, meedeburgheren bloedtverwanten ter baane brengt." Het werk ging uit den aard der zaak niet snel ,

,

van de hand, deels wegens de bijzondere zorg, die Hooft vooral aan de bronnenstudie besteedde

deels uit andere oorzaken b.v. de vertaling van Tacitus, zeer zeker ook als voorstudie voor de Historiën ondernomen. Met het grootste gedeelte van dit tusschen-

was

Averk

,

in 1635 gereed. daarop begon hij

hij

Terstond

,

een ander geschrift

van omvang, reeds twee

eerst

sedert

jaar

burgh

het

later

te verschrijven

en Brosterhuizen

na

,

,

,

dat

(zijne) jeughlijke

ten verzoeke

denken

die de zelve

klein

,

voltooid was, hoewel het

Buitendien hield

zag.

licht

1633 bezig „met

October

raepen ende

te

November 1636

in

Ramp-

de

,

Huize Medicis

zaalighede7i der verheffinge van den

zich

hij

rijmen by een

van de H.H. Ver-

doen drukken."

te

kwamen de Historiën

den noch wel vier jaaren aan, met ooverzien, schaaven en drukken", zegt Brandt, „eer dagh moght zien." Werkelijk kwam het boek eerst in 't den 1642 in het licht, met eene opdracht „aan Zijn' Hoogheit." Eindelijk

,

23^1 Februari

1638,

waren

Nauwelijks

van

jaren

arbeids

,

„dan

gereed:

de Historiën

't

,

,

liep

onder algemeene toejuiching

Geleerden en Poëten, verschenen, of Hooft vatte het voor-

nemen op de

tien

niet verder

dan

einde.

Toen

leden was lijkstatie

Amsterdam

nog

voegen

tien te

:

Prins Frederik Hendrik den

te

die in

JONCKBLOET,

,

maar

bij

heeft het

zeven gebracht. Des schrijvers wankele gezond-

het geheel te voltooyen

begaf de Drost zich naar den

,

bij

aangetast,

tot

hem

heid belette

van een vervolg. Hij wenschte

het schrijven

tot

twintig boeken er

eerste

wonen:

hem den

hij

werd

25^11

er

Mei

XVII.

E.

I.

Haag om de

plechtige

door eene ernstige ziekte

ten grave sleepte. Hij

de Nieuwe Kerk begraven.

A'cd. Lett.

spoedde ten Maart 1647 over-

zijn leven 14611

3e druk.

ligt

te

VII.

HET ROMANTISCHE AMSTERDAM. BREDEROO,

A.

G.

J.

Gaandeweg varen naar het schijnt

dat

TH. RODENBURG.

,

de schaduw gesteld door de tooneelvertoo-

van twee harer tooneeldichters als het ware,

talent

drang

Toen

1611.

blijkt sedert

COSTER

bevorderd; maar er zat ook,

blijkbaar

onweerstaanbare

een

S.

Oude Kamer de dichtoefeningen,

de

bij

v/at in

,

Het overwegend

ningen. heeft

STARTER,

J.

naar

tooneel

het

de lucht. Dit

in

die tooneel voorstellingen hoofdzaak

geworden en regelmatig eenmaal

,

later

tweemaal

's

waren

weeks werden

gegeven, en daardoor de uitgaven aanmerkelijk toenamen, werd eene nieuwe finaatiëele regeling gemaakt. Vroeger betaalden

er

de

leden

dertig

jaarlijks

gegeven:

gratis

van

ieder

men

de

later

toeschouwer

de voorstellingen werden

en

stuivers,

(men weet

niet juist sinds

drie stuivers gevorderd.

weldadigheid

als

een

prikkel

wanneer) werd

Het

schijnt, dat

schouwburgbezoek

tot

bezigde, en een gedeelte van de winst aan de armen uitkeerde

Misschien was het ook eene voorwaarde

Dat het

die winst niet onbelangrijk was, zal in 161 5 blijken;

laat

maar

1611 ofi6i2

dat daarvan reeds sedert

aanzien,

Keuren door Hooft voor de Kamer ontworpen

(9

Maart 1613)

het volgende art. 24 voor:

..Het

geene

d'

den armen

sten] tantie

der

zich

In de

')

komt

,

^).-

door de Regeering gesteld.

Overheden te

goedt vinden

van

't

overschot [van de inkom-

seinden, dat sal hen den Schrijver draeghen, ende qui-

van den arravoochden daer af doen tekenen, of het

Overheden,

Hooft''s

om

daarmede op

Brieven, I D.,

Waarschijnlijk bestaande.

was

bl.

dit

sijn

rekeninge

te

schriftelijck bevel

verantwoorden." Zie

417.

geene

nieuwe

instelling,

maar

regeling van het

ENGELSCHE TOONEELISTEN IX HOLLAND. uitkeeringen kijkgrage

83

konden worden gedaan. Dit was mogelijk omdat het gelokt werd door aantrekkelijke romantische

volk

tooneelspelen.

Met de twee oude

de

voor

eerste

stukken van

Hooft was eigenlijk slechts

Rederijkers-manier voortgezet.

een

oogenblik

Zijne

Granida bracht

het onnatuurlijke Italiaansche herderspel

op

het tooneel, laire lijk

hetgeen wederom vervangen werd door meer popustukken. Onder zijne letterkundige vrienden waren er namedie geheel van den romantischen geest doortrokken in hun ,

,

,

den draad weder opvatten

tooneelarbeid

van

het

romantische

Drama, zooals het hier in de veertiende eeuw was ontstaan. Geen voortzetting van het onpoëtische allegorische zinnespel, geen navolging van het min of meer classieke historische tooneelspel dat onder den invloed der Renaissance was ontstaan maar ,

;

men zou zeggen, regelrechte aansluiting aan Esmoreit en Gloriant. Men waagde, zij het ook onbewust, eene poging om de kiem, toen gelegd,

Men kwam

te

langs

ontwikkelen en

omweg

een

te

doen bloeyen.

opvatten van den, afgeen wel door middel van uitheemsche voorbeelden. Reeds vroeg vinden wij gewag gemaakt van vreemde toonee-

sneden draad

listen,

die

tot het

,

Holland bereisden, waarschijnlijk aangelokt door de welke er zich ophielden. In 1591 bezocht een

Engelschen,

vele

Engelsche troep, onder bescherming van Lord Howard staande, Holland en Friesland, en vermaakte er het publiek niet alleen met muziek en dans (mtisiqiie et agilitez) maar ook Zeeland,

,

met ,^jcBuz de commedies tragedies et hts 10 ir es' \ zooals het in hun pas heet*). In 1597 ontmoet men een soortgelijk gezelschap ,

m

Utrecht,

en van 1605 tot 1608 komt er regelmatig een, zij dan ook voor kojten tijd, in Den Haag. Die tooneelisten werden door de Staten van Holland verjaagd; maar wij zien ze het

twee jaar

daar weer terug, even als in 1612, toen zij verlof kochten door eene uitkeering aan de armen 2). In 1629 en in 1644 vinden wij weder een Engelsch tooneelgezelschap in Den Haag. later

tot spelen

; I,

Zie

bl,

41.

Mr. L. Ph. C. van den Berg, ») Aldaar bl. 20—21.

's

Graoenhaagsche Bijzonderheden, 6*

,

ENGELSCHE TOONEELISTEN TE AMSTERDAM.

84

Dat deze

ook

tooneelisten

en wegens hetgeen

zichzelf,

is op den Howardschen troep vermeld

elders in ons land speelden

\'an

Amsterdam kwamen, ook niet zeggen wan-

wordt, hoogst waarschijnlijk. Dat ze ook

weten

met zekerheid

wij

voor het

neer

verwierven

Hij

liep

dagen

zijner

van den Egle7itier

blijkbaar

er

Lieden"

dat

,

digheyt" tegen

waarschijnlijk

^

Moortje,

zoo huog mee

niet

de

als

van het eind van i6ij, dankt

eerbare

Vrouwen en Vrome jonge

Kamer met hun

,,aensienelijcke tegen woor-

wilden; maar laat zich daarbij

„belachelijcke

III,

Reynier,

4.

een

makkers raadpleegde over de

Komt,

Zij

vrij

scherp uit

zei er

sottigheden" der vreemde „land-

geef de geheele merkwaardige plaats in de noot

Ik

loopers".

')

').

„Deuchtrijcke Jufteitjes", die zich liever lieten begoo-

door de

chelen

•zijne

de

zij

vereeren

de

,

althans in eene toespraak tot het publiek

;

de „eerwaardighe Heeren,

hij

te

wij

toeloop door zang en dans en geïmpro\'iseerde

zich

kmnkslagen. juffertjes

kunnen

1615 gewaagt Brederoo van hen

In

eerst.

al

,

jongeling,

rijk

om

beste wijze

verhaalt,

hoe

den avond zoek

te

hij

*).

met

maken.

een,

„Komt

gaen

v\-y

op de Hal en

sien de geesten speelen.

Maer Packebier die se}': ick mach geen schempen veelen, 'k Ben liever in de kroeg by een excellente Trijn; Ick mach soo langh ook by geen Reden-rijckers zijn:

Want dit volckje wil steets met allen rcenschen gecken En sy kunnen als d"'Aep haer afterst niet bedecken; Sy seggen op haer les, soo stemmigh en Al waer ge voert, gevnlt, met klap-hout

Waren 't Die men

hoort singen, en soo lustigh

Sy spreken Isser

't

Dat

't

verschil

En

lijf.

siet

is

te

ick).

groot, besiet zijn

—

Als

men

sijn

verwondert

komen

besichtigen;

dantse

een tol:

't

't

't

is,

uyt een

rol.

sey Eelhart schrander.

een by

wuft, dees raden

straffen alle het quaet bedecktelijck

„Wy

hebben

als

uyt haer geest, dees leeren

weer na (seyd

d'üytheemsche die

*)

stijf.

haer

de Engelsche, of andere uytlandtsche

Dat sy suyse-bollen, en draeyen

—

soo al

't

ander,

tot het

goedt,

en soet."

waerom dat eenige Dochtertjes ons spel niet en maer hebben 't geschuwt als oft e3n oneerlick

dingen ware, daar sy nochtans wel sonder schaemte dagelijcks met nechtige ernst

naloopen

geoorloft

te

de

zijn.

licht- voetige

En

ist

geen

vremdelingen, die groot

alle schelmerijen schijnen

verwondereus

waerdigh, dat een soo

EXGBLSCHE STLKKEX >-A&EVOL&D. Onzes inziens van naijver

werd

het oordeel

is

Dat

vrij.

te

,

hard en niet

ook wat anders dan kluchten vertoond mogen wel aannemen, dat de stukken van er

zeker; en vn]

is

daar uitgesproken

,

85

Marlowe en Ben Jonson vooral van Shakspere betere proeven van 't romantisch drama ten tooneele brachten en niet zonder invloed bleven op den smaak van publiek en dichters beiden ^). ,

,

,

cnde dese eersame Gemeente dus lang

loffelijcke Borgerije

is

begogelt geweest

door de slimme treken van dat handt-ganw en dief-achtigh Volck ? Segt eens

gby voorstanders van de vreemde Landt-loopers, wat leerelijcke redenen hebt ghy oyt van haer gehoort? wat stichtelijcke waerschouwinge tot voordeel van andere hebt ghy oyt van haer gesien ? wat deughdelijcke zedigheyt ,

,

ghy oyt an haer gespenrt? wat Coninklijcke waerdichej'dt hebben sy O ghy betooverde lieden lek hadde gehoopt dat u beswooren

hebt oyt

vertoont ?

!

oogen door dese gelnckige rijm-eenw souden geopent worden.

Ghy

Veele van ulieden blijven moet-willens in blintheyt.

En moet ghy

of drie

is

't?

en veel dozijn-werk van ongevoechelijke brabbel- woorden

en veel ondienstige dartele licht-veerdigheden

twee

wat

bekennen dat ghy maer hebt gesien ende gehoort belache-

niet

sottigheden

lijcke

I\Iaer

rasende menschen!

tamelijck

wel

lek wil niet legen-spreken datter

?

,

maer, Ueve, wat

spelen;

is

de reste? een deel

gepuffels, buffels, wraeckgoet, uytschot en houte heylichjes,

wat ieker meer

of sie, dat laet ick de verstandige uyten" enr. Uitg. van 1678,

bl.

649.

Er zijn verscheiden stukken, die het onderwerp met drama's van Shakspere gemeen hebben, maar daarom niet bepaald naar hem vertaald of nage')

volgd als

Starter's

zijn.

Much ado

Benedick geen

en

Beatrice

stuk. "Verg. Jhr.

en Letterb. van 1856,

bl.

Niet onwaarschijnlijk rondreizende

troep spel

hebben

drama

Much ado Letterk,

Ook

Shakspere's

is

Mr.

De Witte van

J. J.

Citters in

den Algem. K.

2. is

de gissing van Dr. H. E. Moltzer, „dat eenige

als eerste redactie

om

zoo

te

zeggen zoowel Shakspere's ,

Timbre

zijn

bewerkt."

Juliette

van

J. Struys (1634) is geene navolging

Studiën en Schetsen van Ned.

174.

Romeo

en

gelijknamig

stuk,

Luigi da Porto of Massaccio,

maar hetzij

of uit de vertaling van Belleforest.

was ook

Noch ook

was gedramatiseerd met comisch intermezzo, en waarnaar,

als Starter's

bl.

de

;

Engelsche komedianten in hun repertoire een blijeindig

Abfassung",

als „erste

niet.

Starter gevonden

bij

gehad, waarin de novelle van Bandello [waaruit blijkbaar het

geput]

is

maar verder gaat de overeenkomst

noch Dogberry worden

,

van navolging in de dichterlijke beelden of den verderen gang

spoor

van het

Timbre de Cardone (1618; behandelt hetzelfde onderwerp

about nothing,

waarschijnlijk terstond

uit

(De Witte van

hier een vroeger tooneelstuk de

van

ontleend aan Bandello,

de Italiaansche novelle, Citters,

midden terrn.

t.

a. pi.)

Wellicht

.,

CLAS8IEK EN ROMA]!fTISCH DBAMA.

86

Van de

stukken

ergens

Schlegel

gedichten

zegt

noch

treur-

deze school geldt geheel

uit

zijn het noch opvatting der Ouden maar eenvoudig romantische tooneelspelen

naar

:

de

blijspelen;

Het

is

het

classieke

,

niet gemakkelijk in enkele trekken het onderscheid tusschen

Drama

romantische

en

Bestaat toch niet enkel daarin

't

aan

zekere

van

regels

het

hemelsbreed verschillende Misschien

eene

doet

eerste,

te

toonen.

aan de zoogenaamde

v.

b.

geest.

vergelijking

Drama

Romantische

staat

het

onderscheid

het

best

En dan kan men

soorten uitkomen.

beide

tusschen

aan

duidelijk

dat het laatste zich niet stoort

,

eenheden. In beiden openbaart zich veel meer een

Aristotelische

ware

W. Von

wat A.

,

de Engelsche en Spaansche dramatische

van

^)

zeggen: het

het Classieke Treurspel als

tot

eene schilderij tot een beeldhouAvwerk.

De Beeldhouwkunst de

waarover

stof

den aard der zaak

uit

is

beschikt, sober.

zij

volkomener afronding, maar jongere

Bevv^eging

zuster.

eigenschappen, die

maken. Deze

geeft

king

der

Het

Maar

hebben de

nauwelijks

is

tooneele in

voor het

te

zij

1650

der Schilderkunst

eigenaardige

het

uit-

uit

de onderhnge betrek-

deelen van het tafereel, eene verrassende veroorlooft ons bovendien

ook een dieper

in

Amsterdam

de vervaardiging hunner Hollandsche aanverwanten

Traqoedie

eerst in

dan hare

verscheidenheid zijn haar ontzegd:

hand gewerkt. Mij dunkt,

de

ten gevolge van

geeft, geeft ze in

betwijfelen, of de Engelsche stukken,

gebracht,

Kluchtige

,

aan hare figuren door kleur, door kunstmatig

verschillende

levendigheid.

zij

in beperkter gezichtskring

en

en lucht, door beweging, geboren

licht

ten

juist

Wat

,

te

dit

wordt buiten

kijf gesteld

door

of den hartog van Pierlepon van M. Granisbergen

Amsterdam vertoond. Niet

slechts

is

dit

eene eigen-

aardige bewerking van een gedeelte van den Midsummer-night Dream, met dezelfde

opvolging van

tooneelen;

maar daaronder

is

er

ten

minsten een, waarvan

de overeenkomst met Shakspere's tekst in het oog vallend schrijver in hetzelfde tijdschrift,

1855,

bl.

is.

Zie denzelfden

42, waar ook eene inhoudsopgave

van het stuk voorkomt.

Bekend leest

A.

of

is

Sybant's the ')

het

voorts,

dat de

Aran

Jan Vos (1641) op de nu ook weten, dat letterlijke vertaling is van de Taming Be Nederl. Spectator van 1 Mei 1880. en Titus van

van den Titus Andronicus geschoeid Dolle

Bruiloft eene

Shrew. Zie Dr. J. A.

vrij

Worp

in

is,

terwijl wij

Vorlesungen über Dramatische Kunst und Litterartur , II',

s.

158.

HET EOMANTISCH DEAMA.

87

blik in het zieleleven der helden. Niet bloot door de uitdrukking

die

aan oog en gelaat weet

zij

geven ; want de held openbaart

te

wezen

zich ons hier niet alleen door zijn eigen

hem

dien

wij

hem

omringt.

gronden

De er

Is

schilderij boeit

Op

de

in

maar ook door-

figuren,

de

voor- en achter-

der hoofdgroep hare volle beteekenis

Plastiek

vooral

lyrische

innigheid,

de

ons daarenboven door hare epische veelheid.

Romantische Drama

het

Schilderkunst

het

geldt:

bestanddeelen

epische

om

,

betrekking tot de wereld die

zijne

in

ondergeschikte

onmisbaar

zijn

,

geven.

te

gadeslaan

is

is

van toepassing wat van de

pittoresk,

inniger

samen,

het

smelt de lyrische en

en

beoogt daarmee een

werking dan het classieke Treurspel vermag. Daardoor

treffender

kan het dan

ook onmogelijk in het dwangbuis der eenheden daarom neemt het nevens het verheven pathos ook de contrasten uit het dagelij ksch leven op, en huwt aan tragischen ernst platte boert. Dat is het eigenaardige van het moderne Drama, gelijk het zich in de zestiende eeuw, zoowel in Zuidals Noord-Europa heeft ont^vikkeld. Men neemt dat waar bij Lope de Vega en Calderon, maar niet minder bij Marlowe en Shakspere. En juist de werken dezer laatsten waren het die onze Amsterdamsche poëten op het tooneel in hunne vaderstad leerden kennen terwijl zij met den geest der Spaansche Letterkunde bekend werden eerst door Fransche later door directe navolleven;

,

,

gingen

1).

Onder de twee als

')

dichters

de

in

uit

eerste plaats

comisch gebied zich

de

Romantische School vorderen

die dagen een grooten

in

naam

verwier-

ook wel op het tooneel. Althans in zijn gelegenheidsAcademi den 1 Aug. 1619 gespeeld, Iaat Coster Melpomene dat de Hollandsche tooneelisten zoo voortreffelijk waren

Waarschijnlijk

Êtukje Daj/lsche

verzekeren

,

er

onze aandacht, die zoowel op tragisch

,

"dat niemant het en heucht

Dat hier In

"t

te

lande oyt

Veel liever aen een

Haer

diergelijcken

sijn

spelen, alhoewel nieusgierige luy verkijcken

Wael

geit, daer vans'een

,

aen Frans

woort

niet

,

aen Italiaen

van de

tael

verstaen."

,

88

BHEDEROO.

AZ.

G-

Gerbrand Adriaansen Brederoo ^) en Dr. Samuel Coster *). Brederoo werd in 1585 te Amsterdam uit eenvoudige burgernaar de gewoonte dier Zijn naam was hij ouders geboren ^).

ven

:

,

dagen,

het uithangbord voor

aan

verschuldigd

vermoedelijk

de

woning in de V/armoesstraat op den hoek der St. Jansstraat, waarop de ook in Amsterdam zoo bekende Hendrik van Brederode was afgebeeld *). Tot schilder opgeleid, maakte hij zich het onderwijs van ouderlijke

,

den

Badens,

Fr.

hem

„Italiaanschen

zoo

zijne

kunst

zaam

„soet ghe\\'in" bracht.

,

toch een genoeg-

,

Maar bovenal was Gerbrand Adriaansen

van mijn kindsche beenen af boven

poëet. „lek hebbe

alle

tijdkortinghe de lieffelijcke Poësye verkoren", zegt

soete

En

zoo ten nv«+e, dat

schilder",

geen vermaardheid

al

andere

hij

zelf.

1607 rekende Hooft hem met Vondel en Coster onder

in

die dichters,

nu

..Die

En

toch,

hij

Aan de

ten.

erkent

al

hier riamaals znilen zijn.""

had geene bijzonder geletterde opvoeding genoostudiën was hij vreemd gebleven. Hij^

„onkunde der uytheemscher

zijne

hij

kints-school-Frans" lezen

z'

classieke

moedertaal leerde

te

tooncn wat

en

zelfs

:

,

letteren"; behalve zijne

volgens eigen getuigenis

evenwel genoeg

om

een sonnet in die taal

te

maken. Hetgeen van

met de meest beschaafden en ontwikkelden erkende dankbaar, ,,der

hij

getiteld het

beste

Zie over

')

hem

^)

bij

in

Brederoo

niet

Dichter, dat

gezien

,

maar

Historiesch-aesthetische

Ten Brink studie van

de zeventiende eeuw, Utrecht 1858.

De bekroonde monographie nog

als

de zeer verdienstelijke monographie van Dr. J.

Gerbrand Adnaensen

:

zijner tijdgenooten.

zijn eerste optreden

gheselschappe (had) genooten, soo wel van kun-

Nederlandsche Blijspel

licht

„maar een weynich

kant aan zijne opvoeding ontbrak, vergoedde het verkeer

dien

Hij

,

Fransche ridderromans

ik

over Coster van J. H.

Eössing heeft het

mocht inzage nemen van de weinige

afge-

dnikte bladen. ')

Zijn

vader was „een eenvoudig schoenmaker."

Thijm, Portretten van Joost van den Vondel, ")

Hij teekent zich dan ook op

Adriaensz. taefsche

Jn

Bredero

,""

Vrienden-Suie^hel

't

bl.

Zie J. A. Alberdingk

7.

eind der Klucht van de koe: „Gerbrant

en evenzoo in een gedicht, geplaatst voor de Bav.;-.

;.C;

.

stighen

G.

AZ.

sin, rijck rijmen,

als

verkeerde drok ten huize van

gunsten

„beleefde

bewezen werden van Hooft,

Kamer.

om

Onder

89

BREDEROO. van

van

trefif'lijckheydt

Roemer

staat." Hij

hem

Visscher, waar

steeds

kunstige hantrevkingen en behulpsaemheden"

,

Weldra werd

^).

niet te spreken

mannen

de

opgenomen

hij

die

zich

zijner

den kring

in

van zijne betrekking niet

de Oude schaamden,

tot

behoorden Hugo De Groot en de Zweedsche Gezant Jakob Van Dijk; onder zijne vrienden, Coster, Starter, Heinsius, Scriverius,

Vondel.

Dat dagen

in

hij

zijne

uit

't

algemeen

verkiezing

eene

tot

begeerde

in

zijne

vaderstad geacht was, blijkt

Vaandrig der Schutterij

„eerebediening"

was.

,

hetgeen in die

Daartoe had zeker

ook bijgedragen, dat hij zich van der jeugd af op „d'oefeningh 't geweer" had toegelegd. Brederoo was een lustig gezel, en op hem is de karakteristiek toepasselijk van Hendrik IV, die, volgens Hooft, „van min-, zuchtiger aart ende uitnemende onderhavigh was van de bekoringen van

der vrouwelijke schoonheden."

Die zielsgesteldheid was blijkbaar van invloed op zijne poëzie, maar tevens het ongeluk zijns levens. Hij heeft verschillende vrouwen ernstig lief gehad. De eerste liet hem niet zonder hoop, maar eindigde toch met de voorkeur te geven aan zekeren rijcken „bruynen Brabander." Ook naar Tesselschade's hand dong hij; doch de oude Roemer sloeg zijn aanzoek af. Eindelijk hing hij zijne geheele ziel aan eene jonge weduwe; maar ook deze had meer op met voornaamheid en geld, dan met talent en roem. Zij stelde hem na lang dralen te leur, hoewel zij hem meer dan eens gezworen had dat zij hem boven alles beminde. ,

Hij trok zich dat sterk aan, en het verdriet schijnt

hij

in

den

zwijmel van het zingenot te hebben willen verstikken, waartoe

van nature toch

hij

al

neiging had

*).

Hij

kwam

spoedig terug; maar eene ziekelijke melancholie had

gen, die

alle

genot

als

hem

zondig schuwen, den dood

bevan-

als

eene

Zie de „toe-eygenin<^e" van de Lucelle aan Tesselschade.

')

Verg. Een Sieckens Klaegh-Lieüt in

^)

bl.

hem

daarvan wel

54.

zijn

Liedtboeck,

uitg.

van 1677,

,

BEEDEEOO'S LIEDTBOECK.

90

wachten deed, en hem eindelijk ook ten

uitkomst

begeerlijke

grave sleepte.

De

verwachting

want

vervuld,

die

,

hij

is

hij

had opgewekt

vroeg gestorven

te

,

heeft hij

om

maar ten deele

zijn groot talent tot

geheele ontwikkeling te zien komen. Hij werd in 1618 op drie-en-

aan de Kunst ontrukt, en het

dertig-jarigen

leeftijd

baar, dat

eene leege plaats achterliet, die nimmer

hij

van

Alvorens

gewagen

tooneelarbeid te

zijn

is

onbetwistvervuld.

is

rnoetv,*!

wij bij

lyrische poëzie stilstaan. Hij heeft ons een aantal liedjes na-

zijn

van

gelaten

inhoud,

verschillenden

onder den

die

van

titel

„Boertigh, amoreus en aendachtigh Liedt-Boeck" zijn bijeenver-

Deze

zameld.

die er zooveel

„nog

smaak

in

dagelijks" gezongen

bezitten.

zij

een

liedjes

,

tal

Het

van

schetsjes

en

van den dichter

talent

wegens de

hij

aan

de

getoetst.

dat

die liedekens

,

velerlei verdiensten

hem

boertige

zoo vroolijk, leven-

schilderijtjes, fijn

,

later

bevat onder de

gedeelte

eerste

dig en natuurlijk gedacht als

derend

heeft

vond dat eene eeuw werden ^).

Dit zal ons niet verwonderen die

kinderen"

„blijgeestige

zijne

en vrohxk-moedige" jeugd van Amsterdam opgedragen,

„lustige

Hier komt het

later

schil-

beroemd zou maken die wedijveren met

reeds duidelijk uit in sommige tooneeltjes. de meesterstukken van Adr. Brouwer of Jan Steen.

Het tweede liederen,

aan

munten door

deel. zijn

Bron der Minnen

eigen

innigheid.

hart

getiteld,

ontweld, en die

bevat minne-

juist

daarom

uit-

Ze hebben niet dat opgesmukte, gemanië-

dat Hooft niet zelden kenmerkt en verraden waarschijnlijk meer waar gevoel dan de stukjes van den Drost. Merkwaardig voor de geschiedenis van Brederoo's gemoedsleven zijn de beide liedjes, die duidelijk genoeg aan Tesselschade gewijd zijn (bl. 15 en 34); en niet het minst \vtX. Klagh-Liedt over de trouweloosheid van dat ,^Moy Aeltjen", dat hem zooveel leed berokkende (bl. 27)

reerde

en die

,

,

hij

hier reeds bedreigde,

„Dat

ick

u eens met vry

Yet ongemesns Ist dat •)

Dr. J.

sal speeleu

^^at reens

op een

tijdt,

mijn liefde nog verkeert in nijdt."

Ten Brink, G. A. Brederoó,

l)i.

94,

BBBDEHOO'S AE>DACHTI(}E LIEDEKENS.

Zoo dat

alles

van leven

tintelt

van

kelijk „het meestendeel

het

,

is

omdat

hij

91 daarin wer-

jammertjes, klachten lijden

alle (s)ijn

,

en vermaekelickheydt aen den dagh" bracht.

De Aendachtige

Liedekens,

den bundel besluiten,

die

zijn

over het algemeen noch heel aantrekkelijk, noch heel dichterlijk,

maar hoogst belangrijk

van

als spiegel

Toch

droef gemoed.

zijn

v/orden er ook daaronder gedichten gevonden, die door eenvoud

en natuurlijkheid, ook wel door echt pathos eene snaar in ons binnenste doen meetrillen. Men herinnere zich slechts het naïeve Kerstlied hij

een

men

(bl.

53), of die natuurlijke kreet eener bange ziel, die

Geestigh Liedt

zelfe

noemde

(bl.

op een juweel van het

49).

de volgende coupletten, waarmede het bl.

Een

eerste water.

enkel maal stoot

Men

oordeele uit

Aendachtigh Liedt op

50 aanvangt: Sonnetje steeckt

„'t

En

Met

zijn

Wat

Wat

zijn

lichtjes:

gesichjes,

verschietjes verd en flaeuw

Dommelter tusschen „'t

hoofjen op,

beslaet der bergen top,

't

grau en blau^v.

Vochtige beeckje blinckt verciert,

't

Vrolijck viuckje tiereliert,

Op

de tackjes.

Wilt en mackjes.

En weer

strackjes

Huppeltet met

zijn

op een aer weder-paer.

„D' hemelen werden meer begroet

Van

de diertjes kleyn en soet

Als van menschen, Die maer wenschen

Nae

het aerts vergancklijck goet

Dat men Bij

dat

alles

natuurlijke,

zooals

deze

zijn

ze

hier

doch

zangerig van toon,

echt-Hollandsche Dichter,

al laten moet",

taal,

welke

em.

en geschreven in die

hem

eigen

is,

„anders gheen boeck gheleert had

boeck des ghebruycx".

Voeg

daarbij

de

zuiverheid

die,

als het

van

stijl,

,,

;

OT

PROEYEX

92

BREDEROO'S LIEDTBOECK.

waarvoor Brederoo steeds ijverde

')

,

en

men

zal zich

dien deze zangen maakten, gemakkelijk verklaren.

gave had buiten zijne voorkennis het

aan gedacht ,,om dese

niet

meen

te

maken." Die

licht gezien:

grillige grilletjes

den opgang

De

eerste uit-

hijzelf

had er

door den druk ghe-

druk werd „in een heel seltsame

eerste

en onghelooflycke kortheyt van zelf

.

uitverkocht, zoodat de dichter

tijt"

er geen exerüplaar van had gekregen.

Ik deel thans een paar proefjes van zijn talent mede. Vooreerst

een ,,boertigh"

-

lied.

EEN OrDT BESTEVAERTJE MET EEX

L.

O

>KGH METSJE.

Jannetje, mijn soete beek!

Ey J.

J<

lieve,

wat

blijft

staen.

"Wat schortje? secht, gy

omve gek?

lek raetje laetme gaen. L.

Al

J.

gheldt dat gy hier leggen siet.

't

Dat

is

Wech

voor u al

Dat ghy L.

Van

ree.

kael-kop, ick en soeck n niet. soeckt, soeck ick mee.

landen, zanden, geit en goedt

Soo ben ick machtigL J.

Dat acht ick niet, o Ick wacht nae mijns

L.

Het goedt

is't

daer

rijck.

suffe Bloedt!

ghelijck.

men wel

of vaert.

Dus Meysjen weest ghedwee. J.

L.

Ghy

zijt

Dat

qhy soeckt, soeck ick mee,

mijn al

Och kyntjen

te

oudt bejaert.

geetje mijn eenen soen

Ick ghee§e al dit gheldt. J.

Dat

sal ick

Al gaf hy

Zie oov:

n versoeck

L.

Gelooft lief dat ick

7.

Ter eeren en ter Ee Weg, weg, weg Hangen Hangebroeck

Dat ghy

';

wel een jongen doen. niet een spelt.

li ,

bl.

47.

soeckt

,

soeck ik mee,

PBOEVE UIT BREDEROO'S LIEDTBOECK. L.

J.

lek

jou küopen watje lust,

sel

En doen wat ghy gebiet. Ey Lammert Vaertjen hout je rust. Want jy en dient my niet, Waer jy maer twintigh jaren out. Misschien of icket dee.

Maar nou soo zydy oudt en kout Dat ju soeckt, soeck ick mee. Dit

is

een Lansjen nae mijn sin,

Vol vrolijckheydt en vreught. Die ick niet

Maer om

om

bemin,

sen goedt

sen jonghe jeught

tJ krachten die zijn oudt en af.

Dus

men

laet

En vrijt Dat ghy L.

Myn

vree:

dochter laet dees Mellickmuyl

Och nam

Wat

men

soeckt, soeck ick mee.

En neemt J.

in

geen Vryster, maar een Graf:

een deftigb Man. ick sulcken

raedt gingh

'k Soud'

my

ouwen uyl, dan an

?

immers by u levend'

lijf,

(Waer vindt men meerder wee?) U Maegt zijn, en u weeuw', jou Dat ghy soeckt, soeck ick mee.

wijf:

Vaertwel dan ouwe Rochelaer,

Ick

blijf

Weet jy

by mijns ghelijck. niet salighe Bestevaer,

Dat wie ghenoeghl L.

Ey

staet tog stil.

is

rijck?

God zegen ongs.

Verhoort doch dees mijn J.

Ay Lammert Dat

jy soeckt,

bee.

vaer jy soekt wat jongs soeck ick mee.

BEN DROEVIGEN VBYER.

Wat En dit

baat lief

my

Met Als

't

den dranck daer elleck vreught uyt suyghi?

geselschap dat

nu dus

singt en juyght,

bly en soet gelach?

oogh hier

niet de liefste siet?

Die ick soo gaeren sach.

93

, ,:

, ,,

,

PROEVE LIT BREDEROO'S LIEDTBOECK.

94

Speelt SY en danst vry de lieve lange nacht

my

Laet

mijn selven vermaken met mijn klacht,

Die lek

sal in

Of

Ach

!

hart uyt droef heit dicht:

't

mijn smart vrolijck zijn,

wat

ten minsten

verlicht.

daer een ander geluckigh

Nevens de gene Daer

hem

bevindt

hy van harte mint

die

ick hier alleen:

sit

Diens groot gelnck vermeert mijn druck

Met droeve

treurighe''en.

Niet dat ick ymant

Maer

sijn

Dus dompelt Hierom ben ick So ghy

in

niet in

sal

't

,

,

my

dat

verdriet;

mijn schick,

hier merck'lyck

Gaet hene speelnoot Ick

vcorspoet hier beny,

ick beklaegh het wreet gheval

siet.

verhencrt de jonge lien

mijn selven van binnen wat besien

En dromen van mijn vrouw Al

is't

bedroch het

sal

my

noch

Verquicken in mijn

rotiw.

Gaet hene, gaet hene, wat hebdy doch

al praets.

Misschien sal u een ander af\\'innen nu de plaets

En

Meysjen oock daer by al de Eer Die ghy bewijst aan my. 't

Ick danck u seer van

Helaes Princesse Helaes mijn leven

helaes waer zydy

!

!

Een schaduw', en een

En

geen dingh min

nu

?

wat ben ick sonder u ? schijn.

als die ick bin

,

Als ick by u mach

zijn.

GEESTIGH LIEDT.

Wat

dat de werelt is,

Dat weet ick

al te wis

(Godt betert) door versoecken:

Want ick heb daer verkeert En meer van haer geleert Als van de beste boecken.

PEOETE riT BREDEEOO'S LrEBTBOEOK. Want

of ick schoon al las

Het geen soo knnstigh was Als Goddelijck geschreven:

Ten gingh

ter ziel

Soo nyver

my

Als

eygen

't

Nu

En

ick heb te blindt.

al te seer

De dingen

al versocht:

't

onberaden.

als

Och Godt!

sin

onbedocht,

als

Soo rauw

noch

beleven.

selfs

heb ick

Soo dol,

,

niet in

die

bemindt

my

schaden.

Een hooft vol windt en wijn. Een hart vol suchts en pijn. Een lichaeni gants vol qualen Heeft Venus en de kroes, Of selfs die leyde droes,

My

dickwils doen behalen.

Och

een bedroeft gemoet.

!

En een hert seer verwoet Van duysent na berouwen, Van overdaet en lust, Met een

Heb

Hoe

ongerust

ziel

ick in

't

lest

behouwen.

strengh breeckt

my

dit

op!

Mijn kruyfde krulde kop Die brenght mijn voor de jaren

In mijn

Op

't

Veel

tijts

Lenten voort

swart, en grijse

't

swetigh swoort

graeuwe hayren.

Wanneer een ander

leyt

Gestreckt en uytgespreyt,

En

rust

met

lijf

en leden.

Dan plaegt my alderraeest De quellingh van mijn Geest Met benlsche wredigheden.

95

,

96

,

:

::

PEOEVE UIT BEEDEEOO'S LIEDTBQBCK. Dan

my

dringht

door de huyt

Het bange water nyt Door kominerlijcke sorgen.

my

Dies

het herte barst,

En wenscht

alsoo geparst

Den ongeboren morgen.

En nimmer

ick den dagh

Alsoo geluckigh

my

Dat sy

Voorwaar

Of

sagli

vol verblyden:

heb uur noch

'k

tijd.

ellick heeft sijn strijd,

Sijn

zijn

lief,

Al

't

leed, zijn lijden.

gene dat de Lie'n

Ter wereldt mogen

sien

Of immermeer verwerven,

En wensch

ick niet soo seer,

Als saligh

Te

den Heer

in

leven en

sterven.

te

JAER-LIEDT.

Het jaer wert nieu, de

Tijt

is

out,

Gemene volck vermenichvout De werelt was beschreven. 't

Dat yder Sou van

in sijn

eyghen stad

sijn hooft

Den Keyser

en van

sijn schat

schatting geven.

Joseph treckt op na Betbelera,

De

swang''re

Maget

neffens

hem

gekomen De huysen waren so beset.

Maer

Men

alsser zijn

vant^er bulster nochte bedt,

Het was

Van

al in

genomen,

weyts en van vermogen liên,

Die over

al zijn seer ontsien

En willigh ingelaten: Maar Godes vrient en trouwe

Om

sijn aen-sien

Die sluyt

men

van buyten

opter straten.

knecht. slecht

PBOEVE

BREDEEODE's LIEDTBOECK,

L'IT

97

In 't hartste van de Winter kout Terwijl de Grooten bout en stout

Verdoolcn

in haer lusten,

Den Heer des Hemels wert gebaert. En vindt hier, leyder! op den aerd' Geen plaets daer hy mach rusten. Als

een out verlaten schuur,

in

Helaes!

sijn

hem

Dies

mensheyt

hem

viel

suur.

de Ens'len loven:

Maer siet eens wat een goedigheyt. De Heer komt in ootmoedigheyt Selfs uyt sijn troon

van boven.

Dees boodschap was nauwlijcks vertelt De swerte Herders op het velt

Of

sy lieten haer haven

En

togen daar met

Gelyck

als

iiver heen, oock de "Wijse deen.

Die God haer Gaven gaven.

Het jaer vernieuwt wel alle Jaer Al singen wy 't nu met malkaer, •

"Wat leght daer an bedreven.

wy

Aio

En God Het

niet in ons selven treen,

de Heer met danckbaerheen

sijne niet

en geven?

De vrome volgen

En

gaen uyt haar

Om

wie zy

Maar

't

't

gebodt.

zijn

tot self in

Werelts volck

is

soo verkeert,

Dat het de Rijckdom meer

En

laten

O

sotte

Hoe Van

God

Godt,

al verliesen:

logeert,

vervriesen.

menschen

oordeelen

als

wy na

wy

,

zijn,

den schijn

uyterlijcke saken

Quam

Christus sichbaer, bar en bloot.

En bad om

huys-vest of om broot, Hy scuw niet in geraken E lek si uyt de poort van zijn gemoed

Voor Godt het alder-hooghste goet. Die dat gedooght met smarten,

JüKCKBLOET, Ned.

Lett.

XVII

E.

1.

3e druk.

7

7,

,

:!

ZAl^GLUST TAN VROEGER TUD.

98

Hy

werd

ter

werelt niet geteelt

In overvloed van lust en weeld,

Maer

in

gebroken harten.

In stallen daar de beestigheyd

Der sonden zijn gantsch uytgeleyd, Daar 't alles is doorluchtigh

De sulcke lieft hy aldermeest, En maacktse door zijn goede Geest En waarheyd recht Godvruchtigh Wie God uyt liefd' en yver mind. Die gaat tot God daar hy hem vind ,

Dats' in zijn eygen leden,

Neemt

als een Bijtjen

u genot,

En wilt u grooten overschot Aan Gods armen besteden.

Men

zich

zal

na deze proeven wel

niet

verwonderen, dat de

eerste

druk dezer liederen zoo spoedig was uitverkocht. In

meen

is

het merkwaardig

,

't

alge-

hoe gewild de liedboekjes in die dagen

Thans kunnen v.'ij ons nauwelijks voorstellen, dat er eenmaal in Noord- Nederland zooveel werd gezongen; want, zoo ergens, dan zijn hier de tijden wel veranderd. Maar ook, hoe hebben onze liedjes-dichters uitgemunt, van Hertog Jan I af, Brederoo tot op Hooft langs Zuster Hadewych en Anna Bijns Starter en zooveel anderen wier namen niet tot ons gekomen zijn of die wij eerst later kunnen vermelden waren.

,

,

,

De

laatstgenoemde

herdacht

eene

:

te

lijn te

eer

,

,

Brederoo's

omdat

plaatsen

hij

in

vriend

,

hier

zij

hem hem op

nevens

zoo menig opzicht met

is.

Jan Janszen Starter was geen geboren Nederlander. Hij zag in

1594 te Londen het eerste levenslicht, maar kwam waarschijnlijk in 1607 naar Amsterdam. Dat de knaap al spoedig een volkomen Hollander was geworden, blijkt wel uit de omstandigheid, dat hij reeds in 161 2 als lid der Oude Kamer werd aangenomen.

Twee zich

eene

jaar later verliet hij te

Leeuwarden

als

HoUand's Hoofdstad

,

huwde en

vestigde

boekverkooper. Hij richtte daar in 161

Rederijkerskamer op, waarvan

hij

de

ziel

was.

eindighe" spelen. Timbre de Cardone en JDareide

,

Twee

„blij-

die hij voor

JAN

STAETER.

JZ.

99

haar schreef, werden eerst door hare leden, en later op Coster's

Acadetnie ten tooneele gebracht.

Maar de vrome Overheid

toen zijne zaken

bemoeyingen hij

zich

hij

't

hij

ageeren" der

zijne weinig ingetogen levenswijs

de

stad"

en vestigde zich

houden.

Hij

liet

schulden,

in

Van nu

boedel verkocht worden.

te

zij

;

en

af

had

,

achteruit

Franeker, waar

Doch ook

inschrijven.

zich

stak

brandewijn geene onbelangrijke rol speelden zijn

Kamer door de

handel geen

zijn

bij

van

tevens als student

niet

,,het

spon

Starter

waarschijnlijk deels ten gevolge zijner rethoricale

,

deels

,

gingen, verliet

deden

lui

verbieden.

daar kon

waarbij bier en

en eindelijk moest

,

hij

geen vast

verblijf:

Amsterdam, dan in Friesland. Sedert 1626 verliest men zijn spoor. Met achterlating van vrouw en kinderen schijnt hij in het leger van Mansfeld dienst genomen te hebben als soldaat en in Duitschland te zijn gestorven. Geen schitterende dan vertoefde

in

hij

,

man van

levensloop voor een als

of Huisvader

Burger

heeft

duurzame

zich eene

h'j

Want

zooveel talent!

Starter

hebben uitgeblonken,

niet

als

moge

Dichter

plaats verzekerd in de geschiedenis

onzer Letterkunde.

1620

In

— 21

gaf

een dichtbundel uit,

hij

die zijn

naam

zal

doen voortleven: de Friesche Lusthof beplant met verscheydeti stichtelijcke Minneliedekens waarvan nog vóór zijn dood vier drukken het licht zagen. De jongste uitgave, verrijkt met al wat, ,

,

buiten zijne twee tooneelspelen

werd, bezorgde Dr. Die poëzie kan dichten

De

,

,

van den dichter elders gevonden

Van Vloten

J.

1864.

in

worden:

tot drie rubrieken gebracht

Bruilofts-

Vaderlandsche of Helden-verzen en Minneliederen

eersten

altijd

,

in

Alexandrijnen vervat

meen meer berijmd proza dan

,

zijn

over

't

alge-

poëtische uitstortingen. Zij doen

onwillekeurig aan de ontboezeming van Heinsius denken (boven, bl.

het

66):

is

blijkbaar

gedwongen

Friesche „minores satrapae".

de vorm schik"

om

't

die

aan

,

zatigen

,

,

daarbij

Schrijver

zij

stijfs

of Cats

fraayigheid

inkleeding heeft

,

is

ter

met ouderwetschen

herinnerend.

dier

eere

even eentoonig

Zelfe

als

„taai-

de bruilofts-

mee verbonden zijn hebben doorgaans niet veel munten alleen uit door gemakkelijkheid van vorm

die er

lijf:

iets

De

en zuiverheid van

,

taal.

Daarop was

Starter

ook zeer

gesteld.

In

STARTEr's FRIESCirE LUSTHOF.

100 het

voorwoord „tot de kunstvroede Lesers" van

Cardojie zegt

zijn

Timbre

De

hij '):

„lek verhope, dat hier

welghesinde

in de

Gheen vreemde woorden noch gheen hardicheyt sal vinden: Want dat sijn dinghen, die ick eeuwich heb met vlijt, In alle mijn ghedicht, ghelijck de pest ghemijt."

was

Overigens

om

genoeg

zedig

hij

met de modellen,

stellen

die hij voor

zich

niet

op ééne Ujn

te

oogen had:

„lek ben gheen Heinsius, gheen Hooft, gheen Bredere,

Wiens vloyende ghedicht en wel ghevoechde reden Ick niet naevolghen can, dan met seer tiaghe schreden." wij ingenomen met de gedichten van de Wt-Treckinge van de Borgery van AmsterLs eene opwekking tot dam tot adsistentie van de stad Swol verdediging des Vaderlands met het steeds terugkeerend referein:

meer

Niet veel

tweede

soort.

zijn

De

"2)

,

„Als

't

Land

gcTaer

lijdt,

is

,

elck Burger een Soldaet."

Desniettegenstaande laat het stuk ons koud; tint,

die

den aanhef kleurt,

verbleekt

want de poëtische

weldra en maakt plaats

voor vale, ofschoon verstandige redeneeringen, besprenkeld met herinneringen

aan

Romeinsche geschiedenis en

en

Grieksche

Godenleer.

Ghedicht over 7 ontset van Berghen op den Zoom

Het

van beter gedacht

,

allooi

want

al is

ook het geheel

3)

is

niet bijzonder poëtisch

toch wordt het door den aard van het onderwerp waardiger

van toon. Het

Het

;

is

daarenboven doorzult met kernachtige

best geslaagd

is

regels.

zeker de Lof-Satigh van syn Princelijcke

Alaurits van Nassau vol vuur en levendig van rhythmus, even als de twee daarop volgende Prince-liederen. Maar in den Triumph- Wagen voor Prins Willem (bl. 361) daalt de dichter weer af tot eene vrij onpoëtische opsomming van "s Prin.sen lotgevallen, daden en verdiensten. Hij had het plan tot een groot gedicht gevormd, „genaemt; 12 boecken Mansfeldiados waerin de onvergelijckbare de

Excell.

,

,

•)

Bij

')

Bij

Van Vloten, Van Vloten,

bl.

325.

bl.

341.

*J

Aldaar,

bl.

330.

STABTEB's MINIsEDIOHTEN.

Heldendaden des Hooghemelden Princes,

werden verthoond"

bleven

ende een eeuwighe

(bl.

Dat werk

384).

De

langhe

in

't

is

achterge-

de wereld heeft er niet veel aan verloren

en

,

blijkt uit

,

nacomelingen, de gansche Werelt

gedachtenisse der

[zouden]

een schrick ende

tot

van die tegenwoordigh leven

verwonderinge

101

zooals

,

Voorloper van de Mansfeldische Heldendadeji

,

in

den vorm van een Nieicw-jaers Geluckwenschinge uitgegeven ') waarvan de critiek het best gegeven wordt door deze zijne eigen

woorden,

167 vlg.

vs.

„Het pocchen ea het blasen, Daar de Poëten so van donderen en rasen

Komt

hier eerst voor den dagb."

nog herinnerd zijne aardige, ofschoon wat gerekte Den nieuwen Kiiyper (bl. 510), waarin hij naar uitdrukking van Baudartius, ,,vrvmoedichlijck berispt de

Eindelijk

zij

politieke satyre

de

,

hedendaegsche

ambitie

eergierigheyt

,

;

Blijkt

lag,

uit

deftige

,

met

een' nieuwe maniere

verzen vol afwisseling van snede, met

en

liefelijke

wan!

Op

ons aan door waarheid van gevoel, schilder-

hij

achtige voorstelling en kunstrijken vorm. Hier in

zijn talent,

bepalen tot zijne Mimiedichien en Liederen

ons

gebied trekt

weg

Poëzie niet op Starter's

hoe geheel anders wordt ons oordeel over

neer wij dit

dat

alles,

dit

ende amptsuchticheit veler

,

menschen deser lande 't welcke hy van spreecken, noemt Kuyperyé".

zangerige

is hij

altijd

onuitputtelijk

even vloeyende,

woordschikking. Eene enkele maal is hij meer Hooft dan Brederco, hetgeen zeker

wel

eens

een

gevolg was van zijne zorgvuldiger, classieke vorming. Daar-

gekunsteld,

dan ook, meer dan zijn vriend dat het is hij wel weet

door verkeerde

hij

pischen hemel

ofschoon

,

„Een hemel

Gelukkig hij

,

j

die niet

in

meer beduyd

als sinne-beelden."

dat de natuur doorgaans boven de leer ging

Brederoo

aantrekkelijke

in

den Olym-

.

,

waardoor

natuurlijkheid, ja, soms zelfs in

naïeveteit zoo nabij komt.

Hoe

dikwijls

) Aldaar,

bl.

ontlokte ons

387

—

404.

een

lied

niet

den uitroep

:

voor-

,

:

102 treftelijk!

allerliefst!

sommigen

zijner

tigen

ondanks de

al

— en

gedichten

men denke aan

,

STABTER.

JZ.

JiL>'

groote

te

Menniste Vryagie

zijne

dartelheid,

die

daaronder niet de minst gees-

—

onze dagen

in

met zoo geheel veranderde kieschheids begrippen, niet voor een iegelijk even genietbaar zal maken. Dat schijnt trouwens al in zijn

min

tijd

schreef

meer het geval geweest

of

aan

hij

zijn vriend

wel in

zelf

aan

die

uitspattingen

uit

het

distychon

toch

,

dat

van

hij

soms wat

"*

hij

al te vrijen teugel

dartelen luim.

zijnen

waarmee

,

i6i8

dat

nijdich achterklap der kakelende tonghen".

't

Hij zag trouwens liet

,

Musa wert bespron^hen

„(s)ijn

Van

te zijn, althans in

Dirk Graswinkel

Dat

blijkt

een der luchtigste stukjes

vergoelijkt (bl. 498)

„De woorden van dit Lied geen suyv're ooren krenckei , Maer arch vaer heur in 't lijf, die 't arghste daer uyt dencken."

ondanks

Is

hij

des

geeft

de

soms

recht

ORi

al

hem dood

woorden

weinig

aan hem

Over

te

minder geestig en te

als

zwijgen

b. v.

besteden?

zijner

taal

vrije

te

,

Witsen

of

hem

en het

af te schepen

met zoo

Geysbeek zich verwaardigde

i).

tooneelwerk weiden wij niet

zijn

dichter?

Muze ons

liefelijk

lachende

uit.

Zijne beide ernstige

omdat ^vij ons moeten bepalen tot datgene, wat ter kenschetsing van den ontwikkehngsgang onzer dramatische kunst onontbeerlijk is. Daarenboven zijn zij nooit op het tooneel der Oude Kamer gespeeld. Daarom hebben Brederoo en Coster den voorrang; te eer, daar hethooge bespreken

stukken

in

^A^j

"t

geheel niet,

tooneelspel

niet tot Starters roeping behoorde.

tegen

door

zich

werkelijkheid

liet

vroolijke

zijne

leiden

,

Waar

levensopvatting

toont alles aan

,

dat

hij

hij

daaren-

en studie der bij

voortgezette

op comisch gebied zelfs met Brederoo om den had kunnen kampen. De Klucht van Jan Soetekanw b. v. practijk,

')

In

het

V

hem

uoemt

hij

tiende

eeuw

D.

van

zijn

Biogr., Anthol. en Crit. Woordenboek,

bl.

prijs

geeft

328,

bloot: „een Fiieseh dichter, die in de eerste helft der zeven-

bloeide,

gaf verscheiden dichtwerken in het licht, doch meest

van wulpschen inhoud; ook

is

van hem eenige tooneelarbeid vooi handen."

BHEDEEOO EN

AZ.

a.

ons eene reeks van tooneelen

aanschouwen,

te

genomen, en zoowel ontworpen ons

hetwelk

tsamen-sang

den voet te

betreuren,

doet

op een veld

van

wij

meer

Kluchtigh

zijn

eene operette

,

volksleven

richting niet

die

in

hij

gewagen

dry personagien

vufi

zette

uit het

gepenseeld met een talent,

als

dat

Als curiosum

geleverd heeft.

103

COSTEE.

S.

,

waarmee

hij

dat Jan Hz. Krul later zou trachten

,

ontginnen. Maar dit hoogst platte en onkiesche stukje verdient

geene nadere bespreking.

Waar

onze

het

tijdperk

romantisch-dramatische

noemen

geldt,

de

in

wij

van

kunstuiting

dat

Brederoo, en

plaats

eerste

bepalen ons hier tot de chronologische vermelding zijner stukken

omdat van

Op van

vooreerst

A'amer

Oi/de

om

terug

ons

het

de

alleen

en

doen

te

haar tooneel

:

is

om

later

de geschiedenis

komen

wi]

er

op

ze te beoordeelen.

zes-en-twintig-jarigen

gaf

leeftijd

hij

zijne

eerste

proeve

kunstoefening: in 1611 verscheen het later aan

dramatische

Huig de Groot opgedragen Treurspel van Rodderick ende Alphonsus ten tooneele. Een jaar later bracht hij „sondaghs voor kermis", een nieuw stuk op de planken de Griane. Beiden aan ,

,

Spaanschen

een

beweging

,

comische

en

te

ridderroman

om

om

het publiek te werken

,

handeling in scherper

licht te plaatsen.

deels

en

worden enkele op de lachspieren van

ernstige handeling

ingevoegd, deels

tooneelen

waren vol pathos

ontleend,

midden van de

door de tegenstelling de hoofd-

Dat dien ten gevolge deze

stukken grooten toeloop hadden, zal niemand verwonderen. In ditzelfde jaar ten

tooneele,

die

16 12 verscheen een ander dramatisch dichter al

spoedig de

invloedrijkste

man

der

Kamer

man

school

zou worden: Dr. Samuel Coster.

Van de veel

in

geschiedenis

het

graphie over

duister

hem

van

totdat

schreef,

merkwaardigen

dezen

de

Heer

waaraan

J.

wij

H. Rössing eene monoeen aantal nieuwe bijzon-

derheden ontleenen. 1579 te Amsterdam geboren. timmerman van beroep had zich in zijne jeugd als een drijver onder de Hervormden doen kennen. Hij had aan den beeldenstorm te Amsterdam deelgenomen, en Hij

werd den ló^n September

Zijn vader Adriaen Lenaertsz

,

,

,

ABRIAEN LENAEBT8Z.

104

Hooft

mee

ons

deelt

^)

hoe

,

zoon

zijn

met welgevallen

later

placht te verhalen, dat daarbij „zeker houten beeldt, gelicht uit

kerk in

eenige 't

vuir

over

eindt

't

pionderen der zelve

door

geleidt

doch

reikte:

oom van

eenen

Amsterdam, ende op

t'

[den verteller]

vertreden

entlijc'K

zich zelven

,

met de voet,

zijnde

liet." Adriaen Lenaertsz werd voor die heldenmet het kostersambt der Minderbroeders-kerk beloond. Maar weldra werd hij genoodzaakt de stad te ruimen, nam toen dienst bij Lode^vijk van Nassau, en heeft onder diens vanen den slag bij Heiligerlee „helpen winnen" *). De Bloedraad had hem daarop gebannen en zijne goederen verbeurd verklaard. In zijne ballingschap had hij vrouw en kinderen verloren. In 1572 hertrouwde hij met Aaltje Jansdr. weduwe van „de duytse eene vrouw van een zeer heftig Moeriaen van Amsterdam"

verbranden

zich

daden

.

,

Toen de bannelingen vier jaar later vergun.iing kregen om weder binnen de stad te komen maakte hij daarvan gebruik en weldra werd hij nu tot Koster der Oude Kerk aangesteld. In

karakter.

1580 gaf gilde

sedert

bleef

ambt op,

dat

hij

en werd

inschrijven hij

zoon bekend

liet

zich

op nieuw

in

'net

St. Jozefe-

stadstimmerman aangesteld. Maar

tot

den toenaam van Coster voeren, waaronder zijn Deze schreef zich doorgaans Samuel Coster,

is.

maar ook eene enkele maal

A.

S.

[d.

,

i.

Adriaensz,] Coster.

Adriaen Coster schijnt geen onbemiddeld

man

geweest

te zijn.

zoon het verkeer met de „geesten" der Oude mogelijk, onder welke hij al vóór 1607 was opgenomen,

Dit maakte den

Kamer hetgeen

hem

Roemer

Visscher,

in

de

gelegenheid

stelde

kennis

te

maken met

en Spieghel onder de ouderen, met Hooft,

Brederoo en Vondel onder de jongeren.

Van

des jongelings vroegste ontwikkeling weten wij niet meer.

Na den dood

zijner ouders, in

student inschrijven,

op de Letteren toe,

legde

om

1607,

zich te Leiden als

liet hij

zich eerst onder Heinsius en Scaliger

meer bepaald aan de studie 't begin van 1610 vaderstad, waar hij denkelijk terstond later zich

der Medicijnen te wijden. Hij promoveerde in

en vestigde zich in zijne

')

Briere7ï,

III D.,

bl.

36.

')

Aldaar, II D.,

bl.

191.

OOSTERS TEErWIS DE BOER. lOt

van

geneesheer

werd aangesteld

Gasthuis

het

105

gezegd een kundig en gelukkig practicus geweest

Reeds

dat

meisje,

Toen

^).

met een Haagsch

kennis gemaakt

hij

Hij wordt

woonde, Josina Albertsdr. van Beuden g^n September 1607 in het huwelijk trad.

Naaldwijk

te

ningen, waarmede

hij

Amsterdam had gevestigd den band met den Eglenticr weer vaster aan. Al

zich ruim twee jaar later te

hij

knoopte

had

student

als

^).

te zijn

hij

spoedig bleek

Jan Vos wat

veel aanleg voor het

hij

hem

van

later

drama

getuigen kon

te

hebben, zoodat

^)

,,Nu smelt de Schonbnrg, door zijn treurspel, heel aan traanen,

Dan

schaatertze van vreucrdt, door

Het comische genre van natuur

geestig

Gerard

en

jarigen

^)."

eene

leeftijd

op

vastelavondspel

dat

bearbeiden

"VNollen

kroon gesteken

de

hem

Hij

proeve het

kittlen

eerst aan.

van

zijn schacht.'"

Hij was vroolijk en

haalde zijne snedige gezegden aan

Brandt getuigt,

hadt

invallen

trok

men

:

't

hij,

,,

hij

zijn

*)

,.

geestige

de grootste dichters had naar

,

gaf echter

van

tooneel

indien

zijn te

eerst

op ruim

dertig-

comisch talent door een

brengen,

dat

getiteld

was

Boere-klucht van Teenwis de Boer en men Juffer van Grevelinckhuysen „op het woordt: 't Kromhout brandt soo wel als ,

recht,

't

alst

'teerst in

by de

den Haag gespeeld ten

tooneele

herdrukt, in

het

';

vier

kan komen." Deze klucht werd voor Kamer, maar wellicht vroeger al in werd ook door de Brabantsche Kamer

1612 op de Oude zij

'^) ;

Het stuk was terstond gedrukt, in 1627 1633 nogmaals in twee verschillende uitgaven gegeven nu door Coster's eigen hand van feilen

gebracht.

en in

licht

,

Vondel noemt hem in 1640 »Ont en wonderlijck ervacren,

\ Gasthuis trouw bediende een ry van vijftich jaeren." Het schijnt, dat men hier aan eene schrijfFout moet denken en voor 50 •Die

slechts 30 lezen.

VondeCs Werken, IV Ü.,

») Zie =")

T.

*)

Verg. Hooft's Britven, 11 D.,

')

')

1.

a.

Vondels Leren J.

bl.

7:

bl.

41.

Jan Vos, Gedichten,

pi.

(L'itg.

Verwijs),

H. Rcissing, Samuei Coster,

bl.

13.

bl» 61.

bl.

172.

,,

TTSKEX VANDKR SCHILDEX.

106 gezuiverd

Een

en toen ,,herspeelt op de Nederduytsche Academie."

,

jaar

gaf

later

Schilden getiteld

Dat

Ofechoon

,

lecker en veel te rneughcD

zijn drie

Coster's

dinghen die

comische

hem weldra

u^j

eene tweede klucht:

hij

Vander

Tysken

op het spreekwoord

,

„Luy

zullen

LICELLE.

,

en deugen

stukken

het

tot

niet

'.

opgang maakten drama zien overgaan.

veel

ernstige

Brederoo daarentegen bewandelde den tegenovergestelclen weg: met het heldendrama de tooneehvereld ingetreden, zal hij weldra zijn

natuurlijken

de Klucht

,

aanleg volgen en zich voornamelijk wijden aan

en eindelijk het

fijner

bewerkte

Blijspel.

De

,,overge-

vormde daartoe den natuurlijken overgang, welk stuk hij nu eens een „blij- en treur-spelletje" noemt, dan weder een „lief minnespel." Het stuk zelf van Le jars (1576), dat Brederoo bewerkte, had niet veel om het lijf, maar de vertaler kruidde het met zijne oorspronkelijke boert door een comisch Lucelle^'

sette

persoon in de handeling

Nu die

,

te

weven.

volgden eenige geheel comische stukken van zijne hand

gering van

omvang

en in de jaren 161 2 Intusschen

,

door hem

— 16 13

z€S. Kluchten

werden genoemd

het licht zagen.

werd de bloei der Kamer

ernstig

bedreigd

door

inwendige verdeeldheid. Het eerste bericht daarvan krijgen we

door Hooft. Misschien was de slechte verstandhouding kort

meer

na

1609,

zijn

daar

uitgegeven.

sedert

al

begonnen

dien tijd de nieuvs'ejaarsverzen niet

Zooveel

zeker,

is

dat

Hooft

in

't

begin

op verzoek van eenige leden, een nieuw reglement voor de Kamer ontwierp, waarbij de deelgenooten in, „stemmaetighe ende stemmeloose" werden verdeeld, met bepaling, dat alle macht bij de eersten zou benisten. Elk dezer moest „voor en de stemmeloozen zouden een goedt dichter bekent" staan eerst tot werkelijke leden worden aangenomen „nae veel dienst van spelen ende tot een eerloon van hun welspelen." Zij zouden geheel onder toezicht staan van de uit de eersten gekozen Hoofden: zij waren „dienstplichtich aen de schole, elck in 't geene, daer hy van de Overheden toe bequaem sal werden gevonden" van

16 13,

,

nOOFT's BEGLEMBNT VOOR DE KAMER.

107

o. a. gehouden ,,te spelen sulcke rollen als hen by de Overheden opgeleidt worden )." Voorts werd eene betere finantieele

en

regeling voorgesteld.

Opdat

„herschikking by

die

aengeheven" mocht gedijen

d' eerlijcksten

van dat gezelschap

de medewerking

riep hij

,

in

van den

Schepen Jan Grotenhuys, een invloedrijk magistraatspersoon, die misschien zelf lid der Kamer was althans veel belang in tooneel,

feit, dat hij later door den Hoofden van de Kamer werd benoemd *). Hooft verzocht dezen het daarheen te leiden „dat den onnutten en ongebondenen die alleene tegens de geregeltheit schoorvoeten wt naeme der H. Magistraeten belast werde, op boete van geweldt, haer der Gamere te onthouden, ter tijdt toe desselfe Overheden hen ander wete doen." Zonder dit vreesde hij dat de stad en de armen weldra van dit „cieraedt" zouden beroofd

zaken stelde,

Raad

zooals

een

tot

blijkt

het

uit

der

,

,

,

,

worden.

Het hoofdgebrek wilde

en

spelen

genoegen met de toebedeeld

')

De

geen

de

in

bl.

,

hier volgende plaats

slecht

betrof,

vervallen,

zoo

stellen

om

,

de

meer luyster is

heeft

twee

gedacht,

goet

van

gemoet

te

ran Amsterdam

te

de

ses-en-dertich

den

haren

letterlijk

„Maar op

ernt-t, j-eder

Raden dezer

stede

opperhoofden van

tot

O iertoe

brengen,

verkoren

:

't

dat de

geen

zijn

geen wetteloze ongebondenheydt zou

tot

vernuften door de redenen

vrye

toe

1663]

voerden,

het

uyt

werden gespeeld

door F. van Domselaer en Commelin

vrjheydt der Dichteren, die nu boertwijs, dan met plicht

niemand nam

vertoonen stukken werd

te

411 vlgg.

Beschrijving

Dapper's

uit

is

dat elk den baas

luisteren:

Dat daardoor die stukken

^).

overgenomen

zijn,

te

Overheid

hem

rol, die

Hooft's Brieven, I D.

*)

geweest

schijnt

naar

zijn

te

d'

doenmaals

(?)

Oude Camer

beteugelen

,

te

en de plaats

over eenige jaren [Dapper's boek

de Opperschout, Doctor Jan ten Grotenhuys en de

Burgemeester Dr. Gerard Schaap."

De

eerste

Schepen

:

in

was of

(1605,

1618)

was

Schout.

')

den

hij

Dat

blijkt

„schilder

de jaren

in

de jaren

dat

hij

Thesaurier

uit

en

,

1605,

7, 8,

13, 14,

10,

niet tot dat college

(1606,

9,

11,

12).

16,

behoorde

,

17, 19 en 20

was

hij

Raad

Eerst van 1621 tot 1645

een vers van Bredcroo, in antwoord op eene vraag van

glaes-scbryver"

Boertigh- Lied- Boeck (mtg.

IG22),

Jan Jacobsz. hl.

109:

Visscher,

geplaatst

in

zijn

,

OORZAAK DER ONEEiaGHEID.

108 spreekt

Daarom

vanzelf.

besloot

Coster

Tysken

zijn

Vanden

Schilden met de bede, dat «Elck speelder in

Wel naerstigh toe En na 't begeeren

En

dit groote spel,

dat hy zijn personagie speel wel.

sie,

des Factoors, die

ofschoon dit eene algemeene zedeles

„Waerom

het Eglentiertjen

wel

al

't

,

op

is

ach

heeft geschickt."

I

Niet bloeyt gelijck het voormaels plach Is Vriendt

De meeste mangel Dat

is:

Want

?

u vriendelijcke vrage: die ick weet,

dat elck zijn plicht vergeet,

nieraant wil den ander dragen.

Dus d' Eendracht vlucht nn voor de De Eenvoud' voor de schalcke list, De oude trouw is gantsch gebroken, De liefde van de kunst is sieck, Of y ver-loos

En

:

door

spijt

twist.

of pieck

wert gedicht noch rijm gespreken.

Daer

d'

Overheyt

niet

wel en

staet.

En d' ongeregeltheyt toe-gaet Van bengels woest, en grootse gecken, Daer

ellick voert het hooghste

Daer niemandt doet Daer moet het

als

al ten

woort,

hy behoort,

quade strecken.

Dies wertmen wetteloos, en slof,

De goede zeden raeken of, En die 't hem schoon te recht

wil moeyen:

Die wert beguygelt en belacht, Gelastert, en smaedlijck veracht,

Hoe sou den

Eglentier dan bloeyen ?

Heeft yemandt nu een spel gemaeckt, Daermen (doch lachend' niet; aenraeckt Met moeyten, en met tijdt verliesen Alsmen de rollen dan uyt-deelt, Den een die wrockt , d' ander krackeelt.

Elck soude

selfs

wel willen kiesen.

HOOFT BEWrNDHEBBER VAN DE KAMEE.

109

„Dit droeve dal hier beueden

Twelck niaer een groot spel Ons personagien uyten",

toch

is

dunkt

,

mij

alle

gaer

Kamer

de toespeling op den toestand der

,

In hoeverre toen voor blijkt niet

,

wy

miskennen.

niet te

den

daer

is

bemnd

maar

;

Kamer

oogenblik rust en orde hersteld wer-

't

alles

toont aan

dat Hooft toen metterdaad

,

handen had. Zijne oude stukken worden op nieuw gespeeld en gedrukt ^) en de drukker van het tweede zegt dan ook in zijne voorrede dat „sijnen naem brenght mede tghene hy is. ende waer toe hem de Nymphen ghestelt hebben,

het

der

in

,

,

te

weten,

titel

te

wesen /'Z^^ö// vande Poëten t'onsen

hem weldra ook Abraham de Koningh

geeft

van rust komt

jaren

Na verscheiden

met een nieuw treurspel ten tooGeeraerdt van F^/^^w in het licht ^).

thans

hij

neele: in 1613 geeft hij zijn

De

tijden." Dezelfde

''').

invloed van den Drost bleek echter niet groot genoeg

AndVe brengen And' re willen 't

haer rollen weer.

niet spelen meer.

Valt swaer veel hoofden

AndVe

willen

om

,

te

en kunnen

besturen

niet.

Zo hier geen beterschap geschiet, Zo mach ons Rijck niet langer duren.

Ghy Die

't

Princen rijck van goed verstant, Eglentiertjen hebt geplant,

Wilt inden noot

niet

van ons wijeken.

Mijn Vriendt, God geef u Laet ons

Met

te

samen,

als

lust,

stichtingh geest'lijck Reden-rijcken.

Dit stuk, het „werck van een jong klerk", ttjestanden ')

van

Theseus

ende

Boecverkooper op den

Polyxenas

en

ziet klaarblijkelijk

waartegen Hooft de hulp van den Magistraat

Het spel

Gerritz.

Treursijel

te

Ariadue

Dam,

in

1614

inde Gas onder

Rotterdam,

voor

te 't

op dezelfde

inriep.

Amsterdam „by Jan Stadt-huys"

te

Amsterdam „by Willem

Water, inde vergulde Sonnewyser",

in

161.5.

in

hetzelfde jaar.

*) Verg. boven, ')

bl.

24, noot

Te Amsterdam by Willem

;

David Jacobsz. van

De Granida

dover, 't

,

rast:

blije

u

't

AchilUs

Haken-

Jansz. op

,

1.

Jansz. op

't

Water

in

de vergulde Sonnewyser.

,

,

HOOÖLOOPENDE TWI8TEK.

llO voortdurend

eensgezindheid

de

mocht Rodenburg

woorden

die

en in

in

Kamer

de

zelf blijkt

1615 ging „het

,

al

drucken

't

Eglentierken"

van

De

teruggetrokken

Kamer

dat Brederoo er het

was zoo ondragelijk

als „willige

Ballingen" hadden

terwijl het overblijvend personeel veel te

,

Rethorica zich beklagen de

behoorde

wenschen

een ander gedicht van hetzelfde jaar laat Brederoo

In

overliet.

,

toestand

geworden, dat sommige leden zich

't

eene nieuwe, nog heviger

gemoet. Het twisten liep zoo hoog -).

Wel

zomm'ge onder",

tooneel

gewagen

herstellen.

^).

dat niet alles was zoo als

crisis te

liet

te

October 1614 nog zeggen

in

Het Eglentierken bloeydt uit

,;

:

voorbij

zijn

dat de dagen van vroegeren luister voor

,

toen

,

werd bestuurd door mannen

zij

geboren „Tot heerschappy vol macht en volheyt des

Die rnannen van vroeger

heeft „die

„Of door sothey t en twist

,

nydige

maeckt sy

my

verstants.'"

tijdt"

gedood,

die af-handich ....

Ach! Kamer, Kamer! ach! als ick u nu bekijck Hoe seer zijt ghy, helaes! u selven onghelijck. bloeyende ghedaent', daer ick met plach te brallen, ,

U

Is door

't

En

is

't

twisten des te

tijts,

bekans en

al vervallen.

duchten dat die gantsch neerstorten

sal

Indien de Tweedracht wast.''

Het „schuym"

voert

nu den hoogsten toon,

„Di: wraeck-goed, dit uytschot, die onwetende buffels!"

"Vooral bij de verkiezingen der

Hoofden

In stee van het heft in handen zijne vrienden

,

lieten

te laten

werden mannen gekozen

,

deze zich gelden.

van den Dichter en

waarop deze laag neer-

zagen. Poëtens Borst-Werinph

')

In een Tafelspel, gedrukt

'j

In het Moortje worden „de geesten" geprezen, edoch, ,,'t

Was moy

Maer Noch

En

—

't is

,

in zijne

sey schalcke

t'elckens

Jan

,

,

bl.

dat sy lieten haer gekibbel

weer aa met een hibbel en

dribbel.

leeren sy de luy te laten nijdt en twist

't is

Wat

een volck dat

selfs

staegh buyten de pot pist

schaet dat? seyden ick, of sy somwij Is wat twisten.

Dat doen wel

fijnder lien, al zijn

't

geen Kameristen."

219.

OORZAAK DER ONBENIGHEID.

111

„Wanneer men nu verkiest, siet men te samen rotten Het stofte van de Maets, een deel neus-wijse sotten Ja wiens gemeyn geroep dan maken eenen Man Die na haer sinlijckheyt de Rollen gheven can.

Hy

door het lief-gecoos,

Soo gaern heeft

Want

let niet

man

die

daer plnymstrijckery

Daer vonnist

't

eens op

dat toeten in

''t

sijn

bebooren ooren,

goetdnnckentheyt vermeert,

,

onverstant de dingen al verkeert:

Sy raaeckt Koning, of Prins, die Boer te zijn behoorden, Die best de stomme speelt, gheeft sy een sack vol woorden.

De

men yewers

grootste Narrery die

Siet den

verwaenden Geck,

siet

oyt von

daer den holle ton.

Een Lantaern sonder licht een Prince van de Dooren Hadden mijn volck te slecht tot een Heerschev gekooren Dies sijn labbige tong ,,ha Campen !" heeft geseyt „Dus langh heeft op u Duym den Werrevel gedreyt. Nu komt het na ons wensch, en na al ons begheeren, ,

Wy Van

sullen

man,

dien

marckt'* wordt

nu een reys een ander Lietjen

leeren."''

die ook een „Dragers Heerschap van de Koorngenoemd, heet het dan verder:

„Sijn grove botte tongh en bout niet op van schelden

Van

sijn

voornaemste knechts of alderbraefste helden:

Hy met

aenhangh

al sijn

De Kamer Heel helpen

sullen door trotsche spijt

eer yct langh, soo

gy

'er

niet

Dan Kampen, Lambert, Hooft en Samael

Wel

slechten

Wie was de man

,

voor

sijt.

of in eeuwighe schanden.

in't verderf,

sal

't

gheschil

voorsicht, soo ick dat hebben wil."

met

die zich zoo'n

aanhang verworven had

die door zijne tegenstanders als een ijdele

,

heerschzuchtige

,

en

,

vooral

„grootse' of „verwaende gek" wordt voorgesteld?

Daar Tengnagel in zijne Lindebladen onder een aantal Amsterdamsche poëten, doorgaans van minder allooi, ook „Klaes Pels, dat Brederoo de korendrager" noemt heeft men gemeend ^) ..dezen letterheid" op het oog had, ook omdat hij later een ,

'j

hem

Eene tooneelstudie

Loffelt

in

Sloot

zich

Amsterdarnsch

,

Rössing

Tooneel,

Tijdspiegel van 1873.

aan bl.

in

31,

,

in

De

zijne

33

gids van Juli

critiek

van

den

van

C.

105.

Aan

N. Wybrands"

Het

1874,

alzonderlijken

bl.

afdruk uit

De

,

112

IS

tegen

vers

Tegen

die

meening kan heel dat

het

op Pels

oude wrok dei

ingebracht worden. In de

vvat

althans

slaat:

,,de

hebben."

te

behalve zeker

alles

,

?

den Schouwburg schreef, waarin

plaats,

korendrager

,,,

:

PELS DE KOBENDRA.ÖEK

vroegere Kameristen schijnt gesproken

eerste

:

is,

dat de bijvoeging

de uitgave der Linde-

in

bladen van 1640, waarin enkele afwijkingen voorkomen

')

i)

van de

Als curiosum geef ik uit M. G. Tengnagel's Ainste7-damsche Lindebladen

1639, den geheelen catalogus, die echter verre van volledig

is:

„"k Schenk dat nou eens aen een ander,

heb mijn buik ook

Siet, ik

vol.

Jy nu meê wat raet malkander: Schipper Jan Hoefyzer Mol Jan van Arp: Jan Vos: de Bruine: Wittenoom Liskali Krul ,

:

:

Pieter

:

Koning, Trans, Verduine,

Jan

Ba.tels

,

Klaas Zeep

,

de Brul

Dankerts, Vloozwijck, Vlak, Verhaeren,

David Ces, Exalt", van Zur'g, de Domselaren Winter, Pars, Kist, Kloppenburg, van Zoest van Keulen StoflFels Jan Evert Pels

,

,

,

Gijsberts Jacob

met

vaer.

zijn

Wit, Jan Zoet, Le Bleu, Vermeulen, Van den Berg, Jan Davelaer, Breugel, Meurs, de Vry, van Buure,

Dommer, Duurkant, Smient,^ van Dam, Koesveld, Kodde, Luit, Verschuure, Orsveg, Duizenddaelders Beierland, van Buil,

ter

,

Stam,

Spilde,

Gerrit, Barent, Klaes Fontein,

Soop, Sandra, Vlasvat

,

THommel, de Wilde,

Visscher , Kastelein

,

Willem Diertwijck, Roos, van Zelde

Adam

van Germeez, van Noord,

Everwijn, twee Kole velde,

Kiskes, Heermans, van der Voord,

13

PELS DE

KORENDRAÖEB?

113

uitgaaf van 1639, worden de verschillende namen steds dooreen dubbel punt (:) van elkander gescheiden, en daar leest men den regel, waar het op aankomt, aldus: "Jut: Klaes Pels: de Korendrager":

Ik Iaat daar, of te

verstaan

men

heeft,

er een eigennaam dan wel een bijnaam onder want die komen hier meer afzonderlijk

voor.

Vinkei, van den Heuvel, Stralen, Pieter Lamberts, van den Broek, Par, Panneel, Ie Blon van Dalen, Luts, Jan Lem, Stadlander, ,

Kloek

Bontemantel, xMeekren, Waeker (d. i. Wachter) Blok, van Heusden, Jakob Valk, '

Stag, Kolijn, Rail, Scheepemaker, Loefs, de Mooje Vries, van Balk,

Blaeu, Kolom, Matthijs van Loeven', Koezaerd, Jan de Wit, Pelt, Ras,'

Kouwens, Doodshooft, Jan ten Hoeven, Poetz, Jan Hendrix, van de Pas, Vet, van Geel, Monjeer, Marinus, Houthaek, Voskuil, Blauwenhaên. Aslijn, Stat, Stribee, Sixtinus,

Hudde, Herkmans, Andries Kraen, Jut, Klaes Pels, de korendrager, Sammers, Willem Hoofd, Aidan, Al bert Albertsen, Hoefslager, Meester Michiel, Robberts Jan,

Moor, Galtero, Klai, Leeg-water, Borre, Raephorst, Montanier,

Nieuwenhoven, Post, de Kater Tonis Bartselsen, Mersier, de vier gewijde Bekjens, Die met oordeel 't wit papier

En

Witter toonen door de trekjens Van 'er vlugge vederzwier:

Daer de Poëzy heur stralen In koomt zetten van ter zv';

U

beveel ik altenialen

Al de Treugd van JONCKBLOET.

AW.

Lett.

XVII

E.

1.

al

't

gevry"

3e druk.

enz. 8

,

114

,,,

,

PILS DE KORENDHAQEE

IS

den derden

In

;

toch van hetzelfde couplet

regel

leest

men deze

variant van de vorige uitgave: ^,

Men door ')

.-

Stas: Sixtinus:

bedenke voorts, dat van Pels, die Tengnagel

denzelfden

Be

Manke Jacob

Geest

van

Mattheus

Gansneb

in

1652 overleden was

gezegd wordt

elders

Tengnagel

in cT

')

,

andere

verstorvene Poëten, Rotterdam, 1652:

„Daer

schennis

altij t

?ïaer wie zou 'er niet

sprak

om

lachen

Dat de nijdigheyt hem stak Toen, om Voskuyls Hillebranden ,

('k

Men

Denk

dat die hier

mede

treet)

Trineus zo verbande,

zijn

Dat er niemant nu van weet. Hillebrant moest herss'loos heeten

Zonder lip of trant daer by. Hoofden waren zonder weten, In de goude Poësy. 't Moest ook d'arme Schouburg gelden, Die geen oorzaek was geweest; Mits hy deze veersen melden Daetlijck door zijn vlugge geest. 't

Is een tempel

van de guyten,

Opgebont met weese duyten, Dieze prachen by de buurt; Daer met schennis en met logen.

Wort

de Kerck haer recht ontogen,

Door een volck 't

om

geit ghehuurt.

Bleef

hem ook

Want

de Vos, die loze gast,

Die, zo

Heeft

t

niet onvergolden,

scheen, dit weynig bolden.

'er strax

weer op gepast;

stijl van alle guyten, Wenscht noch wel om weese duyten. Als hy in vrou Venus buurt.

Pels, een

Zijn verdroogde keel gaet logen

Met de Rotterdamsche toogen, Daer zijn wijf haer buyk verhuurt".

'

hij

,

iverelt bij ,1

Pels ook, die van prachen,

is

En van

dat

uit

de

PELS NIET AAN nijd,

wijl

Voskuyl's

verdrongen

had

HOOFD DER OPPOSITIE.

115

Hildebranden

zijn Trineus van 't tooneel schimpdicht op den Schouwburg gemaakt

een

,

't

had, waarvoor hij door Jan Vos werd terecht gezet. Voskuyl nu bloeide omstreeks 1635 en 1636, en Jan Vos werd eerst ini647

Regent

om

het

dat

hij ,

dertig

van den Schouwburg en daardoor voor die inrichting op te nemen.

als het Is

ware geroepen

het waarschijnlijk,

die geen enkel bewijs van talent heeft gegeven

vroeger

jaar

partijhoofden

Kamer

de

in

invloed genoeg kon hebben

al

te

worden? Maar

er

,

omstreeks

om is

een der

meer.

man,

De

die in 16 15 zoo door Brederoo in het slijk gesleept werd, toch wel in 1638 geen lofdicht op diens werken

zou

gezongen

hebben, zooals Pels deed

»).

Trouwens omstreeks 1615 komt

naam

of zijne spreuk nergens voor, b. v. onder geen lofdicht Brederoo of Rodenburg, en wij hebben er bij de

Ik

vleet.

daarom

dat Brederoo's

,

coorn-marckt" niet

men

hebben

dan

wij

uitdrukking „dragers

in eigenlijken zin te

zijn

op

meen

heerschap van de

moet v/orden opgevat. Aan

denken?

Aan niemand

anders dan aan den Ridder Theodoor Rodenburg diejate^ aan het hoofd der Kameristen den strijd tegen Coster Nicolaes Pels, met de spreuk:

Vtrandert in tijdts, schreef voor de uitgedichten van 1638 de volgende „klinck-klanck op de wercken van Garbrand Az. Bredero": ')

gave

van

Brederoo^s

.,Ghj, die

En

uw

harssens wet op heyl'ghe Rijmery,

allerkeurighst raept, en bruyckt het tot u voordeel. Doorsnuffel Breroos werck, en vel dan eens een' oordeel,' Of het weergadeloos in Neerduytsch niet en 't

In

vryen

't

loflijck,

zy, en in schrandre scharssery

Soo aerdigh, dat de Nijt, die Daer vruchtloos, en vergeefs,

Want

ziel

't

alles wil bedillen,

tanden op moet' spillen. en sin het voert in soete slaverny. zijn

Geen hart en is soo kout, soo ruw', soo hart en steenigh niet vermurwen zou, en worden sacht en leenigh, Als 't, met een kloeck verstandt, sijn vryerijtjes

Dat

leest.

Wat

kinckel

soo grof, soo plomp, en soo onaerdigh, ' Die hoort zijn boertery, en die niet en zeyt vaerdigh", is

Dat Gerbrand Brero t^els

Tnjntje te zijn.

schijnt,

als

is

een brave geest geweest."

men Tengnagel mag

wat veel geofferd

te

hebben

al

gelooven, na hier aan Wijntje en vóór 1639 naar Indie vertrokken

r^.Want de Nectar was hier op"j. Zie de Amsterdamsehe Mane-schiin. 8*

,

!,

TH. KODENBUBG.

Xlg

en de zijnen

,

na hun uittreden

uit

de Oude

Kamer

,

zou

strijden.

van brommende lofdichten ten Zijn naam, meer bekend, hetgeen deels te nauwelijks is verheven, hemel waardij zijner werken, dee^s blijvende geringe aan de is wijten hem doodzwegen tegenstanders voorname zijne dat daaraan, ook eenmaal

in

tal

opvolger J.Hz. Krul deden. Zijne geschiedenis duister, ondanks de lag tot voor weinige jaren bijna geheel in het heeft. De leden ligt rol, die hij op verschillend gebied gespeeld zooals

zij

later zijn

daarin,

vooral

onzen

dat in

niemand het geduld

tijd

schijnt te

hebben gehad om die zich Hij behoorde tot eene Am.sterdamsche burgerfamilie, verhad vermaardheid zekere gedurende den hervormingpstrijd Geushet bij zelfs hunner een waarvan worven *'i ten gevolge zijne werken te doorlezen

').

,

de Costezonder den Heer A. C. Loffelt uit, die zijn sti-ijd tegen ') Ik Nederlandsche Specrianen eerst behandelde en een artikel, geplaatst in De en later in Eene Tooneelstudie , afgedrukt tator, 1873, no. 25, bl. 197 vlgg. ,

in

86—144. Over de tooneelstukken van Rodenburg sprekende,

De

Gids van Juli 1874,

bl.

zei

Van Lennep

in

ook den geduldigste, er een van uit oordeel over die stukken te vellen te lezen." Dit belette hem echter niet een als Oude Geuzen bekend: Herzijn Amsterdam van geschiedenis ') In de eene man Rodenburg en Jan Bethsz. Rodenburg, die in 1566 en 1567 in-fo. I D., Amsterdam, Wagenaar's Zie speelden. stad de politieke rol, in

zijn Vondel, II D.,

bl.

285,

302,

331: „Ik

bl.

In

304.

zet het

was ook nog een Floris Rodenburg

jaar

hetzelfde

bl. 29.5. vermaard als „een groot voorstander der gemeene zake." Aldaar, en werd bij de In 1578 was de eerstgenoemde Hopman der Schutterij,

zoodanig ontslagen regeeringsverandering in dat jaar niet, gelijk anderen, als

maar zelfs tot Raad aangesteld. Wagenaar verhaalt, bl. 401, dat heftig "voorstander

van

Leicester

in

1587

was.

Was

Herman Betszen Rodenburg een dit "Herman de Oude" wel,

Celia vader? In 1617 draagt Theodoor zijne Uertoqinne Mays-spec Johan Betsen Rodenburg, aan wien in 1633 ook zijn en lieve broederwerd toegewijd, bij welke gelegenheid hij hem zijn „waarde

of des Dichters

op

aan

noemt.

Uit

's

Dichters

werken

zijn

gehuwd met Anna Kief, en 1618 met

In

zijne nicht

1631

huwde

ons nog bekend zijn broeder Pieter, in 16. Dirk Ysbrandtsz. Rodenburg, die lu

zijn neef

Catharina Boelen gehuwd

bakker schijnt geweest te Wnra7ide VI D., bl. 260.

is.

moeder zekeren Jan Rodenburg, die een koekeDietse^ e zijn. Zie Mr. W.J.C, van Hasselt in De

Anslo's

TH.

KODENBUBG.

117

worden der sud

in 1578 tot Raad werd gekozen. Van 1592 tot 1606 komt een ander, blijkbaar des Dichters vader, onder de Rentmeesters voor. Deze was met Hendrik Lz. Spieghel's zuster Elisabeth gehuwd.

Het schijnt, dat een toeval den Dichter te Antwerpen heeft doen geboren worden: dat kan althans worden opgemaakt uit eene uitdrukking van Abraham de Koningh, die zeer met hem bevriend was i). Maar dit neemt niet weg, dat hij door afkomst, familiebetrekkingen ling

ook

altijd,

gebleven Zijn

,

eigen sympathiën

in

ligt

maar daar hij al sedert met Jacobus II dan in 1580, eer nog iets

het duister;

reeds verzen maakte en

hij

aanraking was, kan

vroeger, geboren lui

,

is.

geboortejaar

1601 voorkomt, toen in

denkbeelden en ontwikkeden vreemde, een echte Amsterdammer

later in

niet later

hij

werd hij reeds tot de bedaarde 1638, het laatste jaar, dat wij iets van gewaagt hij van ,,de herfst (s)ijns after-jaren 3)." zijn.

In

16 19

gerekend*),' en in

hem vernemen

,

Hij schijnt in dat of het volgende jaar te zijn overleden.

Omtrent

zijne

zekerheid bekend.

')

In

geplaaist

een ,

lofdicht

zegt hij

lotgevallen

Hij

van

is

ook

ons

zelf bericht

slechts

weinig

met

ons in de opdracht van zijn

De Koningh, voor de Hertoginne

Celia (1617)

:

Kloeck-Rymer, waer men hoort uw zoete veersen zingen, d' Amstel-maeghden Rey u met een lieve lach. 't Scheep-rijcke Schelde roemt datz' eerst uw traentjens zach, •

Groet

Maer dijn leer'ück gedicht behaeght my zonderlingen"". De Koningh, „Boeckvercooper wonende aende Beurs, in

de Coninghs Hoet," gaf in 1617 Rodenburg's Keizer Otto uit. ') In het eerste lofdicht vóór z\jn Eglentiers Poêtem Borst-iceringh, (1^19), heet het

.,Ghy hebt van Lentens tydt

Aganippes

rivier zo

') In de opdracht van zijn Geboorte Zweedschen Gezant Michiel Lebion zegt ,

myns bloeyende Jeught

om

gheringh-vemuftf

tot

uw

bedaerde jaeren,

Christi hij

:

-/k

aan de echtgenoot van den Heb immer van 't beginne

de Herfst' mijns after-jaren, ernstigh gheneyght door maet-vaerssen te laten melden

Voorbeelden

leghe-tijts-wei-bestedinghe."

tot

menichmael bevaren."

hode>'bubg'8 politieke zendingen.

118

Trouwe Batavier, dat Hof ophield

Engelsche

hof": en het

In 1617 gaf

is

gevraagd aan

niet te

hij

te

aan het

daar eene stellen dit

hij te Madrid „in nemen, dat hij daar

belast

was

,

titel

Van der Anna eene

in

las,

aangezien

hij in

de

een „tieur-bly-eynde-spel" in het licht, onder den titel: heeft iemand die niet verder dan

Anna Rodenburghs Trouwen Batavier. Dit dezen

hij

16 10 tot in 16 14 vertoefde

met eene zending van Prins Maurits

•)

Islington

te

kijf.

Van November liet

1601

zegt wel niet, dat

Hij

maar verschillende bijzonderheden

zending waarnam, buiten

in

zich

hij i).

,

Aa's Biografisch Woordenboek,

bl.

122, doen

de eerste helft der zeventiende zeggen, dat die v-ij daar eeuw" was. Met hoeveel zorg dat artikel geschreven is, blijkt, als die vervaardigde, tooneelspelen van tal verder lezen, dat onze dichter „een vertoond werden." te Amsterdam Op de Akademie van Coster „dichteres

uit

De Tromve Batavier wcrdt voorafgegaan van titel

„'t

:

Boeck aen

Daarin

burg".

d' eerbaere

vertelt

"t

,

deughd-rijcke

Boeck

,

eene opdracht, met dezen

en kunstlievende

Anna Roden-

„dat dees handelings beschrijf meest u qua-bevochte pennens inck is gheweest,

o.a.

,

en myn Rymers noch in versche aengheleyd door u konst-lievende neyghinghe ghelijck C. E. leven bequareghelkens des hoop meesten dat de hebben moet gheheugingh in Albeonsche Islingtijde als U. E. liefde uw Rymert verzelden E. aenporringh,

,

men,

ten

Paragonne Elisabet heur Scepter zwaeyden, (doch nu in gheweste) en Jacob zijn wel-waerde en eygen-erfprincens hooft, voor wien uw lievert vaecken Waelsche 't deel-rijck bekroonde met zijn Anna knielden, en zomwijlen eeu vry uurken stelende, bewandelde Als de

touwn:

triumphe

de

Elisesche

des

Beemden, ghenietende de vermaeckelijcke verwulfstelghens Ten dien tijde, waerde

belooverde

daecken des olmen, eisen, en eycke lommer

Anna, was

't

dat

uw Rymert

in

slordich

voet-ghedicht verzamelden zijn

dies wiens zielen van u quamen en hy met woorden afbeelden: Rymert myn over waer wesen, hun ghetrocken zy zvn uwen, hebben van u Batavier te laten in vrymoedich zich heeft laten bewegen den Trouwen Amstelsche leesbeleefde bezondere door komen aengeport zijnde 't licht zich verderen mocht met gierighe Dianinnekens, midts dat deze tweelingh

veerskens,

,

uw lieve

name, om my Anna, hoedt my, borst-weerd m}

vergeteling herboorte te geven.

deugde-waerde-lofs

,

en verdedicht

my,

Dus,

tegens schempers

Want de recklijcke bedaerde ende heusche, zullen my aenvaerden zestien-jaren-verleden-tijd-verdrijf, en verwelkomen." een als bl. 336, in deze Dat Alberdingk Thijm in De Gids van Februari 1879, is onbegrijpelijk. Duidelijk zien, kon eohtgejioote latere Dichters 's Anna aUeen.

wordt

zijne zuster bedoeld.

rodenbukg's politieke zendingen.

119

opdracht van zijn Foètens Borst-iveringh aan dien ^'orst gewaagt

van 't

zijne „residentie Is

by zyn Majesteit van Spangien."

zeker een verrassend nieuws, te vernemen, dat de Prins

Hof van Madrid

Resident aan het

gedurende het Bestand een

had, die daar in aanzien was, en er zijne „quahteit" vermeerderde, hetgeen waarschijnUjk daarin bestond, dat

er begiftigd

hij

werd met de waardigheid van „Ridder van de Ordre van den Huyze van Borgongien" waarmede hij op den titel van al zijne werken prijkt. Hij schijnt met verschillende politieke zendingen belast te zijn geweest, en zijne vrienden verkondigen herhaaldelijk met veel ophef, dat hij van zijne jeugd af aan „veel Rijcken heeft bewandelt ," en dat hij vijf of zes Koningen in hunne eigen taal had toegesproken ^). Op de vraag wie waren zij ? geeft een zijner gedichten het antwoord. Rodenburg heeft namelijk, als zoovele anderen, in meer dan een zijner tooneelwerken toespelingen op zijn eigen persoon gemaakt. In zijn Keyser Otto en Galdrade schildert hij ,

:

')

In een lofdicht, geplaatst vóór zijn Alexander (1618) wordt

hij

geroemd

als een

„Die zins

zijn lentens-jeughd veel

En met de grootste Prins, zijnd'' Van wien zijn deughden zijn als

Rijcken heeft bewandelt. in dienst [heeft]

In een lofdicht voor de Borst-weringh heet •Die

iia

hij

Van In

1628

tooneelspel

die vijf

wondert,

die

Koon 'gen

segh ick, Ridder, die

Een yder

in sijn tael

,

lof

durst elck in

zegt dezelfde bewonderaar Hoecx en Cabülaws:

„U

't

vijf

tot al

in

een,

nu bestrant."

veel swervens heeft Batavia

In een klinkdicht vóór zijne Mellibea (1618)

„Verwondert ghy

gehandelt,

Ridders daet beloont."

leest

men:

kunt ghy

hun

een

tael

sonnet,

geplaatst

sic gestat

Cui mens imbuta

Quique

Eques Rodeburgius ora, est artibus ingenuis,

salutavit sex noto idiomate Reges,

Quorum

colloquiis.

vóór het

Koningen spraeckt an

de wer'lts verwonderen

Eindelijk, onder het gegraveerde portret van den Ridder leest

„Sic oculos,

breken.

niet

aen spreken."

dignus ubique

fuit,"

." . .

men

deze regels:

,

,

,,

.

,

:

,

BODEKBUEG's politieke ZENDINÖEIT.

120

zich zelf onder den

naam van Tyter

'

)

,

en deze beklaagt zich over

zijne afwezigheid uit het vaderland aldas:

„Waerom ghenoeghden ghy u Toscanen, dat ick willigh

my

niet,

ghebruycken

liet

In dienste aende Albeonse heeiskerinne Elisabet

;

en

Den Deensen

liet

my

oock by Jacob vinnen

Christiaen, Albert en Isabel,

Aerdts-hertogen

;

en raoedigli

myne

dienste stel

Tot uw, Toscanens, nut by Spaensen Phlips den tweeden. Myn y ver deed my oock Vranckens Luys leden . . ."

Welk niet

het

doel dier zendingen was

onduidelijk te

vereerde,

benijd

,

blijkt niet

;

maar hy

geeft

kennen, dat de Prins hem hoog achtte en

hetgeen „zijn minder speet," en door „zijn ghelijck"

werd

Dat deze gissingen

^).

juist

zijn

,

blijkt

zijne

uit

zeer duidelijke mededeeling omtrent zijne levenservaring.

In 1623 gaf hij een gedicht uit, getiteld: ^^Amstels-Eglentiers trouwe landsatens klacht en hertsgrondighe offer, in liefd' bloeven de, ter gelegenheid van den moordaanslag op den Prins gepleegd.

Daarin zegt

hij

.

met het oog op de stokebranden

I

de Predikanten: „Ick die ghepilgrineert

Heb door Euroops ghedeelt, en in d' hoven verkeert, En na mijn gh'ringh vernuft ghclet cp d' heerschappyen Van Staet waer ick bespeurt heb veel verraderyen

-J

^

,

In weesens onghelijck; maer hoe 't

^)

Was

daer ghelijc

In den inhout „'k

Hoor

leest

men

't

't

hier is, dat

's

oock nas beleydt, door de geestlijcheyt."

achter de schets van het stuk deze regels

datter tusschen dees history

is

ghemengelt

Een zekere vryage van een ander vrouw Die Tyter trouwden

En Tyter komend'

eerst

en brack daer na heur trouw',

weer, most

laes, zijn

.

.

Laura vinden

Verzamet inde echt." Dit slaat duidelijk op zijne eigene geschiedenis, zie ')

bl.

121.

In genoemd stuk laat een sterrewichelaar zich aldus over Tyter uit:

„Met veel lofwaerde gaven d' hemel hem beklede Ver boven het ghemeen. Onz' Prins hem achten zeer, Nae zyne waerd', en deed aen Tyter groote eer Meer als wy ooyt voor dezen zaghen in onz' tyden Het gheen zijn minder speet, en zijn ghelijck benijden."

TH. RÜDENBUBG.

Rodenburg Gedvirende

Haagsche

heeft

de gunst

hem ontrouw geworden en Daarenboven schijnt hij ten slotte uit meesters gedrongen te zijn verder verloor hij zijn

zijns

').

;

daarmede

zijne vrienden

Wij kennen alleen haar voornaam, Maria Steenburen

het

haar

uit

Madrid geschreven, zegt

ais

ick

om u leyt

zien

die

Mary

maar

luidde;

wij

weten,

„Dat ick langher

in dit

hof heb ver-

wichtighe oorzaecken toe geport, want

te raaecken heb ick met verdriet u aengenaem gezelschap, immer achten, gemist 37 maenden, en midlertijt mijn qualien middelen vermeerderdt kan yemant myn hier over berispen? aenge-

gheluckiger

,

ick

u gezonden

zelfs

„geit:"

In de

komen,

hebbe

vruchten mijns arbeydts". Die geschenken

de

'ketenen, ringen en jaweelen", voorts „geborduerde kledingen'''

Borst-werim/h ')

hij:

my

hebben

Hij droeg dat met manne-

zo ick het

bestonden in

en

waenden,

^).

In een brief van 15 December 1613,

was.

niet

toeft

oft'

gesponnen.

zij

Spanje was eene

juffer, zijne „eerste liefde,"

fortuin en

')

veel

niet

zijn veeljarig verblijf in

had een ander gehuwd

dat

zendingen

die

bij

wegens

en

121

alles

bl.

,

129

zinnebeelden,

Stichtige

van

„waerde

ter

etlijcke

duyzenden."

Zie Poëtens

— 130.

heet het, no. 131,

bl.

die

in

Poëtens Borst-weringh vóór-

zijn

406:

Aliis inservri 2ndo consumor.

„De Vaderlandse

liefde

deed

my

woelend slaven,

in zorghe, en bekommer voor

Uyt Ja dat

En

myn eyghen

ick heb ghenieticht gantsch

air mijn dienst gedaen

•ia

gemeene goedt,

't

yver van een over trou ghemoedt.

lout're

willich

haven,

met woelen, stryven, draven,

had ghespilt mijn levens waerdste bloedt.

Zo is ondanckbaerheyt ten eeioten my ghemoet. En afgeslooft ick schaers vocht vonde om te laven 't Vermoeyde hert; zo dat ick knaghende uyt teer, Bedenckende mijn dienst, en ziende

't

Genietende mijn dienst, en laeten

Doch door de reden

ick

my

noch

te

En acht my g'lijck de kaers; door Want anderen zy licht, en zelfs zij Zoo ook

no.

190,

bl.

Was

't

geen

gaet

te

men

in

my

ziet

niet."

obstant.

inde tyden als de Bijen kosten spreken

lek zelven was een By, en inde

Myn

met d'eer:

vreden stelden.

435:

Fata „'t

quaedt vergelden,

my

swarm oock vloogh,

teere lichaem ick vol geurich

En Honingh

brocht in d'

Huyf

,

bloeyzel zoogh,

ghelijck wel heeft gebleken

,

122

BODEKBVBG.

TH.

standvastigheid

lijke

zich

hij

geraakte

later

:

weer

hij

aanzien en trad

in

vreemde Mogendheid.

in dienst eener

Toen

^)

8,

,

1614 weer

in

Amsterdam

te

vestigde

*)

schijnt

hebben verkeerd. Hij nam stond ijverig deel aan de werkzaamheden der Oude Kamer gaf van 1616 tot 1619 verscheiden tooneelstukken en een in

hij

berooiden toestand

vrij

te

Mijn wercken waeren van mijn trouheyt

De Koningh-by Maer nimmer,

Waer

doi^r ick

't

my

en vrij

waere teken,

ick dienden wiirch (na mijn

lapy, viel op

ter,

vermoogh) oogh,

zijn liefdens

most de hoop van mijn gelueken breken:

Ick ziende dat een Torre die noyt Honingli brocht,

Ghenoot meer Als

Maer

d'

eeve

by de Koningh vande Bijen

Honing-teler-By

,

die niet zich zelven zocht

Koninghs nut, en lijckwel

's

niet en kost bedijen,

men gaf my

Verglieten was ick voorts,

Zie het Stichtige Zinnebeeld no. 47,

')

bl.

loon noch eer.

nimmer

Die. dus tot Icniep qheboren is, icerdt

Heer.^'

364:

„Na dat het snar gheva! my woestelijcke plaeghden, En onrechtvaerdich dreef in iammerlijcke druck. Verwisselende

myn

gelueken in onluck,

En aenghename vreughde in De rugh my toegekeert van

een bitter klaghen, alle

mijne maghen

Vermits ick lag geboeyd aen'een mis-spoedich juck: Ghelatenlijck ick onder

En met Zie ook no.

175,

Vroeger hield

')

van sommigen

's

hemels schickingh buck,

stantvasticheyt heb ik mijn last ghedragen." enz.

428.

bl.

hij

zijner

zich dikwerf in den

vroegste

werken

Haag

op, zooals uit de opdracht

Voorts komen in die stukken

blijkt.

velerlei beschrijvingen voor,

waaruit vooral zijne bekendheid met het Haagsche

Bosch

Januari

af

i?

leiden.

te

Haag aan, waar ken Zegers

hij

schreef.

In

1618

Daarentegen

is

in

begin van 1619 dichtte

't

hij

1615

dat

liet

tafelspel

hij

hij

in Holland's

bij

eens in den

Mey

1619."

Trouwens

sedert 1615

eene aantal brnilofts verzen ter eere van

Amsterdamsche vrienden, waaruit wel wisten,

hem nog

de opdracht van de Poëleiis Bor.tt-werinqh

^edagteekend: „in Amsterdam, den lesten tot

treffen wij

een bruiloftsdicht voor Christiaan Coevershof in Janne-

zoo

blijkt,

we

't

ook

niet

van

elders

Hoofdstad gevestigd was. Den 24sten Februari

de bruiloft zijner zuster

Anna met

opvoeren, en in Mei van hetzelfde jaar vierde

het huwelijk van zijn broeder Pieter

met

juffer

Anna

Sr. Pieter hij raet

Kief.

Ludens een

gqu Echts-R'jm

In Februari

1

61

TH. BODEKBUEG.

proza-boek

lijvig

In

uit.

Februari

Amsterdamsche trouw-boeken bUjkt tot

In

Delft 1)."

vaderstad,

1623

althans

woonde

162 1

met

,

uit

van hem het

licht,

huwde hij, als uit de Anna Notelmans

Juftr.

waarschijnlijk

hij

120).

(bl.

Dan

nog

in zijne

hem voor

verliezen wij

wederom een

het oog. In 1628 ziet

eenige jaren

,

Holland, blijkens het gedicht toen uitge-

in

boven vermeld

geven en

123

tooneelspel

maar het blijkt niet, waar hij het schreef. In van Nassau buyten Bruysel" blijkens de opdracht van zijn Sigismnnd en Manuella. Daar woonde hij nog in 1633 en 1638. Maar de toen door hem vervaardigde stukken waren aan Amsterdammers opgedragen en voor het Amsterdamsche tooneel bestemd. Hij was inmiddels in vreemden dienst getreden, en achter de opdracht van zijn Vron Jacoba (1638) geeft hij aldus zijne titels op: „Teodore Rodenborg, Chevailler, Conseiller et Legat ordinaire du Sr. Duc de Holstein etc. Resident de l'estat Ansiaticque et Agent de la Republicque de Hamborg prés son d' AUemagne Alteze Prince Cardinael Infant d' Espagne è, Bruxelles." Den 19^11 September 1638 droeg hij aan de echtgenoote van den Zweedschen Resident Michiel Lebion nog een bundel op, 1632 bewoonde

hij

„'t Slot

,

,

bezong

het

van

huwelijk

Comelis

Dieryekz.

verscheiden ,

hij

harer

leden

Kemp

aan

April

Hereman

de

Kamer

in

,

uit

de Lavendelhloem met een tafelspel; en in Augustus bezong

Oude Kamer

Jan Jacobsz. Kan. Beide zij nog opgemerkt, dat

het

zijn

afzonderlijk uitgegeven. Eindelijk

zijner

lid

der

Sr.

tooneelstukken tusschen 1616 en 1619 allen uit Amsterdam

zijn.

De mededeeling hiervan werd door den Heer Rössing

aan den

November dat

de Borst-weringh voor. In Juli van

van

gedagteekend

in

de bruiloft van Sr. Lucas van Valckenburgh

echt

de opdracht

')

hij

stukken

den

hij

deze

Kamer

,

Februari 1619 was Hendryck

schijnt geweest te zijn.

Al de opgenoemde verzen komen der

Februari 1618 dat van

Pietersz.

Kodden; en

Dirckz.

het jaar 1619 vereerde

in

in

Cata-

ira?ne?-,

maand Kaleb Jansz. van Venedael; in eindelijk Symon Jansz. Sommer, die

beurt, en in dezelfde

echter geen lid der

op:

September van Damas

in

Jof.

door zijne verzen, namens de Out/e

van den Prins der Kamer Cornells Kanter;

naam

Roodenburgh met

het huwelijk van zijn neef Dieiyck

hij

rina Boelen. Eindelijk luisterde

heer A. C. Loffelt gedaan

beschikking stelde.

,

welke

laatste ze

te

Amsterdam

welwillend

ter

mijner

124

TH.

HODBUBURG.

waarin drie stichtelijke gedichten waren

Geboorte

Chrisii,

Ecce

ghedachtens zoetheyi.

En

Na

geen wonder, want

jaar zijne

overleden, afbeelding,

zooals

Homo dien

blijkt

geplaatst

1639 het hcht zag.

tijd

was

hij

uit

vóór

en

hoort in het

een

de

namelijk

vervat,

Aendachticheyt op

men

niet

"s

zijne

doots

meer van hem.

begin van het volgende

vers

van

Geboorte

J.

Hz. Krul

Christi

.

die

bij

in

VIII.

P o E T E N-S T R

Het was deze man

na

weldra

die

,

IJ D.

zijne

terugkomst in het

den loop van 1614, zich onder de leden vanden Eglentier een aanhang wist te verwerven die den hevigsten vaderland,

in

,

tegenstand

op dat oogenblik het roer vooral van de heftigsten onder hen:

hadden gehad,

handen

in

van hen, die

uitlokte

tot

Coster en Brede roo.

was

Hij

geweest

was

ontwijfelbaar

die

,

binnen

gesteld

oom Spieghel

Dezen had hij zich steeds tot voorbeeld gebruikt zelfe nu en dan diens spreuk Deiight

getreden.

en

^)

Oude Kamer

vroeger lid van de

al

misschien wel aan de hand van zijn

hij

hij

1

De

')

opdracht van zijn Wraeck-giericfers-treurspel «aen d'erentfeste

Factoor:

tevn,

Mr.

en

Johan Sybrantsz.

Bont,

Prins

van

:e

met

om

met de loflijcke beschuttinghe van nws lommer, 't welck mijn graeghte noch meerder

U.

Toonneel

E.

gaende

te

steets

zal

bloeyende Eqlcn-

tot d'

na

mede in

te

bootsen mijn

genieten

te

Lie/'d

van

anders

Heeren

een klein celleken

bloeyende.

bitzighe

hoorden

En

ick

U. E.

Zoy listen ende

kakelen,

kunnen geven

van Ravestevn.

mits

Treurspel

Wraeck-r/ieriphers zijde

Oom, Hendrick

als

,

in

vermakelijcke

Edele Poësie: Ver-

mits ick langhe jaren verleden (ja zedert mijn teerejeughd,)

hebbe

in

E. Ghe-

doen benaerstighen

houden met stichtighe en

na geringh vermoghen mijns neygingh

wercxkens,

IT.

yver, en hand-reyckende Kunst-liefde, mijn rvmeryen

vrind'lijcke

vereeren,

tierens

dcughd

de Kanier

LieJdC bloeyende, der stede Amsterdam", luidt aldus: „Het heeft lieft

,

van Campen, President, D. Johan Fon-

heeren, Cornelis

knnstlievende

en

immer ghetracht

Laurensz. Spieghel, zaligher, 't

om

wijd-ruchtighe-Zilg/enü'er-collegie-

vaecken U. E. heb hooren zegghen mijn wel

gheviel,

en

dat

ick

aende ander'

grijzende momistifihe berispers, noch wel

heb ick deze bladekens geen ghetrouwer beschutI'.

E."

Dit stuk

is

in

1618 gedrukt

bij

Paulus

:

rodenburg's ijdelheid.

126 verheugt,

als

dat

zien,

om

de verwantschap

afstamming

die

Het

te herinneren.

zoowel

zijn

als

aan-

laat zich

ridderlijke

niet

titel

op zijn overwicht bij de Broeders zijn geweest. Maar hij zelf had niet nagelaten alle krachten in te spannen om zich tot Hoofd, zooal niet der Kamer, dan toch van eene partij

zonder

op

invloed

werpen.

te

Hij

rekende zich daartoe voorbeschikt:

de spreuk, waarmede chi sara

sara

,

welke

,

over die ving

,

zich

brommende

aanleunen

liet

afdrukken.

minder

Niet

men

Als

,

toch

en uit

lofdichten zijner vrienden

die

')

In

zijn

Homo

Ëece

legt

hij

vóór

hij

sommige

mag aannemen,

Tyter zichzelven heeft geschilderd,

hij

,,Ick liep

die

deed

hij

in

den persoon van

hetgeen wel niet tegen te

eene soort van biecht

gemeene loop, en runden

,

plaatsen van sijn Keyser

dat

—

werken

zijne

Hij klaagt, dat

af.

meer met de wereld dan met God had opgehouden

zich

ver-

,

^).

Otto.

Manudla

zal zijn,

't

vooreerst reeds uit de hij

tweede deel zijner

in het

hij

moet het zijn". Men verwondere zich aanmatiging niet want hij was ijdel boven alle beschrijHoe onbegrijpelijk veel hij met zichzelven ophad blijkt

met: „die

taalt

vandaar

zijne stukken gewoonlijk onderteekent

hij

:

in de vaert,

Alleenlyck na de doel van grootheydt op de aerd, Staet-zucht

en dulle waen ,

,

Door wereldtlyck bekoor

Zoo

hij

het oude

eens

al

zwak

„het juck van

tot 't

hoogh' steegen

d' eergierigheydt

ydel afgheleydt" had,

hij

viel

weer in

terug,

„Mits ydelheydts geheugh trompettens galmle

Van

:

ydelheydt gheneeghen."

blies

vleeschelijcke vreughde.'"

„Het smeeckende ghetergh des pluymestryckers spreecken" had hij nooit „staatzucht" en „hovaerdy" hadden hem steeds gedreven om te luisteren „na 's wereldts vlayery," en hij was geheel in de macht van „yd'1weerstaan:

heydts overheering."

„lek was opgetogen

Door ydelheydens schicht van 's Werelds lustens tocht, So dat mijn neyging' „niet als ydelheyden zocht." Voor de bevrediging zijner eerzucht had hij alles over. „lek woelden in ghesloof, in storm, en in onweer,

Jae schip-breuck

,

waarom doch ?

alleen

om

werelds eer."

BODENBüRG VROEG GEVIEKB. spreken

—

is

dan verbaast men zich over de vlucht,

,

eigenwaan nemen kon

Dat

terugkomst werd

stond bij zijne

Oude Kamer had

der

zich vrienden gemaakt.

onder

ter-

was de terugkeer der

niet alleen

gezag: ook

hij

bij

onder de leden

de Lavendel had

hij

Wij merkten Abr. de Koningh reeds op

vereerders:

zijne

En

Poëzie, heette het.

vaderlandsche

Reeds

twijfel.

door sommige leden van den

terugkomst

Zijne

gesteld.

gelijk

geen

lijdt

,

hij

geprezen en met de grootste Dichters der

Eglentier hemelhoog

Oudheid

die zijn

^).

spoedig zeer gezien was

hij

127

nog

een

ziehier

getuigenis

duidelijker

van een ander Brabantsch Kamerbroeder, Jan Sievertsz. Kolm. Deze droeg den i^" Mei 1615 zijn treurspel Battaefsche Vrienden-Spieghel: festen

burgh

\v}'sen

,

tut

Levender jonste op aan „D' edelen

,

Erent-

ende van yder gheliefden Heer Theodore Roden-

,

(s)ijnen d' Ordre vanden huyse van Borgonie Heere en Achtbaere Vrient"; en hij spreekt hem aldus toe: „Niet zonder rechte verdiensten werden UE.

Ridder van

,

,

hert-jonstige

daarbij

D.

deur

thoont,

UED.

leer-gierig

die

V

ijver

licht

u faems glorie

wtschat'ren

,

als

dit

mijn

gheringh

aengedronghen en speel-wijs ver-

der

Rijmrijcke

waervan

betoont,

overtref elijck

wercken

achtbaerder

toe-gheeygent

bewarp,

heelt

d'

my

Cunste

noch

herten

gheport

hebt,

en

blyd'lijcken niet twyfe-

Muses teere Lootken sal onder soo treflijcken bescherm-Heers Vleughen vayligh bewandelen der spitse Soylisten lende

')

oft

Hij

mijn

legt

b.

V.

Laura deze woorden omtrent

..Toskanen in dees eeuw

zijn persoon in

zijns gh'lijcke niet

den mond

en ziet,

Ghestadigher ghemoedt, deughd-lievender ghezinde,

Manhaftigher ghelaet, kon Flavio niet vinden

Ter wereldt; kost ghy hem, 'k weet dat ghy zegghen zoudt

Dat ick volmaecktheydt heb

in

weesen

zelfs

ghetrout,

In heusheydt opghequeeckt, nae kunsten reght weetgierich, Lief-taelich

,

wel bespraeckt, bevallik en manierich,

Vermaeckelick van geest, aentreckelick van aert, Die steeds een anders meer acht als zijn eyghen waerd'

Doch meerder moeat

als

luck

,

en meerder eer als rijkheydt

Teelt zyne sters-gheboort, doch voort gans geen gelijckheydt

In gaven geestelick

,

die ick veel

meerder acht

Als goude brallingh diemen van fortuyn verwacht."

,,:

KODENBTTEG's ONTVrrKKBLIXG.

128

wegen ende

Op

gevierden

dien

hem

Brederoo

Momus berispende waen-weten maar hoogst ijdelen man past zeker

niet schricken

voor

legde:

laste

te

.

dat

hij

niet ongevoelig

." .

.

wat

was voor

en liefkozingen en menigeen zal ingestemd hebben met de benaming: „verwaende geck". Maar als hij hem tevens een „lantaarn zonder licht" noemt dan is dit niets anders dan

pluimstrijkerij

;

,

eene nieuwe partijdige grofheid zonder eenigen grond. Uit

en

alles blijkt

toch, dat Rodenburg door aanleg

wel

geestkracht

man was om

de

voor zich had uitgezocht.

De

voeding genoten en

hoe

reeds,

een

zes

hij

ander

staaltje

Koningen van

ontwikkeling

,

rol te spelen, die hij

Hij had blijkbaar eene beschaafde op-

waren hem gemeenzaam vernamen

classieke schrijvers

hem

van moderne talen stonden

tal

de

elk in

ten dienst. Wij

hun eigen idioom toesprak:

taalkennis

zijne

zijne

levert

Mellibea

waarin, volgens een zijner loftuiters, ,,D'

auteur vertoont u oock de rijpheyt zijns verstandt;

Mits zeven lievers hy doet spreecken zeven talen";

namelijk: Hollandsch, Fransch, Spaansch, Engelsch, Italiaansch,

Portugeesch en

Latijn

Op

^).

letterkundig gebied loopt

hij

hoog

met de vroegere cor3'pheeen der Kamer: Spieghel en Coornhert ^) ook met Daniel Heins, „waar Leyden op trotst, Batavia op en

braldt,

hij

')

hem

wat

wel

De vreemde

denkelijk

schaterende

't

Ook met

glorie*)."

taal

de

bij

gerucht

op

dartelt

Vondel's gedichten had

de hoogte

uit

prijst ^).

hij

heughelijcke

in

veel op, ofschoon

Maar vooral met de

wordt alleen in lyrische ontboezemingen gebruikt, die

vertooning achterwege werden gelaten.

De Dichter rekende

er op, dat dit stuk ook zou gelezen worden. *)

In

Cassandra haalt

zijne

Spieghel's Hertspiegkel aan en in Keyser

hij

Otto Coornhert''s Boè'thius. ')

Poëtens Borst-xverinqh

')

In

„de willige zoons

,

bl.

45.

de opdracht van zijne Celia zien wij, dat

bnygzaemheid van Zeer

Izak.

Godvreesende

wercken

by

vermids

hy

niet ont-eert

,

en alle

zijn

kunstelik

en

Abraham

onberispelik

stichtelick-kunst-lievende

gezonde oordelaers ryraerijen

besteed

met

zijn

broeder las:

wel gerijmt door die waerden Joost

lofwaerdich in

hij

in de gebode-offerande zijns lieve

van de Vondel, wiens gheacht moeten werden,

godzalighe stoffen en de Rijm-kunst

noch verquist in wispeltuur'ghe veerskens."

RODENBÜRO'S WEEKZAAMBTELD. uitheemsche

letterkunde

kende Petrarcha

hij

Marot

hij

vertrouwd

Camoöns

,

,

geweest:

zijn

te

PhiHp Sidney

Clément

,

1).

was

Daarbij

De

schijnt

Boscan

,

129

sage

werkzaam, vooral

uiterst

hij

dat

gaat,

als

tooneeldichter

„meer dan driehonderd" dramatische

hij

gedichten zou hebben vervaardigd: daarvan zijn er echter slechts een-en-twintig tot ons

gekomen,

als

men de

verscheiden dier stukken gesplitst zijn,

Veel meer zal ook wel niet van

rekent.

sprak in

1642 wel van „al

hij

niet veel

en

zooveel

onderdeelen, waarin

als afzonderlijke

hem

nummers

bestaan. Tengnagel

zijn zes-en-twintig spellen"

,

waarmee

ophad: doch Bidloo, die zeer hoog met hem

hem was naspoorde

in

wat

„dezen

liep,

voortreffelijke

Amsterdamsche Poëet" en ,,Reuse-Rederijker" betrof, gewaagt ^) van „24 Thooneelstukken." Men bedenke, dat hij ook

slechts

maar drie jaar lang al zijne kracht aan het tooneelspel heeft kunnen wijden. Het is daarom niet zeer waarschijnlijk, dat hij meer geschreven heeft, al was hij ook buitengewoon werkzaam en

al

ging

hem

Ziehier eene

Trouwen

1.

het dichten bijzonder vlug

lijst

tooneelwerken

zijner

Batavier,

gedrukt

,

in

van de hand.

gekomen maar reeds

die tot ons

161 7

zijn

veel

vroeger voltooid. 2.

Batavierse Vryagie-spel

3. 4,

Op

')

En

5.

Amsterdam,

,

i

Juli

Keyser Otto den derden en Galdrada

Petrarcha

vindt

in Ket/ser Otto leest

men

eene

toespeling

,

1616. 16 16

— 16

in zijne Cassandra

,

men:

•De lauwer-minner kost op d' Arna noyt nvt breken, Noch Petrachael ghedicht trouhertigher uyt spreken Dan spaenschen rym-heer-zinrijck-knnstighen Boscan Gheen meerder liefdens murg in vaers afbeelden kan. Den Albionsen Sydeneys zuyv're-kloecke-dichte In zijn Pembroex Arcaed brocht nimmer in het lichte; Den Lusitaen Camuyns op zijne haver-riedt Noyt meerder passy toonden in zijn liefdens liedt, Portes en Marot op Sein, Simoon en Loore Vermochten gheen ghetrouwer liefd' te laten hooren

Noch

Als Tyters hert ghetuycht." *)

Panpoéticon Batavüm,

jroKCKBLOET Xed. ,

Lett.

bl.

XVII

252.

£.

,

I.

3e druk.

O

bl.

17.

74.

,

kodenbubg's tooneelstukken.

130 6.

Cassandra Herto^inne van Bourgondie ende Karel Bal-

7.

Hertogintie

deiis

1617, 1632, 1642 (4e dr.), 1663.

,

Celia

Grave Prospero

en,

,

Amsterdam, 30

Juni, 1617, 1645, 1666.

De

8.

Jalourse

10,

9.

1617

Sttide?iie?i.

Mellibea

II.

161 7

,

December)

lesten

— 1618.

Wraeck-gierigers Tretir-spel

12.

N. Biestkens), 1644.

(bij

Amsterdam, (den

,

I

16 18.

.

13.

Alexander, Amsterdam, 16 Maart 1618, 1633.

14.

Rodomont V Quaedi

15.

Isabella

eti

,

1618.

tneester /oondt

syji

Amsterdam, 20 Mei 1618,

,

1631.

Eglentiers Nieuwe-/aers-Gifi

16.

Hoe ex

17. 18.

Cabelliaws

en

Sigismund en Manuella

19.

,

16 18.

,

1628.

„op

,

't

van Nassau buyten

Slot

Bruysel", den 13 Julii 1632, 1636.

Mays-spel,

20.

ter zelfder plaatse,

Op

1633.

de Reghel: in Liefd' Bloeyende

.,(9/

^^^

titel

staat;

Yver, ghespeelt op

de Amsterdamsche Camer, den 11 Junii 1634."

Vrou Jacoba,

21.

.jNulla

op

hij

later leeftijd

was een

zijner

bekleedde,

„kabaste" te

zooveel

hij

besteden

^)

;

want

,

tijds

')

In

der

Zinnebeelden

Stichtige

in

hij

te

de ver makelij ckste tijd-cortingh

een

^).

Zelfs toen

om

kon,

hij

zegt

Mellibea : „mijn penne schreumt niet

my

spreuken

eene blijkbaar drokke diplomatieke betrekking

letterarbeid

voor

22 Januari 1638.

ter zelfder plaatse,

sine linea"

dies

bekennen

,

aan

dien

de opdracht

zijner

dat de Poesie

die ick vinde."

is

(Poétens

Borst-ioeringh

,

bl.

402)

zegt hij onder het aangehaalde opschrift:

„Wie Ja

dat de Pen-kunst liefd, die moet gestadich maelen,

niet een

Om

dach verzuymen zonder dat hy

nyt het veel-doen het wei-doen

te

Dus wie beyvert om uytmuntende te Verkrijght zijn wensch zo yder dach Zie ook aldaar, *)

Den

I3en

bl.

Juli

graesen

in

de

haelen.

zijn, hij

maeckt een

lijn."'

436, no. 192. 1632

Manuella: „Ik kabas na te

schrijft.

mogen

schreef

tijdts

klaver-beemden

bedoude Eglentier rooskens

'.

hij

in

de opdracht van

Sigismund en

gheleghentheydt zomwylen eenighe uyren , Mercurii,

pluckende

iu

om

dachskrieck de

KODENBURö's VLUÖHBID. was bekend voor de snelheid waarmee

Hij

.,Gheen

Kvmer

vrienden

zijner

om

zich

der dicht'ren Paragon.'

ii

ons,

zegt

dat

hij

dagen hem voldoende

vier

een tooneelstnk te schrijven

dat

,

en

^);

zelf

hij

dan ook wel aanzien, dat een van 1619 naar waarheid van hem getuigde^), ..Als dat

hy spelen

beroemt

had

er een in vier-en- veertig uren berijmd

zich

laat

wordt getuigd:

,

oyt soo snel als Roo'nburg vloeyen kon

Dies noemt de menieht'

waren

werkte. In een

hij

Hoecx en Cabeliaws

sonnet, geplaatst vóór zijn

Een

131

Het

^).

zijne loftuiters in

heeft wel ses-mael-dry ghedicht

In maenden driemael acht.'

En die spelen hadden, volgens de overleving, grooten toeloop. Vandaar dan ook dat sommigen 't Woord is van van Lennep "*).

dikwerf, tot laat in

wens, Bidloo

,

de zeventiende eeuw

schrijft

nog

in

1720, dat

,

herdrukt werden. Trou-

jeugd eendier

hij in zijne

stukken „met algemeen behagen" had zien vertoonen

En

een

d'

dit

Vrou Jacoba: „ghestolen-uren-geest-verquic-

zijne

bekommernissen

vermoeyt hebbende, behendich

poosen onder

In

hij

veel-voudighe

nae dat

hersenen

')

noemt

1638

in

kingh;

En

^).

bedryven, de

en wichtiger

steelswijs

tijt

kabasten,

om

te

ver-

overaenghename Mercuriale Lommer."

loldicbt

vóór den Rodomont vindt

men

als reden,

waarom

hij

beschimpt werd, aangegeven,

„Quatuor quod

respuit annis

Alter opus, quatuor tu ipse diebus habes."

) In de opdracht van heeft

my

Alexander, aan J. de Bont,

de vaerdicheydt vande Eglentiers-raneken

proeven

te

zijn

schrijft hij

,

„U. L.

:

de historie behandicht op dingsdachs avond ten acht uuren

,

on

om

heb ick het gherymt

ghelevert op donderdach daer nae volghende, namiddach ten vier uuren: zo

werck

dat

dit

niet

ghelooft

ende het

de

in vier-en-veertich

uuren

is

gherymt,

Cameristen kunnen ghetuyghen. Ende alzo

Eglentiers

't

geen by afgunstighen

werdt, en dies niet tegbenstaende warachtich

vaerdigheydt

laten kakelen in

hun om

zullen

wy

alle

is,

wy nu

ghelijck U.E.

beproeft hebben

vinnighe een-zij -kiezende haters

snel en wel (mits snel en

goed

is

wel die V doet)

tarten." ")

In een lofdicht vóór de Poétens Borst-weringh.

')

Vondel, II D.,

')

Panpoêticon Bntuvüm,

bl.

331. bl.

252. 9*

te

EODENBTIfiG VA^

132

onnatuurlijk,

niet

is

aantrekt

Dit het

nu

wil

beschouwen.

den beginne gaf van

October

den Eglentier

van

wanneer

ons blijken

zal

In

blijkbaar

dom-zinnighe

een

oft

Kan

,,'t

die

1614),

wendsel geweest. Hij vroeg zich haet?

af:

men

toelaten. dit is

zonder

nydicheyt?"

En

')

hij

zelfs niet

Men

„Zoudt wel

anders niet wezen."

twijfel

zijn

een mededinger in minachting

men

zien, dat

begrepen

zeer

een voor-

een ingenomen

Hij

kwam

tot het

had geen ongelijk. hunne verregaande zien

dan

een

brengen. Wij zullen

systematisch voor zijne stukken het Amsterdamsch

gesloten

tooneel

te

op het

beweerde, dat

,

om

nader

paar tafelspelen (het

Daar men die stukken niet veroordeelde om onbeduidendheid kan men hierin niets anders middel

de menigte

wij zijne drama's

een

hij

\vilde

de strekking onzedelijk was; maar

besluit:

wat

dat,

bezitten

zij

niet zeggen, dat hij louter meesterstukken schreef:

tegendeel

eene

TOOïTEEL GEWEEBD.

handeling en pathos.

:

tooneel

want

't

hield.

Maar

goed, dat

triomfeerende

zijne

dit alleen

kon geschieden

tegenstanders als

men

zelf

met groote bedrijvigheid optrad waarbij men eigen talent kon doen schitteren en zich allen roem toeeigenen. Coster gaf dan ook dat jaar twee stukken en Brederoo zijn eerste blijspel. ,

Het

eerste

stuk

van Coster was op uitnoodiging

\'an

anderen

Rycke-Man, „ghespeelt op de Lotery Oude Mannen ende Vrouwen Gast-huys binnen Amsterdam

geschreven: het Spel van de

van

't

1615,

.

op Kermisse", en ten zelfden

jare bij Corn. Lz.

Vander

Plassen uitgegeven.

armen in Amsterdam tegelijk met de aantoenam, hadden reeds op 't eind der zestiende eeuw de Regenten van het Oude-Mannen-Huis van de Staten verlof verzocht om eene loterij te houden, uit welker opbrengst het gesticht zou worden vergroot. Die loterij had in het jaar 1600 plaats, en „deze wel uitvallende zegt Commelin *), is het getal der armen voorts tot hondert en dertig vermeerdert, en alzoo tot den iare 1604 gebleven, als doen daar noch twintig

Toen

het

groeyende

aantal

bevolking

,

')

Poeteiis Boist-weringh, bl. 237.

*) Beschrijving vati Amsierdavi, bl. 572.

iLAJflEIBENG TOT COSTEr's RTCKE-MA>.

by komende omtrent den

133

dat naderhant tot twee hondert gebracht

;

1616

jare

als

is

de t^'eede maal begunstigde van een lotery op

voor

De armen waren

:

mogelik

haar de Achtbare Heeren Burgemeesteren te stellen."

namelijk Aveder zoo toegenomen, dat buiten-

gewone hulp noodig was: ,.Ick

Verminder

in

van jaar

jaar

tot

ontfangh, en in behoeft verswaer",

Armverzorger in het Voorspel van Coster's drama. Deze tweede loterij was al in 16 14 bewilligd ^), en de winsten zooals de Voorredenaar van het stuk ons zegt in bestonden zegt de

,

,

„menichte van rijcke

zo silvere

,

vergulde Prysen"

als

de hoogste

;

was 1400 gulden waard, en de inleg slechts „een schelling." De Regenten noodigden de Oude en de Brabanische Kamer

om

door

mede

te

werken

op

wekken. Samuel Coster

uit,

te

toepasselijk stuk tot het menschlievend doel

een

door de gegoeden

-)

nam

tot

deelneming in de

Wagenaar; Amsterdam, in-f. II D. bl. 3036. In de opdracht van het stuk van De Koningh

')

,

,

dese jongste beneffens

tweede Lotery

ick

door

om

hoerende

maar

van

is

meening,

te

Armen

te

gedencken, siende ende

dat

dit

stuk

reeds

in

1600 voor de eerste

(In zijn nog onvoltooid boek over Coster,

Vooreerst zegt de dichter in de voorrede

na onze goede gewoonte,

om

de goede

beweghen, stichten en vermaec-

en vertoonende v\-erck."

dit is onmogelijk.

by een

te

mildelijcker in dese Lotery den dit gerijmt,

vervaardigd werd.

gherijmt,

om

van de Hoofden der Brabantsche Reden-Rijck-Kamer

Rössing

')

loterij

heet het: „tot welcke

opper kollecteur versocht ben,

IT.U.

Ghemeynte, ende de gelt-hebbende-rijcke ken,

^),

De Koningh voor de Lavendel.

en Abraham

*;

loterij

het voor den Egleniier op

die

wj^

so vele jaren ghepleecht

dan

:

bl.

23);

„wy hebben

hebben, spelen

de mededoghenden

daerdoor , versameien ," enz. In het stuk zelf wordt gewezen op de uitlegging

den

niens-gierighen

,

liefst

der stad.

„Die thien niael meerder

En De

eerste

in

1601

1

D.,

bl.

van

uitlegging

"grootendeels

1614 was de 42

is

als

over dertich jaer.

daghelijcks noch vergroot."

v.estzijde vlg.).

Arasterdam dagteekent van ló94; de tweede was

voltrokken;"

de

derde

in

1611 aangevangen, en in

der Heerengracht bebouwd (Wagenaar, Amsterdam,

Het

is

duidelijk,

dat deze laatste vergrooting liedoeld

:

OVEREENKOMST TLSSCHBK EGLENTIER

134

Ofechoon het stuk heeft,

£>' &A.STHUIS.

zoodanig geene bijzondere verdiensten

als

werd het toch, naar de getuigenis van den uitgever Van

nut der armen, /;/ Lief(f bloeyende binnen meermalen ghespeelt". Dit was op zichzelf een triomf voor den Dichter en voor de Kamer; maar het schijnt, dat de gevolgen voor deze nog geheel anders en van meer beteekenis waren. Alles toch wijst er op, dat van dien tijd af eene blijvende verbintenis tusschen het Gasthuis en den Eglender

Plassen,

Amsterdam

tier ontstaan

der

„tot

^

tot

is.

Vroeger werd,

gelijk wij

zagen, van

't

overschot

opbrengst van de vertooningen een willekeurig gedeelte aan

de Armen uitgekeerd. Thans welke

gens

de

Oude-Mannen-Huis

trof

men

eene overeenkomst, vol-

ten bate zou

opbrengst

geheele

komen van

het

op voorwaarde, dat dit gesticht de kosten der vertooningen zou dragen. Hoezeer dit tot voordeel van het Godshuis strekte, leert Coster ons, die meedeelt^), dat van 2 Juli 16 15 tot

,

April 16 16

I

dus in negen maanden, de winst over de

5

duizend gulden beliep. Het springt

^^•ordt.

Trouwens

de

in het

aanhaling

volgende

uit

oog

,

dat wij hier met de

derde

het

bedrijf

stelt

di:

buiten kijf:

„Waerheyt. Hoort, Rijcke, hoort

my

tcch, en

siet

haer armoed aen.

Rijcke wreek.

Mijn Ouders hebben eens ghenoech daer toe ghedaen,

Doe sy dit Godeshuys voor Maer vieren twintich plcech

En

nu naehy

is

overeenkomstig

Geheel stuk

't

over

de

vergrooting

tot

met van

d'

armen dede maken ....

eertijts

't

twee hondert

ghetal te wesen, toe gheresen."

hetgeen Coster zegt, het

wordt in De Koningh*-

Gasthuis gesproken. Vaderlicke Toesicht

zegt daar tot de stad

„Ghy

hebt voor vijfthien jaer ons Godts-huys tot verblye

Vergunt

,

en opghericht een schoone Loterye ....

Maer 't

Getal

't

gheen

laes vijf

't

kan noch

mael

niet helpen,

vijf eerst

was van oude

lien

Dat can men nu t€r tijts berekenen en sien Eens hondert en noch by de t'negentigh persoenen Die *)

eerelij

Zie de plaats

ck versien in dese huyse woonen." bij

Dr. Jan

Ten Brink

Gerbr. Az. Brcderoo,

bl.

104.

COSTEr's ITYS,

—BHEDEBOO'S

135

MOORTJE.

doen hebben. Ook de Kamer had bij deze men nu met meer zorg voor het „nion-

eerste jaarrekening te

schikking voordeel, daar

der stukken kon zorgen. Dit blijkt, daar Coster zijne mededeeHng besluit met deze woorden: „behalven dat de Camer noch zoo aen kleederen als andere behoefticheden daer by grooteteeren"

lijcx

verrijckt."

is

In

datzelfde

jaar

bracht

tooneelspel op de planken

Coster

Hij zet hier ook voor

tragedie

is.

bodem

die al spoedig de eenige

,

Dat Coster zich

groeven.

te

verwonderen

niet

zal

kundige

dan

school

ook

bedoelde

het

Horatius,

dramatisch

door de

zich

Rodenburg

van

bent

men

als

,

tot

't

pad.

werd

,

zich herinnert

,

Scaliger

en dat

plaatsen.

,

welke

in

gevormd had:

Wellicht

van

keus

te

dat eene ware den voet op classieken waarop lauweren schenen

eerst

de Classieken getrokken voelde,

zich te Leiden

Aristoteles,

op

gidsen

hij

wezenlijk ernstig

eerste

zijn

het „treurspel" Itys

'),

hij

letter-

haalt later

aan

Heinsius

als

ook nu reeds

hij

onderwerp tegenover de

zijn

Maar de

was nog

stof alleen

de bewerking zuiver romantisch door geest en toon en

classiek,

Wij weten

door het ingevlochten comisch intermezzo.

dat het

,

stuk opgang maakte en lang op het répertoire bleef.

Coster

Terwijl

zijn

eerste

eerste eigenlijk blijspel. Hij

dat uit

treurspel

had

tot

gaf schreef Brederoo zijn

nog toe getoond

te

begrijpen

comische drama frischheid en levenskracht moet putten

het

voordurende aanraking met het volksleven. Maar

zijne vrienden

onder de deftige Renaissance-mannen preekten hem vóór

hij

')

op

alles

de

Oudheid aan, en ondanks alle zelfstandigheid bleef toch niet doof voor den raad der „Heeren." Dit zag men al

studie

De den

der

uitgave van

Bloeyende, Coster's

die

titel,

Itys,

hand

is,

161.5 bij

luidt:

C.Lz.

Van

der Plasse heeft Coster's

HoUandsche Kamers

treurspel. In de voorrede tot

naam

Amsterdam in den druk van 1619, tot

niet

Liefde die

van

zegt deze, dat in den eersten druk, die buiten zijn weten

was, „menicbte van falen" voorkomen, „die by mijn schuit komen, menicbte van reghelen daer uygbelaten"" dat is waar:

ter perse gelegd

niet toe en

vooral in de laatste bedrijven

—

—

„anderen nae den zin des Druckers verandert,

een staart daer achter aen gelapt, die nochte mijns

is,

nochte daar niet aan

en schikt." Dit laatste geldt niet van de uitgave van 161.5

waaraan geen enkele

regel

is

toegevoegd.

bij

van der Plasse

KRACHTSONTWIKKELIKG DER BEIDE KAMEKS.

136

aan de Lucelle

waar

,

aan de personen

hij

toespelingen in den

Hij

geprezen." ,,

hooger

mond

Amsterdamsche tooneel

Door „allen" was hem Terentius ook een zijner stukken voor het

lei.

dan

besloot

Doch daar

den Duivel eene kaars brandde toen sfeer allerlei classieke namen en

hij

uit

bewerken

te

hem

,

en koos daartoe den Eumi-

kon verstaan, moest met eene zeer middelmatige Fransche vertaling behelpen. Hij doopte zijne bewerking: het Moortje, omdat hij in de plaats van den in Holland onbruikbaren persoon waarnaar het oorchus.

hij

in

't

Latijn niet

zich

hij

.

genoemd

spronkelijke stuk

In .,

is,

eene „Mooris," eene negerin stelde.

algemeen had de Dichter in plaats van

't

letterlijk te vertalen

meesten-tij ds wat wilt-weyig uytgeweyt" en er naar gestreefd het

„te

maecken

als

hier

oft

te

lande en in

over ettelijke jaren ware geschiedt

kundiger en

te

Dit

te

omdat

(zijn)

vaderlijcke stadt

het soo

by de Gemeente

aengenamer soude wesen."

werd onder uitbundige toejuiching gespeeld, en was

stuk

tachtig jaar later

nog

de gunst van het publiek

in

^).

ongemeen dramatisch voege men de oude stukken van Hooft die thans op nieuw deze

Bij

talent

,

,

nieuwe

beide

proeven

van

,

werden gespeeld en gedrukt, en men zal zich een denkbeeld kunnen maken van de inspanning, waarmede de oude hoofd-

mannen van den Eglentier zich weerden om hun voorrang in de Kamer te handhaven. In het volgende jaar (1616) werden Brederoo's

stukken

ernstige

voor

allen

het

eerst

of op

nieuw

gedrukt en ook op het tooneel „vervat."

Die krachtsontwikkehng teruggewerkt

te

hebben.

de

eerste

gaf in

oorspronck

16 16 der

ook op de Brabantsche Kamer

161 5

De Koningh

Vrienden- Spieghel en

den

schijnt

In

zijn

liet

Kolm

zijn

zijn

Batiaefschen

Jephihah drukken, en

Neerlants treurspel, „inhoudende

Nederlandsche

beroerten,

Graven van Egmont

't

scheyden der

Hoorn en de Batenburgers, speel-wijs vertoont by de Brabandtsche Camer Uyt Levender Jonst, binnen Amsterdam, 1616 in Mayo", in het licht. Wanneer men ziet, hoe laag deze Brabantsche stukken staan, vooral die van Kolm, welke, èn wat taal, èn wat- inkleeding Ed'len

';

Zie

,

't

sterven der

Commelin,

Beschrijoinc/ van

Amsterdnm,

,

II D., bl. 863.

DER DICHTERS \XS DEN EGLENTIER.

TAXE>"T

137

wanneer men verneemt hoe nauwelijks te lezen zijn hoog ook toen nog de oude stukken van Hooft stonden aangeschreven ^) dan zal men te meer het talent waardeeren door betreft

;

,

,

,

,

Coster, Brederoo en Hooft allengs ten toon gespreid.

deze

Bij

pogingen stelden

edele

om

werk

het

nog andere practijken

zij

de stukken van Rodenburg van het tooneel weren daarvan,

enkel

in

zich de alleenheerschappij te verzekeren. Zij bleven

dat

dezen

uit

:

althans geen

dagteekent, werd onder de

tijd

schaduw van den Eglejitier vertoond. Het Baiavierse Vryagie-

1;

In

Theseus

de

voorrede

van

1614,

,,Aen

ghemeen , Goede waer

den

Const-Lievende

Leser",

uitgave

der

van

het: „'t Is een spreeck-woordt , zo warachtich als

heet

Daerom dunct my gantsch onnodich

prijst sick selven.

langhe ende verre gesochte tytelen van

voor dit stuck wercks te stellen,

lof,

van wekken den Autheur, nu overlang, by allen die een onvervalschte smaeck van riicke, soetvloeyende , gheleerde dichten hebben, ontfangen is voor 't Hooft, ende d' Eere van ons Vaderlant in desen; jae dat meer is

Na hem

van onser Erve."

bij

Virgilius en Horatius vergeleken te hebben,

gaat de lofredenaar aldus voort: „Anderen, die nochtans niet als kinderen in

saecke

dese

hoghen

oordelen

,

vergheliicken

so te spreken, in ziin dichten voort-tredende

yet

liick

spelen

zijn

met de spelen van den

Sophocles, die seer princeliick ende met eenderhande majesteit,

besonders

verscheyden

ofte

ghedenckwaerdichs

Oud-beroemde dichters, waerdner

verghetelheyds geovert hebben

:

't

In 'tcort, daer en

is.

hier

is

om

nauwe-

ghespreydt in

ende daer

sy so veel verleden tiids ende

welck niet by den onsen neffens een ver-

met een sonderlinghe bevallicheydt. Daerom so en ist gheen wonder, dat ick hem het Hooft ofte d' Ere noeme van de dichteren onses Vaderlands .... Leest beminde leser dit spel van Theseus ende Ariadne, dat \vy aen alleman nu eerstmael duer den druck ghemeen maecken (ick verhope met goede gunst en believen des Authuers, ten minsten metduldich ghedoghen, want wy den toesicht des naedruckens hoogheliick aen den gadert

is,

ende

dat

Drucker belast hebben) leest segghe ick aendachteliick ende ghy sult met ons van een gevoelen worden. Vaertwel, in Amsterdam den 30 Julii anno 1614." En de Rotterdamsche drukker van Achilles en Polyxena zegt o.a. „synen ,

:

naem

mede tghene hy is, zoo dat de Musen die diymael dry brenght

hem hebben doen ende recht

is,

Hooft van de Poëten t'onsen

't

in ghetale zijn, door haren

bode

ooc^

Fama

voeren door gantsch Nederlantj zoo dat meer dan billick

dat de ghene die

Fama met

haer gheluyt heeft wacker gemaect

werck desselven Hoofts aen den dach ghekomen oock dese uytnemende Bloeme een synen krans ghevlochten werde." ende

tijden,

eenich

Zie ook het oordeel van

De Koniugh

,

boven

bl.

24, noot

1.

is,

dat

;,

COSTEE EK BSEDEEOO CONTEA EODENBUEG.

138

dat in 1617 te

Spel,

Amsterdam

bij

Porsevant Morgan het licht

zag, met eene opdracht van den uitgever aan de Haagsche Juffer

Francoise Steenborn, gedagteekend uit Amsterdam, den i^^juii^

was haar „by ghevalle vertoont geweest in 's Gravenhage". Het is niet duideUjk, of hier sprake is van vertooning op het tooneel

maar in allen gevalle kan men met zekerheid zeggen dat het toen te Amsterdam niet gespeeld is. Evenmin schijnt dit het geval geweest te zijn met het eerste deel van Keyso- Otto den derden „bly-eynde-spel," dat in hetzelfde jaar bij denen Galdrada zelfden uitgever het licht zag en mede aan eene Haagsche Juffer, Waelburg van Boshuysen, is opgedragen. Het stuk wordt in die opdracht „een vergeteHng" genoemd, en daarvoor de bescherming ,

,

,

ingeroepen tegen „spitzighe betweeters"

Maar men

^).

den tegenstander ook nog op andere wijze te lijf: en wel met wapenen vari de grofste soort. Het laat zich aanzien al kan het ook niet bepaald worden bewezen dat Brederoo ging.

,

,

V.

b.

toen

menigen in

hij

comisch

in

,

gif

gedoopten

pijl

,

op hem afschoot

Moortje den belachelijken snoever

het

Roemer teekende,

Hopman

die o.a. van zichzelven getuigt:

"Ja, die gracy heb ick, dat al wat ick begin

Dat heeft een

En ,

aert

,

so dat ick OA'eral wellekora bin

zoowel

in diens redeneeringen,

.Monsieur

op de

toespeling

partijen

Ook Ryke-Man

doen lachen. in zijn

aan de kaak

in

die van

den panlicker

voor,

trek

die

eene

als

de Kamer de toeschouwers mocht

Coster sloeg denzelfden

weg

in;

want

een tooneel vlecht, waarin de knecht

als hij bij

zijn

aan het „HoenderAvijf" den Brabantschen blut

verhaal

levendig

als in

komt menige

Kackerlack"

!"

dan mag men daarin gerust eene scherpe Men maakte ook bijzondere verzen

stelt,

hekeling van Rodenburg zien.

en

liedjes

')

Het

in

is

„voor

1617 de

op hem. Het

Coningshoet

gaf Biestkens

officieel tot

Boertigh Liedt-boeck

merkwaardig, dat het tweede deel van

Abraham

woonende op de deel

laatste stuk uit het

,"

dit „blv-eynde-spel" in

de Coningh, Boeck-vercooper, wonende aende Beurs, gedruct

was „by Nicolaes Biestkens, Boeck-drucker, inde Lelie onder de doornen". Het derde

Keysers-gracht zelf

uit

in

,

1617 of

1618, niettegenstaande

„Drucker der Duvtscher Academie" vas aangesteld.

hij

toen al

BBEDEEOO'S SMAADSCHKITT.

Gerbrand Adriaensze

vaxi

iii) kan

(b!.

139

op niemand anders dan

onzen Ridder slaan: men oordeele: GEKOMEN VYT DE FABLEN AESOPDS. Wie dat

Hy

an

sich belgkt

au een

stoot sich

dit, geloof ick niet dat schranckdigh is,

stt-oo

die sot en oni-erstanckdigh

,

is.

„Een plompen Esel sagh met oogen dwars verkeert Hoe dat de wvse Leeuw van yder was ge-eert, Van yder was bemind van yder was gepresen ,

,

Dit sotte beest, dat socht gesien oock soo

Hy De

treek na

"t

Diepe-land, daar

dieren licht vervormt in Aecxster,

Het geld, Soo quam

het loose geld deed dit

domme

hem

Vos

of

Leeuw.

in schijn verand'ren.

dier hier als een

Leeuw

Verkleydet inden huj't van een spits-sinnigh

De

wesen.

te

men van ouder eeuw

an-wand'ren",

beest.

neske Esel, trots, van op-geblase geest,

Kon wesen Bekend

Want

,

zijn

noch gelaat recht na de kunst bestieren sotheyd werd van die vernufte dieren.

d' erge vogels

kloeck

,

Die dreven haren spot

,

,

en

't

redelijcke vee

en haren deun daar mee.

Sy schreven an de wanckt, en gingen daar an schryven: Wie dat een Esel

is

die moet een Esel bh/ven.

Flucx Garen-wat gaat loegh, wegh Weet-niet met u schijn, mTy bent een

Plompaart , en jy wild een Kloeckaart

zijn.

Met qnam daar een krioel van Jongen en van Ouwen, En juighden uyt den Nar met hondert duysent jouwen."

En

daaraan wordt aan deze verklaring toegevoegd: „Misschien een wrockend Geest, of een swaarhoofdigh bloed Sal, schroUende met schemp, dit mijn versieren „laken. Deur dien hy, als de wijs, gelooft, noch en bevroed Dat een-maal is geschied dat stomme dieren „ spraken ,

Men moet koer-ossen fel oock weer als stieren „ raken Ghy helden weest getroost, noch moet ick tot besluyt seggen: Men kan somtijds een man met move klieren „maken. :

Mijn Heeren,

Een

virtuoos

beter hebben

tegen

een

voor

eene

in

"'t

't

is

mijn schuld kan ick mijn sin niet uyt-leggen."

schelden

zou het in onze dagen moeyelijk

om

eene grove en plorai>e beleediging

kunnen doen

letterkundigen kleine

concurrent

schalksche

scherts

te

slingeren,

uit te

en dat dan

geven, „een

stroo'",

,

:

coster's hoo>'e>t) epigram.

140

onverstandige zotten zich konden stooten, Trou-

waaraan alleen v,?ens

Brederoo was de eenige niet, die Rodenburg

Op

epigram van Coster:

stellen.

was

uw

A.B.

Zoo ghy dan noch iet

by

Leer dan

Jouw

verheven mannenroUên waar-

in

Daarin heet het onder anderen

*).

..Leert eerst

Om

een ezel,

,

uitstekende tooneelspeler

schijnlijk verongelijkt

als

Dit bewijst het volgende

een rol van den Ridder Dirk RodenThomas Gerritsen de Keizer v/aarbij

aan

burg h ^ hegheven deze

toon

ten

wilde

weetniet

een

ter

blijft

deghen

gheneghen

geschrift te stellen.

eerst vooral

sintax moet

wel spellen.

ghy ook weten,

Daer ghy veel van hebt vergheten.'*

En hoe

vinnige smaadredenen Coster den Ridder later naar het

hoofd durfde werpen, de kaak

Rodenburg had van roo's

zijn

tooneelstukken aan

voorrede

de

het gold

als

te stellen, zullen wij

tot

kant niet

stil

(van

sluit allen

gezeten:

1616)

tooneelwerk door de „aldervernaemste en vers (der)

als treurspeldichter

hij

aan

had Brede-

eene scherpe critiek onderworpen.

Griane

de

hem

weldra zien.

zegt

deze,

dat

In zijn

treftelijckste dichtschrij-

eeuwe" veroordeeld was; maar hetgeen daar later volgt twijfel uit of hij dit als ironie wil hebben opgevat. In ,

die ..voor-reden aan de verstandighste

Rymers der Nederlantsche

Poësie", en dat zijn blijkbaar zijne critici zelve, die

hoogte steekt

omdat men

,

komt

hij

er waarschijnlijk uit

tegenstander gezegd

hij

dus in de

tegen dat vonnis op. Wij deelen ze

had,

en

ziet,

tevens,

mede

wat Rodenburg over hoe

hij

zijn

door dezen wordt

belachelijk gemaakt.

.jHooge, gheleerde, en nietemin grootgeestighe Mannen", heet

')

LofFelt

meent

in zijne Tooneelstudie

,

bl.

117, dat ,.Coster hier woedend

omdat Rodenburg hem den uitsiekendsten akteur dier dagen afhandig had gemaakt;" maar dit is niet waarschijnlijk. Ik stel het gedicht vroeger dan den herfst van 1617, daar Rodenburg er al in het begin van dat jaar eene toespeling op maakt, gelijk wij weldra zien zullen. Overigens drukken de woorden van het opschrift ook iets anders uit dan de Heer Loffelt wil. Hij is,

liet

zich

waarschijnlijk misleiden door een

naam Rodenburgh

geplaatst.

comma,

ten onrechte achter den

WEDEEKEEBIGE „ick denck dat ick u alle

het,

van

stijl

Ik

dichten.'"

samen een

te

bancket hebbe aengericht, met

myn

gemeener woorden"

en

,

ende lachelijk

de blijkbaar aan de in

't

in ,jden

hij

critiek

algemeen „de loop der

ook afwijking van de

vooral

waardoor

regelmaat verweten,

soet

wel boersche als leeke

so

onderstreep

Men had hem

ontleende woorden.

141

CEITIEK;.

classieke

dool-hof van

^i^j-ooteti

gebreken"" ver v-allen was.

Hij had gemeend wèl te doen

;

maar nu waren hem „de

vliesen

van die verwaantheyt afgedaan door de teghenwoordighe aldervernaemste en trej^elijckste Dicht-schrijvers van

(De

schrijver

Hoeveel

cursiveert.)

hij

met

onsei-

eeuwe".

die voortreffelijkheid

ophad en hoe gemeend zijn lof was komt spoedig aan den dag. Rodenburg liet zich heel wat voorstaan op zijne astronomische kennis. Op het einde van het jaar 1618 begroette hij de Kamer ,

,

met "'t

zijn

jaer

nieuwe-jaers gift in Liefd' bloeye?ide op

Eglentiers

16 19:

wordt de

daarin

der kometen en eene

invloed

geheele theorie der sterrekunde uiteengezet. Bijna drie jaar vroeger

had

hij

gedrukt

van Keyser Otio

in zijn spel

,

dat in

't

begin van 1616

werd, zich reeds de ijdelheid veroorloofd, een cursus

over astronomie en physische aardrijkskunde in te lasschen geheimenissen

nu

hij

Brederoo

valt

gedeeltelijk

hem

door een knecht

welker

En

daarover aldus aan

„Is hier niet kunstelijck ghereden-kavelt

of twijftelachtighe

,

laat verklaren.

,

noch van onsienlijcke

dinghen sinnelijck ghevernufteliseert

,

dat sult

ghy lieden, die neö'ens u o ver-natuurlij ck verstant, de Boecken en gheleertheydt der uytlantsche Volcken

myn Ghy

eenvoudigheyt goedighe

Goden van Mannen!

vrouwen, dienst-meysjens sterren

,

ofte

,

vande

drift

die

ja stal-knechts

verholentheden

overtreffelijcke

te

voordeel hebt,

en alleen Amsterdamsche

,

,

het

des hemels

sy ,

off"

in

taal

om

verschoonen.

u groote rymen de

doet philosopheren van

vande beweginghe

der

van de grootheydt der

oft andere schier onuytdenckelijke saecken, dat ick doch meer voor een bewijs van uwe wetenschap acht, als voor een eygenschap in die slach van menschen: Ick hebbe door myn

sonne,

slechtheydt

een

boer

boerachtigh

gewoonte dan de kunst gevolght: wilt

my

die faal-grepen vergeven."

doen spreken, en meer de heb ick hier inne misgetast,

;

,

RODENBUEG's yERDEDIGI>'G.

142

Rodenburg was over den smaad hem aangedaan zeer gevoelig maar nimmer heeft hij dien met gelijke munt betaald, integendeel, altijd met waardigheid soms met ironie en doorgaans uit de ,

,

,

hoogte beantwoord. Zijne gevoeligheid

van hem

zelf

Poesy

is

hij

tusschen

de toewijding van de Mellibea aldus een

in

en

zichzelf

my

gebreect

heyt

zijne

bekleeden."

wezen

,

En van

ghelijck

en

klinckende

my

vaers

naam van Poëet

dat

want

,

datter

doch

onrechtvaardich

zijn

werk heet het: „Is

anderen helaes

,

„Niet

belagers:

niettegenstaende

veel:

grimmelen,

gherijmt

In de opdracht van de

zich ironisch een „die in

een A.B.C, klercxken" ; en in December van datzelfde jaar ,

bekleede met de glorieuse

Poëten

hij

enkele gezegden

Vooral het verwijt van

aan.

zich

hij

(1617) noemt

Studenten

blijkt uit

aanhangers.

zijne

botheid trok

ongeletterde

[alourse

trekt

en van

parallel

zelven

tot die volmaect-

in

ons eeuwe

hun met die 't

tytel

niet so kunstich

voet en maet van een wel-

rechte

mochten

wel

my

hoofden wel gelauriert mogen

wiens

de

,

ick

leeren,

dien

[1.

dies]

ick

zeer

graeghlyck buyghe {jae als een A.B.C, klercxken) onder hun wijze,

vroede, gezifte, en over dubbele wijze verstanden,

't

is

len minste een gering proef ken van een ijverige wil."

In eene ode aan den dichter, vóór dit stuk geplaatst, „roept

een zijner vereerders lijk

scheen

te

,

die de

woorden van Coster hoogst belache-

vinden, spottend uit" .,Wat wil

't

^):

Klercxken doch

Want hy rymt

al

wroeten?

toch niet een beet

Aerdig, glyckcien

ziet

en weet.

Best hy leert de maet en voeten."

Een ander

lofdicht zegt:

,,Want hy de Phoenix

is

,

en

"t

allerwaerdste deel

Die mild'lyck deeldt aen In Liefd' bloeyende zijn gaven, Ken hy geen A.B.C., hy ken wel moy boeckstaven".

^^

A.

C. Lotfelt.

Eene Toonedstudie ,

bl.

117.

IX.

COSTER'S ACADEMIE. Dat die gespannen toestand onder de leden der Kamer niet kon voortduren, valt in 't oog. Het moest buigen of bersten. Coster en de zijnen herwonnen den verloren invloed niet, en nu bracht hij in 't midden van 1617 een plan ten uitvoer, dat namelijk

de

Even

als

')

geruimen

reeds

stellig

tijd

voren beraamd was.

te

Nederduitsche Academie de

1C22 jaarlijks

een

*)

Hij

stichtte

waarop Scriverius

,

in

Oude Kamer gedaan had, gaf de Academie van 1618 tot bundel Niemv-Jaer lieden uit, die dus in het vorige jaar

waren geschreven. Daarin komen gedichten voor van verscheiden Dichters, met hun naam of spreuk, of beiden onderteekenden, b.v. 1618: N.N., Wat mach den yver niet Bartjens, God es myn heit. J. P., 't Best is

die ze

.'

—

.

—

—

—

Pieter

— G. A. — — Kolm, Bemint de 1608 van de Oude Kamer): Wie en Een van (ook 1621 en 1622) — — Fransz.. H Lyen verwint en Oordeelt Adriaensz., Elck raept wat. — Jacob Jansz. Colevelt, Een

(Deze

spreuk

beter.

(Van Mildert?). De maerte

Kan

Brederoo, 7 kens,

(in

drien.

verkeeren.

vida.

J, J.

Scheepmaker.

J. S.

loaerheyt.

lid

C. Biest-

loeet war'.neer i

J.

recht.

in

voert

't

hert.

V[ondel] onder een lijkdicht op Brederoo); ook 1620 1621. C. Felbier, Rtjckdom baert sonde. J. J. , Leer volmaeckl natuer. 1619 Vivitur parvo bene. Maller bent ivijs. Pieter J. Codde

—

—

v.

—

—

—

A.

V.

—

—

:

Soeckende verwerf ick 1621).

J.

—

Mildert,

Thomas Hertoch, Yvert nae

Weest milt;

't

recht (ook

1620 en

en Liejé^och, (ook in 1620 en 1621).

—

•Joost Krijnen van Dorsten, 'i Comt al uijt een; en in 1622 Doet go et. Jan Andriesz, Een gheeft leven. 1620: A. P. Craan, Nimmermeer groot

genoech (ook in 1621 en 1622). is

sondich,

wan

,

hadt

Graeck na goen ghedocht?

schaert). «'•

—

(ook in 1G21).

'f-

(ook

i/ver.

in

— —

1622).

— —

S.

D.

1621

—

:

J.

J.

(of

Salomon D. Questier), Elck

Krynen

,

vergelt.

Lijdt

en Vermijdt (viermaal).

Berjheer streckt na leer.

—

V.

—

J. J. Ver-

Verkiest het beste.

—

Wie

— 1622: Christiaen MuyM. — D. Neef, Een voor

Coesveldt.

R.,

't

A

Gheen quael met quaet

J.

STICHTING DES A-CADEMIE.

144

schijnt te zinspelen, toen hij deze regelen in de voor-

1616 reeds

rede tot de gedichten van Heinsius ,,Ic sie

liet

drukken:

maras,

uit u^\-

Ie sie een nieu Parnas,

Yet

rijsen in

de lucht."

zaak den i«n Augustus tot stand kwam: op dien datum werd in de eerstvolgende jaren een gel-senheidsstuk vertoond»). Het was geene gewone Rederijkers-kamer, die

Het

dat de

schijnt,

Coster stond iets veel degelijkers voor oogen. In het contract, den 23^1 September met de Regenten van het Weeshuis gesloten, staat, dat genoemde Doctor „een seecker

toen gesticht werd

:

bequaem ghebou ende ghelegentheyt getimmert h(ad) mitsgaders de cledinge ende

behoorende eygen

op de Keysers

om

mitsgaders

oeffenschool

sal, ghestaen in

ende blijven

is

graft,

aldaar

te

't

welck hem

andere dingen tot de plaetse

alle

de nieustadt

uytterichten een nederlantsche

ende

speelen

te

verthonen

eenighe

commedien, tragedien ende andere oefteningen, duer hem selven van oft andere ghemaeckt tot stichtinge ende vermaeckelyckheyt de tooneelspelen eerst in de tweede plaats genoemd worden: de „Nederlantsche oeffenschool" was hoofdzaak. Wat daaronder te verstaan zij zullen wij weldra zien: thans merken wij op, dat de inrichting als het ware onder de een eygelyck".

Men

ziet, dat

hoede van de Hollandsche barmhartigheid gesteld werd, door de baten, die het spelen zou opleveren voor een groot deel aan het Weeshuis af te staan -). Men volgde hierin het voorbeeld door de

Oude Kamer gegeven. Het „bequaem ghebou", waarin de Academie was door Coster getimmerd op een

'^

Op den

ghenoemt,

titel

niemant

van een

den loen Novem-

dier stukken, Nederduytsche Academijs

qeblameert

Oestmaant, op het derde

erf, dat hij

gevestigd werd,

,

leest

men: „ghespeelt den

eersten

Memant dagh van

jaarghety.''

expiratie In de eerste zes jaren „een gherechte derde part, ende naer d' Coster, vande ses jaeren de gherechte helft.'' Het overblyvende was voor *)

bemoeyende." Tooneel,

voorn.

de

„zolanghe

bl.

Zie 36.

het

Koster levende contract

bij

C.

hem met N.

zodaenige

vertoningen

is

Wybrands, Het Amsterdamsche

OPENDTG DER ACADEMIE. ber

I45

van Lambert Lambertsz Verwer kocht. Den laatsten kocht hij er van de Stad nog eene strook gronds biJ ). Dit „bequaem" gebouw was intusschen niets meer daneene van hout opgetrokken loots. 1618

Apnl

1620

WaarschijnUjk

beptember,

werd

het tooneel

is

der

Academie denzelfden 23en

waarop de overeenkomst met het Weeshuis getroffen

Men vertoonde eerst een allegorisch stuk van Sixtmus»), getiteld: Appollo over de inwydinghe van

mge^vijd^).

Sutfridus

de Neerlandsche Academie debyekorf, ghesticht door ter Amsterdammer, en daarna Gijsb. Van Hoghendorp

D

spel vande

Prmc^an ')

Zie de des betreffende acten

Wybrands,

bij

,

23 üeptemher 1617

Wybrands

zegt

van

1.

van dezen

treurspel,

hetwelk

schrijver in '

1628,

benfficiisr

2

1..

221—225

van Sjoerd Sytzes. „Overic^ens voeg er bij, da .enoLd

bekend."

1657.

""

„eênlos stuk van de Akade-

is

37, in de noot, dat Van Halmael Geraert van Velsen leyende, en dat

bl.

overzetting

niets

^"'"'

bl.

bescheiden

betrefrende de ontvangst

getiteld

naam houdt voor eene

den

h.j

1.1.,

officiëele

23 December 1621 "

tot

hem

nog een stak van hem noemt, schynt

Cos-

rr.^r-

%

Onder de door Wybrands gebruikte papier, met een paar aanteekeniri^en ')

S

moordt begaen aén Wilhelm by der gratie Gods Orangien Dit stuk werd vereerd met lofdichten

^)

raie i-an

's

1665,

Ik

1681

^'"^""''^"^

heLkt

^«^k-^'-"

werd. wls'^'e"

P-

tot

tantisque

Het stnk

is opgedragen aan Prins Maurits, die dezen Delftschen Dichter .ontfanghen ende aenghenomen onder de Compagnie van zyn Guarde " Hogendorp verliet kort daarop het land. Hij ging naar Venetië, en Brederoo. die hem bij die gelegenheid een zeer opgeschroefd Idinckvaers dichtte verwachtte dat Venetië dien krijger -eerbiedelijck" zou tegentreden, waaruij mag worden opgemaakt, dat hij er eene aanzienlijke betrekking ging bekleeden. Wellicht was hij er door den Prins heen gezonden. De inhoud van het treurspel blijkt uit de voor-reden: „Het spel is verdeelt vyf deden, in 't eerste deel wert vertoont des Coninckx opgheblasen "." '^ '"^"'''^^' '^ ''^'^^'^'^^ van deïeveijnsd

had

^

ReTigir;n;e%"'

ZZe wert

He bo

te

Lil! che

'"' ^^«—-•^-P

"' '' ::'' " ,T"'""'

Furiën,

daer

'"

™i'«

""'' "'''' ^°'"«"

d' Inquisitie,

^^g--'

om weicken

Tisipho, Alecto,

meest al de Pausghesinde door ghedreven zijn, ende

n al 3u cke vervloeckte Moorders; noch de disputatie van de ghev^vnsde Kehgie, ende Superstitie met den Moorder volcht d' afscheyt van den Mo'ordeiJONCKBLOET, Md. Lelt. XVII. E. I. 3e druk. 10 :

,

BLAZOEN D£E ACADEMIE.

l^Q

Koningh van Sam. Coster en van Abraham de

den vriend van

,

Rodenburg! Academie „de ByenWij vernamen, dat Suffridus Sixtinus de uit een van inderdaad bestond kort" noemde. Haar blazoen (het wapen schildpad een door en omgeven bloemen en bladeren zinspreuk Yver de waaronder bijenkorf, van Coster) gedragen randschrift

het

rervvijl

fragrantia mella.

luidde: „Fer^-et opus, redolentque

1617."

werkzaamheid, studie,

Yver

den oprichter

thymo

ziedaar

bezielde. Dezelfde gedachte

de hoofdgedachte, die

had

indertijd der

Oude

de Cura-

en wij herinneren ons, hoe aanmaande om door het geHoogeschool toren wetenschap den volke nader te bruik der Nederlandsche taal de en nu mlde Die aanmaning had geen gevolg gehad,

Kamer

voorgezweefd

zij

,

Leidsche

der

brengen.

Coster in

Ook

hij

mislukt was.

Amsterdam verwezenlijken wat in Leiden niettemm de mocht thans niet slagen; maar hem blijft ,

verdienste,

dat

hij

de bewuste

voorlooper

geweest

is

van de

1631 tot stand stichters der Doorluchtige School, de gelegenheidsstukken de duidelijkste kwam. Dit leeren ons ten vertoond. ^.-«^m/^ der tooneel het jaren 1617, 1618 en 1619 op die

eerst

in

,

iivi

het

Hof vau Parma: den Chorus

nVdicheyt

teghen

dese

Landen.

verielt meest d' oorsaeck

Het derde

deel

m

van Spaengiens

vertoont een discours van

Princesse Louyseover

Hofmeester, daer de den Prins van Orangien met zijn Eeren eener drooms: een Lof-het tej komende, verhaelt de swaermoedigheyt aencomst van den Moorder den noch Gheslacht, zijn van den Prins endc valsche verbloeminghe over d' oorsaeck aen \ Hof van den Prins, zijne des lof-liedt van de voorstandighe een met zijner comst aldaer: besloten haer met Louyse Princesse Het vierde deel, een discours van de Vaderlants.

in zijn voornemen Moorder wert van de geveynsde Religie furie vermaeiit Helsche . die oock de gesterckt, ende heftigh aenghedreven zy. Volght een vertelvolbracht Moordt de dat hem niet te verlaten voor des alder dingen hem gheschiet; Daer naer linc^he van veel voor-ghebeurde een Klaech-Hedt. met besloten eynde, onwaerdigh vroom-moedighsten Prince droeve Princesse Louyse; de troosHet viifde, de klachten van d' overmate de Staten, sweerende nimmermeer van klachten haers voetsters: de

Voetst^r:

den

tin.he

Tijdt, die deyaeck 't Besluyt doet den zyner kinderen, manheyt de door ghedaen, verklaert over des Princen doo. bloedt." zyn van Helden en de

des';

hevlloose moordt te vergheten.

DOEL DEE ACADEMIE.

147

In het in\vijdingsstuk van Suffridus SLxtinus treedt Appollo met de Muzen op, en verhaalt, hoe zij, uit Griekenland verdreven, door de Amsterdamsche Burgerij vriendelijk ontvangen waren.' Uit dankbaarheid zal hij den roem der Stad overal verkondigen, en hij wekt de Muzen op, zich mede erkentelijk betoonen en -

.

.

haer in wetenschap en konsten

.

.

Dan komen de Muzen

[te]

ouderwijsen."

alle

achtereenvolgens het „constlievende" volk danken voor de goede ontvangst, en elke belooft daarvoor iets

m

de plaats „Ik

te

zal tot weldaets loon u

't

:

juyste reecknen leeren",

maten en gemchten, het landmeten en den vestingbouw.

de

Urania

de

zal

sterrewichelarij

sterrekunde

Zal 'k

CHo

belooft

onderwijzen,

en

ook

daarbij

wat

:

"Al wat in 's hemels zaelen waer mee de tijt nog swanger gaet, maecken dat ghy uyt de teeckenen verstaet."

Besloten

is,

onderwijs

in de geschiedenis, Terpsichore in de algemeen; Erato in de danskunst; Polymnia tooneel-mimiek en gebarenspel; Calliope in rijmkonst.

.,gheleertheit"

m

geven. Euterpe zegt

Melpomene

in

't

verklaart,

dat

zij

denzelfden

dag het volk zou

verlustigen

„Met

Om

't

treftichst' treurspel

Hier by in

Mocht

dit

worden,

dat oyt

tijt

ter werelt

droech

dit in rijm te stellen 's

heb ick een vermant, Graven-haeg, de Tempe van u landt."

stuk

behagen,

„Van

Troias ondergang, verciert met defte re'en,

er

zouden

weldra

anderen

gegeven

als

Maegd-offer, moeder-moort en andre treuricheên ,"

waarmede

duidelijk

Eindelijk

op

Coster's

komt Thalia

Polyxena gezinspeeld wordt. dat zij den volgenden dag

vertellen,

eene klucht zou vertoonen in

„De reyne, puyre,

loutere, onvervalste

Amsterdamsche tael,"

en wel, „hoe een ouwe zot leven kaerich te sparen het verovert een pot Mit clincklare gouwe pot-penningen, en hoe hy vreest dat (het yemant weet. " enz.

Mit

al zijn

10*

,

OPENING DEH ACADEMIE.

148

't

bekend

Is

Ten samen

dat

,

te

anderendaags Hooft 's JVarenar werd vertoond.

's

wekt

slotte

werken

Apollo

„Maer

door gansch Neerlant dwaelen.

al die

Vermaerde Rotterdam

bij

de

vliet

van stroom en loop, dan noch een graegne

Tot const en weetenschap, hier by

Ghy Leyde

in dijne paelen,

die trots een yder biet

,

In const en wetenschap. Noch eene sterck

yver

i?i

Amsterdam wonen

Daer schuylt een Grcot ghemoet en geest

De Linge

om

gasten op,

kloeke

alle

niet slechts die in

:

in

's

Graven-haeghe.

voet oock twee, twee die daer zijn bekent

Door hatie const tot aen des werelts uyterst' ent: Een lettermoeder Heyns, een cloeck ervaren Schrijver. Deez' zie ick swarmen om deez' corf, om hier in Yver

De diepghezoogen douw nyt

d'

oud' Atheensche schat

T' ontlaeden op deez' bergh en deez' vermaerde

stat.'

Hij besluit met een beroep op de Regeering:

„U

lieden

Die

lust tot const zoo dick

danck

ick oock,

ghy

aertsche heylicheden,

dwang

harre waerts

Wijckt uyt de paelen van u goet voornemen Eer ghy

te

volbrenghen recht van mijn aenbieden

men

Ofschoon

meende

't

treden

te

niet

op

ziet.''

medewerking van geheel

de

mogen rekenen, en de Regeering

Nederland

waarschijnlijk haar

had toegezegd, ging het evenwel met het ,, volbrenghen" niet naar wensch: het erlangde een begin

steun

van dat „aenbieden"

meer

van uitvoering,

*) ,,

De Academie

name

^).

Het

eerste

gaf, gelijk wij zagen, van 1618

Nieuwe- Jaarlieden"

Biestkens.

niet

Corn. Lz.

uit bij

Vóór den

eersten

Van

jaargetij

der stichting

— 1622 jaarlijks een bundel

der Plasse, en gedrukt

Nic.

bij

bundel staat een brief van den uitgever „inde

derselver konstgierighe litmaten" aan D. S. Coster, waarin 'to.

a.

heet:

wege uyt u loffelijcke bestaen van in dese gevaerlijcke tyden u lieve Vaderlandt met soo trejfelijcken Sale van de Godinne Minerva te verheerlijcken. Ick meene t stichten en 't onderhouven van onse lotFelijcke Nederduytsche Academie, de welcke alrecde soo "'t

Kundichmakende gerucht

treffelijck

en

onghelooffelijck

verwonderinghe

en

haerre

bromt

heeft

t'

allen

toegenomen,

bewoonders

tot

dat

sy

het hoochste

yder

tinghe &y. Dit blijckt hier aen, dat haer oeffeningge en wcrcken

worden

Wie benyden

dese

?

De gene

en mogheu genieten, adders tongen en van

die hare vruchten 't

man

tot

vermaeck en .

.

.

.

een

stich-

benijdt

met oorlof

niet

geslachte vanden aerts-lasteraer

LOF DEB WETENSCHAP.

werd den

149

Augustus 1618, den dag, dien

i^n

noemen

groote vyerdach"

,

„onze

zij

gevierd met een stuk

jaerlijkse

getiteld Ghezel-

,

schap der Godeii vergaert op de ghewenste Bruylofivan Apollo

vader en voeder van Consten en Co7istenaren met de eenighe en eerste JSJederduytsche Academie, verzaevit op den eersten ,

dach

Oegst-maent

der

instelling

nog

V

in

jaer

eerste

der

Academie

zal het

duidelijker aan het licht

komen:

ApoUo's toespraak

de

tot

„Wist ghy, HoUantsche Volck, hoe

stichtinghe.

Uit

ware karakter der

veel geleertheyt dede

Tot vormeling van goede en menscheliicke zeden Alle bemoeyinghen zout ghy u voort ontslaen.

En vaerden maar die Goddeliicke neering aen. AndVe oeffeninghen doen niet achten goede zeden En zetten u maer op een dwael-wech van de reden Die hier den mensch alleen van and're dieren scbeyt."

Hij zet breed het voordeel van wetenschap uiteen „Dees

Dit scheen

's

levens leunstok, waer op

menschen leven steunt."

's

hem noodig want men was ,

op geld en goed

Als Jupiter de

belu.st.

'Wat ghy voor Tot nut van

antwoorden bijna

Ghemeent, hebt

deez'

allen,

die

in Amsterdam alleen maar Muzen vraagt,

oefFening ghedaen, in het jaer verleden"?

hadden toegezegd, dat

onderwijs

nijd en afgunst

„Was

d'oorzaeck dat het aen miin oeft'ning niet en

Die ick

Toch

geeft

te leeren

men den moed

van

op, en

Gheluckich,

overgheluckich

zelfs

te

zijt

Themis en Aescuwanhoopten

deelen. Zij

ghy dan nu,

(o pronckparle

Nederlandt, Amsterdam) nn ghy bekomen hebt "tgheene onder de over-

vloedicheydt

roem

niet

quam,

beloften."

hunne wetenschap mee

lapius belooven

Momus

was verbonden met

van

ontbrack:

uwe te

uwe bescherminghe

dien stbaerh eden

weten

de

Wijsheyt

en met

schatten

noch aen u Croone en

haer oeffeningen

,

die

nu onder

haere woon-plaetse heef: verkoren en ghevesticht"

,

150 omdat,

:

DE ACADEMIE GE&EVEN.

0>'J)EEWIJS nr

niet,

,

,,

Tooneel-Muzen

behalve de

toch ééne grooten

'),

opgang met haar onderwijs gemaakt had. Euterpe namelijk, die aldus over den goeden uitslag juicht: „Holiantsche Volck

Die ick in

Door een

tal

Als ghy miin

u wis en

dit

voorleden jaer,

,

had

die daer

,

kennen leerde,

meewaerdeliick vereerde

dat ghi/ hier op eene

tiit

zulcke tweemael dui/st en meer gherekent d' oeffening

Met

Dus

heb

ree te

oeflFen-plaets

In zulcken menicht

Die

gestelt

die 'k in miin schoot gekoesterd

Een onwis

Van

hoe noecht u aen miin oefFeningen

,

werck

't

altsaem van

myne

ziit

konst betrachten

naersticheyt."

meer dan tweeduizend leergierigen, die op de wiskundige vakken hadden toegelegd! Het klinkt bijna ongelooflijk! Toch was men genoodzaakt geworden die oefeningen te staken. De Academie verklaart intusschen, dat zij één jaar soms

in

zich

rekende met In

„gheen kleyn nut"

dit streven

gelegenheidsstuk

het

1619, verschijnen, buiten een

aan de m.ondt."

slot

,

te

hebben gedaan.

een jaar later vertoond

Augustus

i

,

Melpomene en Thalia, de Muzen „met De Academie zegt, dat Thalia het wel

zoo zou kunnen maken Datmen u aan den mondt oock hangen soud' Met meerder reden als u susters, diese stom

een slot,

Tot seven maackten toe, en niemant weet waarom. Dan 't is my wel bekent, 't "Was ongheleerde nijt Die 't speet, dat hier oock soud' de wetenschap haar

Aanwenden

En met

om wt

,

liefd'

de burgery

vlijt

te stichten

de fackel van de duytsche taal toelichten.

Toelichten, seg ick, met do rijcke dnytsche taal,

Dat Diiytsch-man ken In Walsch

Maar ')

Men

,

als

in

Duytsch zo wel doen

Grieck in Griecks

,

als

een

Waal

en in Latijn Latynen

die luy die alleen geleerden willen schynen.

had, blijkens de mededeeling van Erato, ca. „ghespeelt

Op

u tooneel, wat ramp onkuysse Minne

teelt

Eoomschen Dochters wraeck. En weer hoe dat ten goeden Gelucken 't trouw bestaen der brandender ghemoeden

In

's

Van

twee goe-lieven

Achtende)

zijn

Met ware

liefd'

,

die (noch vuyle lust,

den een den anderen in ghetreen."

't

noch goet

ghemoedt

I

TEGENWEBKDfG En

't

VAJf 't

POPULAIR ONDERWIJS.

151

naem, bequaam

dickwils niet en zijn clan met een yd'le

Verdroegen

noode

't

,

dat oock and'ren haar

En wetende genoech hier sonden openbaren Op deze zeetel om den volcke te leeraren. Wat isser oorsaack of dat ghj, gespeelen, zijt Verstomt?

U

onverstandt? ey neen

!

het

is

de Nijt,

Een in-geboren qnaat van ongeleerde schalcken. 't vreesden dat door nwe -wetenschap beswalcken En in vermindering sou komen haren lof, By 't volck verkreghen en sy weten nergens of. Wel ongeluckich landt daar oordelooze gecken Door haar geleerde naam zo vele dan verstrecken

Die

,

Datse d'eenvoudigen het goet doen achten quaat

Door een voor-oordeel, en wt een besond'ren haat. snsters 't spreken is u van uw aartsche Goden De Rechters, nimmer u gerechtelijck verboden. Dan laat het spreken maar, na dat ken raercken ick. Slechts wt een valsch gerucht, en inghebeelde schrick. Ghy doet daar wel aan, want de saack is vry gewichtich,

Dan

,

,

De tijt gevarelijck: dies draacht u toch voorsichtich En swijcht zo lange tot de Heeren u gcbien Te spreken, dan sal 't sonder opspraack mogen schien. En dat wil noch niet zijn: veel beter dan ghesweghen Dan dat door spreken haat en schande wort verkregen." ,

Hoogst merkwaardig commentaar noodig

is

deze mededeeling, die nauwelijks eenigen

Wel was er geen verbod van de maar de ondervonden tegenwerking van de naijverige schijngeleerden had het „in deze gevaarlijke tijden" ook Van der Plasse wijst daarop oorbaar doen achten de wetenschappen voorloopig een slot op den mond te leggen, 't Is

Regeering uitgegaan

heeft.

,

—

—

niet

moeyelijk te gissen,

populariseeren

der

wie de schijngeleerden waren, die het

wetenschap

in

den weg traden. Duidelijker

wordt daarop gezinspeeld in het vervolg van het stuk. Jan beklimt den preekstoel en roept „Heer,

stoel,

me dunkt,

Hen

uit:

dat ick alrie vanje laat-dunckentheyt voel.

Lijck ick nou niet wel geliert? en

al

ben ick puursteken mal,

Lijck ick nou niet wel wijs? Heer, stoel, wat vermeughje al!"

Maar

wij

reeds

terstond na de opening van de

hebben

niet te gissen: wij

weten wie

't

waren. Immers

Academie werd

in

de ver-

TEGEKWEEKINQ VAK DEK KEBKEBAAT).

152

gadering van den Kerkeraad klacht ingebracht „nopende de nieuwe •

men

(soo

Academie gelegen

secht)

openbare professoren heetten

te

Sibrant Hanssen [Cardinael]

in

wesen.

den nieustadt: datter twee in Arithmetica genaemt

Een

,

oock Hebreeuwsche spraecke; datter oock eenighe spelen van Commedien ghespeelt worden, die niet en connen profytelijck of stichtelijck sijn .... Is besloten, dat men bij de E. E. Burgemeesteren neerstelick sai aenhouden, een

Mennonist,

afvallich

opdat

in

dit alles behoorlijck

ende

afgeschaft

geweert

,

Mennonist

ende Jan Thonis

,

,

de

door haer Ed. Authoriteit soude mogen

worden^)."

En

in

later,

iets

't

begin

van 1618, kreeg men op een hernieuwden aandrang tot sluiting van de Academie ten antwoord, „dat de Heeren misnoeghen ende

hadden over soodaenighe ontuchticheden letten

souden, dat het soude geweert Avorden

dat

daerop

sy

2)."

Het gevolg van dien aandrang was wel niet dat de Heeren de Academie afschaften, ma^x toch slaagden de vrome lui er in om het schoone ondernemen van Coster den kop in te nijpen. De Muzen der geleerdheid bleven een slot op den mond dragen tot ,

163 1, en toen spraken zij in deftig Latijn. Van dat oogenblik bleef den Academisten niets anders over dan

zij

op de Poëzie, vooral de tooneelpoëzie toe te leggen. En deden dat met ijver en goed gevolg. Met ijVer: want reeds

in

het jaar

zich

der

duurde eer

stichting

gaf Coster zelf zijne Folyxefia

zijne Tphigejiie

schreef althans

,

haar op de planken durfde brengen.

hij

Op

gebied werd, den dag na de inwijding reeds, Hooft's

vertoond vertaling

had;

En

navolging

hem de opgang,

voorts

Klucht het

eene

,

k)an

o.a.

van Plautus'

Aulularia

tot

,

Brabander en

wat het welslagen betreft, hoore gelegenheidsstuk

aan

men

welke

Biestkens'

Coster

zelf.

Als in

Melpomene de vraag

')

Zie Dr. J. H. Gallée, Academie en Kerkeraad,

')

Aldaar,

°)

Van

dit

comisch

Warenar

Cloet.

laatstgenoemde

bl.

en

dien het Aloortje maakte, geprikkeld

Brederoo's Spaansche

Klaes

^)

ofschoon het nog eenige jaren

bl.

13.

15.

treurspel,

eene uitgave van 1619

bij

"

vertoont in de Nederduytsche

Willem

Jz.

Academie", bestaat

Cloppenburg, en gedrukt

kens, „Boeckdru cker der Duytsche Academie:"*

bij

N. Biest-

BLOEI A^AK HET TOOKEEL. word:

voorgelegd,

woordt

fier

zij

„Dat

Van

wat

153

twee jaar heeft verricht? dan ant-

zij

in

my

wel de burgery en luyden

:

sullen voor

Weeshuys, dat

deze stede doen, en best het

Het voordeel daer van

heeft in haren noot gehadt,

Ghelijck alst selver sal wel danckbaarlijck bekennen

En niet als and're, my met oneer daar voor schennen. Toch 't is gheen swaricheyt of my een leug'naar laackt, Noch 'k ben oock met den lof van boeven niet vermaackt. k Heb voorghenomen al den snap en klap te lyden.

En wel te doen die luy die dit mijn doen benijden Want hoe haar nijt meer wast, hoe dat ick meerder yver En drijf der armen saack daarom niet dan te styver." ,

En werkelijk, ondanks de geestelijke vervolging hield de Amsterdamsche Burgerij der Academie de hand boven het hoofd deels

om

het

men er in smaakte; maar waaromdat men daarmee tevens een goed werk deed

genoegen, dat

schijnlijk vooral als

men de inkomsten van

dat

zeer

het Weeshuis

goed, en daarom bracht

stijfde.

Coster begreep

de weezen op het tooneel

hij

en vertoonde ze aan het publiek.

„Komt hi«r mijn schaepkens, komt: dit Waer aen ghy buigery u alemis besteet. Medogende Ghemeent In deze droeve

tijdt

laat u

van

zijnse, dat

ghy

den noot erbarmen,

alle

ware armen

Maar geeft insonderheyt u overighe deel De Weeskens, daar voor wy beyv'ren ons toneel. De Weeskens zijn't die van uw' rijcke giften leven. Die worden in haar noot daar dapper Siet dit onnosel goet, ten

En

me

gesteven.

waar het aenhout hadt

goede toesicht van de beste van de stadt,

't wijsselijck en wel zo weten te bestieren, Dat deze kinderkens in alle goe manieren Nu werden opgequeeckt, daar anders door 't versterf

Die

Van En

hare ouders,

men

quaat en hadden

te

niet anders

verwachten

Door uwe mildicheyt (daer Dese

En En

in

dan ,

't

bederf

en nu werden

ghy moet volherden)

gestiert te recht, gevoet, gekleedt,

gedeckt,

snlks gelcert daer toe haer sinlyckheydt dan strekt.

haer 'bequaamheyt wort geoordeelt wel

te

passen.*'

't

weet,

:

X.

COSTER EN De

van het tooneel der Academie bestond

aantrekkelijkheid

voor een

CONTRA RODEXBURO.

Co.

ook daarin, dat

deel

er in vele stukken licht vatbare

voorkwamen op toestanden

toespelingen

of personen

,

die

op eene

of andere wijze aanstoot gaven. In zijne Polyxena had Coster het

gewaagd de Predikanten die het tooneel in het algemeen en der Academie in het bijzonder niet genegen waren, vrij openlijk over den hekel te halen en hun veinzerij aan de kaak te stellen. Dat daarbij de Academisten juichten en de toeschouwers in de handen ,

klapten als

valt niet te betwijfelen.

,

Men

herinnere zich slechts plaatsen

de volgende: „Het

Wanneer Maer

meert

yv'rich volck dat

al

God

en waars,

het onder schijn van Godsdienst wort bedrogen.

—

man

als 'teen wijs

Ontdecken

Want hy

sal

,

o neen

,

daar

—

rcerckt? is

te veel

"Wacht u, dat die de logen

aan vast

sond' worden van de geest'lijckheyt belast,

Gevloeckt, gescholden voor een ketter,

't

sou niet missen.

Zo ghy 't grover raaackten 't grauw dat soumer op Daar dwingtmen die luy me." ,

Dezelfde uitwerking hadden

„Door reen

Ag.

Noch

't

volk

ist

is

staat sucht niet,

inder yl niet weer

(Ten sy maar met gevaar) daar

En

daar

't

al

't

alst

een aensienlijck

Ulysses dat

zijt

ghy.

Is wraacklust, en

XJl.

't

ook deze woorden

uit

en Ulysses: noch yver te

te

slaen uyt

't

verwinnen. hooft,

een-maal aan gelooft,

blind'linghs wort Godsdienstigh toe gedreven.

Dat dan insonder

Van

zeker

Agamemnon

samenspraak tusschen

hissen.

Uyt Gods-dienst

de rug noch wort gesteven

man, deuchtschynend en

Ghy maeckt

vol moets.

het volk so broets.

wat meer, dat u Godloos doet spreken. ist.

Waar

heeft mijn wraak-lust oyt gebleken?

een

155

DE SPAANSCHE BRJLBANDEE. Aq. Aan Palamedes, dien ghy maar uyt eygen haat Noch onlanc^s, 't heucht u wel, beschulden van verraat.

ghy noch waar u wraack-giericheden

TJlysses, vraagt

Oyt bleken: 't hayr my Een tsiddering, wanneer Schiet in den

Die ghy so

Doen

En

't

my

't

voel over al mijn leden

gruwel noyt gehoord

Gedenckt, bedenckt de Vader-moord,

sin.

aen d'Euboeer had besteecken

listich

van spyt en jalousy

hert u docht

men

als

'k

rijst,

te

breecken." enz.

zoo machtige tegenstanders aandurfde, dan zal het

dat het Hoofd der tegenpartij in de nog minder goed afbracht. Hij werd dan ook in het blijspel onderhanden genomen. Comedie en klucht maakten waarschijnlijk de groote kracht der Academie uit. Nevens Hooft's Warenar trok o.a. de Klucht

niemand

verwonderen,

Kamer

Oude

het

van Klaes Cloet Brederoo's

bij

er

het publiek.

laatste

werk,

Maar dat

vooral was de toeloop groot

gemeenlijk zijn „meesterstuk"

genoemd wordt het blijspel dat onder den titel van Spaanschen Brabander Jerolimo den 6^" April 1617 voltooid, weldra op de Academie gespeeld, en in het volgende jaar gedrukt werd. Tot den opgang, dien dit stuk maakte, heeft, buiten de inner,

,

,

voortreffelijkheid, zeker ook meegewerkt, dat daarin een bekend persoon „met kleedt met gang" werd nagebootst. Vroeger was men van meening, dat Brederoo een gelukkig medeminnaar, zekeren „bruynen Brabander" had willen aan de kaak stellen en toen eindelijk de Heer A. C. Loffelt de juiste opmerking had

lijke

,

werd deze voor dien dat Rodenburg bedoeld was ') medeminnaar gehouden. Wij weten thans beter ^). Wel heeft de

gemaakt

')

De

In

,

Nederl.

Tooneehtudie in

zijne *)

,

Omdat

Steenburen, roo's

Spectator

De

Rodenburg's „een

Jalourse

naam welks

charme\ zou deze des

Maar lo.

no. 25, bl. 197 vlgg.

Studenten

bl.

zijn

;

voorts in

107 vlgg.

opgedragen

aan

Maria

M. S. overeenstemmen met Bredemedeminnaar geweest zijn.

voorletters

eersten

tegen deze veronderstelling gelden de volgende bezwaren

Brederoo heeft hoogstwaarschijnlijk Maria Steenburen, die

woonde, 2o.

van 1873,

Gids van Juli 1874,

in

den Haag

niet gekend.

Tusschen genoemde jufter en den Ridder heeft geen zweem van minnarij Hij droeg haar, met wier familie hij in verkeer stond, een stuk op

bestaan.

omdat

zij

eene

liefhebster

was van Poëzie, vooral van „de zoet-klinckende

,

RODENBURG MODEL

156

A"AN JEKOLIMO.

model genomen, aan wien zeker een den snoevenden, ij delen, berooiden zich zoo hoog boven de eenvoudige en hoorde, die zag Jonker Amsterdammers verheven waande; maar andere redenen dan die men vroeger aannam hebben Brederoo aangezet om de karikatuur van den „Ridder" op de planken te brengen en hem zoodoende belachelijk te maken.

Rodenburg

Dichter

tot

ieder moest denken,

als hij

Deze gaf daartoe gereede aanleiding door

zijne persoonlijkheid

die zeer stellig eene scherpe tegenstelling opleverde

levensvormen van

en

Al

Brederoo.

-.vas

een stijven,

met de manieren

„geesten"

als

Rodenburg een Amsterdammer

voorkomen was,

zijn

Amsterdamsche blijkens

zijn

veel

portret,

deftigen CastiHaanschen Hidalgo:

doet aan de figuren van Velasquez en

Coster

en

in zijn hart,

meer dat van

zijne

afbeelding

Van Dijck denken.

„Zijn

verwaande houding grenst aan het hoog-comische" (Loffelt). Die man bewoog zich voorzeker liever in de hofcirkels dan te midden van die „slecht-rechte" Amsterdamsche burgerjongens, welke grootendeels het personeel der kahierbroeders uitmaakten.

De

toon,

vaerskens der Fiansche Poëten." Zoo er cenige sprake van minnarij tusschen

hen geweest was, gedrukt

haar

is,

zou niet

hij

zeker

in

het

dat achter de opdracht

lofdicht,

aan

hebben herinnerd

ontrouwe geliefde,

zijne

om

nog treurde. Men zou met even veel, of liever met even weinig grond kunnen beweren, dat "Joffrou Waelburg van Boshuysen" aan wie Ket/ser Otto is opgedragen, de oorzaak van Brederoo's wrok tegen Rodenburg was geweest, omdat eene welke

der

hij

geliefden

heeft,

zooals

Liedt-Boeck

,

van den blijkt

den

Schilder-Dichter

uit het lied, dat

naam van Walburg gedragen

voorkomt op

bl.

63 van het Boertigh

en begint met deze woorden: 'Wilt aenschouwen met mededogen,

Naer u heusheyts

aert bequaem.

woorden van de strofen, waaruit het lied vormen Wilt, Ach, Laestent, Beeld, Vliet, Ruymt, Coortsen, bestaat juist haar naam. Ja, wie met eenige fantasie bedeeld was, zou, op gi-ond van zekere uitdrukkingen in Kei/ser Otto wel op de gedachte kunnen komen,

De

aanvangsletters

dat

Tesseltje

der

eerste

—

—

,

tot

dat op.

den

strijd

aan

—

onzen

had

nageloopeu

en dat

had gegeven. In dat stuk dringt eene

Barlaeus'

Maar

Ridder

Tessala

doet

denken,

zij

daardoor aanleiding

juffer Thessalia geheeten,

hare liefde aan Tyter- Rodenburg

dat zijn nauwelijks losse gissingen.

BODENBUIïG MODEL VA>' JEROLIMO. dien

doorgaans

hij

overeenstemming

want zijn

dan

met dat

is

deftig

volmaakte

uiterlijk in

„heroycq"

,

man

aan

laatstelijk

en

,

uit

de hoogte;

dat

den

in

de stad geluk

,

presensy"?

sijn

lands

's

terugkeer

zijn

bij

van

,,grandese

veronderstellen,

te

Hof,

vreemd

het zoo

Brederoo's Jerolimo

als

met de

gewenscht had ongepast

even

,

Zou

veeljarig verblijf buiten

zijn

Spaansche

het

kring

burgerlijken

na

,

vermoeden.

doet

portret

zijn

deze

dat

,

even

was, gelijk wij reeds zagen, misschien nog trotscher en

hij

ijdeler

aanslaat,

altijd

:

157

het

Is

de leiders der letterkundige

hij

beweging, die zich zoo verkneukelden in tooneelen, waarin het „klootjes-volck" al de eigenaardigheden van

damsch konden wachtte

^)

—

vonden en wel

,

hem daarom

grootsheit,"

Brederoo zijnen comischen held

die

om

dezelfde reden ^)

omdat

,

die

Jerolimo

tot

volgens de opmerking van Dr. Jan

,

eene comische verschijning stempelt

„zijn trots een uitheemsche, antinationale

behalve

?

Dubbel moest doen

goeden

in

dit treffen

verkeerde,

was

contrast

nog scherper moest doen uitkomen.

de

als

Bedenkt men dat vallen

,

,

,

belachlijk

daar de Ridder

misschien

even

wel

Brabantsche Jonker, hetgeen het comische

berooid

en herinnert

alles,

men

zich de heftige aan-

die Brederoo en Coster zich elders op hunnen tegenstander

veroorloven

Daarom

dan

,

zegt

het

is

een

vermoeden wel gerechtvaardigd

zijner

bewonderaars

in

,

dat de

een lofdicht, geplaatst vóór

Alexander:

„Al spreek ghy

Ghy

doet

nw

juist niet plat

na d'Ainstels volk'rens wijze,

zuyv're gheest zo hoogh, en vloeyend ryzen

Dat yder zegghen moet een Hemelycke geest

U ziel inluystert 't gheen men in uw rymen leest, Zo dat ghy door uw aanghebooren hoogh vernufte T^ haters zeylt ')

te laste

moest die snorkerij niet de spotlust zijner kameraden opwek-

alles

')

En

belachelijk

Moest die,

nagebootste trots was"

zijn

zich wel

hij

schroomden dat te toonen? Ja, kon het haast „verwaende hoogh-moedigheydt ," die

niet

Ten Brinck juist

waarvoor

iets

zij

plat Amster-

hield en schold voor „huybers en bot-muylen?"

anders?

,,ydele

ken

—

het zoo vreemd, dat er waren, die

was

legt

ontplooyen,

laten

hun

voorby,

Gerbrand Adrz. Brederoo,

g'lijck of b),

460.

zy druUich zuften."

,

,

RODENBURG MODEL

158 uitgelaten

VA>'

JEEOLIMO.

Comicus thans verder ging, en

bij

het ontwerpen der

de Kamer op het van Jerolimo, heeft willen aan de openlijk model koos hem tot hem had oog kaak stellen en hem onder den spot der menigte begraven. Mij schijnt het toe, dat onder de overdreven kleuren, waarmee De Spaensche Brabander is aangezet, de grondlijnen van het origineel nog vrij duidelijk te herkennen zijn. Ja, er worden hier die nauwelijks op iemand anders bijzonderheden aangetroffen zijnen

tiguur

tegenstander

in

,

,

,

kunnen

dan op onzen Amsterdamschen burgerjongen, die

slaan

zich

volstrekt de allures van een

niet

duidelijk

snorkende Jonker zegt

en groote

lignagie"

pasta-backer'" .jSingjoors"

er in

Edelman wilde geven. Ligt

er

eene hatelijke toespeling in dat tooneel, waar de

zijne

:

te

is,

gelooven al

moeder

was

dat

,

zijn

hij

van „edelen bloeyen

vader maar een ,,schomele

kwam immers vaak in aa:nraking met Men herinnere zich daarbij, dat

en groote heeren?

die koekebakker was,

Amsterdam een Rodenburg woonde,

dezelfde, die later

— of was

het zijn zoon?

— de

stiefvader

van

Reyer Anslo werd. En wie weet, hoe bij de vertooning nog „menige karaktertrek en hebbelijkheid van den hoofschen ridder scherp in 't licht werd gesteld die Brederoo later in het gedrukte spel schrapte" ^). En alsof door dat alles de man nog niet genoegzaam was aangeduid is de haat waarschijnlijk nog verder gegaan ,

•

,

en heeft niet geschroomd den Ridder «met kleedt, of gang, of woorden leid dit althans af uit

Ik

jaaj

later

gebezigd,

schijnt te zien

^).

En

beschrijven."

te

eene uitdrukking

,

door Coster een groot

en die wel op den Spaenschen Brabander als wij weten, dat nog in 1630, bij de ver-

A. C. Loffelt Een Tooiieelstudie bl. 132. In het gelegenheidsstuk, ter viering van het tweede jaarfeest der -4 cademj'e, op 1 Augustus 1619, vertoond, legt Coster der Academie deze woorden in ')

,

*j

den mond:

„Voor

my

,

ick

v.'eet

het wel

,

hoe qualijcken gh y kondt

Talia, vrolijck hert, u snaterende mondt

Tot noch

toe snoeren, zo dat

ghy u onderwonden

Seer menichmalen hebt met woorden ongebonden

Te

spotten, en alzo personen op haar seer

Gheraeckt, die

't

nemen

als gequest te zijn in eer

...

.

SAMENSTELLING DEE OUDE KAMER.

„men den

tooning van Coster's Ifigenie

159

speelder, die de rol van

Euripylus (den priester, die zig meest tegen Agameranon kantte)

zou, zoo had toegemaekt met baerd en kleeren, dat hy

speelen

Trigland op een hair geleek

men

't

vreemd achten

niet

hem kende" ^) dan zal men met een minder gedachten

en elk een

,

dat

,

,

tegenstander op dezelfde wijs vervoer.

Hetgeen het vermoeden versterkt dat in Jerolimo niemand dan Rodenburg bespot werd, is, dat zijne vrienden en waarschijnlijk hij zelf, onmiddellijk tegen het stuk opkwamen. ,

anders

Hoe ook ofechoon

den

zij

,

Rodenburg gaf geen kamp

geheel alleen te voeren had.

strijd

Oude Kamer

echter niet dat de

Al had

gesmaad

en

begekt

hij

verscheiden uitstekende leden verloren,

staande niet alleen

,

maar het

Men denke

alleen uit het „schuim" bestond.

blijkt

ook

,

zij

hield zich

dat niet weinig beschaafde

Amsterdammers zich onder hare banier bleven scharen. Coster verklaarde immers in 1620 zelf, dat toen hij de Kamer verliet om de Academie te stichten, „lek

Van

Ter ghener uren het

Zelfs

liet

goede maunen

,

Kamer wel

in

handen

vertrouwde dat

in

schanden

doe de

die 'k

die verlaten souden"

oude bestuur

zagen, luidde

als

was

niet

*).

geheel afgetreden:

de opdracht van het

zooals wij

Wraeckgierigers treurspel,

1618 gedrukt, aan .,Cornelis van Campen, President, Dr. Johan Fonte\Ti, Factoor, en Mr. Johan Sybrantsz. Bont, Prins in

Zo geck in 't hondert heen, met niemant in 't byzonder. Noemt niemants naam tot spot op u tooneel van wonder. Dat, denck ick, sult gby wel nalaten, maar ghy moet Voor alle dingen oock wel letten wat ghy doet, Niemant met kleedt, of gang, of woorden te beschrijven. Dat veder mercke wat ghy seggen wilt."

Men

ziet

daaruit, welke dartelheid de Academisten zich wel eens veroor-

loofd hadden. Verg. de plaats uit het Moortje, boven bl. 84. ')

Zie de plaats aangehaald

bij

wing van Vonders Hekeldichten, *)

Dr. G. bl.

Penon,

Nederdujitsche Academijs Niemant ghenoemt

laatste tooneel.

Hist. en Bibliogr. Beschou-

178. ,

tiieinant

gheblameert (1&20),

, ,,

RODEJfBURG's KLOEK VERZET.

160

van de Kamer." En zelfe in 1632 was de Burgemeester Steven Jacobsoon Vennekool nog een harer hoofden. Waren hare poëten ook slechts even noemenswaard geweest Maar daaraan schortte I

ook

Trouwens,

Acadtmie waren meer nullen dan cijfers maar Coster stond niet alleen. Het was tegen hem tegen Hooft en Brederoo vooral, dat Rodenburg, ofschoon door niemand geholpen, het durfde opnemen; maar hij voelde, dat hij het.

de

in

,

,

daartoe

de

en

moest inspannen. Zijne «der was Hij had in datzelfde jaar reeds

als zijn ijver.

Cassandra

drama's

Studenten

krachten

beste

zijne

even onuitputtelijk

De

,

tweede

het

Hertoginne

deel

van

Celia

Keyser

De

,

Otto

Jalourse

in het

licht

gezonden, en nu volgden de drie deelen van Mellibea : voorts, in de eerste maanden van het volgende jaar, het slot van Keyser Alexander Rodomont en V Qiiaedt syn meester loont Otto ,

,

benevens eenige andere gedichten. rige

Dan

in

Mei 16 19 het

prozawerk Eglentiers Poètens Borst-weringh. In

uitvoe-

later jaren

volgden nog vier stukken.

Mellibea werd in December 1617 onder de hoede gesteld van de „Beheerschers en vaderlycke zorgh-dragers van

't

ende Vrouv/en Aelmis-huys der stede Amstelredam"

onderworpen vruchten

zyn

te

quaetwillighe

oude Mannen

„om minder

,

de

aenzien

ten

berispers

V Eglentiers arbeyt uyt bloeyende Liefde." Hij

van

gaf met dit stuk „een gering proefken van een yverige wil"

Campen Elck

overeenkomstig de spreuk van Cornelis van

zyn

Op

best.

hoopte

hij

die

door

wijze

beantwoordde

hij

werkzaamheid trouw

zijne

doet

zijne „berispers",

en

aan de

blijven

te

overlevering der Kamer.

Hij

heeft

proetje

Hij in

om

te

van

leveren

laat

drama

dit

maar vooral

bloot geschreven

niet

en

stichten;

de

daarbij

om

Avilde

vermaken

te

hoogte waarop

letterkundige

een

stellig

hij

hij

stond.

immers zeven personen van verschillenden landaard elk waarop alle lofdichten, die

zijne taal spreken; een kunststuk,

het stuk uitlokte, nadrukkelijk wijzen. Hij

en vertrouwen

ook gebeurd tegemoet opzichte

zij

gaan.

eene

en in het voorspel doet

,

,

de

Eglentier

Het blazoen ontwijfelbare

de

zelf

en

hij

is

dan ook vol moed

uitkomen

toekomst der

Kamer

geruststellende

,

dat

,

wat er

zonder vrees kan bevatte te

dien

voorspelling:

de

BODENE URG's ZELF VERTBOü WEN. woorden

In

LiefcT

bloeyende 7e

Maar

het

Genius

der

de

is

Kamer

blij f d

161

immers het

bevatten

anagram:

in eeie doen.

moeite

waard het stuk

staat

op het tooneel en

zelf in te zien.

wordt

De

door een

Eglentier-Lieveri aldus toegesproken: „Het

Kamer

schijnt de

moet heur spreken aen:

treurt, ick

In Liefde bloeyende, hoe

zijt

ghy dus belaen?

In Liefd" bloeyende.

Men mompelt

yets, het geen

met re'en ick mach beklagen.

Eglentier- Lievert.

Wat

is

't?

In Liefd:" bloeyende.

Ey

vraeght

my

niet.

Eglentiei-- Lievert.

Mevrou, zoud' ick niet vraghen? waer llevers van de Kunst Gheneugh-lyck onder schuylen, smekende om gunst, Ja heng'len -wie de naeste aen myn Vrou ken raken,

Ghy

Om

die de

't

lommer

lieffelycke

zyt

zogh uws reden-rijck

te

smaken.

In Liefd" bloeyende.

Men zeyt, helaes, dat gantsch myn En datter aen myn pruyck het best

Eg'lentier verdort, 9ieraetzel schort,

G'lijck of ick gantsch verdween, en niet in Liefde bloeyden.

Eglentier- Lievert.

Me-vrouw uw Liefde bloeyd

,

ghelijk die

immer groeyden.

In Liefd' bloeyende.

Nochtans zo zeydmen dat ick ganschlijck gae

Eg len ier- L ievert. me-vrouw wel op de reghel

te niet.

t

Recht anders zo

IE

ziet:

BLIJFD IN EELE DOEN."

En als hij dan door verschikking der letters van de spreuk heeft doen zien, dat zij juist het anagram vormen, besluit hij aldus: „In spyt van die

De

glory uwes

't benyt hlijfd ghy in Liefde name nimmer van u scheydt,

Ick blyf als Kamerist ook

En dan

barst

de

Kamer

tot

los

bloeyende,

uw

dienst bereyt".

in

dezen jubeltoon vol

zelfver-

trouwen: JONCKBLOET, Ned.

Lett.

XVII

E.

I.

3e druk.

11

,

:

EODENBrEö's ZELFVERTROrWEU.

162 „Hoe

heugh'lijck

is

dees raaer,

Dewijl mijn zinne-koor

Op

deze zilv"re haeren

geial

't

wacr

,

my

luck-sterren

myns

verzeilen

jaeren tellen

'),

kunst op vloeydt,

liefd tot

Vermits mijn gryze hooft op nieuws weer jeughdich groeydt.

En queeck myn

spruyten op door

Aentreck'lijck

myn

Vol

is

stichtelijck

vermaen. Ick leyde

Maer weet ghy wien ?

Myn

't

zógh myns redeneringh.

aerdt, vermits ick ben vol leeringh, tot de

alleen die inde

deughd.

deoghd verheugd

*;.

gouden eeuw noch duurt, en duuren moet de tyden.

Zo langh

ick

Poësia heb aen mijne zyde,

Minerva en ApoUo, met de God Mercuur,

En dat By my

,

Rethorica in \ wezen heurs natuur volhert, gelijck zy deed in tydt verleden".

Dit geeft haar aanleiding om den lof te verkondigen van de beroemde mannen, die haren kring versierd hebben: Egbert Maeynnerzoon Spieghel, Ketel, Razet, Roemert, Falet, Jakob ,

Egbertzoon „[Die allen] vruchten teelden van reen-rijckheyts aeren, Vergierend mijn toonneel met sdchtelijck ghedicht".

En

die herinnering noopt haar tot dezen uitroep:

„Ha

nu

glorieuze tydtl zo

Verleden eeuw', want,

als in

Dat stadich weelich bloeydt

Dus

ick

met

re'en

my

't

voorgaende

ghj' hieldt

tijdt,

myn

myn

glory staende,

Eglentieren bloem.

puyck van gantsch Batavia noem".

') Wil dat zeggen dat er nog omstreeks honderd leden waren? De Kamer was omstreeks eene eeuw oud. *) Dit was de spreuk van zijn oom Spieghel, die menigmaal bij Roden-

burg voorkomt,

„En n

171

b.v.

de laatste regel van Keizer Otto

deughd verheughdt ghelijck

In den Alexander zegt de Keizer

(bl.

is:

in liefde bloeyendeJ"

45)

"Ter werelt isser niet dat meer als deughd verheughd.'"'

Min

of

zijne

werken terugkeert: „Nobilitas

in

de

meer hangt daarmee samen de spreuk, Poè'lens

maeckt".

Over

Borst-ioeringh, zijn

chi

sara

bl.

snra

die

op de

titelplaat

van

287,

zelf

spraken

vertaalt: wij

„want deughde

reeds,

bl.

126.

In

edel zijne

Manueüa leest men nog deze regels: „Doch chi sara .%ara want Deughden veel vermach. Dus wenschen wy hun deughd' in vreughd* mach zijn groeyende, Ghelijck d'herten

zijn

al

sola est atque unica virtus'', hetgeen hij

vereent, uyt jjver in Liefd' bloeijende,"

LOr Ja,

„'t

puvck";

VATf

AMSTERDAM.

niettegenstaande

zooveel

Ig3

roems

dit

gelukkig

Amsterdam omstraalde. En dit tafereel van der stede grootheid schildert zij dan met welbehagen, wel wetende, dat zijzelve daarin niet misplaatst

is,

ghy vermaerde

•-^Ha

stadtl

ha Amsteldam vol lucken!

Ghy 9iert uw pruyck op 't hooghst als ander steden bucken, En knielen met ontzich, ja zwichten voor u neer. Zo machtich is uw macht, zo loflijck is uw eer. Styght vry uw toornen hoogh om uw' naem te vergrooten. Want hoe zeer dat ghy boogt meer is in uw beslooten. Neptuyn brald met zyn treyn op uw Thys-trotze-rugh. houte huyzens drift maeckt zeylens wieken vlugh. De bouw-kunst troffel steets u pruyck zo gaet vereeren.

Uw Dat

uw buurvrouwen

Ong'looflijck

al van u nu komen leeren. waer het geen de drayers beytel doet,

Het waer het zien ghebiedt datmen 't ghelooven moet. Steen-houwers hebben nu de steenen beeldt ghegheven, Dat steenen niet ghebreken als het spraecklyck leven.' Zoud' Meester Hendrick wezen zo in kunst begaeft,

Dat hy

in

't

steene beeldt een

stomme

ziel

begraeft?

Daer moet zyn yets gheheyms, 't welck ick niet ken doorgronden. in zyn beelden wert yets levendichs bevonden".

Want

Daarop volgt de lofvan JanPersyn'sschoonschrift, endanheethet: „Waer

is

Orpheus nu? waer

is

nu Amphion?

Die steenen door het zoet ghespel beweghen kon.

Waer is Orlando nu? waer is Johan Gabrelli? Waer is Luca Marens? en Jeronimo Belli? En veel ontalb're meer, ja Goden in Musijck lek bidd' u noemt mijn eenen die ken zijn ghelijck Uw' Swelingh, dies ghy mooght rechtvaerdich u

beroemen,

En t puyck van gantsch Euroop u zelfs met reden noemen. Want niemant overtreft d' uytmuntingh zynes werck, Doch

twijffelt

yemandt, zend

die slechts in

d'oude Kerck.

Wat uw' peuzelen doen de daden wel betuyghen Ghy Amsterdam me doet Apelles fame buyghen. 't

Moet zwichten voor u

al 't geen 't was in voor'ghe de Paragonne vande wereldt zijt. Veel eerder zoud' mijn tonghe azems galmt

Want ghy

Eer ick uw'

tijdt,

ghebreken,'

lof

volkomen uyt zoud' kunnen spreken. 11*

,

!

EODENBUEG's ZELFVERTROLWEj^f.

164 Indien ghy

trotst'

al

,

wat zy hadd' of

In Amstelse tryumph nu wezenlijcke

Roemt van uw' Laughe

Uw

Dieryck Barents

heeft

leeft.

uw

Fier, roemt van

men

lof,

waerde Ketel,

achtent noy'^ vermetel,

uw heidens faem op uw baeckx-toppe viert. En uw verleden tijdt met glorien lauriert. En die ghy hebt als noch: Pinas, uw Lasmans weicken. Dat ghy

Uw

Pleter Ysacx, die u roofden Denemercken.

Tengnagel, Badens, Vinck, verderen

Uw Uw

Acht dat gby

'k

En

Wie

zal

fier

Blies

niet

mocht een

,

.

stuk

Rodenburg der Kamer

dat

in

om

den

was daarbij de

hij

hi

van

,

die hij

tegen de Academie te

strijd

kampioen, en terecht

ijverigste

hem

getuigen,

Eele doen behiel het E(jlentier."

stuk vertoonen

bij

....

daardoor een hart onder den riem stak

zijner lofdichters

„Dat

Kamer"

ick beu ? Ick spreeck als deze

erkennen

moed

haar

hij

liet

verwondert ick dus stout'üjck spreeck,

zijt

deed optreden

volstrijden, hijzelf

Hij

Van Nant, uw waerden Vander Voorden, door uw kunstrijcke Noorden.

dat ick mijn ghemoedt vrymoedelijck uyt-breeck.

Weet ghy wien dat

zoo

Amstellandt,

Zav'ry, Vinckeboons,

Levanten ghy ver9iert

't

't

Poelenburg, Nieu-land, Moeyert en

,

en

wij

zagen

,

dat ze grooten

hadden en zich lang op het tooneel hielden: sommigen werden ook dikwerf herdrukt ^). Terwijl de Academie het publiek

toeloop

om door trouwe opkomst de kas der Weezen te stijven, Rodenburg de Amsterdamsche burgerij voor haar mild betoonde gunst. In de Voorrede tot zijn spel V Quaedt syn ^leester loondt roept hij met zijne gewone fierheid uit: opwekte

dankt

') Volgens de lijst bij Wybrandts, bl. 256 vlgg. werd van Rodenburg op den Schouwburg nog gespeeld, in 1638 het Batnvierse Vryagie-spel in :

1642 Cassandra ; in 1643 Rodoiiv,nt en Isabella

Quaedt

in

1645

in

1658 Ale.vander en Celia en Prospero.

'<

sj/n

meeste?-

Cassandra werd herdrukt in Celia "'t

in

1645,

1666;

De

loondt;

1632,

zijn die

in

1650

1644

De Jalourse

:

Studenten;

Wraeckgierigers treurspel;

1642 (4e druk),

1663; Hertoginne

Rodomont in 1633; Manuella in 1636.

Jalourse Studenten in 1644;

Quaedt syn meester loondt in 1631

Doorgaans

in

;

Sigismund en

stukken in die jaren ook weder vertoond.

TOONEELSPELEES DBE KAMER. „Het bloeyend

ü

De armen mild

En

Kamer

stukken

in

de Liefd

te

bloei/en

t'oeffenen de deugd' des eed'le redenrijck."

Tot dien goeden de

ghy uwe gunst

betoont: jae doet ons yvcr groeyen,

meer en meerder

terght ons

Om

na de kunst,

Egi^lentier steeds yv'rich

heuschelijck bedanckt, vermidts

165

uitslag

werkte zeker niet weinig mede, dat

over goede tooneelspelers kon beschikken vertolken

te

Rodenburg aanranders

men

zooals

liet,

ook

begrijpen kan,

beantwoorden, maar bepaalde

te

om

deze

na

zijne

*).

met minachtende voornaamheid

uit

de

niet

om

er zich toe

hoogte

te

hen

behandelen.

Dit blijkt b.v. uit het voorspel van zijn Wraeck-gierigers Treurspel, dat in

't

begin van 1618 het licht zag, aan de bestuurders

Kamer was opgedragen

der

,

en gedicht op de spreuk

„De duUe woeste mensch „

Het voorspel vertaling

Tragedy

heeft niets uit te staan

om

de

aanleiding die het

daenicheyt

komende

vinden

reden

spelende

des dies

,

bogen

,

van zo

op Toneel ghezien Spangiaert,

nytmunten daerin

188

— 189:

nopende

de

hoe-

welcker volkomentheydt schaers

is

,

te

misdoen den Italiaen,

Enghelsman. Ghelijck die Brabantsche helden oock

oft

lof-waerde

de

Academie, na ick

maergehoort

,

te

onderricht

ben

hebben), wenschende

moghen volherdcn".

te

zegt

in

Beschrijimige van Amsterdam, II*,

zijne

bl.

695,

Academie en de Oude Kamer: "Desc twee Camers waeren gestadig

van de besig,

bl.

voorstel

mach de Kamer In Liefd bloeyende met jonghe mannen verzien te zyn als immer

kan spreken van ghezien

En Commelin

om

eikanderen

Toneel -speelders

met braaf Regenten

te

van

ondersteek

te

doen, door beloften en gaven, de beste

malkander onttrekkende, soo dat nu onder

speelen,

dese

twee

en

boven

Godshuysen

lag,

Eene Tooneelstudir

,

bl.

134.

d' een,

dan

d'

ander,

dat grooten twist tusschen de

veroorzaakte;

Burgemeesteren dikwils mede gemoeyt werden". ^)

gaf, zijne persoonlijke

gheweest, zonder eenichzins

desghelijckx

f^want ick niet

voorgaende

reden- rijckerts,

treffelijcke

zijn

Vranck

,

myn

op

tegenstaende

niet

dat eene

zelf,

„misschien opzettelijk

2)

hem

In Rodenburg's Poëtens Borsi-weringh heet het,

')

„'Wederomme te

met het stuk

naar de opmerking van Loffelt

,

bewerkt,

wreken

Engelsch van Cyril Toumeur's Reve7igers

het

uit

is

die al zijn leet wil

Ai nickers wensch „ eliendelijcke steken."

Blijft in

soodat

er

de

Heeren

,,

;

?

BODBNBUEG's AlfTWOOED AAN ZIJNE TIJANDBN.

166 veete

sprake

ter

dat

daarin,

hij

Zekere

brengen."

te

Horatius

gehoond, en zweert, dat

is

beklaagt

zich

zijn belager daar-

voor zal worden getuchtigd. «Herroepen

En

"k Zal

En

hy

my

'c

geen hy van

my

onrechflijck heeft

te

heeft ghezeyt: last

ghcleyt,

wreken."

't

met den degen! De Schermmeester Adolf zethem

wel

neer:

zal

geen hy

't

men maakt

Horatius

het onrecht door wTaak niet goed.

Dan

:

„Waerom

is

't,

Meester dan dat ^'v de scherm-kunst leeren?

Mr. Adolf.

Maer om voor ongheval u Doch niemandt schaden.

zei ven

te

verweereii

Horatius.

Niemand? Zo dezen fielt nu laghen na mijn eere Hoe? zoud' ik dat niet wreken?

dat

's

te

veel gezeyt.

leyt,

Mr. Adolf.

Neen, maer duldich lyden. Horatius.

lek lyden

?

llr. Adolf.

Lyden, want ghy door 't beloop des tijden Zult zien doch, by aldien ghy gantsch onschnldich bent. Dat die d'on-eer u op-zeydt, zelfs zijn schuldt bekent. Is dat niet wraecks ghenoech, dat ghy door stil te zwyghen

Van uwe vyandt

Hy

zei ven

Als dat hy Best

En

is't

,

zonder wieken

,

wraeck knndt kryghen

voor u wreeckt, wat kundt ghy wenschen meer,

dat

blijft

on-eerlijck,

en ghy met de eer

ghy u deucht teghen

ghy zulcks oock doet, in Dat uwe deughden zijn gekakel zo

't

zijn

on-dencht stelden

eyndt ghy wel bevindt.

overs^'indt.

Horatius. 't

Is

wel

te

zegghen. Meester. Adolf.

jNIr.

Noch moet

Hoe

dat

Dat ick

En

men my, onianghs in myne kunst was

ick u zegghen,

verleen, te last gingh legghen.

een A.B.C, klerck

dat ick voet noch maet en hadd' in al mijn werck.

ter

vraagt

EODBJfBURG's

AMWOOED

167

ZIJXE VIJA-XDEK.

A.AIf

üoratius.

Hoe?

men

zevt

u?

dat van

Mr. Adolf. Ja, dursten

Op

immer

dat het

Ghelijck

Doch

't

my

oock wel schryven,

't

gheheugenis mocht blyven,

oock blyven

't

die

in

zal,

schreef, zo

En dunckt u niet, als ick Dat hy wel waerdich was Te hebben?

want

ick vergheet niet haest;

schijnt, die reutelt of die raest.

't

dit

zegghen dus most hooren.

dit

lemmet

om

zijn

ooren

Horatius,

Dubbel over. Mr. Adolf.

En

't

niet gheschiet,

is

Vermits het moed'ghe paert en acht de keffingh niet

Van blaffers, want de blatfers eynd'lijck moede werden, En 't paert in moedicheyt ken hun wel overherden. Maer weet ghy wel waerom de blaffert duerich keft? Om dat hy 't peerdens moed tot tooren niet verheft En brinzen doet van spijt, mits hy 't paert tracht te byten. Maer 't stil-staen van het paert ken't blaften wel verslyten. Horatius zo heb ick oock met hem ghedaen, En treek my zijn ghekakel oock in 't minst niet aan. Zo veel mijn kunst belanght, dat ken een yder weten...."

Toch

wil

te

Horatius van de wraak niet afzien; maar Mr. Adolf

hem

noodigt

uit

om

met hem naar de Kamer In Lief(f Bloeyende

gaan, waar „al wed'rom een nieuw spel" gespeeld werd, het-

hem zou

welk

overtuigen,

dat

beter

het

was van de wraak af

te staan.

De

eenige genoegdoening, die de Ridder zich eigenlijk veroor-

loofde, bestond daarin, dat

hij zijne

meerderheid boven zijne tegen-

op stuk

standers trachtte te bewijzen door stuk

In

aan

de

opdracht

zijn neef,

gedagteekend stuk

geeft

van het

den Prins der Kamer i6 Maart 1618, zegt

„ten

eynde

te

doen vertoonen. Alexander

Treur-bly-einde-spel van

de

edele,

,

Mr. Johan Sybrz. de Bont

hij

onomwonden,

dat

hij

dit

oude, achtbaere en deftighe

bloem, door quaedaerdige lanter-fanten

,

waen- wijze goed-dunc-

kende en bitzighe Zoylisten met reden niet berispt werde, ledich te wezen van stichtighe, tot deughd-porrende en Godzalighe verheughelijcke spelen."

Een

lofdichter zei

hem

te dier

gelegenheid

:

SAMElfWEHKING MET DE BBAB. KAMER.

168

„Ick merck en

Hoor

'k

En

van u een

zie

uw

tot

uw rymeryen

die

zeer verscheyden oordeel,

maar

nadeel veel,

meer

zie

uw

tot

voordeel:

oock en achten niet,

Ick zweer dat u van hun groot ongelycJc gheschiet."'

En

der tegenpartij riep

hij

toe:

„O

hatert! die

Wijckt hem, wijckt Rodenbargh,

die

Wijckt voor zyn Doomenburgk, en

Op zyne Veer

Eglentier

best

't,

is

,

deze

uit

hem

hact,

boven gaet.

te

laet het

schempich sereken

heur doorens mochten steken.

Ridder, dat ghy zwyghend' alles

Vermits het niet-weer-spreken

Mag men

u

woorden

vijanden door „schempich

de grootste

is

opmaken, dat Rodenburg's

niet

den Eglentier voortdurend

spreken"

brengen ? Maar

in minachting trachtten te

lijdt.

spijt."

Het hen „kakelen."

hij

In de allereerste maanden van hetzelfde jaar werd „al wed'rom

een nieuw spel"

gedrukt,

was gedicht: het

treurspel

dus blijkbaar

dat

Rodomont en

in

al

het vorige

Isabella, aan Ariosto's

Orlando Furioso ontleend en waarvan hem de stof was aangewezen door Reynier Ewoutsz Bewindhebber der Kamer aan wien hij het ook opdroeg. Het stuk bespreken wij later: thans ,

,

,

zij

met

alleen

opgemerkt,

dat

een slottooneel aangelapt

er

het treurspel zelf niets

maken

te

heeft.

De

is,

Vrese-Gods wordt op eens twee vrouwen gewaar en vraagt, zij ten antwoordt krijgt:

ze zijn? waarop

TJyt

„'t Is

En In LiefcT Bloeyende, die Van redens-rijckheydt, weet, In Liefd.

Ha

Levender Jonst

stichtich, en de kunst

zeer leerelijcke pleghen.

en Uyt Lev. J,

hl.

wy

heylighe Vreeze Gods,

bidden

om uw

zeghen.

Vrese G.

Hoe?

zijt

ghy beyde een? In Liefd. In liefde

Ons

liefd',

helacy, trachten haters

Mits

wy

Ken

nijdt en afgunst

u achten

't

te

zijn v.y

een

vertreen,

waerdichst' onz's Toonneels cieraten. Vy-ese

u

,

G.

vermits

uw deughden

,

baten ?

üyt Lev. J.

Zo boos de wereld

is,

wy

dat

verpersoonlijkte

werden ganisch bespot,

\\'ie

SAMEKWEEKING MET DE BRAB. KAMEE. Zo vinnich

heeft

goed-duncken

d' herzenen

verzor.

Vrese G.

Zo

gh}' verhengh''lijck sticht, zo

In Liefd.

Wy Uw

ken haet u

niet doeren.

en Uyt Lev. J.

bl.

trachten anders niet als veder een te leeren

eyghen

aerdt.

Vrese G.

Mijn aerdt? Godt u

Op

Ie eender

dat üjit

jonst

,

zijn

In

zegen geeft,

lis f de

bloeyend?

In Liejd.

lek

leeft.

'

Verzeld ghy beyd' ghelijck?

lief

bl.

heur als mijn eygen.

Uyt Lei\ J.

En

uyt Icvender Jonst zo

moet ick

tot

heur neyghen,

myne naghebuur.

Mits liefde tot de kunst, als

Vrese G.

Den hemel zy uw hoeder, en uwen wille stuur. Laet ick als Vreze Gods beyd' u ghemoeden leyden. In Liefd

En

willens

nimmer wy van

hl.

vreze

Gods en scheyden.

Vrese G.

Mijn kracht

Uw

uw

willen stuur, en zo ghy

my

bemickt.

nimmer voor uw haters schreumt, noch schrickt: 't Is glory dat ghy zijt ghehaet, vermits uw deughde. En dat ghy immer in deughds oefFeningh verheughde: wille

Dit zal vermeeren doen de haet van die u haet

Hout zeker dat

zo ghy deughd niet had aan uav zijden. Dat niemant u zoud' haten, schempen, noch benijden. De beste proef die ghy ter wereld hebben kundt. Is dat de nickers haet u

Sticht

ghy

steets

En maeckt van

Uw

met

uw

uwe deughd kunst op

't

misgunt.

Reden-rijck toonneel.

uw^ theatrum gheen kuf noch bordeel.

oude redeneringhs wetten wilt niet breken

Maer spreeckt zo heusch'lijck dat elck een u na mach spreken. Dus 20 ghy Vreze Gods altijdt voor ooghen hout, Ghy Vrye-Kamers zijt ghewis, en vast vertrouwt, Dat die u haeten zelfs hun zelven wel verdrijven, En ghy ghelijck ghy zijt, in stant en plaets zult blijven.

169

:

ZEDELIJKE HICHTIKG DEE KAMEE.

170

Lijd al

hun schemp en

Want haet in De heylheydt

't

strijven

Want

hem

zei ven

dood.

ken u schoot-vry borst-weren,

raijnes aerts

Ja dat de haet en Laet

spot, het zy hoe vuyl, hoe snood,

eynd ghewis die loopt heur nijd in

minst u niet kan deeren,

't

uw

die tracht

eer

hem

d'eerverliezingh hanght

mocht

zijn gheroolt,

zelven boven

't

hooft.

Bedaerdelijcke zwyght, en toont u niet spraeck-vaerdich,

Want

een vermeet'le zot en

Maer onder mijne lommer

is

gheen antvvoord waerdich.

duldelijcke schuyldt,

Dewijl de waen-wijs boert en met zich zelven tuyli.

Queeckt op uw'

En Uut

Ef/lentieren

Levender .Tonst

,

,

die In

laet

uw

Liefde

bloej/en,

'

Lavendel groeyen."

Ontrusticht niet uw' gheest, mits deughde-haters-menschen

Met eere-roof-beleyd uw onderganghe wenschen Maer yvert ghy na deughd, hoe zeer ghy zyt benijt. Laet kaeckelen 't ghespuys, en toont ghy wie ghy zyt:

En

laet

de proeven in

Doet ghy

gheen

't

Het zegghen

De honden

De

lengte

is

my

hun

uw

deughdens wercken legghen,

behaeght, en laet niet-doenders zegghea.

hoe Rodenburg het

laat

daaghlijcx ziet.

dezer aanhaling wordt ongetwijfeld door den merk-

wa^irdigen inhoud gerechtvaardigd.

hij

men

licht, ghelijck

die meest keffen die en byten niet." enz.

zijne

„gespuys

Wij leeren er vooreerst

vijanden uit de hoogte kaeckelen".

Hij

blijft

meende dat

uit,

behandelen:

kunnen

te

boven de Poëten der Academie verhief door de zedelijke richting van zijn streven door te stichten in stee van het tooneel tot „kuf of bordeel" te maken zooals men op

doen

,

ais

hij

zich

,

:

,

de Keizersgracht, volgens zijn zeggen, deed. Maar hij zag tevens in dat hij in samenwerking met de Brabantsche Kamer kracht ,

moest putten tegen den gemeenschappelijken vijand. Die toenadering werd mogelijk door de vriendschapsbetrekking met De Koningh,

en zij had ten gevolge, dat sommige stukken van het repertoire van den Eglentier ook door den Lavendel werden gespeeld. Later, toen Rodenburg zich tijdelijk aan de Kamer had onttrokken werd dat anders. Toen werden de stukken der Academie ,

op het tooneel der Brabantsche Kamer gespeeld. B.v. in 1627 Coster's Teeuwis en in 1629 Biestkens' Klaes Cloet. En weldra ging de Lavendel geheel in de Academie op.

EODOMONT. Het ken

,

de Rodoviont

schijnt, dat

een

nopen

maakte

opgang

,

ondanks

,

171

zijne wezenlijke gebre-

om

genoeg

de tegenpartij te op haar tooneel te brengen.

groot

ook

onderwerp

hetzelfde

—ISABELLA.

maken om eene

Althans wij zien weldra Hooft een begin

Isabella

berijmen, aan dezelfde bron ontleend. Hij bracht het evenwel

te

verder dan de inleiding en het eerste tooneel

niet

bewerking aan

verdere

den

vriend

over,

Coster

^)

en

,

liet

men

leest

titel

dat het

,

de

er bij de

die

naam en eene merkwaardige voorrede vóór plaatste

uitgave zijn

Op

zijn

^).

„vertoont in de Nederduytsche

is

Academie;" maar de eerste vertooning geschiedde denkelijk op het Huis te Muiden: immers aan het slot der uitgaven van 1619 en 1627 staat: „In 't jaar 1618 is dit spel ghespeelt op den

')

Zie de Gedichten van P. Cr. Hooft,

uitgegeven door Leendertz, II D.,

395 vlgg.

bl.

')

Leendertz zegt in zijne inleiding op de Gedichten van Hooft,

„Ik

vermoed dat de zaak zich zoo

1618

Prins

goed

mogelijk

Maurits te

te

Muiden. Hij wenschte zijnen aanzienlijken gast zoo

te

doen vertoonen.

die hij zelve zou vertalen. Hij

ontbrak

Hij koos daartoe Ariostoos Isabella,

begon daar ook mede, doch, zoo het schijnt,

hem aan den noodigen

het

LX — LXI:

onthalen en onder anderen ook in de groote zaal van het

nieuw stuk

slot een

bl.

heeft toegedragen. Hooft verwachtte in

Daarom

lijd.

verzocht

zijnen vriend

hij

Cosrer het stuk af te werken."

Ik

merk op,

dat

er

van

weet, geen spoor bestaat.

1 Supposti,

IL

eene

Hij

Necjromante,

tragedie Isabella

La Lena

La

en

Scolastica.

den Orlando Furioso ontleend. Dat dit onderwerp werd, vindt wellicht zijne verklaring daarin, dat in-8o

boekdeeltje

van beleeftheyt door weet,

van

licht

zag,

getiteld:

»Il

hier in

:

La

ik

Cassaria,

Het stuk was aan

op het tooneel gebracht

1615

divino

te

Antwerpen een

Ariosto oft Orlando

Hoogste voorbeeldt van oprecht Ridderschap. Oock claren Spieghel

Furioso.

nieuwe

het

van Aiiosto, zoover

schreef de vijf tooneelstukken

voor

alle

historiën. Overgeset

Everart

door het

welgeboorne

Siceram van Brussel.'" In

geen

gedicht

tweede

gevolgd,

dit zeer

komen

begrijpende over in Nederlantsche

in

honden Rijmen

zeldzame deeltje, zoover ik

echter alleen de 23 eerste zangen

voor, en wel in ottave-rime overgebracht.

van Isabella wordt

De

geschiedenis

den 29steu zang aangetroöen.

Van Lennep's beweren (Vondel, II, werd gespeeld „door de leden der Kamer eene vergissing.

vrouwen:

wyt Italiaensche veersen

bl.

631), dat

het stuk te

Muiden

in Liefde Bioeyende'", is natuurlijk

, ,

:

,

PEINS MAVRITS I> DE ACADEMIE.

172 huyse

Muyden

tot

in de groote zaal

van

tot onthaal

,

sijn Excell.

Prince van Oranje.'"

De

Acadeniisten stonden, waarschijnlijk door den invloed van

Hooft, hoog in

1618

Amsterdam kwam,

te

23«n

Toen Maurits den

Prinsen gunst.

's

meeste

de

richttten

Mei

letterkundige

vereenigingen eerebogen op en gaven zinnebeeldige vertooningen. 't

dat

Schijnt,

men de Academie had

van Overheidswege

nog

haar

tijdig

tot stand te terwijl

willen uitsluiten:

niet bij tijds gewaarschuv/d.

negen vertooningen

brengen

,

,

Toch

zij

was

gelukte het

op evenveel steigerschuiten

zeven van welke de Provinciën verbeeldden

op de achtste een krijgsheld stond, die met een dubbelen de Provinciën vereenigd hield. De negende torschte

oranjesluyer

en zangers. De Prins was er blijkbaar mee ingenomen, en den volgenden dag woonde hij eene tooneelvoorwaar onder anderen Hooft's Geer aart stelling in de Academie bij van Velsen gespeeld werd. De Academie was op dat bezoek niet

muzikanten

,

weinig trotsch en bralde er op in het weldra volgende jaar-speP).

Wat de Isabelia aangaat, Loffelt heeft, op het zeggen van Tengnagel afgaande, beweerd, dat het stuk van Coster het eerst werd geschreven en dat Rodenburg daartegen het zijne stelde ^). Dat dit eene vergissing moet zijn blijkt dunkt mij vooreerst uit het feit dat de Academisten die sedert de opening van hun ,

,

,

,

^)

Calliope jubelt daarin:

„lek schrj've op maet de dapp're daden vande Helden, Die haer en

haere in vaer voor

't

Doorluchtig was de naem

Van

Lands welvaren

ick op nette voeten stelde

Zijn

stam en daeden groots en dapper:

Ghy

maetgewjjs

wanneer ghy

Door 't aenzien van Een Toonedstudie bl. ,

Gansneb Tengnagel, verzen aan

,

stelden.

dien Heldt, die ons zelfs alhier bezoecken qnam.

Due zaeght ghy hoe dat

*)

's

doorluchtich was de stam

,

die

in

d'

zijn

glans,

120.

Hij

andre werelt

hem

die vertelde

half verstomt

,

hebt verwellekomt."

haalt daai- uit bi/

Rodenburg bedoelen „Eren op alzulck een wijze Maeckt' hy oock

Isabel

zijn

Tegens Kosters, waert Die

om

wel schreef,

De

Geest van Matlh.

de verstorvene Poëten, de volgende

om

niet

prijzen,

om

snel."

VOOBREDE

COSTEr's ISABELLA.

ViLjr

17 3

tooneel

steeds antieke stoffen hadden behandeld, nu op eens een romantisch onderwerp kozen, waartoe wel eene aanleiding moest bestaan maar ten anderen ook uit Coster's voorrede, die \veer

;

geheel tegen het gewrocht der Oude Kamer was gericht. het stuk van Rodenburg, dat in 't begin van 1618

komst reeds

Trouwens

vóór Maurits'

,

het licht zag, moet wel vóór het andere zijn geschreven. In die voorrede dan wordt hevig tegen het gelijknamige stuk van

Rodenburg

,

uitgevaren.

gebrek aan eenheid van

In de eerste plaats verwijt

men hem

het

en plaats, en komt daar zeer voor-

tijd

naam tegen op „lek wat

zoude

de

onderrechts

onwetende

doen,

dan

in zal

maken van Treurspelen wel

't

laten uyt vreese

van haat en behalen, en dat voornamelick by die luiden die daar niet afwetende, het alderbest wanen te weten. Mijn Heeren, dit spel heet Isabella, en daar wort niet meerder in vertoont als hy stelt dat op eefie tijdt, en op eene

ondanck daarmede

't

te

plaats geschiet

is:

de

van

lydende persoon

byzinnigen

nocht

an

de

die

andere

onnosel, daar wort niet in gerevekalt tegens hare schaduwe schenen te spreken: is

zyde

snorcken

de ontsinde dollen, gene hangende redenen; elck spreeckt gangbare tale, sonder dat de Hollantsche met het leenen van uytheemsche woorden onteert wort." Wilden de stumpers leeren „wat in 't toestellen van Treur-spelen waargenomen moet worden," zij moesten maar bij Aristoteles, Horatius, Scaliger en Daniel Heinsius lezen, hetgeen „de onwetende uyt onwetenheyt, ende de over-dwaalsche laat-dunckende uyt kleenachtinge [nauwelijcks?]

an

den andere

—

ver-

suymen het

waarom dan ook de „wetende aanschouweren walgende hoofd ommekeeren van onse hedendaaghsche vodden; veel ,"

waarder achten geblockt

is,

als

goed vaars daer een geheele maandt over sommige duysenden van beuselingen in weynig

een

uuren by den anderen gekrabbelt. die zo vol letterfalen, boecken koppel-falen zijn, dat, al was het geheele Oceanus

staaf-falen,

Juris

mt

papier,

zo soudet noch niet genoegh zijn

mis-slagen met hare ontwerringen te begapen." Dit geldt „de dozijn-werckers," die „de slechten

opgeblasenheyt moffelen."

hare

leuren

voor

Dat den voorredenaar

alle

de

met een sekere de handen Rodenburg steeds voor

wat wonders hierbij

om

in

KUNST

174

oogen stond,

VLIEGWERK IX DE KAMEE.

E>-

valt niet te bet\\ajfelen

den Rodomont bedoelde

kan

,

voor

,

en dat

;

\\'ie

in

hij

't

kent

dit stuk

bijzonder reeds uit

,

worden opgemaakt; maar het wordt buiten kijf gesteld door de opmerking „dat oordeloose menschen ja die de naam oock voeren van geleert noch evenwel met hare Latijnsche het

gezegde

,

,

,

knippel-veerskens seer

loflfelick

daar van spreken

oogh hebbende

't

,

op het snel en niet op het haar onbekende wel." Werkelijk staan vóór den Rodomofit twee Latijnsche lofdichten, ..aarin op het snelrijmen van Rodenburg wordt gezinspeeld.

alleen

,

Toch moest van

gebreck

een

lijf

't

goet

't

dat „de luyden

,

veroordeelde stukken, „achtende by

die

tot

verstant,

aan

lidt

Coster tot zijne ergernis erkennen

werden

getrocken"

voor

quaat en

't

quaat dat niet

en heeft dat na een Spel ghelijckt, voor vry

wat puycx ; daar ick

niet garen

met de gember

,

die in de peper-

huyskens van dat bekladde papier ghehaalt wordt, de soppe over

myne schaapshoofden

bereydt soude

\\'illen

hebben,

vreesende

voor opbreken."

Men op alle

onbekwaamheid

middelen

en over de toevlucht lingen dalen.

den concurrent afbreuk

trachtte niet alleen

zijne

Kamer

Dit

schildert

in

blijkt

doen door

men

zelfs zijne

om

de heme-

dat

,

hij

bezigde

te

lokken

voorkwamen op aarde te doen nederdie deze woorden van den schildknaap

stuk

uit

te

begreep, dat

baat

en vliegwerk

zijn

men

nemen om het publiek zegevieren. Daarom nam Coster

te

te

tot kunst-

die

,

moest

smalen, maar

te

,

,

wat op het tooneel gebeurde:

„Wat

hoor ick voor gelukt?

Helaes! wat sal dit sijn? Een yselijcke donder Schijnt

't

aardtrijeks opperste te -nillen stolpen onder.

Schrikt niet mijn mannen, van dit wonder datter beurt.

De Woleken went'leii om, den blauwen bemel En stiert van boven af die lieffelijcke bod'in.

Om

Isabella

Wat

Het woord 't

is

te

beurter.

niet onaardig

scheurt,

vereenen met de Goden.

Goden? Goon

op

het andere uitlokt.

te

De

!

merken

o

wonder noyt gesien!"

,

hoe in dezen

strijd

het eene

slotzang van de Isabella behelst als

ware een protest tegen de aantijging, dat At Academie Gïizt^t-

WEDERZIJDSCHE BETUIGING VAN ZEDELIJKHEID. voorstond,

lijkheid

daar

het

bestemd was

treurspel

ter

175 verheer-

lijking ..Der kiiysche zielen

Die noyt vervielen In hoererj'e vuyl, ofschoon

De

lust

haar terghden

En dwang

't

haar verghden".

Daarover wordt dan gejubeld: 'Neen, zy weerstonden het.

En

zijn

ghebleven

In Goddelijcke vrees en wet

Van

't

suyvre houlijcs bet

Gheheel haar

leven.''

Dit was zeker minder eene ontboezeming voor Maurits bestemd dan voor de belagers der Academie. Het was misschien een weerslag op hetgeen Rodenburg den 2oen Mei 1618 gezegd had

m

de opdracht van

loondt, waarin

hij

minne vaeken de woeste hersenen doet dolen; hoe ongo-

dartele

delijck het

is

vermoordt

werden door

de heyl'ge echt

nasmaeck de geyle minne en

wat

werk

V Quaedt syn meester had willen doen zien „hoe de

zijn „bly-einde-spel"

vertelt, dat hij

loon

onder

de

ontucht

's

te schennen; hoe de ouders herten kinderens misbruyck, et wat bittere

teelt;

in

't

hoe

van avonture tobbelt,

rat

't

eyndt brenght."

Hij stelde het

de

hoede van Juffer Aleta Quekek, „vermits veel waen-wijze en quaedt-aardige berispers 't goed vaeken met voordacht laten: zo boos-aardich is de nickerlijcke Nijd." In

het

gelegenheidsstuk

van

bijzondere hatelijkheden tegen

wordt

er

op gewezen

had, dat ware

Een

liefde

jaar later

,

dat het

i

Augustus

„een vyandin van

was men weder

')

te

vertoonen

i),

alle

,

gestemd

,

ofschoon

dat zich in eigen boezem

tot voorzichtigheid

had moeten aansporen

Den len Augustus 1619 zegt Melpomene, dat waarop de Acadtmit antwoordt:

regel"",

komen geene

ontuchticheden" was.

strijdzuchtiger

het gebrek aan tucht en eensgezindheid

begon

161 8

Rodenburg voor: slechts ter loops tooneel der Academie altijd geleerd

het schort „aan goede

HBBNIEüWD YEEZET TAN DEN KERKEBAAD.

176

de Kerkeraad al den 296" Maart wederom met klem had aangedrongen op het in toom houden der Academie „alsoo men dagelijcx verneemt dat in haere spelen groote ongebondentte eer, daar

,

heyt

groote schijnt,

toch

wort in woorden, gebaerden ende anderszins tot

gepleecht

ende

ontstichtinge

dat

min

of meer

waardigheid

men bekende maar om

in

men sprak met zekere men had aan te nemen, en

den wijn

houding,

die

En het Men deed

^)."

:

tot misnoegen gegeven te hebben: met dubbelen overmoed zijne vijanden te

aanleiding

weldra

„Hoe

water

de

over

eerbaren

der

quetsinge

zonder uitwerking gebleven was.

dit niet

verstaan? Het volck

sal ick dat

is

dat zo kregel,

Dat ghy gebrnyckt, dat dat op keur noch wetten past? Melpomene. Neense; maar

't

wort haer niet genoech van u belast,

Dat sy wel op de kenr en voorgeschreven wetten Behooren

tot btleyt

van deze school

te letten.

Academie. "Weet eick niet van natuur wat dat sich selven iet?

Melpomene.

O

jay.

Academie. Dat's wel, zo

maackt de reden dan de Wet,

En ghy ghebruyckt hier geen onredelijcke lieden, Wat hoef ick die dan toch de wetten te gebieden? Melpomene. Dat ick geen anderen op deze, uwe

Ghebruyck,

als

dan seker doe

'k Beken't, ick hebt geseyt,

Meend' ick den meesten hoop

Aan redens En die zijn d'

plaats

wel beleefd' en redelijcke maats,

die'r selven

'k het seyde

wel geleyden

leydtsnoer na natuurelijcke keur, wetteloos, de wetten zijn

maar venr

Onredelljcken hoop, die most ghy daar

me tomen.

Of zoo 't niet wesen wou, verbieden haar het komen Het in en wtgaan, en de vryheit van 't toneel. Academie.

Melpomene, is dat maar het verscheel? Klaacht my maar wie dat zijn, men sal haar onderwysen Met reen, en maken dat ghy 'tselfde volck sult prysen.

„Straffe

Belaat

my

met

Dr. J. H. Gallée

,

die last ick salder in voorsien."

Academie

en

Kerkeraad,

bl.

18.

— lijf

VOOHTOBZETTE STRIJD. te I

gaan.

Men

177

hoore den aanvang van het gelegenheidsstuk van

De Academie

Augustus 1619.

spreekt:

„Der Philosophen Vorst seyt dat een groot ghe.moet Niemant en wijckt, veel minder yemant hinder doet. Och waar die spreuck ghegrift in veder eens ghedachten,

Wy

souden dan zo

Ons even menschen

met vuyle leugens trachten maar in plaats

niet

bekliecken:

te

Wanneer de

leugentaal en achterklap yet quaats kakelen, het sy oock van wat Inyden, Behooren wy het quaat, zoo 't quaat is, wel te duyden. Of immers daai- van stil te swygen, en vermoen

Begon

Het

te

best daerof:

Noch reden Ghelijck nu

wy

gheveri

souden niemant dan misdoen, ons rechtelijck te haten,

om

dickwils beurt door

onghebonden praten.'

't

En dan volgt de aanmaning aan ThaHa, vroeger in een ander verband reeds aangehaald '). Maar na deze paHnodie kan Coster zich niet weerhouden tegen de „ongeleerde schalcken*' en de „oordeloose gecken" op te komen ') die uit nijd de Academie ,

belasterden.

vaard

laat

En

Melpomene zeggen, dat ze zich niet maken en den ingeslagen weg niet zal verlaten: hij

laat

ver-

„Toch 't is gheen swaricheyt of my een leug'naar laackt. Noch 'k ben oock met den lof van boeven niet vermaackt. 'k Heb voorghenomen al den snap en klap te lyden.

En wel te doen die Iny die dit mijn doen benijden, Want hoe haar nijt meer wast, hoe dat ick meerder En drijf der armen saack daarom niet dan te styver. 'k

Ben

yver.

niet zo schielijck voor een kleyn gerucht vervaart."

En dat werkelijk de gewoonte boven de nieuwe leer ging blijkt, daar ten slotte Jan Hen een „oracy" in proza houdt ten onderwerp hebbende „d' onnodige en overlastige eer," die blijkbaar tegen den eerzuchtigen maar kalen Hoofdman van den Eglentier gencht is, maar voorafgegaan werd door een heftigen aanval op de Predikanten 3). Ik geef daarvan in de noot een enkel ,

')

*) *)

Boven,

bl.

Zie boven,

15U, 158, noot bl.

Zie de plaats, boven,

JONCKBLOET, JVW.

2.

151.

Lett.

bl.

151.

XVII

£. 1. 3e druk.

12

:

!

,,

.

NrBUWE AANVAL OP BODENBUBO

178

men

bekende maar werken van Rodenburg hekelde. Hier gold het de Eglentiers Poetens Borst-weringh

Staaltje ^)

waaruit blijkt

,

aanstaande

zelfs

nog

,

dat

,

niet slechts reeds

,

uitgegeven

niet

,

die omstreeks denzelfden tijd het licht zag.

Een van nutte

om

schold

,

's

waarop die

,

men nog

„Hare

')

leven

als in

my

't

had

niet gezien

[der Eer] aardicheyt en behendicheyt

plaats

het

dunckt

haar een

van

Poëten,

can

gheweldige deun

en zo weetze

zo groot,

is

dat ze een deel arme neskebollen zo veel windts in

,

zelfs

wt deze jeucht

gebiedt, ick sal

twee van de grootste blazen mach die Jan Hen van

„En

veroordeelde

*)

Melpomene:

het eind van het stuk zegt „Indien ghy

te

men

afkeuring steunde; ja,

bitse

dat

,

van den laster te doen uitkomen. Men maar niemand had nog de gronden opgegeven

ijdele

zeide hij

een werk

Op

Ridders bewonderaars maakte zich dien aanval ten

het

hooft blaast

't

zijn ossen

bewaart

heeft.

wesen, alzulcke Iny, in

te

blickaars op het vlngghe paart van Pegasus gaan

ryen, die beter een paartje schijtgelt onder haar gat dienden. „Ist niet een groote zotticheyt, een wonderlijcke vreucht, een onghehoorde dieze

weet

maken,

dat

blijdschap,

kan

wijs

vreese

beck, en

by hem

Virgilius, toe

noyt

Cicero

wie

Pegasns eeret voor

verstaan,

"Voorwaar richten

oorlogen

te

zoude kussen, dat

"'t

zijn

noyt gesproken, zulcks dat

"Virgilius

stomme zegghen dat

,

spreken

,

bestemmen , schanzon

verwachten,

redelijck

onnatuurlijcke dingen die

met doen

,

zijn poort

en schry ven te

besteken

van forten, bolwercken en borstweeren,

hem de

daer

,

,

me

JufFron de Eer weet aan

boecken

int licht te

boecken pampiers

gelijck als

daar pas zo

hij

is.

te

brengen

beschryven

wyder haast een wt den

de Poëten achter bewaart zullen wezen, niet anders

met een borstlap van een boeckede koeck gheharnast waren."

als ofze

* )

zei ven

op stektn durf wt

behoort, en arme bloet, Demosthenes heeft hy noyt ghekent.

veel afweet, als twee

pars

van een koterus, die zich zijn hooft niet

van een kap? en dat Demosthenes, by hem geleken, maar een boddeen Cicero een stamerbout is? en dat alsser questie was tusschen hem

voortocht

te

te storten int harte

Salomon

In een lofdicht van E. T. C. op het boek heet het "Ick heb oock dickwils aen ons' yv'raers wel ghezeyt.

Toont

En

my

de reen waer op dat

geeft bewijs en proef

Maer niemant

uw

van alP u

geeft goe reen,

waer

berispingh leyt. bitzich zeggen: in dat dit

mach legghen.

plomp ja hebbent langh geweest. Die oord'len vemants werck voor datmen 't ziet of leest."

't

Zijn oock wel botters

DE AANVOERDERS TREKKEK ZICH TERUG.

179

Verkiesen siiUicke, dat niemant het en heucht

Dat In

hier te lande oyt gesien zijn dierfjelijcken

't

spelen, alhoewel nieusgierige luy verkijcken

Veel liever aan een

Haer

De de

Waal

geit, daer vans' een

,

aan Frans woort

niet

wapenen gevoerd, en aan den anderen

grofste

hooghartigen eigendunk beantwoord werd jaren de

taal verstaen.""

van den eenen kant met

wij stilstonden, die

Strijd, waarbij

aan Italiaen

,

van de

tooneelliefhebbers in spanning.

Dat het meer een

men

van personen dan van beginselen was, heeft en wij zullen

merkt, wij

hoe die

thans

Allerlei

plaats.

strijd

reeds opge-

dit later duidelijk in het licht stellen.

strijd

met

kant

hield gedurende eenige

,

Zien

had omstreeks 1621

ten einde liep. Dit

oorzaken werkten daartoe samen. Vooreerst hadden

de Poëten, met name die van de Academie., het

kwaad

al te

gekregen met een anderen, veel gevaarlijker vijand: den Preek-

En ten anderen trokken de aanvoerders Waarom Rodenburg dit deed is nog waarschijnlijk bracht hem de tweedracht er toe,

en den Kerkeraad.

stoel

zich

van het tooneel

niet

duidelijk:

die alweer onder de

terug.

,

Kamerbroeders

zooals wij straks zien zullen

„regement"

bestaande

uitbarstte

waarvan de besten,

,

omdat

zich wilden afscheiden

,

langer

niet

wilden

verduren;

zij

het

misschien

ook andere persoonlijke redenen. Daar kwam bij, dat hij in 1621 huwde, en wellicht omstreeks dezen tijd Amster-

Februari

dam wel

verlaten

1623

in

maar het

is

heelt te

om

vreemden dienst

in

Amsterdam

bij

te

Hij gaf

treden.

Claes Sterck een gedicht uit;

of hij toen nog aldaar woonde: ook waren voor het Amsterdamsche tooneel

niet uitgemaakt

zijne latere tooneelstukken

bestemd, en zagen

te

Amsterdam

het licht, ofschoon

toen in

hij

den omtrek van Brussel gevestigd was. Coster van zijn kant heeft zich na 1620 ter nauwernood meer met het tooneel bemoeid. Na dat jaar schrijft hij geen enkel

drama meer. Het gelegenheidsstuk, den het

derde

tooneelwerk dat wij van leefde ')

1660

*).

Het

Althans is.

als

is

het

de vers

Acade?nie

der

jaar-ghet}'"

hem

moeite van

len

Augustus 1620 „op

gespeeld,

waard een

Vondel,

bl.

het

is

bezitten, ofschoon hij

nog

oogenblik

laatste

in

bij

1660

dit

in

105, noot l, aangehaald, van

Zie van Vloten Bekn. Gesch. der Ned. Lett.

,

2e dr.

bl.

238, noot. 12*

;

:

LAATSTE JAAR-GHBTY VA>' COSTER.

180

merkwaardige stuk

opzichten

vele

te

stil

staan.

Neder duytsche Academijs Nieniant ghenoemt

meer t en

De

titel

luidt:

niemant g heb la-

,

voert daarbij als motto:

,

„Kneppel onder de Hoenderen

Wanneer men vet berispt in 'c hondert daer wat an is, Dan treckt hem niemandt aan dan die de rechte man is."

Het

stuk

geschreven onder den invloed van den

blijkbaar

is

dien

tegenstand,

de Academie meer en meer ondervond. Coster

waagde het nog wel zijne vijanden aan de kaak te stellen, maar met omzichtigheid: hij durfde geene duidelijke aanwijzingen doen. Dit is jammer want nu komt er veel in voor dat wij niet vatten. Spijt, Logen Achterklap en Bedrog hebben besloten A
,

^

demie ten val

te

Bedrog

brengen.

vereeniging aannemen,

waaruit

laat zich daartoe als lid dier

men

wellicht

mag opmaken,

dat

Academie steun vonden. Misschien bij hen, die bij het „schuimen," waarmee Coster na het gebeurde in het vorige jaar den dampkring der Kamer gezuiverd had, waren uitgewezen, of vreesden, dat hun dit boven het hoofd hing. Maar vooral werkten leden der Oude Kamer mee en een der lastermiddelen schijnt een brief te zijn geweest, „vol diefsche guyteryen en loghens." Een hunner vooral dat er van de Academie kwaad werd gesproken gloeide er in van buiten

de vijanden

in

den boezem,

zelf der

,

,

maar anderen stemden daar „Maer achter

niet

mede

in.

Spijt zegt:

het Toneel vond' ick een rekel staan

Die dapper roekende, en spek daar inne groeyden

Doe Doe

'k qualijck sprack. 'k d'

Maar

De

vier

haar

'k

zach dat het and're moeyden beest.

deze deuch-niet zey: dat hetse lang gheweest."

ondeugden doen dan eene poging om de Academie van te rukken, waarin zij worden veihinderd door den

zetel

Tijd, die met de

waaronder verdedigers zij

Dan doch

Academi voor een hoer schold en een

zij

Waarheid haar de fraaye vermommingen

afrukt,

hare afzichtelijkheid verborgen. Daarbij spreken de

woorden, waarvan men

gericht zijn. Zeker

slechts

kan gissen

iemand, „die barst van

door de Waarheid aldus toegesproken:

spijt,"

tot

wordt

wien b.v.

LAATSTE JAAB-ÖHETT VAN COSTER.

181

,^y achteloose mensch die u tot leegheyt gheeft, En arrem zijnde noch soo kostelijcke leeft By Yolck van uws ghelijck met vol en sat te suypen ,

Om

dan heel schaamteloos tot kufFen in te sluypen. Daar ghy het gheldt ('u van de goede liiy vereert Tot nootdruft

En En

des

in u huys) onniittelijck verteert:

luyden zien u reiickelooze leven

als die

gedwonghen

zijn

om u

Soo spreeckt ghy qualijck,

meer

niet

alst d'

gheven

te

ondanckbaren betaamt,

Ja zoo verbolghen dat een yder het hem schaamt. 't is te laat, en wilt van t selschap scheyden,

Bedaart eer

Dat n, o wulpsche mensch, zoeckt godtloos te verleyden Blijft zitten wercken thuys en wint u broodt met eeren, Daar ghy met wijf en kind het jaar langh af moocht teeren."

Wie

hier

is

bedoeld^)?

Men

durft nauwelijks gissen. Duidelijker

worden de Hoofden der Kamer terecht gewezen van den Tz/d:

in deze

woorden

„En ghy luy schaamt u vry voor de beganghen schandt

Van

u ghestoockt, gedult. Daar u van hoogher handt

Nochtans de

Dan ghy Of

laat ick segghen wei, ghesocht te steelen d'eer

Van over

Ligt sluyer

toesicht is, ghelijck ick weet, bevolen:

en deed" het niet, hebt ghy dan niet ghestolen,

dien, al kond'

de

bedoeling

gespreid, dien

volgende

hy wel u schelden nimmermeer?"

alleenspraak

•Hier zetten ick

wy

van het voorafgaand

der Academie

my

citaat vooral

een

gaarne zouden willen opheffen, ook de

volkomen

duidelijk:

nu geleen,

neer drie jaren

Ghelijck als dat zeer wel bekendt

niet

is

}der een,

is

En van dien tijdt af heeft de Leughen met haar kallen, En vuyle Achterklap ghezocht dat ick mocht vallen. En ghy gheringhe guyts, die 'k eertijts uyt den dreck Ghehulpen heb, toen ghy hadt

alle

ding ghebreck.

Zult ghy met Achterklap mijn moeyten nu beloonen

In stede dat ghy

')

Had Tengnagel

over Pels

uitliet in

my

hoort eer en danck te toonen?

deze plaats ook op het oog toen

het slotcouplet, in de noot

1

op

hij

bl.

zich zoo schamper

114 aangehaald?

,

,

,,

,

,

LAATSTE JAJlE-GHETT VAN C08TER.

182 Dat

snooden loon. Een opgheblasen leur,

te

is

Een

bleeck-vijst door de Spijt, het

backus zonder kleur,

Die

om

Een

jaar lang droech een mes, en dorst

een zegs-woordt van een geck

Dat hy den nar,

die steeds

met

alle

die 'k niet wil

,

noemen

hem wel beroemen.

menschen wart.

En wel een straf verdient, ghemeent had in het hart Te stoten, by al-dien dat hy hem had ghekreghen Maar op een plaats alleen, dan noyt en quam 't gheleghen, En doe 'y niet schenden mocht zijn handt aan 't malle „a,lf. Betoonden hy

En

zijn

Die 'm

in zijn

Hy

waar naar Dit denckt hy

En

aart daar naar aan anderhalf.

waar gheweest door hulp van overgoede vrienden

't

zwaricheyt haar stercke hulpe lienden verdienst ghewijst ter poorten uyt:

zijn

maar

niet,

scheldt den gheenen voor een gnyt

voor een schellem , die 'm

Meer vriendtschaps

Dan

,

doe

'y

was

betaamt heeft in

alst

duyzent vrezen

in

zijn qiiaat

bewezen.

rouden noyt een vroom en deuchdelijck gemoet

't

Dat hy met

raat en daat zijn vyandt dede goet.

Zoodanighen fatsoen, en zulcken slach van menschen mijn ondergang onredelijcke wenschen."

Ist, die

Dit schijnt mij leden;

te zien

en waar

zij

op

innerlijke twisten

zoo hoog liepen kon

„lek

zal

jubelt

de ontbinding van

Wanneer eindelijk de Academie nochtans: de

dat lichaam wel te gemoet zien.

overwonnen afdruipen,

—

onder de Academie-

men

belagers

wel blyven staan, elck snapt vry wat hy mach,

Altoos komt met de

tijdt

de waarheyt aan den dagh:

Of ick in 't hondort yet berispe daer wat an is Dat treckt hem niemant aan dan die de rechte man is: Maar daarmen niemant noemt wordt niemant gheblameen. Dies mach hem yder een voor sulcke dinghen wachten. Want daar maar boeven doen, die goede luy verachten." ,

En dan

nog een

volgt

slottooneel, waarin een deel der leden

van de Oude Kamer toont en daarom de Kamer wil af zij

omdat dan de

val

indertijd hetzelfde

der

niet in te

Kamer

stemmen met de

De Academie

verlaten.

lasteraars,

zelf raadt dit

onvermijdelijk zou zijn: heeft

gedaan, het was in de overtuiging, dat

zij

den Eglentier onder de hoede van goede mannen liet, die haar met roem zouden in stand houden maar het viel anders uit *). ;

En daarmede De

plaats

is

is te

het stuk ten ende.

merkwaardig om

niet in

haar geheel

te

worden overgenomen:

183

COSTEE WIL INSTANDHOUDING DER KA3IER. Is

het

aan

het

merkwaardig

niet

hoe Coster, zoo

zien,

te

belang van het Oude-Mannen-Huis

't

heet in

zich laat gelegen liggen

van de vijandelijke Kamer? Was het mededinging niet meer vreesde nu zijn grootste

instandhouden

het

omdat

,

hare

hij

tegenstander

zich

genoopt had gevonden van het tooneel af

te

treden? Het heeft er allen schijn van. Het hooghartig vertrouwen, dat

hij

hier uitspreekt,

porde

en van verweerder aanvaller

te

hem om nog fierder op te treden worden. Maar juist dit deed hem

onder de mokerslagen zijner kerkelijke tegenstanders bukken.

Rederijker B.

„lok hebt u wel gheseyt dat ghy met

En

al

u lieghen

achterklap, veel meer u zelven zoud' bedrieghen

Als haar, die onder de verdrucking wast en groeyt.

Maar ghy

ghy n hier meed' moeyt

half sal'ghe mensch, dat

Dat gluyt toch

niet

met

al,

by haar most ghy verkeeren,

Veel eerder als by ons, want ghy van haar kent leeren Het gheen ghy noch niet weet. Dan toch ick merck dat ghy U wel laat duncken dat ghy 't beter weet als zy, Schaamt u. Een hoope guyts die pleghent zoo te klaren. Rederijker H. 't

Schaamt'loose boevejacht hoort anders niet

Waart dat

Men Dan Dat

zoud' haar 't

tot

te

varen.

het beste deel woud' volghen mijnen sin

nimmermeer de Kamer ruymen in: nu de tijden zoo begheeren

schijnt wel dat het

een ondergangh de varekens hier regheeren

Dan zulcken regement Dies doen

wy

staat ons niet langher aan,

wijselijck en

En schuwen twist en Dan mach dat volck

gaan daar oock van daan

schand', ick weet ons niet bequamer. naa'r zin

omsprenghen met de Kamer.

Academie. Bestaat dat

nimmermeer, want

wisselijcke sal,

Indien ghy-luy dat doet, strack volghen

Duit van n quaden wat, of laatse

Van

't

recht der

zijn

's

Kamers

val:

versteken

Kameren. Rederijker H.

Wy

vresen

't

qualijck spreken.

Rederijker B.

Wat my

belanght ick haal dat volck niet op mijn hals. Rederijker H.

In gheenderley manier,

my

zijnse te

goedt kals.

,

;

SMOUT TEGEN DE ACADEMIE.

184

In 1620 was Ds. Smout, de heftigste der heftigen

dam gekomen,

en

werd

sedert

de

naar Amster-

,

de

dat

eisch,

Academie,

„soude mogen afgeschaft en geweert worden," met vernieuwde

klem

Tot driemaal toe

uitgesproken.

Kerkeraad van

eisch te de

de Regeering beteugeling van de Academisten

wier vertooningen

,

„tot ergemisse van alle vromen waren." Dit moest een man van den stempel van Coster slechts tot krachtiger verzet prikkelen.

Begonnen wy, ghelijck als ghy deed', hier te schnymen, Ho! ho! zy deden ons met schand' de Kamer ruymen. Academie.

Wel

aen, terwijl de saack u danckt

Soo doet dat

maar

niet,

Dat om der armen

blijft,

die

v,'il,

te

zijn

zoo swaer,

en duldet wat van haar,

aan haar luy misdaden

Niet schuldich zijn, en soo ghy ginckt, het zou haar schaden,

Want by u

giften, denckt, dat

menich out mensch

leeft.

Rederijker H.

Soo deed' ghy qualijcken dat ghy hier

niet en bleeft.

Academie.

O

neen, ick

Van

als

iiet

doe de

goede mannen, die

Kamer wel

in

handen

vertroude dat in schanden

'k

Ter ghener uren die verlaten souden, maar tijdt heel anders nu ghewaar,

Ick worde metter

Hoe wel haar Te laten gaan

om

Eensdeels

Dan

was die nimmermeer verloren maar met haar schouderen te schoren

opset ,

't

Gods-huys, en oock eensdeels

om

de plaats,

meestendeel op dat door haer beleyt de maats

Tot oeff'ning' van de kunst ghetrocken mochten worden,

mannen dat aan porden, benam haar al haar lust Van 't Rederijcken en zy houden nu haar rust. Dan ghy moet zoo niet doen, maar dese plaats bewaren En doen den ruwen hoop de penninghen vergaren,

Dan 't was vergeefs hoe als het reden 't Welck ,

zeer de

is

,

,

Daer van zy,

als zy zijn

Noch moghen hebben

Want

zo daar een goedt deel het vellen en het feylen

Niet staackt,

Het gheen

Wan

't

verarremt en veroudt,

een noodruftich onderhoudt

't

hier

mach is

't

Gods-hnys

niet ontreven

gheseyt ten quaatsten niet en duyt.

raackt de goeden niet. Gaat heen het spel

Elck

is

noch ontseylen.

uytleggker van zijn eijgen looorden.

is

uyt.'

SrEUWE BEZEKDING VAN DEN KERKEKAAD.

185

Wij weten dan ook, dat

hij aldra beschuldigd werd van in eene hebben durven zeggen, „dat het droevich is, dat den stoel der waerheyt betreden wordt van degene, die daer leugenen opbrengen daertoe hy nominatim Dm Smoutium genoemt heeft ^)." Weldra ging hij zelfs verder. In het zoo even besproken gelegen-

..oratie" te

,

had

heidsstuk

nog

een fragment laten opzeggen uit de Iphigenie

hij

op de planken had durven brengen, en dit had waarschijnlijk Smout zoo geërgerd. Thans den i^" November 1621 werd het stuk voor het eerst in zijn geheel gespeeld „voor volck van allerhande slagh *)." De Kerkeraad kon dit niet lijdelijk die

hij

niet

,

wederom zond hij eene bezending aan H.H. Burgemet ernstige aanmaning, de „groote ergernisse" te doen ophouden. Coster werd nu (op nieuw ?) voor den Magistraat aanzien:

meesteren,

,"'

geroepen en „vermaent reguleeren na

en

sal

waarop

believen van de

't

spreken

hij

wilde

H.H.

en

niet

sal

niet

en

niet

sal

believen *)."

den Kerkeraad gerapporteerd. Maar het

in

hem

hij

den heeren

wat tegenwoordig

vet

gevallen, oft op solcke tijden als de

Zoo werd

beloofde „dat

H.H. Burgemeesteren ende

blijkt, dat

De

de kerkelijke raddraayers daar nog niet mee tevreden v/aren.

Academie moest geburen der

weten op bewogen,

„afgeschaft"

instelling

zweepen.

te

begrepen,

ergernissen te

De

Burgemeesters

Het heeft

over te gaan. tract

laat

*)

de

om

een eind aan de

worden soo

als

stad aan te

men

tot gerijff

sy tot de godsdienst oif anders sal noodich

zich

aangezet

Hoe

te

aanzien,

om hem

dat te

men

nopen

Coster de duimtot

dien verkoop

dat ook zij, ofschoon in 161 7,

bij

met het Weeshuis gesloten, bepaald was, dat

Zie Dr. J. H. Gallée, Academie en Kerkeraad,

')

hij

het con-

de

helft

bl. 20.

Verdere bijzonderheden in een volgend hoofdstuk.

')

Gallée

*)

Zie het stuk

Er

't

zij

door deze „doleancien"

maken ware de Academie vanwege de

van de Ingesetenen schroeven

,

het beste middel

koopen, „om daarnae gebmyct vinden*)."

schijnt, dat

een algemeen petitionnement hebben

tot

dat

worden, en het

staat

t.

a.

p., bl. 21. bij

C. N. "Wybrands, Het Amsterdamsche Tooneel,

onder ..Actum 29 Jan.

uit alles blijkt, dat het jaar

1621,' maar

dit zal

oude

1C22 moet verstaan worden.

stijl

bl.

zijn,

233.

daar

COSTEE VERKOOPT DE ACADEMIE.

186

der inkomsten zou genieten „zo langhe de voorn. Coster levende

hem met

zodaenighe vertoningen

is

bemoeyende,"

geeft hij dat

op en verkoopt bij acte van 14 September 1622 het gebouw der Academie wel niet aan de Stad maar aan de Regenten van het Weeshuis ^) en onttrekt zich zoodoende aan de instelling, voorrecht

:

,

,

die

hij

in

het

leven had geroepen en waarvoor

hij

zoo moedig

gekampt had.

')

Het

officieele

stuk

bij

Wybrands

het ter bepaling van de koopsom, dat

van

23

Sept.

/ 4019— 13— 0.

ICI7 Zie

tot t.

a.

23

pL,

Dec. bl.

t.

1621 43.

a.

men

pi.

.

bl.

225, Waarschijnlijk was

uitrekende boeveel de ontvangsten

hadden

beloopen.

Het bedrag was

XI.

EINDE VAN DEN STRIJD. DE SCHOUWBURG.

Ofschoon de Hoofden zich terugtrokken de Academie

de O^ide

als

Kamer

,

bleven toch zoowel

voortleven.

De

laatste sleepte

meer dan een kommerlijk bestaan voort; en van de ware het niet eerste zou men weinig beters kunnen getuigen dat zich onder hare voorvechters weldra een man had opgedaan, veel

niet

,

die

,

zoowel door

stukken des zekerde en was. Die hij

zijn talent als

tijds,

door

zijn partij

nemen

in

haar weer de vermaardheid gaf waarvoor

man was

de vraag-

haar de overwinning over hare zusteren ver-

Joost

drie-en -dertig jaar

Van den Vondel.

oud en

als

zij

vatbaar

In het jaar 1620 was

Dichter in de volle kracht zijner

Dat een man als Vondel op zijne zooveel lager staande kunstbroeders overwegenden invloed kreeg, lag in den aard der zaak. En de omstandigheden brachten hem buitendien

ontwikkeling.

op den voorgrond. Het twaalfjarig tijdperk van 1620 tot 1632 was een der meest bewogene in de geschiedenis van Amsterdam. Onder ophitsing \an onverdraagzame opruyers als Trigland, Kloppenburg en !^mout

namen de

hevigheid

aan,

kerkelijke twisten een karakter

zoodat

het

grauw

in

1626

van ongekende

zelfs

tot

oproer en

van de Arminianen oversloeg. Eindelijk werd eerst Kloppenburg en weldra ook Smout de Stad uitgezet, en in 1632 kwam er een eind aan den strijd, dien elk een moede werd, en plundering

waarin de Academie sterk betrokken was geweest. Herhaaldelijk

had Vondel de pen tegen de

leiders

van den Kerkeraad opgevat.

Palamedes (1625) den kerkelijken nijd en haat getuchtigd, maar ook in verscheiden treurspelen van dien tijd komen duidelijke toespelingen op de Predikanten

Niet slechts heeft

hij

in zijnen

,

1>TVX0EI> TA>"

188 voor:

VCNDEI.

de Amsterdamschc Hecuba, die in herzelfde jaar, welke driejaar later her licht zag. Maar had hij

b.v. in

en den Hippclitus

^

bovendien niet die meesterlijke hekeldichten geschreven, waarop zijne regenstanders het antwoord niet schuldig bleven! Eindelijk

de zoogenoemde prijsvraag, door de Academie uitgeschreven, en door Vondel gedicht, die een buitengewonen storm verwekte. Maar men kan zeggen, dat in "t eind de Academisten

kwam

de overhand behielden.

moede

strijd

Men

zijn

zijnen

toen werd

men van

weerszijden den

de invloed van Vondel ook door zijn strijd groot was geworden en dat hij

zal begrijpen, dat

krachtig optreaen

met

En

en gaf dien op.

in

dien

buitengewoon

geest meesleepte.

talent

En

de Academie in de richting van

die richting

lieverlee geheel

was van

geworden. Hij toonde dat reeds in den P
classiek

naar de Iroades vertaald; in 1628 gevolgd door eene bewerking van diens Hippolytus. In dezelfde richting had zich tot op zekere

bewogen en Hooft was geheel in de Senecasche schooi opgevoed: geen wonder dan ook, dat hij in 1625 het voorbeeld van Vondel volgde en eene vertaling der Medea begon

hoogte Coster

al

,

die hij echter niet afwerkte.

Die richting zou weldra zegevieren. Het Romantische Volksdrama geraakte in de schaduw vooral ten gevolge van de ijverzucht en den haat, die de Hoofden der instellingen verdeeld hielden, een tijd, dat samenwerking tot loutering ontwikkelingen beschaving van het volkstooneel zou hebben kunnen leiden. In plaats van eigen stukken kwamen nu vertalingen, en toen later Jan Vos den afgeknapten draad trachtte voort te spinnen, bleef die poging

juist in

,

zonder gevolg. of verstaanbare

grooten hoop weinig aantrekkelijke Tragedie, die zich daarenboven weinig

De voor den classieke

navoigenswaardige voorbeelden ten gids koos veel redeneerde en weinig te zien gaf, die Tragedie overheerschte een tijd lang het Nederlandsch tooneel ten gevolge van den machtigen invloed van ,

men den J/2/zV/^r^r/V pleegt te noemen. rot de ontbinding der oude instellingen bijgedragen Dat dit heeft de bentgenooten van wat

springt in

"t

oog.

DE LAVENDEL MBT DE

VERESNIGD.

A.CAS>.

189

Schetsen wij thans den ondergang der Amsterdamsche Kamers.

De Brabantsche Kamer de Lavendel schijnt zich in 1630 voor goed met de Academie vereenigd te hebben. Men gist, dat de verzwakte Lavendel ,,uit onverzoenlijken haat" tegen de Oude Kamer, steun zocht bij de Academie, die in dezen haat deelde ^); maar na hetgeen

hebben van vroegere samenwerking

wij gezien

met de Oude Kamer, zal die gissing wel niet zijn vol te houden. Zoo eene verklaring van het feit aannemelijk schijnt dan is het deze dat toen Rodenburg aan den Eglentier der „Vreemden"

,

,

Lavendel zich aangetrokken voelde tot de Academie waartoe van den beginne een harer werkzaamste leden (Kolm) behoorde misschien was ook De Koningh gestorven die meer op de hand der Oude Kamer was, en Kolm's invloed bewerkte eene nadere aansluiting aan de talentrijker instelling, wier stukken men eerst overnam -) om zich eindelijk geheel was,

ontvallen

de

,

,

;

,

daarin op te lossen.

In het algemeen

is

op de overlevering aangaande de onder-

Kamers

veeten der Amsterdamsche

linge

Wij zagen reeds

^),

was, en zoo vinden

waarvan geheel

persoonlijk

het

wij

getuigen

wij

heel wat af te dingen.

dat omstreeks 161 5 de verhouding niet vijandig

waren

.

nog in 1630. De vijandelijkheden, hadden blijkbaar een tijdelijk en

Had

karakter.

grond gehad, Coster zou ten

de

een

verwijdering

niet

slotte

van den Eglentier hebben aangedrongen

,

dieper

op de instandhouding en Rodenburg zou der.

hebben kunnen uitspreken, dat het honderdjarig bestaan van de Oude Kamer mocht worden gevierd door een wensch

niet

feest, dat het hereenigingsfeest

Kamer '

-)

C.

alle

Kamers zou

W. Wybrands,

')

Boven,

')

In de

bl.

bl.

Het AnisterJamscke Tooneei

op

bl.

63.

23 vlgg.

Poé'tens Borst-weringh

1619

,

170.

Eglentier In liefd' Bloeyende 't

,

prachtichst

,

bl.

340

spreekt hij

,

„van

't

hondertjaerige

wiens dubbele Gulde-Bruyloft nu den 17 Sepgecelebreert

behoort

te

werden, zo door het

zoet-geurighe Lavendel uut leveneer jonst, als Honigh-teélende

om

zijn*).

,

Zie boven,

tember

van

hoe het na het vertrek van Rodenburg met de Oude ging. Dat zij den vroegeren roem niet kon handhaven

Zien wij

door de drievuldicheyts Susterschap

te

brallen in

Bykens uyt IJver

Amsterdamsche

glorie."

,

VEESTAKDHOUDING DEB KAMERS.

ftOBDE

190

met stukken

als

treurspel

het

Sophonisba van Mr. G. van der

21 en September 1620 voor

't eerst verden maken met kennis durfde die toestemmen, ieder

Eemd, hetwelk

er

toond werd, zal pathos geschreven is. dit stuk zonder eenige waarde, dat in plat maar kon voorbeeld, ten Hooft wel zich stelde De schrijver dezen nauwelijks in de verte achteraan hinken. Iets later nam een jong Dichter, Jan Hermansz. Krul, over wien. straks meer, hande vaan welke Rodenburg zoo fier omhoog geheven hau in ,

,

medewerden; maar de nieuwe aanvoerder vond al even weinig Kamerbroeders, king als zijn voorganger. Brengen de verzen der werken van dezen heeten te versieren, het volslagen die van gebrek aan talent bij hunne schrijvers aan den dag, achter tot gaan en lager Krul's vrienden staan misschien nog de

die

Coornhert terug. der

baarheid

wanhoopten echter

Zij

oude

instelling

en

niet

bleven

aan de levensvat-

den

strijd

voor

haar

1623 bracht hun jonge bestaan onder de schaduw van Diane Bly-einde7id-spel aanvoerder zijn de „AmstelBurgemeesters, de en tooneele, den Eglentier ten volhouden. Den ^^

Goden', zooals

hunne

hij

ze

Februari

noemde, vereerden

tegenwoordigheid.

In

het

allegorisch

die

voorstelling

voorspel jubelt

met de

Kamer „Dat haet noch schrandVe Nijt sooveel brachten teweegh, Dat oyt mijn groene stam verwelckte telge kreegh."

was met weinig tevreden, want het stuk, dat Dr. N. Fonliet opvoeren: tein, een oud vriend van Rodenburg, in 1629 op 7 veroveren uyt^hebeeldt Triumphs Trompet, speelsgewijs

Men

van

's

Hertogenbosch

voorspelt

hun

,

pleit niet

voor het talent der Broeders en

val.

er gezag van Commelin ') neemt men doorgaans aan dat bleef Eglentier en Academie tusschen voortdurend oneenigheid „dat 'er de bestaan, en dat de twdsten eindelijk zoo hoog liepen, totdat wierden," gemoeyt mede dik^vils Burgemeesteren Heeren ordre door Kamers fndstende altijd schier twee „dese eindelijk geeft Wagenaar werden." vereenigt samen te Burgemeesteren van

Op

')

Beschrijving van Amsterdam, II" ü.,

,

bl.

660.

DE AMSTBRDAMSOHE KAMEE. het

jaar

„Acte

op

waarin

,

van

geschiedde

dit

van

Burgemeesteren

7

^)

191

met verwijzing naar de

,

Julij

berustende

1632,

in

Weeshuis."

't

Maar Commelin

is

in

deze soort van zaken niet

trouwen, en ik geloof, dat er

genaamde vijandigheid wel

feiten, die

In

bij

veel

niet

altijd te ver-

nader onderzoek van die zoooverblijven.

zal

Ziehier eenige

mogen worden overwogen.

werd

den 196" Januari J. van Arp's Helvaert van op de Oude Camer in LiefcT Bloeyende" en in hetzelfde jaar Hendrik Moor's Engelsche Tragedie ghemaecten Geck. Daarentegen werd diens Hel- en Betfieivaart van Theo1631

[uno

,

..ghespeelt

;

:

dore

en

Men

breeckt

Consiancy

len April

den

,,Treur-Bly-eynde spel op

,

wet,

't

spreeck-woort

:

op de Amsterdamsche Academy op

gespeelt

1630."

zou meenen, dat het spelen van stukken van een en denzelfden Dichter op beide tooneelen eer van toenadering dan van Ik

Dat AcademieAt^tn ook later nog wel voor Oude Kamer werkten, mag men opmaken uit de bijzonderheid, dat A. van Milders, die in 1619 al lid der Academie was, in 1632 liet vertoonen Harcilia treurspel ghespeelt op d" Oude Camer in Liefd' bloeyefide den i^n February. vijandschap getuigt.

de

,

,

Ook Jacob onderscheiden

Struys,

met de spreuk „lek wil en kan niet,"

tooneelspelen schreef,

die

Ariane .,Droef-eynde-spel ghespeelt op de Oude Kamer ende op de Amstelredamsche Academy," waarvan de tweede druk, met eene gaf uit Styrus en

,

opdracht aan Dr.

S.

Coster,

nog verscheiden stukken: 1633

Het Amsterdamsche

in

163 1

verscheen.

Hij

gaf later

163 1 Albonius en Rosemunda

in

en

,

in

1634 twee treurspelen, waarvan het eene. De Ontschakingk van Proserpina met de Bruyloft van Fluto werd „ghespeelt op de Amsterdamsche Academie," terwijl het andere, Romeo en /uliette was fuffertjen

,

in

,

,

„ghespeelt op de Amsterdamsche

Camer op Kermis." Wat heeft men onder die uitdrukking de Amsterdamsche Camer te verstaan? Men zegt wellicht: de Oude Kamer die van benaming kon veranderen nu de Brabanische Kamer niet meer ,

'"i

Geschiedenis van Amsterdam, in-f., II D.,

bl.

397.

,

I>E

3^92

AMSTEEDAMSCHE KAAIER.

wegens de tegenstelling met Academie, waar omdat ook elders die naam het andere stuk werd vertoond, en t.^^^ December 1633 toch Den voorkomt. in dezelfde beteekenis Liicidamor en Fluria van Tragedie Dorsten's werd J. C. van en in hetzelfde jaar, Camer;" Amsterdamsche ghespeelt op de Droef-Bly-Eyndent-speL Monts de TranquilU plaatse

bestond;

eer

te

terzelfder

dat hier de Eglentier het slot aangehaalde bedoeld was, laat zich opmaken uit haar op in 1635 wordt die spreuk In Liefde Hoevende. Ja zelfs nog voltooide stuk naam gebruikt. Het reeds den ó^" Mei 1617 tak door duytsche overgheset in de Neder

en

en

Fortunati geluck

Plauti Amphitruo, Tsaacus van Damtne

,

ongeluck.

En

wordt vermeld

te zijn

„ghespeelt op de

—

Amsterdamsche Camer op kermis 1635." lid der Oude Vóór 16 18 was Dirck Voskuyl waarschijnlijk zijn huwelijk op bruiloftsvers een Kamer, althans Brederoo maakte lied komt behoorend daarbij het in met Aafgen Willemsdr., en zijn neef dat veronderstel Ik voor. de spreuk In liefde bloeyende

Kamer

het lidmaatschap der de Luitenant M. Dz, Voskuyl, hem in Tragische Comoedi van de dichtte deze want was opgevolgd, Portegael: „gheDon Carel van CastiUen met den Prins van anno 1635 in Februanj." speelt op de Amsterdamsche Camer moet verstaan worden, Dat daaronder werkelijk de Eglentier van J. Van Arp, dien zou men allicht opmaken uit een Sonnet kennen wij als lid dier Kamer leerden dat die verklaring juist is, want niet, zeker zoo nog toch Is 't andere verklaring te duldem diezelfde naam schijnt ook eene van denzelfden „Bly-Eynde-Spel" betrekkelijk het

\

Immers

als

spelen van mede ook omdat daarin nog andere gespeeld: Kamer Oude vun Voskuvl vermeld worden als op de Bloeyend' teelden „De Maeght die 't Eglentier in Liefde treurspel sach Ghetuyght noch van u deught doen sy het Anthoni lach Mare' doen Cleopatra, heeldt In 't ')

Ik

deel er een gedeelte

En En

s/ toonneelden. braeckte vast de ziel, wiens lyden afbeelden lofFelijckst 't op Bradamont hoe dat ghewensten dach liefde tot Rogier, op haer

De mach Den Fransman die jaloers een yeder spieg'len speelden enz. Mee sijn bebloede rol op d' Oude Camer '

DE AMSTERDAMSCHE KAMEE.

193

schrijver, getiteld Ktiyssche

Roelandyne gezegd wordt, dat het, 1635, was „ghespeelt op de Amsterdamsche Kamer," dan wordt daarmee blijkbaar de samengesmolten instelling bedoeld, ,

ook in

zooals men mag opmaken uit de opdracht van het stuk, waarin van het voordeel der beide Godshuizen gewaagd wordt •). Het is waar, de Hoofden der Kamer worden er genoemd „confraters in Liefd'

werden

Bloeyende er

instellingen

later

tot

drie

Amsterdam", en uit de hier genoemden onder de zes Regenten van de vereenigde

aangesteld,

waaruit

wel

schijnt

blijken dat hier

te

den ouden EglenUer moet worden gedacht. Hoe dan de zorg voor de beide Godshuizen te verklaren? Mij dunkt, er is maar ééne gissing aannemelijk. De Burgemeesters, die altijd met zekere partijdigheid voor den ouden Eglentier waren bezield, en denkelijk den kerkeraad wilden believen, bedoelden bij de aan

samensmelting de Academie in de Oude hetgeen te waarschijnlijker wordt, als men

Oude Kamer ook

later

behouden

Kamer op ziet,

te lossen,

dat de spreuk der

met eene kleine toevoeGeen wonder, dat de leden

bleef,

ging, aan die der Academie ontleend. der Oude Kamer zich gedroegen of

zij

eenvoudig was blijven

voortbestaan met annexatie der Academie. Maar zij begrepen dat de beide Godshuizen, zoowel het Wees- als het Oude-MannenHuis, de voordeelen der vertooningen moesten genieten. ,

Elke

op den

twijfel titel

wordt volkomen opgelost door de opmerking, dat van de tweede uitgave van Vondei's Gysbreght in ,

')

Die opdracht luidt aldus

„Gunstige

Confraters in Liefd' Bloeyende tot Amsterdam, Mr. Steven, "Willem Hooft, Johan Meurs, Heereman Dirckxz. sampt uwe E. „Nadien TJE. my ghesaementlick vrundelijck versocht hebt orame beyde de Godshuyzen in ghedachten te willen houden, te weten de ghebreckelijcke Ouden ende nooddruftighe jonghe Weesen dien ick doch langhe jaeren al ben gnnstich gheweest: beyde met de vermaeckelijcheden van mijn Geest ende Penn' Derhalve sal Ü.E. het met vreughde ghelieven te laeten ,

speelen, soo U.E. hetselve gheraeden dunckt sulcks tot voordeel van d' sal moghen dienen. Vale.

Arme

„Actum den 21 October anno 1635 in 't schip Rhynberck, ter wacht legghende voor de Humpelsche Waert op den Rhijnstroom. U.E. dienstwillige Meynert

Pietersz.

JONCKBLOET

,

Voskuyl, Lnytenant ('t Verkeert LetU XVII E. I. 3e druk.

iVec/.

,

haest)."

13

BAMENSMELTTNG DER GEKOOTSCHAPPEN.

194 1638

bij

Joost Hartgersen in het licht verschenen

,

staat:

„Gespeelt

•)."

Amsterdams che Kamer den 4 Januarij 1638 vraag, hoe de winst onder de beide Gestichten zou worden geeft ons verdeeld, moest natuurlijk worden geregeld. Commelin der gebouw houten het daaromtrent het volgende verhaal: Toen de

op

De

Academie „begon te vervallen, en de Regenten van 't Weeshuis plaatse aan d' Heeren Burgemeesteren versochten om een nieuwe waergenogelegentheyd dese wierd te mogen doen bouwen, so voorwaarde, raen" om de beide Kamers te vereenigen, „met deze bekostigen en betalen souden Manjienhuys Oude dat die van 't ,

van 't IVeeshet derde deel van de grond en bouw-kosten en die na soovoordeel het ook gelyk deelen, derde twee huys, de ,

danighe gedeelten, by elk zou genooten worden." Men ziet, hier is geen sprake van vijandigheid. Integendeel, geweest te zijn dan dit besluit der Regeering schijnt niets anders

geen door minnelijke schikking reeds was zullen wij weldra zien: tot stand gekomen. Hoe dit geschiedde vereeniging vooraf nog enkele opmerkingen, ten bewijze, dat de homologatie van

de

van

beide

de

't

Kamers

zelf

uitgmg.

Dit blijkt uit het

feit,

dat

voldongen rekende vóór dat Burgemeesteren

Rodenburg haar al Brussel, maar nog een besluit hadden genomen. Hij woonde te Amsterdamsche de in belang veel wij zagen, hoe hij ook daar en tooneelwereld bleef stellen. Hij schreef er zijn Sigismund den aan op 136'! 1632 Juni den stuk dit droeg Manuella en Burgemeester Vennekool, gebruikende daafbij eene uitdrukkmg., beklonken rekende. die het vermoeden wettigt dat hij de zaak al vernomen te hebben, „dat de leergierighe aenhoorders ,

Hij

zegt

Yvereen gunstich welghevallen \i€ioovatVi^tx in Liefd:-Bloeyende der spreuken Tooneels-bedrijven." Hij vereenigt dus reeds de beide

zooals

insteUingen,

die

sedert,

met geringe

^vijziging,

Oude Kamer werkelijk de spreuk der uit hare asch herrezen „door 't vergeschreven bleef*). Zijn Mays-spel werd in 1633 soeck

van de ...

.

beheerschers

der

Gildebroeders-Kamer

')

»)

Zie Catalogus der

Vondel-Tentoonstelling, no. 232,

in

liefde bloeyende

Liefd-Bloeye?ide-Yver" en „op de Reghel In b.

Verg. C. N. Wybrands, Hel Amsterdamsch Tooneel,

bl.

65.

KRUL

8

MUSTCK-KAMEE.

195

yver ghespeelt op de Amsterdamsche Camer, den ii Junij 1634." Maar toch was toen zelfe de vereeniging geen voldongen feit.

In dat jaar

1634 beweerde een der prulpoeten van den ouden

Eglentier nog, dat de 'Hoewel sy

Kamer

niet en leeft,

Maer met een Of soo ick het

En nog

verwachtte

volkomen

recht segh,

Van Midas vuyl

erkende

nochtans niet

slaeprich nat ten delen

is

ghestorven,

bedorven. ghe-^o/t

is

ghebroet."

men

ter zelfder tijd,

is

haar ontwaken van KruPs talent. Deze

Kamer

dat de

achteruit ging,

„Midts d'Ezel nu de kunst regeert;"

en ik waag niet te gissen op wien dit alles ziet i). Maar hij begreep tevens, dat er geen hoop meer was op een zelfstandig bestaan van den Eglentier. Hij gaf daarom echter nog geen kamp. en zang was steeds op de Oude Kamer tot afwisseling

Muziek en

opluistering

van

haar

der spelen gebezigd, ook toen de Academie dit

had verbannen: Krul trachtte van die overlevering partij te trekken; en, zoo hij den Eglentier al niet kon redden, in

tooneel

uit zijne overblijfeelen

datzelfde

schild 'het

jaar

door

,

op

zijne

puinhoopen bouwde

spreuk zou voeren. In Mei van dat jaar wijdde

damsche Mvsyck-Kamer" in Eelen doen.

"Waar naar

hij

hij

eene eigenaardige instelling op, die tot Rodenburg uitgevonden anagram van de oude

1634

in, wier kenspreuk

Het was eene liefde

blycken

sal

meende, en wier doel

hij

eene „Amster-

zou wezen

Ie blijft

:

soort van opera,

met sangh en hij

O Ik deel nog de volgende verzen onderwerp behandelen:

soet gespeel,"

dus omschreef: van

zijne

hand mede, die

hetzelfde

„Een vijant van de kunst (by d' Esel vergeleecken Omdat hy rijm noch niets van rymery verstaet) Door blinden yver, soeckt met onghewone streecken, Te brengen d'Oude Maeght oock in der Goden haet: Treedt Pallas met den voet, en toont een beurs met schyven Al waer het geld door druypt." 13*

, ,

,

keitl's mustok-kjlmer.

196 „Op Snit

Die

dat Musyck-vreugd mocht in hooger glori raecken,

ghy Rhetorica d' eed'le

soet rijm en vaersjes

Musyck

maecken,

queelt op voys en maet."

Het was eene onderneming vol bezwaar, want de toonkunst op dat pas in Amsterdam niet bijzonder in eere geweest

schijnt

te zijn. Hij laat haar zelve zeggen:

"Wel

Nu

Men

eer ben ick geweest

van een bot geslacht

had dan ook maar een

van grooten aangebeen

als

met den voet getreen."

klein getal van „Kunstlievers"

op

het oog: Dit kunst-thooneel gesticht

En

niet voor het

om

kunsten

t'

exerceere

gemeen, maer die de kunst hanteere,

Te pleghen tot vermaeck, en eerelycke vreucht, Musyck en Rethoryck vermenght in alle deught." Hij zelf gaf het voorbeeld met het Pastore l-Musyck-spel van Juliana en Claudiaen waarin solo's en koren worden gezongen en ook instrumentale muziek wordt gemaakt. Het stuk is echter ,

ontleding niet waard.


Zonder

twijfel

is

deze poging vruchteloos gebleven. Hij heeft

nog verschillende tooneelwerken geschreven, waarvan er één stellig voor genoemde instelling bestemd was. Ook in die allen wordt gezongen en gemusiceerd. Toch faalde hij in zijne verwachting en de gedroomde nieuwe Kamer ging te gronde omdat Krul alles behalve een dramatisch talent was, hoeveel muzikale aanleg hij moge bezeten hebben. Al zijne stukken zijn in de echter

,

ultraromantische richting

en minnende Koningen spoken en

goriën,

,,

,

vol van verliefde herders en herderinnen

met masquerades, allemaar zonder eenigen zweem

en Princessen.

vertooningen

;"

van datgeen, wat het Drama zijne waarde geeft. Intusschen was de vereeniging van Eglentier en Academie metterdaad tot stand gekomen, en waarschijnlijk wel onder de volgende omstandigheden. Men heeft kunnen opmerken, dat na 1Ó34

de

naam van Academie niet meer voorkomt: van dat men van de Amsterdatnsche Kamer. Wat had

oogenblik spreekt dit

bewerkt? Waarschijnlijk het

feit,

dat Burgemeesteren aan de

Oude Kamer, om welke reden dan ook,

het gebruik opzeiden

BOUW AAN DEN SCHOUWBURG. van het lokaal, waar

hare vertooningen gaf.

zij

Toen

bleef dus

gebouw door Coster gesticht voor de spelers van beide

alleen het

inrichtingen

over.

Toen

daarheen

schikking

de

Eglentier

moest

verhuisde,

door

eene

wel

eene

er

Het ging immers

gemaakt worden.

regeling

197

onderlinge finantieele

niet aan, dat het

Oude-Mannen-Huis mede het voordeel zou trekken van een gebouw, van tooneelschermen en costumes, waarvoor het geen duit had betaald, terwijl het Weeshuis zich den eigendom daarvan door klinkende munt had verworven. Over de oplossing van deze moeyelijkheid werd nu onderhandeld, en het liep tot 1635 aan

men

eer

het

Toen verkocht

het Weeshuis een den inboedel en den kleedingschat

eens was.

derde aandeel in het gebouw

aan het Oude-Mannen-Huis

,

^).

Maar nu bleek weldra, dat van

behoeften

„begon

het

te vervallen."'

Campen,

tevens

die

het

oogenblik

Daarom

gebouw

te klein

daarenboven

:

stelde

,

de

was voor de houten

,

Van

Regent van het Weeshuis was, en „niet

onbedreven in de bouwkunde," voor, het oude gebouw

pen

loots

de Raadsheer Nicolaas

en op dezelfde plaats

,

die intusschen door eenige

te

sloo-

aankoopen

was,

een nieuwen tempel voor de Kunst te stichten. werd aangenomen onder de boven vermelde voorwaarden; en terwijl het ten uitvoer werd gelegd speelde de Amsterdamsche Kamer op de schermschool boven de kleine

verruimd Dit

voorstel

De aanbouw van dien nieuwen „Tempel der KunY" had, op veel grootscher schaal, onder het toezicht van Van Campen zelf plaats en kwam tegen het eind van 1637 gereed. Aan dit gebouw werd de naam van SchouwVleeschhal

aan

sten

^;.

het

burg gegeven, en de Stad kreeg nu het oppertoezicht over de instelling welke beheerd zou worden door zes Regenten op ,

,

van de Bestuurders der Godshuizen door de stedeRegeering aangesteld. Trouwens het beheer over het tooneel

voordracht lijke

moest wel van aard veranderen toen het gebruik, dat van lede

in

namelijk

zwang was gekomen

om

bezoldigde

,

bestendigd

tooneelspelers van

en

beroep

Ve^g. C. N. Wybrands, Htt Amsterdamsch Tooneel, ')

Zie C. N.

Wybrands,

t.

a.

pi.,

bl.

68.

algemeen

bl.

te

67.

liever-

werd

doen op-

DE SCHOUWBIIEG.

198

meer jongelieden van aanleg, uit de leden der Academie gekozen. Voorloopig zou wel de Amsierdamsche Kamer ten voordeele der armen het nieuwe tooneel bespelen, maar de naam kwam natuurlijk bij de veranderde inrichting in onbruik, en het heette nu eenvoudig, dat de stukken werden vertoond op den Schouwburg. Den 3^11 Januari 1638 werd die Schouwburg plechtig inge\vijd met Vondel's Gysbreght van Aemstel, en sedert werd hij de bodem, waarop voor geruimen tijd de vaan van het Classieke Drama bleef geplant. Het tijdvak der Rederijkers was voor goed gesloten onze Letterkunde was eene nieuwe periode ingetreden ^), De Schcniwburg die nu moest dienen voor alle standen van de steeds toenemende bevolking van Amsterdam uiterlijk door geen partij leus meer verdeeld, ging een tijd van nooit gekenden bloei tegemoet, waarvan het gevolg was, dat reeds na vijf-entwintig jaren het gebouw wederom onvoldoende bleek voor de behoeften of den smaak des tijds. Het werd gesloopt, en in het begin van 1665 de eerste steen gelegd van een nieuwen tempel, die weldra luisterrijk was voltooid. Eene eeuw later, in 1766, werd dit gebouw merkelijk verfraaid, maar het hield niet lang meer stand, want het werd reeds in 1772 door den bekenden brand tot den grond toe geslecht. treden,

en

Kamer

of der

niet

:

,

,

'')

Eene uitvoerige beschrijving van het gebouw vindt men

ter a. pi.

,

bl.

73 vlgg.

o.a. bij

Wybrands

XII.

MELPOMENE

Nu

AMSTERDAM.

IN

verloop van den dramatischen wedstrijd tusschen Academie, en daarmee eigenlijk de geschiedenis der Oude Kamer of wil men van de Rederijkers in Amsterdam geschetst hebben, kunnen wij overgaan tot eene nadere beschouwing van de stukken die werden vertoond. Het zal evenwel onvermijdelijk zijn daaraan eenige algemeene opmerkingen te doen voorafgaan, die denmaatstafonzer beoordeeling doen kennen. wi]

Eglentier

het

en

,

,

Onder alle kunsten neemt de dramatische de omdat het Drama, vooral het Tragische Drama, edelste begrip

die,

in

zich

velerlei vorm; of vorm belichaamd,

in

aanschouwelij ken

van het Schoone teweegbrengen, treffen

allen

zijn vele

ons niet allen in gelijke mate.

maar

even edel en verheven zijn,

sommige zaken

alleen

te

tot

zonder

onzen

uit:

de

het gevoel

Maar ze omdat ze niet

dien opzichte

als het

Ten anderen, omdat

dat

geest.

eene dubbele werking op ons

juister,

velerlei.

aangename prikkeling onzer

gehoorszenuwen teweegbrengen,

mate de geest spreekt

en

Vooreerst,

ware eene opklimmende schaal uitmaken.

oetent

in,

van het Schoone verwezenlijkt.

Het Schoone openbaart ideeën,

eereplaats

het hoogste en

daaruit

gezichts-

ot

in vatbare

Al het schoone toch onmiddellijk op onze

en lijnen; middelijk, langs den weg onzen geest, door den inhoud, de idee,

zinnen, door klank, kleur,

onzer verbeelding, op die zich afspiegelt in

Sommigen

vormen van de weelderige

Danecker eene Ariadne noemde, ook zonder haar de triomfeerende minnares van Bacchus te herkennen.

vrouwenfiguur, in

den vorm.

genieten de aantrekkelijke die

,

AAED TAN HET DBAMA.

200

Voor de zoodanigen

is

een gedicht, eene tragedie, reeds schoon

wegens gelukkigen rhythmus, zoetvloeyende verzen of pracht van

Anderen daarentegen voelen hun gemoed eerst ^). wanneer die aangename vorm ons eene treffende gedachte

deelen

enkele

bewogen vertolkt

,

als in het

;

Drama

b.v. het dichterlijk

woord

het voertuig

van eene levendige, belangwekkende handeling. Die handeling boeit ons bovenal, waar zij tragisch is: namelijk ais wat schoon

is

of verheven

tegronde gaat

is

,

'/ooral

tengevolge van eigen schuld

Want

voortgesproten uit de eigenaardigheid van het heldenkarakter.

aanschouwen van den menschelijken geest en den ongebreidelden hartstocht tegen de zedelijke wereldorde den verzet

wij het

als

,

van het eindige en eenzijdige tegen het oneindige en volmaakte, dan wekt dit onze innigstige belangstelling; het vervult ons met schrik en medelijden, maar ten slotte herwinnen wij onze

strijd

en voelen wij ons bevredigd, ook als de held tegronde omdat de hoogste rechtvaardigheid zegeviert. Die indruk kan alleen teweeg gebracht worden wanneer een drama voldoet aan de wetten van zijn eigen wezen. Het zal

kalmte, gaat,

noodig

zijn die

wetten hier wat nader ont^vikkelen.

Het Grieksche woord drama duidt reeds aan, wat een tooneelspel behoort te zijn: dat woord beteekent handeling. In tegenschildert het Drama ons niet eene gebeurtestelling met het Epos hier komen de feiten zich op die tot het verledene behoort nis het oogenblik zelf voor ons oog ontrollen. Het Drama kan dus ,

;

,

geen verhaal stremt

ring

z\]n; ja, iedere

den loop der

ingevlochten breede epische schilde-

feiten

en beneemt aan

't

Drama

zijn

eigenlijk karakter.

En van den toond worden,

Zie

^)

en

Wetensch.,

bestaat

in

.

tot de natuur

het

V.

b.

Proeve, I D.

anderen kant, omdat het,

bl.

oordeel over Hooft's tooneelstnkken van Jer.

102

— 106,

I D., bl.

dezen

volzin:

of

Van Kampen, Beknopte

tafereel

van de

nooden bl.

De

Vries,

Geschied, der Lett.

128, waar b.v. de geheele critiek van een treurspel

«Veel

waarin men vooral dien keurigen waardig." Zie ook

gelijk straks zal aange-

van het Drama behoort, onsbe\vuste,

der

165 vlg.

meer rei

schoons

bevat het treurspel Baeto,

van JuftVouwen bewondert, welke een

ballingschap

oplevert,

des

grootsten

dichters

AAKD TAN HET DBAMA. handeling

gemotiveerde roerselen

vivants

,

ons het

die

DE EENHEDEN.

201

omdat wij de daden aanreeks van tableaux verloop der gebeurtenis doen zien. oogen

voor

stellen;

te

gemoed willen doorzien, Drama niet bestaan in eene

van het

kan het

zetten,

—

uiterlijk

die tot

Het gesproken woord, de echo der menschelijke ziel, zal dus de feiten moeten verklaren. Zóó zien wij der nienschen handezóó ontwaren wij hoe het lingen ontkiemen in hunne borst komt, dat zij den hartstocht meester laten van hunne hand. Maar slechts daartoe mogen de woorden dienen: zij mogen de ;

handeling niet vervangen spraak

is

dus van het

die alleen begeleiden. Alleen- en samen-

Drama

onafscheidelijk.

Maar waar

het stuk

eene reeks van redeneeringen of lyrische ontboeze-

ontaardt in

mingen,

,

,

waarbij

de

der

toestand

nauwelijks merkbaar verandert

,

optredende personen

niet ot

daar laat de opvoering ons koud

omdat wij niet meer met een Drama te doen hebben. Verzwakken verhalen in het algemeen den indruk, waar wij zijn gekomen om handeling te zien, dubbel verwerpelijk zijn die, welke (meestal aan ot door zoogenaamde vertrouwelingen) worden gedaan om den toeschouwer op de hoogte te brengen van hetgeen vroeger of op eene andere plaats is voorgevallen. Dergelijke verhalen dienen alleen om de zoogenaamde Aristotelische wet der eenheid van tijd en plaats niet te verkrachten. Maar dergelijke wet kan niet verbindend zijn; want zij heeft haar grond niet in de natuur van het Drama. Aristoteles heeft haar dan ook nooit stellig voorgeschreven. Zoo de Grieken fneestal die twee eenheden hebben geëerbiedigd dan was dit eenvoudig een gevolg van de omstandigheden waaronder hunne stukken werden vertoond. De reden, die men voor haar behoud aanvoert, kan niet ernstig gemeend zijn. Ot zou werkelijk de waarschijnlijkheid van het stuk er bij winnen? ,

Als

men

zich

kan verbeelden, dat

de vertooning duurt half etmaal

,

is

,

verloopen

,

dan

vergen van zijne verbeelding

tenis

zal

om

de verschillende bedrijven aan

Wat wordt door

in die

twee of drie uren, dat

het toegestane etmaal

te

men

,

en niet zelden ander-

zeker niet het onmogelijke

een langer tijdsverloop tusschen

nemen.

dat samendringen van eene geweldige gebeur-

binnen het tijdsverloop van één

dag",[niet dikwijls

de waar-

,

—

DE EENHEDEN.

202

schijnlijkheid prijs gegeven Stel tegenover

En nog

!

en waar de indruk

misdaad

zoo treffend

juist

op en

welke er steeds over spreekt

,

die ze beheerscht en in haar

haar dwingt

strijd

als

is,

de andere

uit

Macbeth

boezem

omdat

wij zien

En

volgt.

den ,

b.v.,

waar

voor ons oog ontrolt,

tiran zich

folteringen staan ons levendiger voor

Phèdre

meer de verlangde indruk.

in Shakspere's

van den

leven

vreeselijke

eene

veel

de verhalen van een classiek stuk de levendigheid

van den gang der handeling het

INDIVIDUALITEITEN.

,

hoe de

welke gewetens-

geest, die

van Racine's

Lady Macbeth, maar wier innerlijke

of die van besluit

,

slaapwandelaarster, in dat bekende huive-

ringwekkend tooneel, voor ons op te treden? Ook de eenheid van plaats is aan den indruk

niet bevorderlijk

nog wat minder waarschijnlijk is. Of moet het natuurlijk heeten, dat samenzweerders hunne plannen smeden in het Hofgebouw zelf des Keizers zooais in Corneille's Cinna ; of dat de geheele handeling van Racine's Brittannicus voorvalt in ééne zaal van het paleis van Nero? Wanneer wij in onze verbeelding ons ruim achttienhonderd jaar terug naar Alexandriê kunnen ver-

omdat

ze

,

,

om

plaatsen, als

daar op

schrede

't

ons de geschiedenis van Cleopatra voor oogenblik voor ons gebeurende, dan

zeker

niet

Alexandriê naar niet

gemakkelijk

ons tooneel met

moeyelijk,

Rome

die

ons

in

doet overstappen.

gemaakt

bij

is

hetzelfde

En hoe

te stellen

de tweede stuk

wordt ons

van dit

de tegenwoordige inrichting van

zijn afwisselend decoratief!

In de levendigheid der handeling alleen

ligt

evenwel de toover-

waarmee de echte dramatische Dichter ons aan zijne kunstgewrochten boeit. Individualiteiten te doen handelen, personen met een eigen wezen en bepaald karakter ons door hunne daden aanschouwelijk voor oogen te tooveren, dat vooral is de roeping der Dramatische Kunst; dat vooral maakt haar onweermacht

niet

,

staanbaar.

Epos en Drama beiden geven ons gebeurtenissen feiten handevan menschen te zien. Maar het ligt in beider natuur, dat zij het niet op dezelfde wijze doen. Het wezen der Epische Kunst in hare verhouding tot het ,

,

lingen

Lyrisme poëzie

is

der

reeds

elders,

middeleeuwen

bij .

onze beschouwing van de lyrische aangestipt.

Hier

sta

nogmaals

een

AJlRB

van

volzin

VAy HET DRAMA.

daar gezegde,

het

Drama

door tegenstelling de

einde

ten

203

doen uitkomen. Menschelijke handelingen worden bepaald door twee drijfveeren: door 's menschen wil en door uiterlijke omstandigheden. In het

eischen van het

te beter te

Epos, waar de Dichter aan geene beperkte tijdsruimte gebonden werkt hoofdzakelijk de tweede drijfveer: het uiterlijke speelt er in de schildering de grootste rol. Niet slechts wordt aan de is,

omstandigheden groote invloed op de handelingen der menschen maar ook de menschelijke wilsuiting wordt er meer in

toegekend

;

werking geschilderd, dan in hare beweegredenen ontleed.

hare

Het Drama

volgt

vorm, waarin het

tot

binnen een bepaald,

een anderen weg. Door den eigenaardigen ons spreekt, vrij

gedwongen

het

is

zijn

inhoud

kort tijdsbestek samen te persen.

publiek kan slechts gedurende een beperkten

tijd

Het

op de schouw-

burgbanken gekluisterd worden.

De

onbeperkte veelheid en ver-

scheidenheid der feiten, noodig

om

niet

oppervlakte eener gebeurtenis te

kelijke

Wat

daardoor vanzelf aan ontzegd.

aan de weinig aantrekblijven

het

in

hangen,

was

er

de breedte verloor,

moest het door diepte van inhoud vergoeden, en die kon alleen verkregen worden door het zwaartepunt naar de innerlijke beweeg-

gronden der handeling te verplaatsen. Maar buitendien, na de opkomst van het Lyrisme geboren, dat juist den blik naar binnen had gekeerd, kon het Drama dien weg niet meer verlaten wilde het de aandacht boeyen eener maatschappij die zich niet meer kinderlijk verheugde inden uiter lij ken schijn der dingen, raaar die er het wezen, de beteekenis van wilde peilen. Het was dus geene willekeur, die de inwendige roerselen des gemoeds in het Drama op den voorgrond stelde: dit volgde uit den aard ,

,

der zaak.

De

handeling,

alledaagsche het

,

die

onze aandacht

onbeteekenende daad

gewrocht van sterke \\alsuitingen

tochten

te

voorschijn

geroepen.

Drama vervullen. Nu vergete men niet, dat

zal

zijn. ,

kluisteren,

kan geene

Buitengewone daden

zijn

door het zieden der harts-

Hartstocht zal dus eene groote

rol in het

het

Drama een kunstwerk is, dat op ons kan en mag werken.

het dus alleen door aanschouwelijkheid

Wij

worden daarom ook

niet

bevredigd door abstracten harts-

,

—

AARD VAN HET DEAMA.

204 tocht ,

aan het gebied der Kunst vreemd

die

Bespiegeling

te

omdat

dan ééne

vertoonen

marionetten zijn

dit eer

gebracht

kunnen

op dat der

geen genoegen die niets van de

,

alles uitsluitende drift;

door een enkelen draad in bewe-

,

dan levende menschen

,

alleen

,

zelfs

van personen

voorstelling

natuur

menschelijke

Wij

behoort.

huis

nemen met zoodanige

ging

HET TRAGISCHE.

van

vleesch

bezield door een samenstel van krachten, die van

been

en

hun organisme

onafscheidelijk zijn.

Want

voor

gemoed

menschelijk

het

dan

voor

eerst

eene

in

vormen en

echt

tinten

die

krijgt,

hij

en daardoor die

individualiteit zich openbaart,

grenzen,

het

de hartstocht wordt

waar en roerend, wanneer

ons menschelijk,

tastbare

bepaalde

alleen

heeft

En

menschelijke de hoogste aantrekkelijkheid.

hem

tot

eene

concrete waarheid stempelen. Daardoor alleen wordt elke dramaniet slechts; maar daardoor alleen ook kan moderne Drama worden behouden. Waar het Drama geen antwoord geeft op de vraag wat maakte het uitbreken van den hartstocht, die den held des stuks te gronde richt, onvermijdelijk? wat is er in het verleden van dien tische

knoop gelegd

het Tragische in het

:

held,

in

zijne

vorming,

zijn

karakter,

zijne

organisatie, zijne

persoonlijkheid, dat die bepaalde opwelling des gemoeds wettigt,

zoowel

als

Drama op

den vorm

waarin

die vragen geen

zij

zich openbaart?

antwoord

geeft

,

daar

is

—

waar het

eene roerende

tragedie nauwelijks mogelijk.

Immers eene handeling, die alleen voortspruit uit een in de hangenden hartstocht, als b.v. die van Racine's Phèdre, kan ons ter nauwemood boeyen. De belangstelling die men eischt

lucht

voor een persoon ten

grondslag:

,

daardoor gedreven

zij

vergt

,

heeft eene onmogelijkheid

van ons het geloof aan het Noodlot,

volgens het begrip der Ouden.

Dat

boom

dit

Noodlot

geweest

voor den held een

strijd

is, ,

in

om

het

Grieksche

die dus voorbeschikt

te strijden

,

Drama

een machtige hef-

het gevoel van medelijden op te

waarin

hij

was

om

,

wekken

ondanks zichzelven,

het onderspit moest delven

,

—

wie zal het ontkennen? Maar bij onze wereldbeschouAving is hefboom verlamd en krachteloos. Het Tragische in het moderne Drama heeft een anderen oor-

die

HET TEAGISOHE. Het

sprong.

vormt

—

zich

RODENBDRG's KUNSTTHEORIE.

in

's

menschen boezem

zelf;

205 een

is

't

gewrocht van den hartstocht, werkende op een bepaald karakter,

op eene kend,

sterk sprekende individualiteit. Is dat karakter juist ge tee-

springt

ons

het

met onweerstaanbare kracht

in

oog,

't

dan heeft de daardoor bepaalde, eigenaardige werking en uiting van den hartstocht ook eene onvermijdelijke raiso?i (T étre. De held staat op een hellend vlak, dat op een afgrond uitloopt; en zijne driften dwingen hem omdat hij is zooals hij is die helling af te glijden. En is dit niet meer geschikt om onze sympathie op te wekken om ons tot medelijden en schrik te stemmen dan ,

,

,

,

eene handeling

wier eenige grond

,

of den

willekeur

nijd

der

ligt in

Goden,

een blind Noodlot

in

,

de

mytho-

die voor ons slechts

logische klanken zijn?

Nu

de vraag, in hoeverre onze

rijst

begin der zeventiende eeuw zich van dat

gegeven, eischten

vraag

hunne

of

helpen

beoefende

en

,

aan

ver-

die

hun werk

overzicht van

zal die

beantwoorden, daar slechts een hunner ons zijne rekenschap

zich

te

men moet bekennen

had,

begrippen

rekenschap hebben

voortbrengsels

beschouwingen heeft nagelaten. Rodenburg namelijk

getracht

heeft

Een beknopt

voldoen?

theoretische

dramatische

tooneeldichters uit het alles

welke

zijn

,

geven van de dat

hij

kunst die

daaromtrent

hij

heldere

vrij

neergelegd in een afzonderlijk boek,

dat wij vluchtig moeten bespreken.

De

aanleiding

tot

dat boek was daarin gelegen

dat

„de Poëterije huyden daeghs zo achtbaer

die

loflijck

en hoogwaerdigh geacht behoort

niet

te

dat

,

en

wezen."

zag

hij

is

ghelijck

De

oor-

daarvan lag in het misbruik, dat de poëten van de Kunst

zaak

gemaakt hadden. Dit noopte hem eene verdediging van de Poëzie te schrijven, waarin hij haar aard besprak, en die hij doopte Eglentiers Poeiens Borst-weringh. Dit boek

kwam

1619 met

in

eene uiterst vleyende opdracht aan Prins Maurits in het

Het geheel waardig dat

ziet,

ney's ')

An

is

als

verschijnsel:

het

ook

gedeeltelijk

Apologie

Het werk

is

licht.

proeve van letterkundige aesthetiek een merk-

niet,

wanneer men niet eene vertaling

for Poetry zooals

^).

beweerd

Ook is,

is

van

over Sir

het

hoofd

Philip Sid-

uit het niet

oorspron-

eenvoudig eene vertaling van

,

eodenbukg's kunsttheoeie.

206 kelijke

van het boek

gedeelte

allerkleinste

Rodenburg was een

die door de krachte van een

natuere te boven gaet" laag,

niet

dewijl

(bl.

Hemelsche azem voortbrengt

9).

In de Poëzie achtte

meende, dat het

hij

zijne richting.

blijkt

een aanhanger dier „Poeterj'e,

idealist,

't geen den vorm

hij

haar aard behoorde

tot

,,om niet te spreken na gemeene ghewoonte en slecht gebruyck"

Sidüey's

Het

vertoog.

tegendeel

blijkt

190 van het bnek, en daarvan

bl.

voor

wie

onderzoek

tegen

niet

Rekent men de ,,by-loperkens" niet, dan loopt het eigenlijke werk

opziet.

zijn niet

meer dan de 48

naar Sidney gevolgd, behoudens de inleiding

Deze bepalen

gingen.

(bl.

— 3)

1

:

tot

eerste bladzijden

en sommige wijzi-

zich tot enkele bekortingen en het weglaten

van wat

bijzonder

op Engeland betrekking heeft, als de verwijzing naar oude volks-

liederen,

naar

Chaucer, naar de leerdichten van den Graaf van Surrey, de

tooneelspelen van Gorboduze; voorts de toespelingen op het land

Doorgaans

is

van vorm.

stroef

van

rekening

de

vertaling

Waar

zij

slechts

niet

van

de

de uiterst slechte correctie stellen, die voorbij zag, dat soms

Verder

Euripides.

stukken van eene

zijn

weggevallen.

van het daartegen indruischende romantische

bestrijding

betoog wijdt.

lang

op

ofschoon

durf ik dit op

werkje een voorstander toont der classieke eenheden in het Drama,

zijn

een

te falen,

zelf.

pittig,

47 af laat Rodenburg zijn leidsman varen, die zich op het eind

bl.

aan

en

maar ook

eene enkele maal schijnt

woorden, misschien wel geheele regels

Van

juist,

zijn tijd

verdedigt den classieken

Hij

bestrijdt

stelsel

vorm met een beroep

de vermenging van ernst en boert in de

hij

en de gemeene toon van het Comische. Hij besluit met

beschouwing over den

stijl

der Engelsche schrijvers, die

hij

verwijst

naar Cicero en Demosthenes, en over de geschiktheid van de Engelsche taal voor letterkundig gebruik. Dit alles beslaat bij Sidney verscheiden bladzijden: in de vertaling van Joan de Haes (want ik kan het oorspronkelijke niet machtig worden), bl. 629 644. Dat Rodenburg het allerlaatste gedeelte heeft achtervrege gelaten is vrij natuurlijk; maar het is opmerkelijk, dat hij ook in het voorafgaande

—

belangrijke wijzigingen brengt.

verschelen inde wijze van handelinghe van hun Treur- en want waer het toonneel behoordt maer een plaets af te beelden, en oock alle hun bedrijven (na Aristotels leere) te geschieden in een dachs,,De

Poëten

Blyspelen,

werck, plaetzen,

werdender vaecken gebrnyckt op het Toonneel veel bezondere

zo

en daer

beneven

veel

daghen en langhe

toonneels eene zyde af heelt Asia, en rijcken,

zo

dat

d' aenzienders

de

d''

Toonneel-speelder

tijdt.

Men

ziet

dat het

ander zydeAfrica, jae ander Coninghzelven

moet zeggen waer hy

verwerren in d' uytkomste. Met redenen

machmen

is,

of

dit berispen

EODENBURG's KrNSTTHEOEIE. het

der Poëten plicht ,,om in vaersen af te beelden hun vin-

is

dinghe

en

,

met kunst-woorden en cierlycke ja op maten en voeten kauvvende en herkauwende op 't kunstichste, en alleenlijck ora

dat

spreuken uyt

van

nae vereysch

Maar

183).

hij

't

men

geen

,

handelen wil"

(bl

En

12).

hoezeer

doordrongen was

hij

van de overtuiging, dat een ander hoofdbestanddeel

mocht,

ontbreken

niet

blijkt

deze woorden

uit

kunst-meesters kunst bestaet inde idea

zomen

Den

zich bindt aen Terens en Plaut.

Carpio

,

of

de Kunst

in

(bl.

oogh-mick van

treftelijcken

„yder

8): 't

werk

^

Poet Lope de Vega

boecxken gbenaemt; Arte nuevo de hazer comedias en

zijn

(^in

12, zie ook

(bl.

weet ook wel, „dat het rymen of vaersemaking

maeckt"

Poet

geen

,

beelden hun voornemen

te

en yder sillabe

bl.

207

este

hy Terens en Plaut uyt zijn ghedachten stelt, als hy zijn voorgenomen wercken wil rijmen: daer by voegende, dat hy zich aen geen lijdt bindt, maer voorzichtelijck zijn bedrijven verdeeldt, en meest handezeyt: dat

tiempó)

lende

yets

schouwers ':

Zelve

historiael is, oordelende dat het bevallycker voor de aen-

'tgeen

het

is,

begin

ghebruyken

en

oock

van

eyndt

't

alle

alle

de ghevallen af

op den Italiaen, Ridder Battist Guaryn, zeer qualljck

let

dat

de handelinghe van

alle

te

beelden.

Zomen oock wel kanmen ghelooven

de Poëten in Enghelandt.

zyn

Pastor Jido

een

in

twee

dach,

noch

kan wezen 't zelfde bespeurtmen oock inde wercken van Robert Gernier, OUenix du Mont-Sacré, en veel anderen; doch ick prijs berisp 't niet, maer zegghe, dat het werck van een dach of twee 't noch drie

gheschiet

,

(Terens en Plants leere volgende) treftelyck, en lofwaerdich

yder in

't

Poëten,

oft

oog-mick berispende

van

verkies

zijn

Rymers

Poësie-lievende

misbruycken,

de

wetenschap niet geheel

in

en

d'

alle

hun aenhoorders verheiighen moghen

alleenelijck

wesen mach , dat zy stichtich

Ick laet een

is.

Wenschende dat

eyghen zinnelyckheyt.

letten

willen,

[wat]

leerende de deughde, op dat zo loffelijcken

verachtinge geraecke, aengezien dat geen tongh

noch pen heur Hemelsche waerde volkomen kan uyten."

Van

hier af gaat

Rodenburg geheel

zijn eigen

van de welsprekendheid behandeld, waarbij

worden aangeroerd om

van over (bl.

voorbeeld

te

vermeld den lof van bet reizen

alleen (bl.

als

75

— 80).

Dan

proza-stijl.

het

pathos

133—190).

(bl.

weg. Eerst wordt de theorie

onderwerpen

in bonte rei allerlei

dienen

(bl.

48

— 80)

,

waarvan

ik

74) en van de Rechtsgeleerdheid

volgen eenige op zichzelven staande vertoogen als proeven

Bl. in

81

— 132

Vermaenbrief

een

tot

huvpen.

de welsprekendheid, hoofdzakelijk naar

Daarna volgen

bruiloftsgedichten; eindelijk,

bl.

als

313

toegift,

— 430,

bl.

191—312,

Dan

een betoog

Hugo

de Groot

tafelspelen

en

tweehonderd „liefds-zinne-beelden."

eodenbüeg's kunsttheorie.

208 en

Doch

niet in "tzelfde werk."

„En

de

dat

Poet

daar terstond op volgen:

laat

hij

oogh-mick

dat

de

heeft, blyckt klaerlyck l?y

uytmuntende afbeeldingh en beschr}'vingh van het voorghebeelde." Ziehier verder enkele zijner denkbeelden over tooneel-poezie in het bijzonder.

behoort

Hij

dat

hem

bij

romantische

de

tot

school;

namer voor de aenhoorende volckeren, en

voorbeeldingen

vooral in dien zin,

boven het hooren. „Niets

het zieti gaat

als

Waerom

ghelijckenissen

aenge-

isser

bevestingh van goede

de aen-

dat

meer behagingh hebben inde voorbeeldingh en fabulen

hoorders

diemen by brengt tot bevestingh des voorstels, als inde argumenten of twist-redeneeringh diemen handeldt? daer Aristoteles

op antwoort grondigher

zynde

waer teghen

roerdt,

veel

hoe dat de voorbeelden en fabulen

,

leeren,

verstants

ander gezegde

hebbe,

180)

(bl.

bevindt

ook een

is

d' ervaren theyd die ick daer

de schrickelijckste

dat

ick

Merkv/aardig

184).

(bl.

„door

:

aenhoorders

argumenten, en twistredeneringhen

dat de

vereyschen"

d'

beweginghe die de zinnen aen-

een

mismaeckste beelden de nutbaerste

zijn

,

en

yzelijckste,

vermits

dat

van jae

die steet-

vaster in de geheugenis gegrond werden, als gemeene beelden, want wat meest uytmunt werd minst vergeten."

Overigens

stelt hij

zich in theorie geen partij voor of tegen de

classieke

eenheden

maar

de practijk heeft

in

wisseling zijne

ofschoon

*),

Laat

verklaard.

hij

hij

in

hij

er eigenlijk wel toe overhelt:

zich toch voor de romantische

opzicht een

dit

ieder

af-

in

vrij

keuze, niet alzoo, waar het de zedelijke strekking van het

tooneel geldt. Hij eischt dat de Dichters „stichtich d' aenhoorders

verheughen mogen" Stichten

:

(bl.

';

Zie de vorige noot op

')

In

de opdracht van

bekennen vinde,

En

dat

hem eigenlijk het hoofddoel der Kunst

my

heet

het:

„Mijn panne schreumt

de veimakelijckste tijd-cortingh

vermidts ick leerende leer, anderen stichtende sticht ick

van

oog-mick ghehadt, in

alle

stichtich:

't

't

vrelck oock

anders ghebruycken

,

Quaedt syn meester loondt:

myn is

*):

207.

bl.

Mellibea

de Poësie voor

in de opdracht

en

48).

dat was voor

,,Ick

is

my

niet te

die ick zei ven."

heb immer het

rymerijen, dat die mochten verheuglijck

zijn,

de rechte natunre en aerd vande Poëzye: dieze

misdoen deze lof-waerde

,

en overtrefi'elijcke oefFeningh."

BODENBUEG ja,

't

van

ging zoover,

hij

dat

geen

aenhoorders

de

verklaren

te

myn penne

bemerckten

ick

KINSTTHBOEIB.

S

(bl.

2Ó9

212):

zo waer,

,,alst

mocht voort brengen zoude moghen verargeren ick een

oft lezers

zilb

,

banden de rym-kunst gantsch uyt mijn gheneghentheyt ten aenzien dat ick alle onstichtige Rymers berisp en 't waer zekers meer berispelyck dat ick zelven zoude vallen in 't wrack daer ick anderen voor waerschuw." Geen wonder dan ook, dat hij :

:

uitvaart tegen de oneerbare kluchten

waren het, die vooral de Poëzie

op

Blijspelen

zichzelf

zijn

niet

zo

men

Jae

Het

wezen."

Deze

voor zoover ze

verwerpelijk,

hebbelijckste en aerdichste wyze.

inde

goed ondeugden en bedriegers aan de

is

„door de levende afbeeldinghen die de bly-spelen-

te stellen

vertoonen"

speelders

die vertoond werden.

dat gheene aenschouwers daer van misnoeght

stichtelijck

kunnen kaak

verthoont

,

minachting hebben gebracht.

van de misbruycken onzes levens,

„alleenlijck naebootsinghe zyn

dewelcke

in

(bl.

Maar wat

27).

geworden onder

zijn ze

de handen van „slordighe rymers, en ontuchtige tooneel-speelders"?

—

lijcke

jae oneerlijcke kluchten

de

,

„Vaecken werdender op de toonnelen zo gheven uyt wat

vaten

wulpze zinnen

ghemoeden vermits

Ja, zegt

tot

de

zy inne hebben) ghebruyckt, die de

meer wulpsheydt terghen

ontstichten,

(bl.

„my

189),

,

ghelijck zy de eerbaere

en wars maecken hun spelen

ongheschicktheyt

hij

onstichte-

en wangelaten zotticheyden (doch

,

een afkeer veroorzaeckt"

van bezondere

is

treffelyck e

te

zien,

(bl.

47).

mannen

vooren ghecomen, wiens dochteren ghezien ha.dden zo ontuch-

te

voorbeelden

tige

bejammeren dit

niet dat

{sic) die

(roept

!

zommige toonelen

op

emstich verboden

hij

,

dat

plaetzen te schuwen.

uit) is

't

hun kinderen

zy

—

niet beklaeghlyck

Is dit niette

veroorzaeckt

!

de Reden-rijck-kunst geraeckt in kleen-achting ?

zijn

deze \vulpze onbesnoeyde los-hoofden geen struyck-rovers van de glorie der 't

Poëten?"

Is waar, dat die

kaecken doet

grillen ," waarbij

„vreemde

men „de

ghemeene aenhoorders doen juyghen en schat 'ren

my door tige

(zegt hij)

,

eerbaere

door oneerbaere handelinghen," soms „de

blozen

;

— doch

de droeve voorbeelden, en de herten bewegen door

bedryven"

JONCKBLOET,

voor

ick achtet veel lofbaerder dat de ooghen traenen

(bl.

189).

^Ved. Lett.

En

XVII.

zijn geheele streven E.

I.

3e druk.

stich-

was dan ook, 14

;

,

:

HET PROGRAMMA DER OUDE KAMER.

210 staende

,,om

houden

te

Heroyck, welcke

't

volmaeckste aert van Poeterye"

Men

men

dat

ziet,

(bl.

het

hier

is

de hooghste, en

30).

programma der Oude Kamer

tegenover de Academie voor zich heeft; want het gold toch geene verdediging van Poëten en Poëzie in het algemeen

,

maar bepaal-

Poëtens Borst-weringh."

delijk ^^Eglentiers

Dat programma stelde het Hoofd der Kamer onder „een ghebelommerken der gunst-milde Orangie-telghens-bladen" hij

deldt

:

bescherming van den Prins voor in ;

riep er in eene opdracht de

wat

want,

ook gebeurd mocht zijn, de Eglentier en haar waren orthodox-gereformeerd en sterk Prinsgezind ^).

er

voorganger

Prinsgezind en orthodox-gereformeerd

wende

als

waerdichst onz's

,,'t

was het kenmerk onduidelijk, dat veel

')

werk van

Hier roemt

te

hij

en

;

uit

het

men de nieuwe instelling beschuldigde daar niet maken. De Academie verkneukelde zich immers

den Prins als is

niets verderft'^lyck"

den held,

«Om

Om En

dat vooral

vroeger medegedeelde blijkt niet

„Voimaecktheyts Cabinet! waer in als

de Vrede Gods beschou-

,

toonneels cieraten,"

in

de

T\'ien

Eglentier s

een lofzang op

de goon noch kibb'len met getier,

slissen of

zijn

Godt Mars

Nieuwe-Jaersgift

is

hun

in

op

"'t

rey

jaar

,

of hier."

1619 laat

hij

de

Kamer

beschermer «uytschateren", waarin deze regels voorkomen

„O Prince Princens Prins wat tijtel zal ick geven Aen u AlPwaerde Vorst? opdat uw' naem mach leven, In eeuwichlijck ghehengen, en de tijdt niet mach Uutzweereu hem, van wien men gheen ghelijck oyt zach: !

!

Zo vroedt, zo goedertier, zo wijs, zo stout, als goedich, Zo wacker, en zo gau, zo leckelijk als moedich Zo reen-beradich en voorzichtich in uw werck. Ja niets bestaet als met een redelijck opmerck, Den Caesar in 't beleydt uytvoorende 't manhaft'iijck. ,

't

tytel. Prins, ick in een

Wat En

nood vereyscht, gestreng,

Als

Uw

is 't'

als

't

tijd

vereyscht weer zaft'iijck.

woordt u geven

Orangiens Prins? Och neen,

't

is

sal.

AUer-al.'"

de slotregels luiden aldus:

"O

laet d'

Orangien Prins, en lievers

steets zijn

groeyende

In eenicheydt en vrede, rustich in Liefd' bloeyende 1"^

211

hooft's achilles. in dat

comische

Was

kluchtige

,

met de stukken,

platte

,

dat

,

men zoo sterk veroordeelde.

van richting? De kennismaking gespeeld werden, zal antwoord geven op

ook ander

er

verschil

die

deze vraag. Wij beginnen natuurlijk met Hooft.

De

stukken

vóór en even na zijne Italiaansche

jeugd,

zijner

geschreven, Achilles en Polyxena (1597) en de Theseus en Ariadne (1602), zijn geheel in den rethoricalen trant en sluiten

reis

zich aan bij de historische tooneelspelen

,

die al vroeg nevens de

allegorische eene plaats vonden.

inhoud

Beider

beiden

door

;

aan

is

de

classieke

Oudheid ontleend, en

in

de bekendheid met classieke schrijvers

allerwege

straalt

toch staat het een zoowel

ander geheel op romantischen

als het

bodem. De Achilles doet denken aan een der selen der middeleeuwsche

Romantiek

,

laatste voortbreng-

aan het volksboek van „De

schoone amouruesheyt van Troylus en der schoone Briseïda

Calcas

,

dochter, die een verrader was."

De

van het stuk

held

Koningsdochter.

om hem stuit is

daarbij

van de zijnen

verrader

dezen

hij

zijns

lijk

verliefd

haar

voor het

uit

Trojaansche

te

maken; maar

dit

weerwraak om. Priam komt met de zijnen

zoons

van

minnaar

te

den vijand afsmeken.

haars broeders.

lijk

Op

berouw, dat

krijgt hij

hem

tot

als

valt

losprijs

raad van Nestor en Ulysses geeft

want

„Het doode lichaam doet ons nerghens

deze lokt

Polyxena

voet en biedt haar leven

Achilles de voorkeur aan geld,

Weldra

op de

willen die omstandigheid gebruiken

tegen de borst. Als zijn Patroclus door Hector gedood

brengt

,

het

een

tot

hem

zeer

is

De Trojanen

hij

in profijt!"

zijn „jufifrou" heeft laten gaan:

eene samenkomst

waarin

,

hij

verraderlijk

wordt

omgebracht door Paris en Deïphobus.

Daarmee ten ende

;

is

eigenlijk het stuk uit,

en de classieke school

eischte vijf bedrijven. Hij

en

Ulysses

om

,

maar

eerst het vierde bedrijt

waartoe Hooft reeds overhelde,

knoopt er daarom den

strijd

van Ajax

de wapenrusting des verslagenen aan vast, naar

Ovidius' Metamorfosen vertaald.

Men

zal licht inzien, dat er verscheiden wezenlijk

dramatische 14*

hooft's achtlles.

212

stuk

toestanden

in

getrokken.

Er

het eerste

vereischte

het is

— theseus.

doch

zijn;

daarvan

is

geenerlei

partij

handeling genoeg in; maar daaraan ontbreekt

van een kunstwerk: innerUjke eenheid. En

van karakterschildering geen zweem. Voorts is de inkleeding in 't algemeen eer plat dan poëtisch, en zijn de verzen zoo stroef Alleen

ongepolijst.

als

nemend

de koren toont Hooft reeds hoe

in

aanleg op lyrisch gebied was

zijn

^)

uit-

ja, er zijn er onder,

;

mogen worden genoemd, en de

vergelijking

kunnen doorstaan met het beste dat in dit genre, werd voortgebracht. Men zie b.v. dat jaren later

zelfs veertig

die

waarlijk fraai

,

de ongestadigheid van geprezen,

die

te

's

werelds goed

,

waarin

midden der wisselingen van

het

,

bij

wordt

alleen hij gelukkig

,

zichzelf

lot

gelijk blijft:

„Hoe schoon, hoe trots, hoe spijtich datse schijnt. De werelt doch uiet anders is als wijnt," enz.

Maar een schoon geborduurde rok maakt nog den held Hooft had geen

ongelijk,

in

later

niet.

dagen deze onrijpe vrucht

zijner jeugd te verloochenen.

deed

Hetzelfde

Ofschoon

recht.

met Theseus en Ariadne met

hij

de

vloeyender

verzen

zijn,

staat

niet dit

minder stuk

in

aanleg nog beneden het voorgaande: het hangt nog losser ineen.

Theseus

vergeet

het hoofd werpt

neer

zijne

eerste

verschenen

Bacchus

zijne ,

is.

om

hem,

geliefde

Voor dat

En Ariadne

gelijk hij

meent, in

laat zich terstond

alles

naar hartelust door

geeft er aanleiding toe,

volkomen.

want ook

Wel wordt de

hartstocht der schoone door het koor vergoelijkt, niet

leeren

hunne

bovendien eene dochter steekt

is

driften

in

te

omdat

toornen,

hier ont-

plotselinge

vorsten-

terwijl

zij

der beruchte Pasiphae; maar daarin

geene diepe psychologie. Er komt een enkele regel in het

gedicht voor

')

-

,

wordt geen enkele redelijke grond aangevoerd:

karakterschildering

kinderen

hem naar wan een droom

die zich

,

troosten.

geen enkel karakter breekt

^gle voor Ariadne

haar even loszinnig weer te verlaten

Dat

,

al die

waaruit

men kan opmaken

koren stiofisch

zijn,

,

dat

al

wat met Ariadne

werd vroeger over het hoofd

gezien.

213

hooft's granida. gevolg

een

gebeurt

van de gramschap van Venus; doch

is

al

ware dat denkbeeld duidelijker uitgewerkt, dan bleef het nog de vraag, of dit voor den modernen, Christelijken toeschouwer ook

maar

de verste verte eene natuurlijke verklaring geeft van de

in

van de beide hoofdpersonages?

lichtzinnige karakterloosheid

Men

verwondert zich dan ook, dat deze stukken in 1614 nog

zoo uitbundig werden geprezen

Kunnen

Hooft's

schaamde, beter den

dat herderspel

,

eerste rijpe vrucht zijner Italiaansche reis

althans

een nagalm

onnatuurlijke

gemaniëreerde

meest

,

van de toen in

is

ook herhaaldelijk aan den Pastor natuurlijk dan Guarini's stuk.

De

hij

zich niet

dat gewoonlijk als de

,

geroemd wordt

en dat

,

Italië

heerschende, meest

manier.

Het herinnert dan maar is nog minder

ftdo ^),

Perzische Prinses Granida, op de jacht verdwaald, ontmoet

den herder Daifilo ontsteekt

dat

,

in wiens hart

,

verlaat

,

Daar treedt hij hand van Granida op:

Prins

zij

een zoo geweldigen liefdebrand

de herderin Dorilea

plotselings

hij

bemind

toe heeft

den

waarover

,

doorstaan?

toets der critiek

Zeker niet de Granida

zagen dat het geval was.

als wij

tooneelwerken

latere

,

die hij tot

nog

om zich naar 's Konings Hof te begeven.

,

in dienst

van Prins Tisiphemes, die naar de

dingt.

Er doet zich een medeminnaar van

Ostrobas,

zoon van den Koning der Parthen.

Een tweegevecht moet

beslissen

aan wien van beiden de hand

der Prinses zal ten deel vallen. Daifilo hij

naderen,

zijn

stort

alleen

in

zijn

voor

hart

meester

zijn

getreden

dienst

om

is,

die hij bemint; en hij smeekt

gehuld

in

neemt

daar

den

rusting,

zijne

genoegen mee; en

Parth

men

uit:

hij

hem om

te

kunnen

in zijne plaats,

bestrijden.

te

bekent, dat

de Prinses

Tisiphernes

begrijpt, dat Ostrobas door

den boerschen kampvechter overwonnen en gedood wordt. ')

Leendertz heeft in zijne

aangewezen,

b.v.

van

Ten Brink,

Dr.

J.

bl.

toen

{Nederland,

1881

liefdespel [?]

van het begin

no.

uitgave herhaaldelijk de letterlijke navolging

150, 151, 152, 159.

4,

bl.

tot

hij

473),

in

"'t

Was

dus een lapsus memoriae

een opstel, getiteld schreef:

het einde

,

Aminta gelezen had. Het eerste tooneel .... tooneel van den Aminta terug."

„Zijne

bewijst hoe geeft

Hooft

in Italië

Granida, een lyrisch

nauwkeurig

hij

soms woordelijk bet

den

eerste

,,

214

hooft' s aBAjnDA..

Dan

Granida Daifilo door hare voedster

laat

ontdecken

,,Sy

malkander,

om

Granida seyt gereedt

liefde:

harderinnen

getroost

staat

bij

de inhoudt^

zegt

met hem

te sijn

zich ontbieden.

haer onderlinge

vertrekken, en een

te

welcke aenbiedinge

;

hy haer de sv/aerigheden van sulx voorgehouden

dat

verstaen

van haer

deselve

al

vooren overwogen

te

dat

raesend

door

zij

worden:"

te

God

een

te sijn,

en

met

geschaakt

draagt zijne betrekking aan

hij

nae

,

Na liare vlucht strooit de voedster is. Tisiphernes ,,is om

groote danckbaerheit aenneemt,"

rond,

hij

heeft,

't

Hof aan

Daifilo over en trekt de wijde wereld in. Daifilo

die zijne Prinses naar het land gevolgd

,

is

wordt door

,

een vriend van den verslagen Ostrobas, daartoe door diens geest uitgenoodigd

maar gelukkig met

over/allen;

,

zijne geliefde

den toevallig daarlangs trekkenden Tisiphernes Prins

gentilen

verwondert

over

hem

van

plaets

in

,

sich

haer

tegens

te

door

En „den

ontzet.

verbitteren

en gebiedende haer

haer seltsaeme liefde,

goeden moedt

te hebben, belooft en vercrijcht haar haeren soen van den Coning, diese beijde met blijen wellecoom onthaelende,

te

saemen huwt." Ontegenzeggelijk

waardelijken

„waarvan had."

immers

blijkens de opdracht

lijck,

.

.

zich

in

vrucht" zou

„geurige

,

. .

niet

van

,

zijn

zooals Vondel noodzakelijk achtte

Hercules in Trachin

naer heuren staet en eisch

zonder eenige opgeblazenheit

,

')

,

„hoe elcke

zich zelve natuur-

,

uitbeelt."

Want kan men

een herder voorstellen, die minder op een herder

zich

zijn,

de zwoelte der zuiderlucht gezet

uitvoering hapert daarvoor te veel.

ziet hier

personaedje

de

stuk

dit

de bloesem

Aan de

Men

geeft

dit

dat

lof,

Granida eenheid van gedachte niet nog geen recht tot den onvoor-

in de

is

maar

miskennen;

te

lijkt

dan

deze Daifilo? en werd er immer eene Prinses gevonden, die er

minder aanspraak op heeft om de heldin eens dichters te zijn? Beiden zijn het gewrocht der meest overdreven conventioneele onwaarheid. Men ziet dat te beter in, naarmate men meer tot de bijzonderheden liefde

•)

te

afdaalt.

redekavelen

Vondd^s Werken,

,

XI

Hoe

filozofisch

en wat toont

D.,

bl.

184.

hij

weet de boer over de

zich

van den beginne

af

—

HOOFT'S GBANIDA.

aan een volleerd hoveling

^)

VAN VELSBN.

G.

Wat moet

!

215

het publiek gemeesmuild

hebben, toen het hem hoorde betuigen:

„Wy of

sijn

[maerj harders slecht, eenvoudich opgevoedt;"

Granida hem toevoegt

als

„Ghij vollicht de natuir, wij sien haer over

De

hooft."

spreuk van Vondel: ghy

,,Het zy

Let

evenwel

Stond

speelt voor

wat

altijdt in

dagen

die

in

kleet

stom, of spreeckt,

ghy

der

steekt,"

gemeente

goê

voor oogen; en het

duidelijk

niet

't

is

waarschijnlijk

de vraag, of wel iemand

onder de letterkundigen zich ergerde over wat mij althans voorDe

')

De

heer D. C. Meijer Jr.

is

tegen dit oordeel opgekomen in zijn opstel

jeugd en de jongelingsjaren van P. C.

April 1881,

„de

behoort,

131.

bl.

Wel

Hooft

geplaatst in

,

onwaarschijnlijkheid

der

dit belet toch niet, dat,

verwijt dat

filozofisch

hij

naar

onwaarheid de poëzie

sluit

de

Poëzie,

die

haar

in

veel

grooter

wat

niet

sluit

te

kan

blijft

altijd

redekavelen, met evenveel verwijten. Als alle konven-

er in de letterkunde poëzie

uit;

over?"

maar omgekeerd

doel niet wil voorbij streven, wel degelijk al te

conventioneele onwaarheid

stuitende

buiten,

uitsluit,

onwaarheid

Conventioneele

mond wordt gelegd."

„de kritiek die aan den herder

zijn inzien

over de liefde weet

recht aan Lafontaine zijne sprekende dieren tionele

Gids van

wordt overtroffen

toestanden alleen

door de onmogelijkheid van de taal die de personen in den

Maar

De

erkent hij, dat in het genre, waartoe Aq Granida

mate dan

uit.

En

hier

gaat

zij

grenzen

alle

in het Italiaansche stuk, dat

te

Hooft voor

oogen stond. Gaat ook de verwijzing naar Lafontaine wel op? Of mag men aan een dramatischen dichter dezelfde eischen stellen of dezelfde vrijheid laten als aan den Fabulist?

Maar

werd zoo licht alles vergoelijkt wat Busken Huet, die in hetzelfde tijdschrift. Maart 1881, bl. 419, schreef: „Voor het tooneel hebben de dramatische werken van Hooft geen waarde meer tenzij als relieken", zegt toch op dezelfde bladzijde, ter verzachting van zijn oordeel, van de Granida: „Hooft wil doen zien dat alle menschen voor de regtbank der liefde gelijk zijn. Dus in

den roes der Hooft-feesten

Drost geschreven

de

heeft.

Zelfs

,

beschouwd, in verzen

,

Waarin het

hem

is

Granida de bekoorlijkste kleine gedramatiseerde liefdes-roman

dien de nederlandsche renaissance heeft aan te wijzen." bestaat

toch

wel de bekoorlijkheid? En waar

toegeschreven doel heeft beoogd?

blijkt, dat

Hooft

,

hooft's geeeaeedt tax telses.

216

komt eene

italiaansche misgreep

genre heeft ook

dit

gevonden. Merkwaardig,

van

te zijn.

Integendeel

opgang gemaakt en navolgers het, dat terwijl een jaar na de uitgave

is

Granida Rodenburg over de onnatuurlijkheid

de

men

tooneelfiguren werd gehekeld,

om

aan dacht

er niet

of Hooft zich misschien niet in gelijke mate

vragen,

te

van den Drost

hier te lande

Maar

bezondigd had.

en

eerlijkheid

zijner

zich af

daaraan

waarheidszin staan niet in

het vaandel der partijschap geschreven.

Zoo

met het genre,

wij

tooneel

gebracht,

klaren dat zekere onderdeden

hand verraden. De Granida geruimen

is,

tijd eer

zelfe

zijn

aan het tooneel

zijne krachten hij

Vondel

alleen gestaan.

niet geschreven, dat in 1612 in het licht

kwam. Brederoo begon

niet

vóór 161 1 de reeks zijner tooneel-

en Cosier zou evenzeer

stukken,

van 1605. Het duurde

wij zagen, al

gelijk

Hooft op nieuw

Pascha

wij aarzelen niet te ver-

de zangen en reyen de meester-

b.v.

,

zou wijden. Tot op dat oogenblik had

had

Hooft op het Hollandsch

hier door

ophebben,

veel

niet

1612 de eerste proeve

eerst in

op eenmaal de zucht tot dramatischen arbeid onweerstaanbaar wordt. Omstreeks denzelfden tijd, in het zijner kunst leveren,

't

Is of

Hooft dan ook

jaar 1612 of 16 13, gaf in het licht. verblijf

zijn

den

De

het

Geeraerdi

Graaf geweest

bekende

volkslied

„van

was.

De

stof

uit

beiden

nam

hij

verscheiden regels over.

Maar een tot

hem

leverden

Graef Floris ende Gheraert

van Velsen" en de kroniek van Melis Stoke: zelfe

va?i Velsen

vond hij ongetwijfeld in op het Muiderslct, dat getuige van den aanslag op

Hollandschen

zeker

zijn

aanleiding tot dit treurspel

onderwerp

dichterlijk

schikt

zich

nog

niet vanzelf

men

een drama; en van het gewrocht van Hooft kan

gerust

met Van Lennep zeggen *) dat het „zwak van samenstelling" is. Of het overigens al „heerlijke lierzangen en trefifende schilderingen bevat" dit maakt het nog niet tot een schoon treurspel evenmin ,

,

,

als

de

omstandigheid,

dat

het

„geheel

geschiedenis", de dramatische waarde, zoo

zou verkleinen.

';

VondeCs Werken,

I

D.

,

bl.

655.

aandruischt 't

die bezat

,

tegen in

't

de

minst

hooft's geeraerdt tan velsen.

217

Men denke mengelmoes, dat ontstaat, door te midden der saamgezworen edelen nu eens de allegorische figuren List Bedrog en Geweld of Eendracht Trouw en Onnoozelheid De zwakke aan

slechts

samenstelling springt overal in het oog.

zonderlinge

het

,

,

,

doen optreden; dan weer eene „rey van Amstellandsche Jofferen", voor welke in het kasteel geen plaats is, maar die alleen worden toegelaten om de toedracht der zaak te verhalen of ons op te

,

zedekundige

bespiegelingen

vergasten;

te

eindelijk

terwijl

het

met eene .266 verzen lange voorspelling van den Stroomgod de Vecht, aangaande Holland's toekomstige geheel

wordt

besloten

grootheid.

Er

ondanks

des

is

in

eene treffende tragische

treurspel

dit

gekomen is. De ondergang van een gevierden Vorst ^) moge eene aandoen-

kern, maar die niet tot ontwikkeling

lijke

en

wordt

leerrijke gebeurtenis zijn, tragisch

neer die val de gerechte straf

macht of

is

,

om

zijne betrekking misbruikt heeft

bot

hartstocht

vieren.

te

man

welke den

een

alles

En dan nog hangt de

eerst,

zij

treft

,

wan-

die zijne

verteerenden

belangstelling in

de tragische figuur geheel af van des helds persoonlijkheid.

Waar elke

te

hij

gronde

ses qtialités

y

Men

is;

waar

hij

struikelt over Ie

défaui de

daar zal de tragische werking het sterkst zijn; maar

in allen gevalle eischt

')

gaat juist door de eenzijdigheid, die aan

heldennatuur eigen

buitengewone proportiën. Een Richard

zij

heeft altijd aanstoot

genomen

ai>n

de uitdrukking die de stervende

Graaf bezigt

„O

Schepper! ick ontschep, ontsluyt

my uw

ghenade.

Toch raakte dat woord spoedig in de mode. Reeds in 1615 gebruikt De Koningh het in zijn Jephthath: „5o 't eenraael dy ghelust dat ick in 't hevig stryen Ontschep.''''

Voorts "Van der

"U

Eembd

in zijn

Vondel gebruikt het

in hetzelfde jaar in een klinkdicht bij

van Salomon evenzeer, maar .„Ontschept en

Ook Shakspere zegt

Angelo

Sophonisba, 1620:

dochter die ontschept: ach ick verzoeck genade."

doodverwt die voor hem op

gebruikt

de Beerlyckheid

transitief;

dezelfde

't

uitdrukking;

aenzicht vallen." in

Mensure for mensure

in het vierde bedrijf b.v.

"This deed unschapes

me

quite

,

makes me unpregnant."

218

HOOFT's

VAN VELZEN.

ix.

kan ons boeyen, ondanks

III

—

BA.BTO.

misvorming naar lichaam en

zijne

maar geen gewone booswicht, die b.v. alleen uit geldzucht moordenaar werd. Evenmin is de Vorst een echt tragisch onderwerp, die de snoodste daad alleen pleegt om een pleister te ziel;

leggen op de gekwetste eigenliefde zijner maitresse.

De men

van Hooft

Floris

kan

zich

de meest karakterlooze lichtmis, dien

had den Velzerheer aangezocht

Hij

trouwen, en had het hooghartig antwoord gekregen:

zijn boel te

„Uw Toen

is

voorstellen.

later

slete

schoen

voet niet passen."'

Maeghdt van Woerden voor Vrouw op

adelyke

.,d'

myn

'thuis te Velsen" gevoerd werd,

"Doen raeckte, door verspeeten smart,

De Vorstelycke Boel aen

en

zij

geen

't

rasen,"'

haalde haar minnaar tot een schelmstuk over vergoelijkend

eenig

hartstocht

licht

,

waarop

vallen.

laat

zelfs

Dat was

eene misgreep van den Dichter. Is

"'t

Met

Prinssen sieckt;

gaen altsaemen aen

dit evel."

die uitvlucht wil de Graaf zich van een loszinnig

broeder

gepleegden

daarmee

misschien

hebben,

als

hem

wy

hij

ook

het

van

niet

„swaerder

lagen

op Velsen's

moord afmaken; en

gerechtelijken

hij

zou

verontschuldigd

stuck"

angst gekropen had. Die deed

zeggen:

"Mijn boelschap terchdme ïtaech; dees heeft de schuldt van alle;"

hem de

die perst

«Uw

vernederende belofte

af:

bastaertdochter sal ick trouwen, laet

Zulk een karakter

is

my

't

leven.'"

weinig geschikt ons met belangstelling en

tragisch medelijden te vervullen. Vorsten, die

echt

roeping

hoeren

„de

vergeten,

te

gevalle",

zijn

hunne hooge verachtelijke

wezens, geen tragische helden.

Had kend,

de toch

Hooft hij

zich

Geeraerdt van eene

minder aan de overlevering gebonden gereeen beter treurspel geleverd. Thans is

had misschien proeve

,

Velsen een mislukte proeve gebleven; die

toont

,

maar

dat de Drost althans een duister

219

HOOFT's BA.BTO. van

gevoel

Drama had,

eischen van het tragische

de

'twelk bij

meer ontwikkeUng hem ook als tooneeldichter verre boven zijne tijdgenooten zou hebben geplaatst, die in den regel hoogst verkeerde begrippen van het Tragische hebben.

komen

Wij

den Baeto of Oorsprong der Hollanderen

tot

,

Hooft's laatste treurspel, in 1617 voltooid, maar eerst negen jaar later ter perse

gegeven.

Huig de Groot had

er de

wetten" voorgeschreven

nog wel

iets

meer

zegt,

hand

gehad, en de „wijse ende

in

volgen

daarbij

te

dan dat

hij

,

^)

hetgeen misschien

,

alleen ,,de stof voor het slot

des stuks, Baeto's huldiging, had aangewezen." Dit treurspel zou met grooten luister worden opgevoerd; want

de dichter rekende (waarover

dat de toeloop

,

voorspelde

later)

dien

hij

zich bij zijn

om

.

om

deel van de costen noodigh

,

zou strekken

,

den Baeto wt

Warenar

„te vervallen een te

voeren"

^).

meende toen hij in een brief aan Huygens dit werk een „misdracht" noemde, en de vertooning alleen schreef op rekening van den „toeleg op der arme weeskinderen voordeel, met hem om geit te laeten Dit

^).

De

Slaan

wij

zien"

reeds

bewijst

thans

een

de

Hooft's Brieven, I D.

Aldaar,

')

Hij

aff komst

met Baeto gezien

ick, niet

van nu

dit

laetste £tuck

het

ende

het

amore

kunnen

»)

volgende

(bl.

dien eerlicken held

bekenne

noyt

hebben.

"Wat

te

afF,

Aldaar,

bl.

een

tweede

117.

"lek

260):

;

immers

mijn

die sulk

van

U

E. voorge-

met fabelen soo deghelick

geschiedeniss

de reste van

't

maecksel belanght,

werks met een ongemeene verwonderinge

,

voortaen

soude

boven reick van mijne uytsprake; alleenlijck

U E. tot veele jaren U E. als vreemde

inventionis

heeft

109.

heeft

qualick loochenen konnen; want, sonder vleyen, ick houde ,

ende

gevoeght

bl.

,

in

259.

antwoordde

werdt;

stelt

bl.

*).

beoordeelen,

te

Koning der Gatten,

grijze

»)

het seer

,

op den inhoud, ten einde ons

blik

de waardij van het stuk

'j

Battansche

het niet zoo ernstig

hij

schalksche Constantijn begreep dit ook zeer goed

staat te stellen

Catmeer,

dat

,

naer

sijn

my

bedenckende dat

geboorte tot uitgevens toe bevallen heeft,

het versche oogh daarop slaende (refrigerato

leser

seght, dunct

my,

Quintilianus) noch geen weersinn daerin

krijgen; sulx seker wel teecken

reden van nood, overmits het

,

stelle

slaet

tot sijn

is

van een staende oordeel uyt

volmaeckte

peil

geresen

is

en voortaen

geen onderscheyd tusschen heden en gisteren erkent." 31 Jan. 1626.

,

:

220

hooft's baeto.

huwelijk aangegaan met Penta, eene „Vinlandsche vrouw." Deze tooverkol heeft door hare slechte eigenschappen

,

door de heersrh-

waarmee haar gemoed vervuld is, de landzaten van zich af keerig gemaakt die daarentegen 's Konings zoon Baeto, en diens gemalin met innige liefde aanhangen. Dat kon en

ijverzucht,

,

Penta niet verdragen

,

en

besloot

zij

,,Den stiefzoon haetelijck en haetelijcker snaer"

in

ongeluk

"t

te storten.

beschuldigden

naar

's

kocht

Zij

vaders

schurken

tv/ee

was mislukt en haar Kamerling had nog

van kant gemaakt,

langers

opdat

zij

bij

om

,

die Baeto

Maar de

troon te staan. tij

aanslag

ds de beide hand-

de medeplichtigheid der

Koningin niet zouden aan den dag brengen. Maar toch, sedert dien tijd ziet elk haar met den nek aan en dit voert haar haat ,

ten

top.

zoekt

Zij

hulp

bij

de helsche machten, die haar een

geven om zich van hare vijanden hunne nagedachtenis te bezwalken.

middel tevens

Men

zou

zich

plechtig

verzoenen,

te

en

ontdoen en daarbij

Penta moest daarbij

van weerszijden dezen eed doen zweren: 'Oprechte vriendschap sweer ik n van deser Oft,

Kwam

meen

ick

"'t

dan een der

anders, slae mij

partijen

't

helsch en

om

door het vuur

eene gerechte straf blijken van den meineed.

Penta Zij

te

wr 't

,

hemels vuir."

dan zou dat immers

En daarvoor meende

kunnen zorgen.

zendt

aan

Baeto

een

vederhoed

ten

geschenke, en aan

Rycheldin een diadeem met een sluyer, waarin helsche brandstof

op een gegeven oogenblik in onuitbluschbare Deze sieraden moesten beiden op het feest dragen waarmee de verzoening zou worden bezegeld. Maar Baeto heeft zich op de jacht verlaat. Ter^^djl hij zich met een dronk laaft, ontbrandt het kapsel zijner vrouw, die het slachtoffer van den aanslag wordt en sterft. B^eto vreest, dat haar eed niet welgemeend is geweest, en dat dit de door haarzelve ingeroepen straf des hemels is. Maar als ook de voor hem bestemde hoed in brand vliegt, vóór dat hij zich daarmee heeft getooid, begrijpt hij dat er verraad onder schuilt hem door de Koningin verborgen

is,

vlammen moet

,

die

uitbarsten.

,

gebrouwen.

Hij

grijpt

HOOFT 's

BAJITO.

met de

zijnen ter zelfvervvering naar de

221

wapenen. haar Kamerjonker van het gebeurde onderricht, Koning, dat zijn zoon schuldig is en hem naar het leven staat. Men zendt gewapenden op hem af, die echter, omdat het beste deel des volks zich aan Baeto's zijde schaart, na een kort gevecht moeten afdeinzen. Baeto acht het toch billijk dat de zoon voor den vader wijke: hij verlaat met zijn aanhang het land en gaat in vrijwillige ballingschap. Des nachts verschijnt

Penta,

door

den

overreedt

hem de komst.

geest zijner gemalin, en profeteert

Zij

hem eene

betere toe-

zegt onder anderen:

„Voor u, de Goden onbelaên Een leêghgelaeten pleck- bewaeren Die Maes, en Rijn, en Oceaen Omlieinen met haer

baeren.

fiere

Aldaer eeu achtbaere kroone verwacht

Voor uw "Daer

Om

geslacht.

zult ghij stichten volck

eeuwen door

allen

Batauwers

bequaem,

te duiren.

haer

eerst sal sijn

naem

Hollanders nae, met haer gebuiren:

en

Ten

slotte

tot

Koning

Het welck

in vreeden, in oorlogh, in al

Wtmunten

sal."

wordt Baeto door de zijnen op het schild geheven uitgeroepen.

vrij wat meer onbevredigd dan de Geeraerdt van Velsen ; en 't is onbegrijpelijk hoe men dit drama ,,iets meer aan de eischen der Tragedie voldoende" heeft kunnen noemen. De boosheid triomfeert hier zonder veel

Dit stuk laat toeschouwers en lezers

,

moeite, en dat Treurspel

is

toch wel niet met den wezenlijken aard van het

overeen

te

brengen.

dagen van Hooft opvatte. Heinsius had reeds in 1611 tutione

uitgegeven,

dat

verwijzen.

Deze

heeft

zijn

niet

zoo

boek

De

als

men

't

oogenblik

zich

zij

dien in de

Tragcediae consti-

spoedig toongevend werd.

daar later op terug. Voor te

Ook

Wij

komen

het genoeg naar Vondel

menigmaal over

't

wezen van het

222

hooft's baeto.

Treurspel uitgelaten; een dier uitspraken luidt aldus

zoodaenigh

des treurhandels behoort eenige kunstenary

,

wanschepsels

door het

,

:

„De

,

,

toestel

zonder

maghtigh ware

en lezen der treur rolle (zonder wanschape

gruwzaeme wreetheden

en

^)

dat die

,

of hulp der lijdende personaedje

aenhooren

door het

wezen

te

te

vertoonen

ontstellen

en

,

misgeboorten

,

en

vrouwen

,

te

van zwangere

medoogen en schrick uit te wrecken op dat het treurspel zijn einde en ooghmerck moght treffen, het welck is deze beide hartstoghten in het gemoedt der menschen maetigen, en baeren)

,

manieren

,

d'

,

aenschouwers

van gebreken zuiveren en leeren de

rampen der weerelt zachtzinniger en gelijckmoediger verduren." Kan de Baeto ook maar eenigszins aan de hier gestelde eischen voldoen? Wordt hier eigenlijk wel „medoogen en schrick" opgewekt? Meedoogen in tragischen zin voelen we voor den held, die zich door onbedwongen hartstocht laat verbijsteren; en met vervult

schrik

ons de daad, waartoe die

drift

hem

vervoert.

En

aannemende, dat Penta ons met schrik kan vervullen, geen vezel is er in hare natuur, die ons tot mededoogen stemt. Zij is een te gemeen, zelfzuchtig wezen, zonder eenige grootheid zelfs zonder de poëzie des Kwaads en kan daarom geene

nu

al

,

,

figuur zijn.

tragische

onder

haar

naam

Ook

aan individualiteit ontbreekt het haar;

treedt alleen een zeer oppervlakkig geteekende

hartstocht voor ons op.

En

zullen

door den loop der gebeurtenissen de aanschouwers

De vrome Baeto wordt door deugd zoo in 't ongeluk gestort, dat de Rey, in dien bekenden schoonen zang, weeklaagt: van gebreken gezuiverd worden?

om

en

zijne

„Wien

sit

de wreetheidt in

Soo diep nu, dat

hij

't

niet en

gebeent

weent,

En met versleghen hart betreurt De droef heidt die ons valt te beurt?"

De een

^)

profetie

troep

der toekomst of de aangeboden heerschappij over

ballingen

is

eene

magere

vergoeding voor dat leed.

Bericht aen de begunslelmgen der Tooneelkunste

VIII D.,

bl.

enz.

15—16.

,

vóór den Jeptha, Werken,

—

BAETO.

Waar

orde, die het geschokt

Maar ook hoe moediger

gemoed weer

plaatst

van

\villen

zien,

men

sust?

de rampen der wereld

zal dit stuk leeren

verduren? Als

te

223

gedachte aan die eeuwige zedelijke wereld-

de

hier

blijft

SENECA's TREURSPELEN.

zich

gelijk-

op het verkeerde standpunt

de „lijdende personaedje" de tragische figimr te dan moet men vragen, wat is er in dien Baeto,

in

Pius ^neas, dat ons kan nopen hem ten voorbeeld te nemen ? Automaat zonder geur of kracht, heeft hij niets aan zich, dat hem tot een zelfstandig karakter maakt. Hij heeft alleen dien

eigenschappen: niets dat

negatieve pelt.

Denkt

voor

zijn

hij

hem

Man

tot

en Vorst stem-

er aan tegenover de bloeddorstige Finsche

vader, voor zijn volk in de bres

te

Megeere

springen? Doet

hij

ééne poging tot verdediging van de rechten van vrouw en kind? Niets

van

dat

tegenstand, klaagt,

hij

lichaam

dat

en

bukken voor iederen indruk, voor eiken wat hij kan. Zwakheid is zijn naam. Als op het eind van dat „moeylijck etmael" naar dan klinken ons de woorden van den af is

alles:

ziedaar hij

geest

al

,

,,Rey van jofvrouwen" als ironie in de ooren; „Niet vreemdt Berooft

te

-worden van sijn

Te duchten voor

verlies

lief,

van

is

't.

Offren

,

jaeghen

vergrammen, klaeghen.

all's,

ten strijde treên

Besluiten tot een reis als dees, die toe

te

reen;

En komen dus een einde weeghs te voet getoghen, Was, onvermoeybaer heldt, alleen in uw vermoghen.

Om De

groote

was, dat

hij

wt

te staen in een soo

misslag, niet

die

korten

Hooft

als

tijds

besteck."

dramatisch dichter beging,

op eigen wiek kon of durfde

lukkig was het voorbeeld

dat

,

hij

En

drijven.

zich ter navolging koos

navolgenswaard. Hij sloot zich namelijk aan

bij

,

onge-

weinig

die „treurspelen,

Roomsche taele, bij verscheide vernuften gedicht en op den naam van Seneca den nakomelinghen ter hant gekomen" *). Van de tien treurspelen welke op Seneca's naam gaan bevatten den

in

afgangh

der

,

';

Vondel

in

de opdracht van Ifigenie in Tauren, Werken,

,

X

D., bl. 600.

'

HOOFT VOLGT SENECA

224

,

XA..

dan eene opeenstapeling van gruwelen zonder de minste schaduw zelfe van het echt Tragische. Dat zulke stukken opgang konden maken bij een volk, overprikkeld door den bonten glans der triomftochten en den bloedwasem der gladiatoren- en dierengevechten, is niet vreemd; maai vreemd negen

'

)

niets

anders

en betreurenswaardig is het, dat ze in later tijd als meesterstukken werden bewonderd en nagevolgd. Sedert zijne terugkomst uit Italië, van den Theseus af, ontleende Hooft aan die modellen zoowel de geheele inrichting als den toon zijner treurspelen. In die waardeering volgde hij slechts

den algemeenen smaak zijns tijds. Hoezeer Vondel b.v. in den beginne met dezelfde stukken was ingenomen, blijkt uit menige voorrede niet het minst uit zijne navolging van verschil:

der

lende tooneelen

Troades

in

Hierrisalem

zijn

Verwoest"-),

volterwijl zijn eerstvolgende stap op de dramatische baan eene de hij met toen Later zijn. zou ledige vertaling van hetzelfde stuk ,

Grieksche Tragedie had kennis gemaakt, raakte de zoogenaamde Seneca bij hem achter de bank. Hij zag toen in, „hoe de Latijnsche speelen van geleertheit gepropt zijn

kracht

gespannen

Griecken poogen Terecht heeft

met

staende, te

verdooven"

,

roepen

luit

maer boven hunne en stampen, de

^).

Van Lennep opgemerkt

,

dat die spelen alleen uit-

munten door „woordenpraal, bombast en klatergoud" *) en elders, dat hun de groote gebreken aankleven van „gemis aan eenheid ;

in het

onderwerp

,

verdeeldheid van belang

gen, gezwollenheid van ')

»)

')

*) *)

stijl,

De Hippolytus maakt eene Van Lennep's Vondel,

Zie

,

onnoodige uitweidin-

onnatuurlijkheid en

wansmaak"

5).

uitzondering. I D., bl. 754, 755.

Opdracht van den Hercules in Trachin, XL D., bl. 184. Vonders Werken, X D., bl. 595. zijne Vorlesungen Aldaar, II D., bl. 294. A. W. von Schlegel zegt in

V 344 „Sie sind über alle beschreiohne Natur .in Charakter und Handlang, durch und so von aller theatradie widersinnigsten unschicklichkeiten empörend, dazu bestimmt aas Uschen einsicht entblösst, dass ich glaube, sie waren nie

über

dramatische

kunst und litteratur,

bung scbwülstig und

den schulen gemeinplatz

der

wird

,

:

frostig,

tragische rhetoren auf die bühne hervorzutreten .... Teder alles ist Phrase, bis auf den letzten athemzug abgehetzt;

unter denen die einfachste schon geschraubt

ist.

HOOFT VOLGT SENECA

225

NA..

Die gebreken zijn ook die van Hooft's stukken; maar, zoo mogelijk, nog in eene hoogere macht. Hij neemt niet slechts de allen uiterlijke inrichting over: de verdeeling in vijf bedrijven ,

door een

koorgezang besloten, maar ook het volslagen

lyrisch

gemis aan elke tragische gedachte niet het minst de „walghewaartegen Vondel al vroeg waarschuwde ^). lijcke opgheblazenheit" ;

,

,

Door

hierin

brommende klanken gewend,

aan

meester

zijn

hem

nog de

loef

Men

af.

steekt hij

herinnere zich slechts den vol-

maakt smakeloüzen, snorkenden toon van Ostrobas in de. Granida van Timon in den Gheeraerdt van Velsen van Penta en hare drie helsche vriendinnen in den Baeto. En dit komt te ,

,

meer uit, als daarnevens, door eene onbegrijpelijke „wispeltuurigmeest platte gedachten en heit van stijl", de meest alledaagsche uitdrukkingen in de samenspraken worden geweven. Dit gebrek aan kieschheid was Hooft's tijd eigen: wij zullen gelegenheid hebben daar nog nader op te wijzen. Hoe groot de invloed van zijn voorbeeld was, blijkt vooral uit een aantal bijzonderheden, waarvan wij er maar enkelen kunnen ,

aanstippen. Dat b.v. Penta eene nabootsing

het

stuk

van dien naam

,

van de Medea

is

springt in het oog

;

zoowel

als

uit

dat de

van helsch vuur zwangere sieraden aan hetzelfde treurspel zijn als het recept om dat vuur te vervaardigen 2).

ontleend, evenzeer

Hoe blijkt

sterk uit

het

en hoe vroeg Hooft met dat stuk was ingenomen toovertooneel

Gheeraerdt van

Velsen

dat

,

hij

den Theseus vergast, welke ^gle Penta herinnert. 1625, begint

Steeds er

hij

komt

zelfs

hij

aan

er

evenzeer als dat

,

,

ontleent

in

den

waarop ons ^gle

in

in

meer dan een opzicht aan

er

op terug, en

eindelijk,

in

eene vertaling van, denkelijk aange-

spoord door Vondel's navolging van de Troades. Niet

alleen

nam Hooft van

voorbeeld den smaak over maar ook de daarmee samen-

zijn

voor tooverkunsten en formuüeren

,

hangende liefhebberij voor geestverschijningen. Gelijk de geest van Lajus in den CEdipus die van Achilles in de Troades en die van Thyestes in den Agamemnon eene lol spelen, ontbreekt ,

')

Opdracht van de ElecUa, III D.,

')

Verg. Medea,

vs.

JOMCK.BLOET, Ned.

bl.

485.

680 seqq

Lett.

XVII

E. I. 3e druk.

15

HET KOMANTISCHE DRAMA

226

zoodanige fantasmagorie

den

in

Theseus

geen der

in

noch

,

tragedies

van Hooft: noch

den

Gheeraerdt van

de Grariida

in

,

Velsen of den Baeto.

Uit

ons

alles blijkt

gegaan

in

ai

Wij zullen

maken, spelen,

hoe Hooft

,

dramatisch Dichter

als

hem nog

is

van den Senecaschen

slaafeche navolging

te

als blijspeldichter zien opt'-eden

maar eerst moeten wij een waarmede zijne medestanders

ondertrant.

en opgang

werpen op de tooneel-

blik

het publiek lokten.

Hooft's treurspelen behoorden, noch door inhoud, noch door vorm, geheel tot de Classieke School, maar zij hebben toch zeker meegewerkt om den triomf dier richting voor te bereiden, èn door den geest die er in doorstraalde en door de voorbeelden ,

die

En

navolgde.

hij

had aan classieken

't

hoofd

van

een

die deze stukken geschreven

kring trad,

't

die

men,

geest bezield was, begrijpt

deed zegevieren. Voor 't

man,

toen de

met den orthodox-

dat

hij

deze richting

oogenblik was het Romantisme nog aan

woord, en de beide dichters, die weldra met hem de tooneelwaren, de een volkomen, de ander wat beheerschten

wereld

,

minder, de tolken dezer kunstrichting.

Beginnen

met de stukken van Brederoo. Wij zagen, dat

wij

op zes-en-twintig-jarigen

hij

dramatische

kunstoefening:

1611

eerste proeve gaf

zijne

leeftijd

in

van

immers werd het aan Huig

De Groot opgedragen Treurspel van Rodderick

en de Alphonsvs

vertoond.

De inhoud was „mt een den

uit

fabuleus

versiert

boeck genomen",

Spanje overgewaaiden ridderroman jP«/B'/^r?/« van Olyve.

Die keuze kan ons niet verwonderen litteratuur

sympathie

,

daar

we weten dat dergelijke De heldeneeuw had ,

weer geliefd raakte onder het volk. voor

heldensproke.

De

in

volksboeken herschapen

gedichten werden vaak herdrukt, en wij kunnen hooren, hoe de

oude Geertruyt in het Moortje getuigt, hoeveel men ophad met «de

move

Van

Fortnnates beursje, van Blancefleur, van

En

dit stuk zelf ziet er in

king van een

drama

uit

storyen

Amadis de Gauwelen.'

menig opzicht

uit als

eene omwer-

de veertiende eeuw. Van een anderen

BREDEBOü's HODDERIOK.

men

kant echter voelt

De handeling dezelfde N'eeren

:

moed

eergevoel

,

,

vaderland van den Cid,

het

in

deugden,

ridderlijke

achtergrond;

hoezeer de middeleeuwsche geest ontbreekt.

voor

valt

die

liefde

;

kenmerken,

dezen

tot

met drijf-

en met dezelfde Mooren op den

heet een der twee helden

zelfs

227

Don

Rodrigo. Maar

door dat pathos heen glimt ons min of meer de spot tegen over

de gevierde, hoogopgeschroefde ridderlijke eigenschappen. Het ridderroman

een

doch

,

naar

de

levensbeschouwing

van

is

een

noordschen Ariosto, half jok, half ernst; en wij kunnen het niet

vreemd vinden als eerlang eene episode uit den Orlando Ftirioso op het Amsterdamsch tooneel wordt gebracht. ,

De twee de

hun naam aan het stuk geven,

ridders, die

innigste

vriendschap

aan

elkander

verbonden.

zijn

door

Doch eene

vrouw, door beiden even vurig bemind, maar die alleen aan Rodderick wederliefde schenkt, komt zich tusschen hen plaatsen. In een slag tegen de Mooren heeft Rodderick een Kapitein gevangen genomen, en die buit wordt hem door twee edellieden betwist.

nijd

Een kampstrijd tegen beiden zal beslissen. Rodderick maar nu snelt Alphons, ondanks zijn minne-

gewond;

wordt

de kampplaats binnen

,

,

zijnen

ouden vriend

te

hulp

,

en redt

hem van een wissen ondergang. Daar Elisabet's hart echter niet voor hem te winnen is, verlaat hij het Hof, om op nieuw in den

de Mooren den dood

krijg tegen

Ook Rodderick naar hare ouders, Terwijl

haar

lief

verlaat

om in

onder het geboomte

,

met

zijne

de toestemming

te zoeken.

geliefde tot

het

Hof en

hun huwelijk

te

reist

vragen.

een bosch slaapt, zoekt Elisabet de koelte en wordt door Moorsche roovers overvallen.

Geluk voert Alphons met een gezel op hunnen zwerftocht daarHij ontzet haar, maar wordt zelf door den aansnellenden Rodderick, die hem voor een der roofridders houdt, gedood.

't

langs.

Zoodra Rodderick de waarheid verneemt, vervalt hij tot Avanhoop ja tot razernij zelfs zoo dat men hem binden moet. ,

:

,

Allengs tot zichzelf

gekomen

door zijn makker en op eene wijze, die ons geheel in een Amsterdamsch burgerhuishouden van die dagen verplaatst. In stee van feestvreugd in 't vaderlijk slot te brengen, zucht zijne

geliefde

,

laat hij zich

troosten,

Elisabet, brengt

zij

er

een

lijk:

15*

BRBDEUOO'S RODDEBICK.

228

sotten raeusch tot vrolicklieydt besluit,

„Hetgeeu den

Ach

komt menighmael op

dat

!

Twee opmerkingen het

stuk,

duidelijk

in in

't

dat de invloed

kenbaar

Maar

dringen zich

vanzelf op. Vooreerst

als

beschouwd,

geheel

zijn

een droef Treurspel uyt."

niet

dat

,

kan roemen op eene

oog springende leidende gedachte; ten anderen, van Hooft's Granida in menig tooneel onmis-

is.

vooral

spel? Dat

is

rijst

de

vraag:

Het

niet duidelijk.

waarom is

heet dit stuk een treur-

eene ware comedia de capa

y

espada, zooals dergelijke drama's in het Spaansch heeten; een veel incidenten waarin het tooneel ridderstuk met veel pathos ,

in

't

bosch misschien

maeckt"

,

,

heele

,,het

zooals de dichter zelf

tragisch bestanddeel

Eigenlijke

het zijn de

volkomen droevigh maar waarin geen enkel

treurspel

meende

,

is.

wordt

karakterteekening

ook

er

oude bekende marionetten

,

niet in

gevonden:

door de even oude draden

beweging gebracht. Intusschen zoo er al diepte in die figuren ontbreekt, de omtrekken zijn flink geteekend. Buitendien moest in

de

,

caleidoscoop

der

die

,

gemeente werd

voorgehouden

,

haar

door afwisseling van kleuren boeyen. En die tooneelen konden niet nalaten indruk te maken, waarin haar getoond werd, hoe

menschen leven, ook het schitterendste, niets is dan een blinkende zeepbel. Dit vooral behoorde zij „met ernst" in te zien, gelijk de dichter haar ten slotte op het hart drukt: 's

„Des menschen leven

Een Een Een Een Een

strijdt, lijdt,

pluym-licht vliegent dinge,

groote Niet, besiet

men

't

wel.

schouwspel vol veranderinge."

,

waarin aan elk der figuren ook nog eene,

behalve aesthetische

,

allegorische beteek enis gegeven wordt,

komt de oude moraUseerende de

een

bloem, een roock, een windt, een bel

In die „slot-reden" alles

is

water, dat snel henen

mouwi Maar overigens

blijkt

uit

Rederijkers-overlevering nog

alles,

levering gebroken had en zijn eigen

dat

weg

uit

Brederoo met die overging.

TBBÜRSPBLSTIJL.

229

Door een lofzingend Kamerbroeder wordt het stuk „in duytsche een andre Kofjsi der Mmne" genoemd. De zielsgcsteldheid

taal

hem bHjkbaar

des dichters leidde

Maar hoe

werp.

vinden 't

het

bij

Volck"

slechte

tot

de keuze van dat onder-

hooggestemde ridderwereld ingang te doen Amsterdamsche publiek bij de „Gemeente en die

,

,

waarvoor het stuk gespeeld werd

?

min mogelijk van den toon van 't dagewijken. Vandaar, dat men te midden van het

Vooreerst door zoo lijlcsch

leven af te

helden-pathos

zoo dikwijls op de meest wanklinkende platheden

en aan de meest alledaagsche zaken van

stuit

leven herinnerd wordt

't

gewone prozaïsche

^).

Dat geschiedde zeer zeker met overleg: hetzelfde doen al des tijdgenooten die minder het litterarisch dan het drama-

dichters

,

Wij zullen dat b.v. ook bij Samuel Coster waarnemen en evenzeer bij Rodenburg en Jan Vos. Het is een gebrek, zoowel als de uiterst hoogdravende stijl waarin soms Hooft en ook Vondel vervalt. Een kunstwerk kan alleen den gewenschten indruk maken de idee volkomen laten doorschijnen als niets onze aandacht trekt op de stof waaruit het vervaardigd is. Niet het schoone marmer moet men bewonderen, maar den God, die er in leeft. Zoo mede in het Treurspel. De proza-klei waaruit ook de held geboetseerd is, moet buiten spel blijven. Voor de dagelijksche tisch

beoogen.

effect

,

,

,

behoeften der verkeer, taal

,

is

menschelijke natuur,

zooals

zij

zich

uiten

in

de platheden van den volkstoon der

't

gewone

huiselijke

geen plaats in het kunstwerk. Daarom voegt den tragischen

held een andere

stijl zoowel als een ander gemoedsleven, dan den kruidenier der werkelijkheid. Dat hebben de groote I^ichters begrepen en dat is 't wat men treurspelstijl noemt. Brederoo en Coster blijven veelal te laag bij den grond. Zij ,

')

Hoe den

den, blijkt

hunne

dichter

b.v. als

jeui^d

met de jonj^ens

"Hoe dik wils

Om

Amsterdamsche toestanden voor den uit de buurt:

plee^rht f;hy

ons bunr-jongen uyt

tegens ons te slaen met kneppels en

Daar ghy

En

steeds

geest ston-

Rodderick Alfonsus herinner: aan het soldaatje-spelen in

als

te

locken

met stocken

Capiteyn het hooft waert van de strijdt,

sontse vaeck bebloedt naar

huys met groot

gekrijt."

;

230

HET COMISCH INTERMEZZO.

hielden meer de behoeften van hun publiek

Kunst

deden het

in het oog. Zij

omdat

,

laag stond voor de onderwerpen die

te

looren het

\vi!den ze

baar Dit

dan de eischen der

,

wisten

dat de menigte

,

behandelden.

zij

ver-

Zij

didactisch doel van het tooneel niet uit het oog; ja,

kwam

dat

zij

hen wel wat

bij

den inhoud

maken strekke

,

dan moesten ze

,

zoowel

veel

te

op den voorgrond. Maar

die beschaven en veredelen moest

hunne verontschuldiging

tot

,

geniet-

aan den vorm.

niet te veel hechten

hunne

tol

als

juister waardeering.

Beide

dichters

trachten te

te

ook

hebben

aandacht

de

hun publiek

van

boeyen door het invlechten van comische tooneelen

midden van het hoog

ernstige pathos.

Zij

hebben dat waar-

gedaan in navolging der uitheemsche voorbeelden

schijnlijk

maar

:

die boert heeft hare beteekenis.

In den Rodderick om ons daarbij vooreerst te bepalen, worden tweemaal twee kluchtige personages ten tooneele gebracht: ,

Nieuwen-Haan en

Smeers.

Griet

Juffrou

De

dichter

heeft

over hun optreden aldus in de voorrede verantwoord: hier

onbehoorlijcks

niet

in

vinden

,

welverstaende

overleggen dattet voor de Gemeente en is,

meestendeel

die

Poëteryen

geestige

bloot

om

brengen

:

als

meer met zijn

't

vermaeckt."

En

doen

zij

wilt

potteryen,

toch,

zij

comisch intermezzo de lachspieren

als tegenstelling

sult

ghy

als

Volck gespeelt

slechte

boefachtige

,

zich

„Ghy

in

met

als

dienen niet

beweging

te

de omtrekken der hoofdhande-

ling beter uitkomen.

Nieuwen-Haan pak, dat

treedt

hem door

prachtig

uitgedoscht

elkeen doet aangapen. Hij

op,

in

is

,,van

een bont 't

Hof,"

namelijk de dienaar van Alphonsus. Hij vertoont den buitenkant

van den hofjonker, dat wat het volk het meest

in

't

oog

Maar hij mocht met den hoofdpersoon Klucht van Symen sonder Soeticheyt wel zeggen:

de bonte veeren.

„lek bin gien Joncker

want aan

zijne

taal

en

de minst geslepene, dat al licht

,

al

valt,

uit

de

heb ick een wey ts pack aen"

„ongnaertige bennieren" ontwaarde ook er

iets

aan haperde. En

de opmerking van Griet Smeers:

men beaamd»

OOMISOH INTEBMEZZO IN DEN RODDERICK. „Die recht Edel

Dit lokte

,

an

die laet'et

reden sieo."

sijn

met de

juist uit tot vergelijking

waarschijnlijk

van het

figuren

is

231

fijner

stuk.

Maar niet alleen de toon, ook de inhoud van zijn gesprek met Griet Smeers vormt het scherpste contrast met hetgeen onder de

Beiden behooren

personen omgaat.

hoofsche

de smalle

tot

Amsterdamsche gemeente. Ook bij hen is het onderwerp de maar zoo als ze in de lagere levenskringen wordt opgevat liefde ,

spreken over vrijen en trouwen en zijn

zij

Maar

menteel.

zeggen

,

of

het loopt toch uit

Het andere tooneel

ook

elkander

zij

is

al

alles

eens

behalve senti-

harde

waarheden

op een hartelijken zoen. nog sterker parodie van hetgeen

hooger kringen van het stuk voorvalt.

Men

heeft daar

in de

de meest

sentimenteele voorstelling van ridderlijke galanterie gehad; maar Elisabet

ingetogener

niet

is

ouden

goeden

tijd.

Zij

zit

dan eenige romanheldin uit den 't bed van haar herstellenden

aan

zelfe met hem op reis. deugd? vraagt meesmuilend de gemeente. En dat „slechte volk" stond op eer en deugd, al had het geen fi-aaye woorden in den mond. Het moge gelachen hebben als NieuwenHaan op zijne wijze zijne materiëele verliefdheid op al te platten

minnaar en gaat eindelijk Alles

eer en

in

,

toon, aan Griet Smeers openbaart, het

deze

als

hem

„Neen

En

,

heefl;

Nieuwen-Haen

,

ick

moet sorg voor inyn

toch kostte het haar veel ; want

„Mijn goviden Nieinven-Haen,

Watr heen hij

is

Nu moge tijd

zeer

,,

amen" gezegd

flink-weg afslaat, met de woorden:

Ay

de

als

minnaar afdruipt, zou ze hem wel aan

Maar

zeker

't

sulverde,

eer dragen."

uit het

lijntje

veld geslagen

willen

houden:

staen

blijft

mijn beekje? Wel, hoe bent ghy nou zoo jachtigh?"

uit zijn

ons

zwijmel ontwaakt en gaat zijns weegs.

preutsch fatsoen

tegen

dergelijke,

onkiesche tooneelen den neus ophalen

,

zijn

voor onzen zij

daarom

evenwel onzedelijk?

Eene andere vraag zijn?

is

't,

of ze

Waar de comische personen,

aesthetisch

te

rechtvaardigen

gelijk hier, ter

nauwernood

,

:

betrekking staan

in

—

BHEDEROO'S HODDEEICK.

2b2

organisch

de hoofdhandeling, moet het antwoord

tot

om

zoo te

niet

zelden

doch waar het verband inniger,

ontkennend luiden: zeggen

GRIANE.

de kimstwerking er

daar zal

is,

door verhoogd worden.

Of Brederoo

al

doende eene betere verwerking der romantische Drama geleerd heeft, zal het vervolg doen

bestanddeelen van het zien.

Ten

nog de opmerking, dat

hier

slotte

dergelijke

alle

stukken,

zoo

in dit,

als in

de ernstige personages in Alexandrijnen

de kluchtige in bandelooze verzen die alleen door het van proza verschillen. In dienzelfden vorm zijn steeds de

spreken rijm

,

,

,

kluchten gegoten; de reden daar/an geeft Jan Vos aldus aan: »De klncht is niet op maat, om dat ze heel op maat Een klucht moet zijn als* graatiw dat onbepaalt in "'t

Wat

,

is.

praat

Een maatelooze klncht

is

Brederoo's Alexandrijnen

denaar eens

recht op

nog

zijn

klemtoonen ontsierd,

of verkeerde

te zijn

,

dat

maat gemaakt.'^

dikwerf door hardheden

te

om

het

met

zijn

ouden

Beter getuigenis kan worden afgelegd omtrent de reyen

gestrooid

en vaak in

Hooft behoeven onder

te

lofre-

schreef in „veersen die soet vloeyen."

hij

en lyrische ontboezemingen zijn

is.

elk in treurspel roemt wordt in een klucht gevrrnakt.

,

liederen

met kwistige hand in het gedicht liefelijkheid van val niet voor die van die

,

doen.

Het publiek ontving de romantische proeve goed. Daardoor op het ingeslagen pad voort, en liet in 1612 „Sondaghs voor Kermis" zijne Griane opvoeren in de Oude Kamer waar ook het voorgaande stuk gespeeld was ^). aangemoedigd, ging Brederoo

,

';

In het eene stuk zingt Elysabet

»Hoe

rieckt

lieft'lick

den Doeren,

Gehouw'lijckt aen den Lier,

Vermaeghd met Die nu op

En

't

cT

soo lang jeughdigh groeyt,

Tot hy zyn selven

De

toespeling

is

Eglanlier

schoonste bloeyt.

duidelijk genoeg.

„God

Zoo

laet

snoeyt.'"'

zegt in het tweede stuk Palmerijn;

den Keyser groeyen,

In wijsheyt; in voorspoet, in vree,

in

liefde bloei/en?''

233

BKEDEROO'S GRDLNE.

Het

Dit tooneelspel ademt denzelfden geest.

den ridderroman

getiteld ,,Eene

,

Palmerijn van Olyve ende van de schoone Griane"

1602 gednikt was

De

^).

van de voorgaande

ontleend aan

is

schoone Historie van den Ridder

samenstelling

,

die o. a. in

dan die

nog zwakker

is

tragedie.

Keizer van Konstantinopel is verop den Griekschen Prins Florendus. Hare hand is reeds aan haar neef, den Hongaarschen Kroonprins Tarisius toegezegd, en dit noopt haar om met heur minnaar te ontvluchten. Doch de toeleg wordt ontdekt, en de Prinses in den kerker geworpen, Griane, dochter van den

,

liefd

waar

in

zij

geheim van een zoon bevalt. De dienaar, die het legt het in een bosch te vondeling. Gelukkig

't

kind moet verbergen

,

wordt het gevonden door een boer, wiens vrouw kind had

ter

het wicht aan en het wordt als

Griane Tarisius

Nu

terwijl

,

zoo

is

een dood

hun zoon opgevoed. Intusschen huwt

Florendus in wanhoop het hof ontvlucht.

de Tijd in eigen persoon, en verhaalt wat er die sedert de vorige tooneelen zijn verloopen

verschijnt

in de twintig jaren al

juist

wereld gebracht. Deze brave lieden trekken zich

,

voorgevallen,

onder anderen met Palmerijn, het speel-

kind van Griane. .,Palmereen

En

't

kleene kindt wascht schootigh op en stout.

raeckt door avontixur uyt

Sijn boerich leven

t

Volght Princelijck den

aert

van

Het lachende geluck begunstigde

Wert van

zijn

't

't

edel bloedt,

Adel vroom gemoet.

zijn

dagen,

Vader, Ridder onbekent geslagen.

Hij zwerreft overal, en

De JufPren

wilde woeste wout.

waisch, geprickt van

is

een veder nut,

hy voor, den slappen hy befchut: 't Veelmondigh snel gerucht blaest met haer faem-klaroenen Sijn hoogh -geroemde lof voor Heeren en Baroenen."

Dan

staet

levende personen hunne rol. Florendus wil nog eenmaal zien, en trekt naar Buda. Tarisius overvalt hen in hunne samenkomst, en wordt door Florendus gedood. De gelieven van overspel en moord beschuldigd worden gevangen en naar Konstantinopel gezonden. De Keizer beveelt zijne

hervatten de

geliefde

,

,

')

Zie

Dr.

Nederlandsche

J. ,

Te Winkel: De

invloed der Spaansche Letterkunde op de

in het Tijdschrift der Leidsche Maatschappij

,

afz.

afdruk

,

bl.

33.

:

BREDEEOO'S GEIANE

324 Godsoordeel

een

dat

over

het

zijner dochter zal beslissen.

lot

Een vreemde ridder aanvaardt den kamp voor Griane en overwint. Hij wordt aan zekere teekenen door haar voor haren zoon herkend, en ten slotte ziet hij zijne ouders nog in den echt verbonden.

Er werd der niet licht

boer in

burgerij in dit stuk heel v/at te zien gegeven,

landelijk

zijn

waerdigheydt

bedrijf,

om

tweekamp

't

ginds de Keizer „in

nu een

sittende;"

akelige kerker; en terwijl lijken

en

grooter afwisseling van tooneelen denkbaar. Hier een

is

volstrijden

laat

deinst

,

„de vertooningh van de Mis"

schildering

Maar

brengen.

tooneel te

kunsteenheid

zij

:

is

laat

hij

er

voor terug

niet

de hoofdkerk van Buda op

in

al die afwisseling

in dit stuk ver te zoeken.

alles

grootste

sijn

boomgaard, dan een de dichter ook hier weder een gerechteUefelijke

schept nog geene

Ook de

karakter-

wenschen over. De grootste willekeur

te

heerscht hier oppermachtig, en Griane b.v. geeft gereede aanlei-

ding

zeggen

tot het 'In

De

vrouw de wanckelheydt, recht ujt gebeeldet werdt." strekking van het stuk

zedelijke

waarheid van

's

wordt

herhaling

bij

zij

„inhoudt"

heet

dichters

spreuk:

'/

ingevlochten

verkeeren. Niet slechts

maar aan

,

van de

in het betoog

ligt

Kan

slot

't

van den

het nadrukkelijk: „Hier in wel naecktelick werd

afgebeeldt de veranderingen der tijdtlijcke dingen, sulcks dat een

geen voorval der selviger

yegelijck in

den

,

dat

is

,

in tegenspoet

hem hem

den Regel daer

in

voorspoet niet

al te seer verslaen;

't

Spel

op gebouwt

hem

al

al te seer

maar is,

te

moet binnoch gedencken op

te vast

verheugen

altoos

weten:

'/

,

Kan

ver-

keer e?!.''

Ook

hier

ridderlijke.

vinden wij plat-comische tooneelen

Bouwen

ons op met „sijn

is,

daar

opgevoed.

bij

hem

Maar

't

het zijne

stuk

t'

kind,

huis

,

dat

waarvan

hij

Veel

vertelt

boer

de ontknooping geeft, wordt

Amstellandsche natuur

hij

De

een der personen

maakt toch een

zonderling contrast te midden van die figuren uit het beelding.

midden der

Nel van Gooswegen."

wijf, sinnelijcke

hoort hier meer in

te

Langh-lijf, de boer, treedt herhaaldelijk voor

schijnbaar

langs

zijn

rijk

der ver-

neus weg, dat

BREDEROO'S ÖRIANE. intusschen niet zonder beteekenis

onvervalschte

melk verkondigt,

is.

Als

hij

den

lof

van zuivere,

den samenhang de toespe-

uit

is

235

op den bedrogen Tarisius licht te vatten; en de schets van Kees Luchthart, die ,,een wilt hoen, een dol-kuycken" heet, is eene tastbare tegenstelling tegen den doolenden ridder. De boer is tintelend van leven en oorspronkelijkheid: hij is ling

naar de natuur geteekend. Hier

de

die zocht

dichter

En

het

was

in

springt

karakterstudie zichtbaar

,

zooals

duidelijk in het oog, dat het zijne roeping niet

hooge

het

is

op den gezonden bodem der werkelijkheid. verheven ridderlijk tooneelspel te

of

treur-

maar in de meer huiselijke, HoUandsche sfeer van Comische Drama. Dat zal weldra nog duidelijker uitkomen. De toon is dezelfde als in zijn eersteling: te midden van het

schitteren; 't

poëtisch

ook

uit

handelen uit die

vooruitgang.

is

wat gemakkelijker

minder dan die is

spreken,

Amsterdamsche burgerkind

de techniek daarentegen vrij

platheden van

platste

denken,

personages

Alle

de

pathos

verhevenste

't

werkelijk leven.

gelijk

het

minst

dagen zou doen. In

De Alexandrijnen vloeyen

en de lyrische zangen en reyen zijn niet

den Rodderick. Studie van Hooft's gedichten

hier duidelijk

merkbaar

').

Brederoo bleef zich

op dramatisch gebied hoofdzakelijk in de Zoo had hij een derde stuk begonnen, voltooid, dat eene dramatiseering zou wezen van de

ridderwereld

maar

niet

allerlieiste

bewegen.

oude romance Het daghet uien Oosten eene bewerking voor het tooneel

schen

bij

hare

eigenaardige

zag de dichter

dat

aantrekkelijkheid in

en

,

liet

,

met de

,

welke intusnaïveteit

moest verliezen.

ook

Misschien

het werk ter halverwege steken

dat door een onbeduidend rijmer, waarschijnlijk Velden geheeten afgewerkt werd, licht zag.

weken vóór

Zes ')

en twintig jaar na

De

Brederoo's

Wij behoeven er niet langer

brief, dien

zijn

den

dood,

!

stil

verscheiden het

te staan.

8^" Juli 1618, voltooide hij

Griane aan haar minnaar

„Sweef-sterre van mijn jeughd

bij

schrijft,

beginnende:

vier-bake van mijn krachten

herinnert b.v. niet onduidelijk aan Hooft's Sonnet „Leitsterren van in

myn

de uitg. van Leendertz

,

I

hoop, planeten van rayn jeucht!" D.

,

bi.

24.

,

,

BREDEBOO'S STOMME RIDDER.

236 zijn

romantische drama,

laatste

de

Siomme Ridder, ontleend

aan dienzelfden ridderroman Palmer ijn van Olyve, die hem de stof tot

beide eerste stukken had geleverd, en waarvan in

zijne

1613 een nieuwe druk

in het licht

was verschenen.

Het is niet de moeite waard lang bij dit stuk te verwijlen, dat, volkomen in den trant dier beide eersten, een effectmakend spektakelstuk is, met veel vertooning, vrij wat onwaarschijnlijkheden en meer willekeur dan karakterteekening. De liluchtige personages, die ook hier niet ontbreken, nemen deel aan de eigenlijke handeling, maar vermeyen zich in platter snakerijen dan in de Griane het geval is. De vorm is over 't algemeen misschien wat ongekuischter dan die van genoemd stuk; maar dit is niet vreemd daar de dichter geen tijd had zijn werk te ,

polijsten.

Men

beweerd, dat de Sionifne Ridder eene studie was

heeft

Brederoo's

uit

making'),

teleurgestelde

zorg

eersten

en

in

tijd,

eigenlijk niet

dichters

's

laatste

bestemd

ter

hoop en koortsachtige melancholie" zonder Voor die beweering bestaat intusschen geen ,

voltooid.

openbaar-

„dagen van

levensdagen,

doende grond. Van de

veel vol-

eerste regels af ligt er over het geheele stuk

een waas van zwaarmoedigheid

genoegzaam

,

om

ons te overtuigen

dat in die donkere laatste levensdagen het geheele stuk geschreven

De valschheid der wereld, de grilligheid der vrouwen, de wanhoop der minnepijn, ziedaar zooveel thema's die ieder oogenwerd.

,

Bovendien kan het meesterschap over de lyrische

blik wederkeeren.

dichtvormen

,

dat zich hier zoo luide kond doet

,

niet naar jeug-

digen studietijd verwijzen.

De rijn,

van het zoo even besproken stuk

held stelt

ongetrouwe

,

waardoor

,

als

,

de ridder Palme-

bedrogen door eene schoone

zegt hij

vWaerdoor

ick beb mijn selfs en alles goets verlooren,

Ick ben

laet

te

Mijn hert

Dr. J.

ons voor

zelf zich

..•••..••....

is

Ten Brink,

ontwaeckt eer ick mijn dolingh wist.

dol en droef."

Gerhr. Adr.

Erederw

,

bl.

217—8.

BEEDEEOO'S

Maar

hij

237

A.N GENIET,

bovenal vergramd over hare ontrouw. Dit

is

ruwe en platte woord, dat hij spreekt als een geschenk van hare hand, den kop vermorzelt: het

uit

„Had

blijkt

den valk.

hij

ick dat Verckeii oock soo by haer lange beencn,

lek klonck haer lichte kop tot morsel aen de steenen."

Die aanhalingen duidelijk,

vrij

Ridder in

uit

uitgegoten.

heeft

van het stuk bewijzen

eerste tooneel

het

Brederoo

dat

zijn eigen zieleleed in

Hij

de zeer doorschijnende allegorie, die

Angeniet noemde.

hij

de wraak van den dichter voor het vertreden van

Het

is

hart

door de wufte weduwe, wier ontrouw

hem den dood zelfzucht zweefde hem

Hare trouweloosheid en enghartige voor oogen toen

schijnlijk

teekende;

hier

hij

eerst

hij

de „snol"

wordt de kilhartige

onmeedoogend aan de kaak toen

den Sto?nme

dat nog veel sterker gedaan

heeft

drie

in

waar-

Aeltje in het Moortje

de persoon van Angeniet

De dood

gesteld.

bedrijven had

Moy

zijn

deed.

overviel

afgewerkt:

den dichter

de twee volgende

zijn boezemvriend Starter de dichter van den Friese hen Lusthof er aan toe. Wij begeven ons in geene ontleding van dit gelegenheidsstuk, omdat het, gelijk Ten Brink zeer juist heeft opgemerkt, „veel meer tot de geschiedenis van 's dichters gemoed dan tot die van

voegde

,

,

zijn talent behoort."

Tusschen de twee

eerste

en de beide

laatste

besproken tooneel-

stukken vallen Brederoo's beste dramatische werken, die, waarin zich de eigenaardige, krachtige zijde

boren aanleg zijn

tot

zijne kluchten,

Brabander

,

tot

van

zijn talent, zijn

aange-

het comische zoo schitterend openbaarde.

maar bovenal

het Moortje en de

Het

Spaansche

welke nieuwe reeks de „overgesette Lucelle"

als

het ware den overgang uitmaakt.

Maar

wij

behandelen thans het

blijspel

nog

niet:

de ernstige

stukken van Coster en Rodenburg vergen vooraf onze aandacht. In de eerste plaats het gelegenheidsstuk, het Spel van de

Man. De inhoud was

Rijcke

Heeren Jesu

hoofdzakelijk

Christi

,

van

den

ontleend aan „de parabel onses

Rijcke

Man

,

met den armen

,

coster's etcke man.

23ö

Lazaro, dryvende [duydende?] die na den huydendaechsen

De om

man wordt

rijdt."

aangemaand tot ondersteuning der armen Godswil: dan wordt op zijn eerzucht gewerkt; maar 't helpt niet. De „ghemeene man" wordt tot inleg gepaaid door hoop op 'Adnst. Als met allegorie en redeneering drie bedrijven gevuld rijke

eerst

door den rijke meedoogenvan kommer omkomt. Dan opent zich de hemel en de Engelen voeren hem onder "t zingen van een lofzang

zijn, verschijnt eindelijk Lazarus, die,

verjaagd

loos

,

,

daar binnen.

De

rijke

man

krijgt

aan

tafel

een toeval

:

men

loopt

,

om

doctor

maar de zieke is dood als hij komt. De geleerde man houdt dan eene comisch-snorkende rede met veel slecht Latijn en wordt eindelijk verjaagd door den Duivel die de doorspekt ziel van den rijke komt halen. Het laatste tooneei stelt de hel Roelof

;

,

,

,

voor

waarin de onbarmhartige gefolterd wordt en snakt naar een

,

droppel water.

Ten

dan nog eene

slotte volgt

platte

,

vieze

,

niets

beteekenende

..Klucht van Meyster Berendt."

Het stuk is, gelijk men ziet, ingericht volgens de spreuk: wekken maar voorbeelden trekken." Was de dichter in menig opzicht genoodzaakt zich te bedienen van die dorre, \vt\ stichtelijke, maar vooral vervelende Rederijkers-allegorie, hij wist wel, dat dit alleen het volk niet meer boeyen kon. Zij moest smakelijk gemaakt worden door toespelingen op de dingen van den dag en door het invlechten van meer levendige tafereeltjes. Vandaar b.v. de uitweiding over de behoeften van een rijk man, of de schildering van de prachtige kleedij der voorname Amsterdammers; vandaar de snakerijen van den Dokter, maar vooral het levendig verhaal van den knecht ..leeringen

,

„Tot Griet het Uoender-wijf, by Sinte

waaruit

men

wedijverde

men

zien

en hier

kan, hoe Coster op als het

dit

Pieters

Kerk",

gebied met Brederoo

ware een voorproefje gaf van hetgeen

weldra in het Moortje zou toejuichen. Zeer gelukkig

om

de opwekking

is

de

doen voorafgaan van eene schildering van den verbazenden bloei van Amsterdam. In het voorspel zegt de Amstel-God:

greep

tot

mededeelzaamheid

te

coster's rtcke man. „lek ben den Amstel, en mijn by-slaap

Daar teelden

is

239 Y,

het

ick wel laat deze mijn dochter

by

Diens lof gheen dichter ken waardigh ghenoegh uytspreken,

om

Niet

Om

maar om dat woorden hem ghebreken brommen al haar roem volmondigh uyt.

dat stof,

trots te

Mondighe dochter, o suyv're Hollandsche bruyt U vader die'ra van oudts ging onder 't kroos bedelven ,

Dien doet ghy dobb'ren op, en eert

Ghy maakt hem nu

slechts niet

Maar door u roem

verspreyt zijn

Men

spreeckt in

banghe Zuydt

In

killend' Noordt,

't

't

selven.

naam aan ,

's

werelts endt.

en in het swoele Westen

maar van den omtreck van u Vesten,

Die thienmaal meerder

En daagh'lijcks noch En wanneer (God sy

hem door u

den naeghebuur bekendt.

is

als

over dertigh jaar.

vergroot, sonder te weten waar lof^

de wasdom eens sal stuyten;

Want minnelijcke Maaght, ghy sluyt daar niemant En toomtse nochtans al door draghelijcke wet.

buyten.

Dien shy den burgeren tot rust en vrede set. Vreedsame dochter, u sal al u doen ghelucken;

Niemant sal door gheweldt of list u onderdrucken Soo lang ghy al u doen met 't billijck recht begint.

En daar beneven

de bescheyden Gods-dienst mint."

Maar die episoden kunnen het stuk als geheel niet redden. Zoo het desniettemin meermalen vertoond werd, 't was omdat Coster den rechten toon had aangeslagen om het doel te bereiken waarvoor het stuk geschreven was. Dit valt te meer in het oog, als men daarmee het werk van Abr. De Koningh vergelijkt, namens de „Vreemden" vertoond '). Daarin komen wel verscheiden voor ons belangrijke schilderingen voor, maar de slechte kant der armoede en de als „nering" beoefende bedelarij komt er veel meer in op den voorgrond dan wenschelijk is om sympathie voor armverzorging op te wekken. Zooal eenmaal een oude van zichzelf getuigt:

„Ik heb voor heen geweest een arbeyt-salig-man

Maer creup'le Outheyt doet dat ick niet wereken kan, 'k Heb nimmer op mijn bed den costle tijt verluyert, Oft met dach-dievery naer d'arremoe ghekuyert. ')

enJe stfidt

Sfiel

't

T

van sinne, vertoont op de tweede Lotery van

rouwen

Gast-Huis

Amsterdam, 1G16.

tot lof

,

eere ende leere der

d'

arme Oude- Mannen

Wijt- Beroemder

Coop-

,

, ,

TATEEEEL UIT DE KONIXGh's SPEL.

240

Dats ledich, luy en tiaegh, 'k Stont in mijn 'k

Was

Maer

in

jonghe jeught

snynigh, 'k spaerden

alles

vayle boefs ghemack altijds

't

vroeg op

te

wercke,

ghelt, 'k gingh vlytelijck te kercke,

vas om niet;"

de meesten waren van een geheel ander allooi, blijkens het reel dat de Oimutte Bedelaer van zijn leven ophangt. ,

„Waer wy

Bedelaers nu bidden of 't hooft opsteken Daer wilmen ons, by gans elle weken!

Door

die besuchte Luyse- vangers sonder lang beven

Na dat ellementsche huys Krommen Jeuvien, Pieter Die sinne

al

by de Heylige weg leven.

Heyn Schram en Jan Drent, met dat dry cruyste wapen op heur rug eprent, Bult,

En dan moetense na oude Ste-wets costuymen, Met ein loutre giesseling de Stadt van Amsterdam ru/men. O pokken, wat drommen, mannen, bedelaer wacht jou rug, lok wirt onlangs mea' eins egrepen by de blaeuwe brug,

my

Daer

Om

ein

van deusa schrobbers so

lustich knevelde en ving.

dat ick sonder verlof op de reyne nering ging.

Dry maend most

ick in dat Cruys-thucht-huys raspen.

Miest alle saterdagh ginckter op ein giesselen

De

O

,

gispen en gaspjn,

qua- wevers op het peert, de boeven aen de pael, ick

was

so neirstich, so gesont, so fris, so reael,

En had noch Lamme-Leen, qua bienen, noch gebroken armi Maer wil ick 't jou seggen vrienden? men streeck eins mijn rugh met dagh-oly warm, So ick met offerhande Sinte Raspinus niet en wou eeren, 'k

Ick seyde:

en kon niet zagen, maer begut se cunnenr ein so

'k

leeren

Ick otlerde met Sinte Labors hulp daer sukken hoop

Wil

so groot als den toorn van

hy was wel

ick eins liegen?

't

So dat

ick

stof.

Regeliershof.

na mijn deerlick sien, kleyne schuit, veel werck, en lydig veel clappen.

Met de

wil van de Regenten het tucht-huys mocht ontsnappen-

Pots darmen, ick was soo 'k

Nam men

gat in

blijd'

myn arm,

dat ickt soo eerlijck ontquam,

en ick streefdeje na den

Daer ick eenige van mijn lagenoots zach, Die stonden voor

Om

te

graven,

't

om

Stadthnys te

Ja wel, ja wel, dacht

kruyen,

om om

ick Maets,

van Bremen,

ste-werck aen te spitten,

ken

jy

Dam,

ein Jotto en ein

te

om

wel jou

nemen.

te delven. zei ven?

tafe-

241

TAFEREEL UIT DE KOKHTQH'S SPEL. Te arbeyen

Ho

te

,

slooven

,

en dat pour ein kleyn argenc

slechte bloets jy sint al

wat aers ewent,

Heught het jou wel dat wy de botter brieden, 't moeye zuyvel Guns by de Strontenburghs-poort an de vesten inden armen duyvel? Daer alle avonden 't bedelgeltjen most ter drift, Wy haddender gheloof, en de weerdin was van de schrift. ,

Wy Wy

sopen ,

wy brasten wy aten wy droncken wy lierden, wy spronghen, wy cloncken,

Onbesorght, onbeducht,

Wy En En

,

,

veelden,

allei^remejit

wiet benyt,

hielden (wil ickt jou segghen?) een rechte bedelaers maeltijt.

saerdaeghs weerom, op het alder erbarmelijckste uyt. dees rekeningh emaeckt: soo yder buurt gaf een duyt.

Dat con yder pas tot vijfthien stuyvers daeghs maken. Soo doende kennen de bedelaers an de ruyme kost raken. Coft ick dan savonts iin zoo-vis, 'k was beget gien scherpe dinger, Daer was

En

eins ein Juffer,

dongh

sy

met de ringh an de voorste vingher,

ein zoo: wat, sy stont soo en hoetelde op ein stuyver!

Wat

zeyd ick: dicke-Giert ick bin ein arme kluyver,

Ick

bied

Hoor

stuyver meer.

ein

hier, zeyse: midts

had ick de vis,

Wat meyn

jy offer gien hert by de bedelaers en is? Neen bylo, al hebben de gierighe rijcke luyden 't goedt,

Soo hebben de milde arme bedelaers de moedt. Se willen, al? einighe karighe braetnaegels doen, Die scherp-bier drincken

,

niet sorghen

en souden wel an ein korsjen droog broots

goetjen by een schrapen in sacken

worghen

en kisten

Die

't

Om

haer witte-broodts kyertjens, diet lustigh verquisten, beschraept, en in vreckicheyt ghewonnen,

Sy hebbent

En

,

de seuntjens hebbender voor gereen en gheronnen,

ghemomdt en ghedanst,

Ghehoereert, ghebancketeert,

Ghedomineert

als ein Graef, als ein Prins, oft ein Lanst.

Neen bylo neen, dat is gien bedelaers doen, Sy winnent mackelijck, en 't zy avond oft noen. Se drincken

En voor

Delfts-bier, en se eten

Ein gebroken mand,

En

van het beste,

haer kindren laetense anders niet dan dit per reste:

voorts

moghen

ein stock, en ein bedel-mantel vol lappen.

sy van ons erven

wel bedelen en clappen.

't

Crijghense roo-druyfdragers neusen, oft aensicht vol robynen.

Dat

lieren

wyer met solpher roock

En dan gaense Als

By

se dal

die

wy

te

doen verdwynen.

(soo als ick doe) de goe

gemeente quelle

onbeschaemde voor-hooft soo konnen

stellen

moeylijck vallen, waer sy staen aen boort,

Datse ons dick uyt onlust met een duytjen wysen voort.

JOKCKBLOET Sed. ,

Lett.

XVII

E.

,

I.

3e druk.

1

,

242

,

costee's itts. Gevense ons eten

Daer

sie ick

vvy vercoopent en

,

wy houwent,

wat leckers,

Ist

armen dnyvel,

d'

wegend met

wy

aers geven

't

poniien

de honden.

Luyze vanger, het dats

of de

ein list,

In bedelaer, in, raaeckt voeten, rad, rept jou afterkist."

Wij

na deze

keeren

terug en

Coster

De

uit het zesde

nadat

en

haar

Tereus,

een

Averk, dat

De

echtgenoot

aanhangers

zijner

aan hare zuster weet

zij

doodt

vervoerd,

in

handen

haar

verborgen

hem

te spelen.

eigen

den vader de gebraden ledematen waarheid verneemt doodt hij zich.

geeft

heeft

der

Philomela

niet ver-.

ongelukkige schildert het gebeurde in een borduur-

wraakzucht

Hoe

de

zijne schoonzuster

heeft

bij

Het behandelt de

haar de tong had uitgesneden, opdat ze

hij

raden zou.

door

toen

//yj.

boek der Metamorphosen van

Koning

Thracische

Atheensche Princes Procne, verkracht

de ernstige stukken van

tot

wel tot het treurspel

bekende geschiedenis Ovidius.

uitweiding

').

zoontje

te eten.

Procne, It}'s

en

Als Tereus de

de dichter deze verschrikkelijke stof behandeld?

Ondanks de groote gebreken van het stuk moet men toch antwoorden:

zoo treffend

als in

dien

mogelijk was.

tijd

De

toe-

op uit was geweest, „door 't voorstellen van de belooningen ende straffen op yemandts goede en quade daden ghevolght tot alle deughden aan te porren ende van alle ondeughden af te schricken." Dit was „de heylsame schouwers voelden, dat

hij

er

,

korrel

onder

de

Zoo schreef de treurspel

rouwe schorsse van letterlievende

de Oude

in

dat

de fabel

hij

ook

,

dit

drukker

Kamer had

„giootelycx door gesticht

Wel mocht

,

niet

der Plasse, die het

vertoonen, en er zich

zien

min

fabelken schuylende".

Van

verlustight vondt."

spreken van de „rouwe schorsse"

ijselijk

is,

wordt het

ijselijkste

;

want behalve

ons onmeedoogend

voor oogen gesteld. Tereus,

')

Wat

naar

wien

het

stuk

eigenlijk

moest genoemd

beteekent deze uitdrukking?

„Ick stae op hiete coolen, en 'k moet deuso bedelaer begecken,

Al soume deuse klucht tot Keesjen Brouwers weer de inrichting van Keesje Brouwer?

Wat was

verirecken.'"

zijn.

243

COSTEB'S ITTS.

wordt geschilderd

den zwijmel der zinnelijkheid

in

genot

voor

en

leeft,

bevredigen,

of zijne

genomen

regelen

rust

heeft,

om

zijne hartstochten te

Als

verzekeren.

te

daartoe maat-

hij

hem afdoende voorkomen,

die

voor

zijne lusten botviert,

niets terugdeinst

mom

op toe, maar onder het

er lustig

geoorloofd rekent.

alles

acht zich zelfs alleen een mogent aerdtschen Godt,"

..Hij

die

een tyran, die zich

als

leeft hij

der schijnheiligheid.

komt vooral uit in een tooneel, hetwelk te treffender moet doen, omdat de toeschouwer al weet. wat den

Dit

werking

boven

tiran

hoofd hangt.

't

Te midden

om

treuren

van de Bacchusfeesten

vreugde

der

de dood gewaande, innig geliefde

Procne

blijft

zuster. Als

de

zij

waarheid verneemt, wordt ze door wraakzucht geheel verbijsterd. Zij

dood

wijdt Tereus ten

Dan

„al zoud' dit gantsche rijck vergaen."

,

volgt een tooneel tusschen de echtgenooten

en

geveinsdheid

wordt

versterkt

als het

koor

waarin

,

dat dit bedrijf besluit

,

's

Konings

welks indruk nog

uitkomt, en

schijnheiligheid

,

er

op

wijst

,

hoe

„hy vast bedeet

Met Godsdienst

(daer

hy toch meed' geckt)

Zijn daden, die ontuchtich

In

den slotzang van het volgende bedrijf

straf,

misdaad op de hielen

die de

Intusschen

heeft

voorkomen,

hare

een

moet

dan op de

en

smart

wanhopig handewringen

tot razernij. Zij dorst

naar wraak.

De dood

zachte straf voor den misdadiger: zijn geheele geslacht

te

te

wijst het

volgt.

Procne hare zuster opgespoord. Haar lijdend

stomme

brengen de Koningin is

zijn.""

gronde. Zijn zoon

haar eigen kind

,

komt de knaap aan en

,

zal het eerste zoen-

armen ora met behulp der zuster wordt het kind geworgd. Procne windt zich meer en meer op. Daar de Goden des hemels lijdelijk toezien, roept zij den bijstand der helsche machten in offer

zijn.

haar

hals;

Juist

te vergeefs

—

„om Moordadigb. moedigh,

De

„helsche razemyen"

blijkbaar

om

,

stout

de

tot het

om

fiirien

,

slaat zijne

eyndt

te

blyven

me

te

doon.'"

Tereus

verschijnen op haren roep

hare razernij zinnelijk te doen uitkomen

—

—

en nog

10*

:

244

,

coster's itts.

dan deze, hakt

helscher

heen

,

:

,

het kinderlijkje aan stukken en

zij

ijlt

zeggende Wordt

„"'t

tvdt dat Procne gae

Dat Tereus

Het koor oorzaakt

schilderen,

te

om

lauwe vlees

't

ghewacht

wilt, dat hy

't

den toeschouwer

voert

de folteringen

voor

zal

tot

te

speten

heeft eten."

Tereus terug, door

hem

de angst den euveldader ver-

die

:

"Nocht snaerghespel Baert slaep, al

nocht sachte zang

,

de nachten lang,

zijn

Den mensche wien de wraek genaekt,

Want hem Schrikkelijk al

zijne

is

vleitaal

huiselijk

geluk.

maar

i^l•oesring angstig

maeckt.'" enz.

het vijfde bedrijf Procne herinnert haar gemaal

gi"ootheid

door die

de

zijn

:

moed

meeslepen:

Procne

beleid en roem. Tereus laat zich

,

om

moeite

heeft

ook

jubelt in zijn geluk,

hij

speelt hare rol ten einde,

in

als hij

zich

in zijn

niet te verraden

volkomen

schijnheilig-

heid uitroept:

Dit kost

Genoegen

De

zadelooze lust der oghen te verachren."

hem geen

leyt in ons, als wij

moeite

„Maer roeme van geluck, dat God

Het leven doet

hij

maar willen trachten

„'t

een zeepbel:

is

't

is

mij heeft ghegeven."

daarom zaak wèl

te

leven.

Dat

en geniet het geluk.

,^of zy de Goon,

my

die

tot

aan den Hemel

lek slaep uyt zorgheloos in mijn

En

vrolijck gae 'k des daeghs

op

liefs 't

arm

tillen,

te

nacht,

vrezich wilt ter jacht,

Of rust in 't welich hof, vermakelijck vol vreuchden Alwaer ick my verlust in oeffening van deuchden Zo dat ick mv zeer wel daer houden ken gherust. Dus heb Dat

is

ick het gheluck, dat al de Werelt wil,

de min na wensCh, en vredich leven

In dien zwijmel plaatst gerecht.

Als

hij

er zich

hij

stil."

zich aan tafel en eet het schrikkelijk

aan vergast heeft, verneemt

hij

wat

spijs

245

costee's itts.

men hem heeft voorgezet. Dan verschijnt Philomela en werpt hem het hoofd zijns zoons in den schoot. Nu walgt hem het leven en hij doorsteekt zich. Dat

hier

bestanddeelen voor een echt, wezenlijk roerend

alle

aanwezig

treurspel

zijn,

niemand

wel

zal

in

trekken,

t^^'ijfel

ofechoon de behandeling der uitnemend tragische stof ook

hand

weifelende, weinig geoefende

De

rederij kersgedachte

voorgrond.

zedepreeken, staat

:

oorzaak

Zij is blijkbaar

al

eene

verraadt.

,

al

op den

te zeer

dat de figuren van den eenen

kant te veel in algemeenheden vervloeyen

,

terwijl

van den anderen

kant hunne trekken soms caricatuurachtig scherp zijn overdreven. Eigenlijke,

Tereus

is

dualiteit. ters

bijzonderheden

in

afdalende karakteristiek ontbreekt.

zwak geteekend: hij is meer een type dan eene indiviHet slotkoor toont ook duidelijk aan dat dit in 's dich,

bedoeling lag:

„Z)e grooten door misbruyck meenen dat haer staet vry "t

Bedroch, de geyle

Inst, en

andre schelmery.'"

Maar toch zoo zijn Tereus zich dat alles geoorloofd rekent 't is ook omdat hij zich bewust is, dat hij niet alleen door zijne ,

afkomst, doch evenzeer door de

hem

eigen kracht, door

en beleid, boven de andere menschen wat ons medelijden met

inboezemt

uitkwam

dat nog

,

En

dat

moed is

het,

toestand en schrik voor het einde

zijn

een medelijden

:

uitsteekt.

grooter zou zijn

.

wanneer

zich bewust was

op den verkeerden weg te zijn, en dat zijne huichelarij een gevolg was der wroeging en dus tot den noodzakelij ken nasleep behoorde van den eersten duidelijker

misstap, waartoe

Dit

is

hij

dat

hij

zich eenmaal had laten vervoeren.

de zwakke kant van die

de gevolgen rol,

,

,

die de

welke Procne vervult.

soonlijkte vergelding.

figuur.

En

misdaad na zich sleept

Zoo

Zij

zij

is

,

toch

ijst

men voor

door de ontzettende

geene vrouw, maar de verper-

in het vijfde bedrijf liefde huichelt

om den Koning tot den maaltijd te nopen, en eene wraak te nemen, waarvan de gruwzaamheid niet genoeg door hare persoonlijkheid is gerechtvaardigd, komt dit ons walgelijk voor; maar men bedenke,

dat den dichter en zijn publiek daarbij stellig de

:

246

COSTEJi's ITTS.

oogen stond

bijbelsche Judith voor

*)

,

en die herinnering vergoe-

lijkte natuurlijk veel.

Met den hoofdinhoud van geheele eerste bedrijf vult tegenstelling

stuk ma3.kt de idylle, die het

het

met het bewogen hofgewoel

van het landleven geschilderd

hebben nader

te

Daar wordt

een sterk contrast.

,

,

,

,

in

de kalmte en het genot

in tooneelen

mj

die

,

doen kennen. Landelijke minnarij

is

niet

noodig

daar overal

het hoofdmotief.

Zoo door en

van

werd,

hij

had daarbij zeker ook nog

de

werking door den dichter bedoeld

tragische

Ovidius had zijn VS.

verhooging van het kunst-

dit contrast waarschijnlijk

effect

iets

anders op het oog.

met de opmerking,

Tereus verontschuldigd

459: „Pronumque In Venerem

Ook

in

het

treurspel

hunne fladderzucht van, die wat

o:enus reptionibus

est: flagrat vitio gentisqne

illis

suoque."

de herders minziek en wuft, maar

zijn

leidt tot

geen euveldaad.

te lang gerekt is, leidt er

van den tragischen held ietwat

De

schildering daar-

verschoonen

te

om

wel toe

de misdaad

maar naast en

;

boven die kunstgedachte troonde de moralisatie: Burgers, weest dankbaar, dat ge in nederigen staat geboren zijt: daardoor wordt ge behoed voor zoo laag een

val.

Dit zingt de

slot-rei uitdrukkelijk

zijn w y slechten *j dan veel grooter van gheluck Als d'allergrooiste Prins, door dien hy grooter druck

„Dies

En minder Zo

veer

Want

hy

vreuchts als 't

Godtlijck

sondicbt

hy

wy

heeft eeuwich ie verK\"achten,

ampt rechtveerdich wil

in vet,

hem

op

streckt al

betrachten. 't

ghesicht,

Volks snaterende tong brengt al zijn doen in 't licht: Men swaert de saeck met een besmettelijcke loghen. Dus is elcks haet oock groot nae'y groot is van vermoghen." 't

Al

is

de

inhoud aan de classieke Oudheid ontleend, toch

') Een ieder had den Bijbel in 't hoofd en van Coster's Sinnespel Rycke-man spreekt van

in

den mond. Een der personen

'de schriftuur

Die 'k wel versta; ja, *)

Dat

is:

eenroudiqen.

trots

is

de beste wolle-neyster."

247

costee's itts.

den toon die

er

door den geest die het bezielt,

romantisch:

zuiver

treurspel

dit

wordt, en eindelijk door het

aangeslagen

in

comisch intermezzo, dat ook hier Tereus

Als

wordt

er

plaats

had

,

aan

zich

dat

maal

afgrijselijke

zooals dat in de werkelijkheid

een

,

niet

door

intermezzo

dit

neergezet,

heeft

gastmalen niet zelden zijn

knecht

snakerijen. Zeker heeft de dichter

om

ingevoegd

bloot

hier

heeft

met hunne

bij

Een kwakzalver en

vertoond.

tafelspel

veriïiaken het publiek

hij

het

niet ontbreekt.

den volkssmaak plaatse de

daar ter

te streelen:

geschokte

fel

zenuwen wat willen ontspannen en de gemoederen bedaren. Zoo kon men in kalmer stemming de verzoenende ontknooping aanschouwen en aanhooren. Er waren er intusschen die dat hulpmiddel niet goed opnamen. Althans Van der Plasse drukte het tafelspel niet te midden der ,

tragedie zei

omdat, zooals

af,

„om

,

dat ons docht

hij

Cluyte geensins en behoorde een

ende

lichaem"

treurigen

van

meening

zijne

middel

„om

zagen,

Ondanks

„op

daer al te

latere afzonderlijke uitgave

wesen van soo ernstigen

lidt te hij

vermeldt ook

in

die

mede,

,

dat velen niet

Cluyte wel degelijk een

men den

gelijck

hitsigen wijn

groote droefheyt uyt de maeltijdt opge-

temperen."

te

verschil

van meening maakte het stuk evenwel

op het tooneel der Oude werd het in 1643 nog Amsterdamsche schouburgh" opgevoerd en toen ook

In het jaar 1615 voor

opgang.

Kamer

dit

maar

;

waren en

met water doet, de nomen eeniger wyse

de

bij

dat de selve boertighe ende belacchelike

,

vertoond, en

de

terstond

't

eerst

gedrukt,

herdrukt.

De

burgerij

met

stalen

zenuwen

liet

zich niet afschrikken door

de ijselijkheden, die haar vertoond werden. Dit en andere stukken

dit

uit

Aran anders

was

uit

het

blijkt niet alleen

begin van dit tijdperk:

en Titns van Jan Vos, uit een

tijd

toen

men

al

de

aan wat

gewend was (1641), had even grooten toeloop; en het

niet

behagen

alleen de kleine burgerij die er

onze eeuw

kunnen

in schepte. In

dergelijke zaken, als te barbaarsch, ons niet

meer aantrekken.

De matig.

taal

De

is

zuiver

,

maar vaak

zeer plat

;

de verzen maar middel-

koren staan verre beneden die van Hooft en

zelfs

van

,

coster's poltxena.

248

maar onder de liedjes, die de landlieden zingen, mogen genoemd worden.

Brederoo;

zijn

er die meesterlijk

Aan ons

toont,

op

vooral

der Academie gaf Coster

tooneel

het

,

zeer kort na hare

tweede ernstig drama, het treurspel Polyxena, dat

stichting, een

hoe de dichter

al

meer en meer geneigd werd zich

bodem

te

bewegen.

classieken

Men

zou haast zeggen

op het oog had dan wat gewoonlijk de vertooningen der Oude Kamer had bezocht. Bij de keuze der stoffen uit de antieke wereld volgde hij misschien ook maar dat

een ander publiek

hij

alleen

den aandrang

zijner

natuur,

nog

die

was door

versterkt

aan de Leidsche Hoogeschool onder den classieken Heinsius en Scaliger. Daarbij kwam dan nog de invloed van Hooft, die hem blijkbaar met zijne bewondering studiën

zijne

letterkundige

voor

Seneca heeft besmet.

Senecaschen

pen

,

stijl

:

De Polyxena

geene eigenlijke tragedie

maar eene opeenstapeling van

Aan moorden

stonden. Ast\'anax

,

dan Polydoor

geheel in den

is

zooals wij die begrij-

afgrijselijke

Troades van den Romein den dichter

de

toch ,

tooneelen

stellig

,

waarbij

voor den geest

b.v. ontbreekt het hier niet. Eerst sneeft ,

voorts Polyxena

:

en aan

dit alles

wordt

de kroon opgezet door het bloedig tooneel, waarin Hecuba haar moed aan Polym.nestor koelt wegens den moord van haar Polydoor,

hem

wederwraack door hulp van haar verstoorde sleep van vrouwen, de oogen wt de kop. Op welk gerucht, de vervloeckte dienaars des ongeluckigen Conings aankomende, vinden de dooden romp haers recht gestraften Vorstes, waar over ,,en scheurt

tot

,

wech vonden,

sy Aveder met hout, steenen, én sulcx alsse by de

Troyen doot sloegen." Zoo luidt Coster's eigen beschrijving in den „inhoudt." Zenuwprikkelende tooneelen genoeg; maar geen karakters en de

Coninginne van

geen

dramatische

eigenlijke

gedachte, die op den

aan

te zelf

verscheidenheid,

die

veinzerij

,

vooral

bereiken beleefde

toppunt

en ,

de

drijfveer

bodem van is,

dat

godsdienstige ,

zijn haat te koelen.

de

voor

dat alles

de

ligt,

handeling.

staatkundige te

hartstocht

baat neemt

om

twisten

,

die

elke

zijn doel

die

men

bijna

hun

De omstandigheden

kerkelijk-staatkundige

De

en eenheid geeft

hadden bereikt, zweefden den dichter voortdurend voor

24d

costee's poltxbna.

den

geest

het

dat

;

treedt dit alles zóó

maar nergens

stuk

een

hoofdzakelijk

daardoor

op den voorgrond

staatkundig

karakter

met de Iphigenie het geval was, die dan ook nog kon worden opgevoerd wanneer men zich niet aan allerlei ge-

krijgt, zooals

niet

varen wilde blootstellen.

Wat den toon van de boven dien van

niet tot

Folyxetia betreft

de walgelijkste platheden

die verheft zich meestal

Andromache haar zoon tegen

Als

af.

,

leven, en daalt niet zelden

dagelij ksch

't

Ulysses beschermt, voegt deze haar toe: "Androtnache

droncken.

is

Andromache.

Neen, droncken ben

ick niet.

Ulysses.

Wtsinnich dan en dol.

Andromache.

Oock

Zoo

niet, Ulysses.

roept

Hecuba

Maar mijn moedt

boven vol."

uit: helsche rasernyen

• Zijn 't

Daar meed'

tot

my

op den hoop de gruwelijke Dis

Ribsacken komt?"

Maar

alles

hem

overtreffend

Polymnestor

waarin

het voorlaatste tooneel van';het stuk,

is

zich

wil

verontschuldigen,

maar

Hecuba

toevoegt: „Vervloekte guyt ghy

liecht.

Ghy

liecht, godloose

mensch.

Daar gelden nu geen meer bedrieghelycke woorden: Want daar leyt Polydoor, die ghy, o schelm, vermoorden. '

Troyaansche vrouwen, nu, komt vliecht hem

En

krabbelt

hem

uyt

't

in zijn licht,

hooft zijn duyvelsche gesicht.

Polymn. Troyaansche moorderin! ey my, Troyaansche vrouwen! Hecuba. G'en sult van nu niet meer den lichten dach aanschouwen,

Menedige rabaut. Polymn.

Ey

mijl:!

hoort niemant hier

Mijn jammerlijck gekrijt? Hecuba

Ten

helpt

nu geen

getier.

,,

hodbnbüeg's eodomont.

250 Noch

nedericli gesmeeck.

Neen

neen

,

ghy moet nu

,

sterven.

Polymn. lek leg

Waar

ben berooft van oogen.

ter aard' gevelt, ick

de Phrygen? nu, komt vat haar by de krop.

zijn

Hecuba.

Daar heb

ick d'

Zou wel iemand

oogen van u Coning uyt

dit

nog

als ,.den

zijn

waren

kop."

treurspelstijl"

durven

betitelen ?

Thans volgt de Isabella maar daar dit stuk gelijk wij zagen door een gelijknamig drama van Rodenburg was in het leven ,

geroepen,

is

het

,

wenschelijk

eerst diens

Rodomont en

Isabella

te bespreken.

Zonderlinger stuk is nauwelijks denkbaar: ook geen, waarinde Romantiek hare eigenaardigheid met losbandiger, woester luim botviert.

Medor en Angelica

trouwe minnaars

zijn

:

evenzoo Mandricart

en Doralice. De schildering van hun zielstoestand vult het geheele eerste bedrijf. In het tweede ziet men, hoe Prins Zerbyn door Graat Anzelmo is gevangen genomen als verdacht van den moord van

den en

zoon.

diens

Hij

betuigt

zijne

en deze

daar bevindt,

zich juist

Graaf met éénen slag dood

met

Zerbyn

geUefde,

Roelant

Isabella,

welke vlucht.

lang

al

zwaard,

Hector's

zelf

hij

Dan

zijne

zich

de vier volgelingen van waarop deze de vlucht neemt

ook ten tooneele verschenen Dan komt Mandricart, die omdat deze in het bezit is van

verwijdert.

hij

heeft, wil

voegen

bij

wapenrusting,

diens

met Mandricart's Roelant's oog op een kUnkdicht ter eere van

draagt.

valt

inmiddels

gezocht dat

,

onschuld voor Roeland, die

slaat

Gevecht,

dat

eindigt

AngeUca, door Medor aan een boom gehecht; en daaruit verneemt hij dat deze schoone voor hem verloren is welke droeve mare hem het hart doorsnijdt zoodat hij van smart waanzinnig wordt. Na een vreedzamen wandelaar mishandeld te hebben scheurt hij zich wapenen en kleeren van het lijf en loopt weg. ,

,

Zerbyn komt nu met Isabella terug, en er volgt een tooneel, hij op haar verzoek een sterk bewijs van goedertieren-

waarin

heid geeft.

,

,

Dan vinden

zij

Roelant's wapenen en vernemen, dat

RODENBURG's K0D0M05T. J'uricus

hij

is

geworden. Zerbyn hangt die „wapens glorieus"

met een prijzend voor

ze

eischt

251

Mandricart

bijschrift.

een

hetgeen

zich,

Nu

waarin Zerbyn omkomt.

wil

dit

,

gevecht

gevolge

ten

Isabella zichzelf

oji

hebbende

gelezen

dooden

heeft,

maar

,

wordt daarin verhinderd door een „heremijt."

Het derde bedrijf opent met een tweegevecht tusschen Rodoraont, die ook op Doralice verliefd is, en haar minnaar Mandricart. Zij worden gescheiden door het bericht, dat het land hun degens noodig had wegens een inval der Christenen. Doralice beweegt hen den strijd uit te stellen totdat zij het land van vijanden zullen hebben bevrijd. Hierop komt Isabella het lijk van Zerbyn begraven, en de heremiet haalt haar over zich een klooster

in

begeven.

te

In het vierde bedrijf wordt de Doralice voortgezet.

Ten

doen

eene

keuze uit hen

te

cart,

met wien

vertrekt.

zij

tusschen de minnaars van

strijd

aan de jonkvrouw over,

slotte laten zij .

en

verklaart zich voor Mandri-

zij

Rodomont

troost zich terstond

Vrouwen." En

met

de gedachte: „men daarop Isabella ontmoet, die geheel los is van de aarde, en in dan wordt hij terstond op haar verstichtelijke lectuur verdiept zit liefd. De rest van dit bedrijf en het begin van het vijfde worden vind't wel and're

als hij

kort

,

door

aangevuld

mjs

hartstochtelijke

Zij

heeft

slechts

tranen

gelukt haar echter

door hem

te

,

nu tracht over

schoone

de

zijne

herinneren

,

daarin storen

,

en wil op

al te

min aan haar toonen. De kluizenaar maar wordt door den woestaard gedood,

zijne

tiacht haar te verdedigen die

gesprekken tusschen Isabella en den

stichtelijke

Rodomont komt hen

kluizenaar.

te

halen „(z)ijn wille

en gebeden

om

gedachten op dat

hij

er

op

te

doen."

zich te verweeren. iets

uit

anders

te

Het

vestigen

was

„Om Maar deze was onkwetsbaar, en dit maakte den kamp ongelijk. Welnu zij kent het sap van een kruid dat het Uchaam hetwelk er mee bestreken is tegen kwetsuren beveiligt. Zoo hij haar eer Roeland Furieus door waep'nen t'overwinnen."

,

,

wil

sparen

neemt. liefde

zal

zij

hem

dit

geheim mededeelen, hetgeen

hij

aan-

tegenhanger tot dit tooneel volgt dan nog eene versamenspraak tusschen Mandricart en Doralice, die dat Als

bedrijf besluit.

,,, ,

rodenbubg's rodomo^st.

252

In het zesde bedrijf komt Isabella op ..met een porcelyne

met

zap"

groen

,

hetgeen

Rodomont

zonder kracht.

intusschen

slechts

die zich aan Griekschen wijn

,

kom

„groen water"

is

„droncken

had ghemaeckt," vraagt een bewijs van de kracht van het vocht. Beproef het op mij zegt ze en hij slaat haar het hoofd af. Dan zichzelven het leven benemen; wil hij eerst ten zoen van haar dood ,

,

,

,

maar

bedenkt zich, want

hij

„Den hemel

En

Afterdocht

,

geweest,

Araete

zijn slachtoffer

oorzaak van hare

wie

eene prachtige

Stantvastigheyt

,

Liefde

Trouwicheyt en Diana rede-

,

ontleend, hetgeen

haar

berouw."

Vrese-Gods haar beduidt, dat

totdat

aan

,

hertelijck

komen

slotte

vraag,

de

over

kavelen

Ten

stichten.

te

Reynicheyt

zijn

berouw toonen door

wil dat

hij

tombe

met

zich vernoeght

zij

uitdrukt

fiere zij

houding

is

allen stralen

door deze hoog-

dravende beeldspraak: ,,Ghy allen stralen

Dit

laatste

aan,

die

samenhangende gezegd,

dat

waarin

geen

niet feiten

dit

licht

vliet".

uit

zou

ontwarren.

gewrocht

enkele

myne bornens

uit

de leidende gedachte van het stuk het mengelmoes van nauwelijks

tooneel geeft

men

zijt

fijner

meest

der

Het behoeft

karaktertoets

voorkomt

bijna

niet

Romantiek,

teugellooze ,

dat alleen

bestaat uit eene opeenstapeling van hoog opgeschroefde pathetische ontboezemingen, snorkerijen, stichtelijke bespiegeUngen

eene goede dosis moord en doodslag

zonder eenige perspectief in acht minste

de

te

,

alles op ééne lijn geplaatst nemen, in ons oog niet de

dramatische waarde heeft. Zoo het, des ondanks, volgens van een onwraakbaar getuige als Coster, toch

verklaring

opgang maakte, dan

ligt

dat

aan oorzaken, waarop wij weldra

zullen wijzen. Is

nu het stuk van den

laatste zooveel beter?

durven verzekeren. Merkwaardig

is

Ik zou het niet

het verschijnsel, dat de

Aca-

op sleeptouw nemen. De antieke stof, waarvoor men sedert de opening der nieuwe instelling het publiek had trachten te winnen, wordt verlaten. Was demie zich hier door Rodenburg

laat

253

COSTEE's ISAiELLA.. het

omdat de openbare meening

Dit

is

zich daartegen verklaard

had?

de wijze van behandeling geheel

niet waarschijnlijk, daar

overeenkomstig den volksaard geweest was. Maar blijkbaar werd

de richting

die

en die lauwer

Rodenburg had ingeslagen nog meer

gebied weer,

tische

men hem

%\alde

voor de

dat

toegejuicht,

betwisten en betrad het

menigte

altijd

Roman-

bijzondere aan-

had gehad. Coster dramatiseerde daarom evenzeer de van die Isabella, wier trouw en kuischheid Ariosto 29^" zang van den Orla?ido Furioso heeft verheerlijkt.

trekkelijkheid

geschiedenis in

den

behoefde

Hij

„dat

echter

Ariostus

hij

meer.

de voorrede nauwelijks

in

niet

Dat Coster het onderwerp op andere

dit

veel

hij

zou behandelen, begrijpt

stelling

met hetgeen

althans

in

ieder.

die

,

te

zij

in het heldendicht

de ontluikende classieke orthodoxie niet:

bekend Coster

in liet

verhalen

,

ter ver-

voorkomen. Dat duldde zij

maakt ons daarmede

waardoor de eenheden bewaard bleven. En

zich daar niet weinig

Aveinig verdient het dien t}^pe

en

,

zoovele tooneelen, in

op voorstaan, daar

voor eene model-tragedie wilde doen doorgaan. het

dan

dwingen. Rodenburg vertoont

aan het hoofdfeit voorafgaan

daarvan dienen moeten, in even

de volgorde waarin

wijze

Hij streeft er naar, in tegen-

vroeger deed, den romantischen inhoud

hij

een classiek keurslijf

de gebeurtenissen klaring

verzekeren

te

gevolght en heeft." Rodenburg deed

stip

naam

!

tenzij

men

hij

En

zijn stuk

toch,

hoe

tevreden kan zijn met

der Senecasche tragedie, waarmee dit werk zich in de

opeenstapeling aan akelige tooneelen laat vergelijken.

Het stuk van Coster is evenzeer een spektakelstuk als dat van Rodenburg, en de handeling wordt er evenmin in gemotiveerd door individueele karakters. Er wordt evenzeer in gevochten een held verslagen, een kluizenaar vermoord, en daarenboven een geest opgeroepen en zelden sprak een geest meer platprozaïsche taal verder wordt ook hier eene vrouw voor het

—

—

;

oog der toeschouwers onthoofd, en eindelijk venijzen zelfs de dooden en trekken onder het gezang der „hemellieden" de

wyden hemels

Rodomontades

„gulde

salen des

huwen

zich aan de platste platheden; en zoo al, gelijk de voor-

rede

zegt,

„elck

spreeckt

in."

gangbare tale,"

dan

is

,

snorkerijen

dat alleen in

dien zin te verstaan, dat de toon zich nooit boven dien van het

costee's isabella

254

meest alledaagsche verheft.

Het hoogdravende,

lyrische bestand-

den Doctor nog meer in minachting dan bij Brederoo, en in dit opzicht maakt hij een sterk contrast met Rodenburg, Hij stelt daar roem in. Ook in een ander opzicht wijkt hij van

deel

is

zijn

tegenstander

bij

Deze houdt ons steeds

af.

in dezelfde deftige,

opgeschroefde stemming. Coster daarentegen lascht ook hier twee

comische tooneelen in

geheel in den trant der Brederodiaansche,

,

die als het ware het burgerlijk contrast tot het ridderlijk-verhevene

Tegenover den ridderzin van Mandricart

uitmaken.

in

het stuk

of

Rodomont

staat hier

de plunderzin van Jonker Jan Hen, die

tegen de bevreesde boeren te velde trekt en hun een rijken buit

maakt,

afhandig

waaronder

de

dronkenschap put, zonder v/elke zou volbracht hebben

>).

—

Die Jan

maar

waaruit

wijn,

Rodomont de

de schrikkelijke daad niet

hij

Hen

doet in de verte aan Sir

John Falstaff denken Het andere tooneel, waarin Jan Hen voorwendt ziek te zijn, geeft gelegenheid om te doen uitkomen, hoe de Latijn-sprekende zeer in de verte.

Dokter der wereld zand

Duitsche

in

de oogen

strooit.

Misschien

dat de geneesheer van het Gasthuis zeer op die Duitsche Dokters

gebeten

was,

die

waarschijnlijk

onder de duiven der Amster-

damsche Faculteit schoten; maar over het algemeen zag de smalle gemeente gaarne de „Moffen", voor wie men weinig sympathie had, in hun krom-duitsch tentoongesteld. De slotzang geeft ook hier eene vingerwijzing naar de zedelijke bedoeling van het stuk. Wij zagen, dat de Academie toen de

op

't

hevigst

afzonderlijke

woedde,

het

met den Kerkeraad vraagstuk in twee

drama's op de planken bracht. Wij bespreken die

in een afzonderlijk hoofdstuk vóór dat

Avij

overgaan.

')

strijd

politiek-kerkelijk

Verg. Orlando Furtoso

,

Canto 29.

str.

21.

tot

Rodenburg's werken

XIII.

HET POLITIEK-KERKELIJK DRAMA. Dat het

zich

Blijspel

bij

dagelijksch leven

het

in

Avij

voorkeur bezig houdt met hetgeen

om

ons zien gebeuren, dat het de

gebreken van het levende geslacht lachende gispt, in

den aard der zaak. Toch

is

ligt

volkomen

het alsof onze blijspeldichters der

eeuw voor die roeping terugdeinsden. Wij zullen dan ook weldra (in een volgend hoofdstuk) zien, hoe Brederoo er op ait was, om de handeling van een zijner stukken in een vroeger tijdvak te plaatsen, ten einde aanstoot te vermijden. Dat

zeventiende

heeft

alleen

niet

in

den Spaanschen Brabander

evenzeer in het Moortje en Hooft's Schijnheiligh

plaats,

maar was

;

ja, het

een vaste tooneelvorm geworden. In zijde;

eene

kleine

maatschappij

de onze had dat zijne goede

als

en het heeft misschien veel verbittering voorkomen, dat

ook staatkundige

daardoor

en

kerkelijke

den dag buiten den kring van het

Maar

dat

in

een

zoo

aangelegenheden

van

Blijspel raakten.

bewogen

tijd

als

de periorie van het

Bestand, die hoogere aangelegenheden geheel buiten spel zouden

en niet tot onderwerp van den lof of de critiek der worden gemaakt, was niet te verwachten; evenmin, dat de opvolgers der Rederijkers er voor zouden terugdeinzen ze op

blijven,

dichters

het tooneel te brengen.

En

werden op

zij

het

tooneel gebracht. Eerst in den ouden

Rederijkersvorm van het Zinnespel.

De

Vlaardingsche

een grooten wedstrijd.

Kamer Aensiet Liefde hield in Juli 1616 De vraag die in een „spel" moest worden ,

beantwoord, luidde: •

Wat

Die

''t

middel dat best dient genomen by der handt,

Gemeen noodichst

is,

en vorderlickst voor

":

Landt."

. :

DE VLAAHDINGSCHE WEDSTRIJD VAN 1616.

256

Een „liedeken van den

vijf

veerskens" moest ten onderwerp hebben

zin dezer regels:

„Door eendracht,

Maer door

die

macht maeckt,

is

een Landt sterk en krachtig,

inlandtsch onvree winnelick en onmachtich".

Eindelijk had het kniedicht tot grondslag het referein:

"Dus Zestien

daaronder

baert onvrede vree, en vrede ^veer onvree"'.

HoUandsche Kamers namen deel aan dit feest, en uit Amsterdam zoowel de Oude als de Brabantsche

Kamer. In

al

de toen vertoonde stukken werd

,

zooals vanzelf spreekt

toenemende tweedracht in den lande maar zeer in 't algemeen. De spelen der Amsterdamsche Kamers zijn verre van de besten. Dat van den Eglentier is een gerekt,

op de

gezinspeeld

steeds

eene eeuw achteruit is en de nauwernood aanroert. Men ziet er uit hoe bitter die Kamer in verval was. Het gewrocht harer Brabantsche zuster, van de hand van Abraham De Koninck, was iets beter; maar toch ook zeer iang\\djlig. Het bepaalde zich tot zwakke toespelingen op de poUtiek-kerkelijke gebeurtenissen. Geen van beiden droeg dan ook den prijs weg, die voor de Gorkumsche Kamer Ver?iieut uit Liefde was weggelegd. Zij had

ouderwetsch

zinnespel,

dat

van den dag

hoofdvraag

wel

ter

,

de victorie blijkbaar daaraan actualiteit

bezat.

wordt

't

in

te

danken, dat haar spel de meeste

Maar men noemt geen

richtingen: de schuld

algemeen gelegd op de eigenwijze

hoofddenkbeeld

is,

dat

de

Overheid

Het

letterzifters.

de eendracht, ook in de

moet bewaren. En wie de allegorische toespeling niet genoeg vond, werd ingelicht door de Gorkumsche Stedemaagd, die ten slotte zei: Kerk,

duidelijk

„Hier mede beeld ick af ons Landt

Men het

begrijpt

Zinnespel

voldoen

kon.

intusschen

licht,

in desen tijt".

dat

de verouderde vorm van

Hooft

en Brederoo niet meer

het

publiek

van

Het

Blijspel

ware de meest geëigende vorm

ter

bespreking van de groote vraagstukken van den dag; doch tegen

zoo

iets

bestonden onoverkomelijke zwarigheden. Het ware

al te

KERK EN STAAT BUITEN HET

BLIJSPEL.

257

gewaagd geweest de eigenlijke Politiek op het tooneel te brengen. Trouwens met zuiver staatkundige vraagstukken hield zich de menigte weinig op; slechts voor zoover ze met kerkelijke partijschappen samenhingen wekten ze de aandacht. En „de ernst, de vroomheid onzer voorouders gedoogden de vermenging van het heilige met het kluchtige niet". Vandaar een verschijnsel, „dat de letterkundige geschiedenis bijna eenig

in

is.

Niet het Blijspel

waagde zich ten onzent aan het beoordeelen van de hoogere belangen van Staat of Kerk; het stond die rol aan het Treurspel het heroïsche Treurspel zelfs af. Ondanks de ongeschiktheid ,

,

van

het

werd

om

laatste,

daartoe,

het

toestanden

actuele

zich

in

gedwongen.

ondanks,

zijns

op

te

nemen, had

Misschien

Euripides, die met zijnen navolger Seneca de voorbeelden onzer

oude dichters waren, hen daartoe verleid; maar nog zekerder

den

het in

edeler

geven

te

De

juiste

Dat

en Armijn"

immers omstreeks dien bereikt te hebben.

misschien krijgen

De

ende

De

„om te

is

niet

te

verwonderen

,

strijd

daar

de oneenigheden haar toppunt schenen

agitatie

zaken.

wel

tijd

,

dagteekende

al

van 1609, toen

te

rumoer ontstond over het recht der Overheid

het eerste

kerkelijke

in

lag

taal,

toelichten.

de poëten zich bemoeiden met den

16x7

in

„Gommer

Alkmaar

daar hoogdravender

,

met eenige voorbeelden

juist

tusschen

,

dan het Blijspel kon waar de hoogste belangen ter sprake kwamen". opmerking is van Bakhuizen Van den Brink '); wij

verlangen

zullen haar

Ouden

verhevener gevoelens,

voorstelling, ,

onzer

erentfesten zin

Remonstranten de

also

houden"

,

erkenden

dat

recht:

Overigheyt beter aen hare zijde

zooals

Baudart

schrijft

-).

De

te

Contra-

Remonstranten daarentegen waren van meening, dat „sodanighe

gemeynde

met Gods Woord. met Barnevelt aan 't hoofd, ijverden voor de oppermacht van den Staat: ook met het doel om eene scheuring in de Kerk te voorkomen. Daardoor werd de strijd van kerkelijk op staatsgebied overgebracht en men weet met

De

superioriteyt" in strijd was

Staten van Holland,

:

welke uitkomst.

')

De

*)

Menwriën, IX B.,

Gids van 1843,

JOhXKBLOET, Nad.

bl.

bl.

Lelt.

563.

88.

XVII

E.

I.

3e druk.

17

: ,

:

KERKELIJKE UEWE&ING.

258

De

partij

Amsterdamsche

plaats de

minderheid had

,

hield

weldra met geweld werden uiteengejaagd.

die

,

op eenige

welke

,

conventikels

was

Regeering

heftig

De

Contra- Remonstrantsch

onder de Burgerij daarentegen waren velen het tegenovergestelde

De

gevoelen toegedaan.

orthodoxe Predikanten lieten zich hevig

de „Arminianen"

tegen

ophitsing,

linge

deels door

het grauw op de been gebracht

,

preek gestoord

en het gebouw

,

monde-

door het uitstrooyen en aanplakken van

deels

hatelijke paskwillen

strantsche

Eindelijk werd

uit.

onder den voet gehaald.

bijna

Het

raakte in rep en roer.

de Reraon-

,

predikant en toehoorders mishandeld

,

De

geheele stad

huis van een der voornaamste

Remon-

werd geplunderd en vernield, zonder dat de Magistraat zich de zaak ernstig aantrok. De Predikanten schenen met het gebeurde in hun schik, dat in overeenstemming was met hunne bulderende prediking. Zoo ging het nog geruimen tijd voort, stranten

den

Maurits

Prins

totdat

ann

sterken

13™ Mei 1619

en

haren

triomf verzekerden.

Den

hoofd van Oldenbamevelt op het schavot.

viel het

Het regende

de Staten-Generaal aan de orthodoxie

en

leenden

in het jaar

161 7 schotschriften! Is het te verwon-

Amsterdamsche poëten, die bijna allen tot de „Libertijnen" behoorden, zich ook in den strijd mengden, en dat ook hier het tooneel de kampplaats werd? In 161 7 verscheen deren,

de

dat

een „Spel des gheschils tot Athenen, ghenomen uyt het 17 Cap. van de Handelinghen der Apostelen: ende in rijm gesteld door Dierick Scabaelje".

op den ')

tijd

^).

't

Was

eene taaye, maar duidelijke toespeling

Krachtiger wapen gebruikte Dr. Coster.

Ziehier een staaltje. Gelasius, die naar twee wijsgeeien geluisterd heeft,

zegt:

'lek ben verwondert, dat

En 't

dats" altijdt

malkaer

wyse luy soo dwars legghen,

so strydich wedersegghen.

Schijnt dat de werelt heel vol tweedracht en vol twist

My

dunckt dat

't

Priesterschap vol kyvens en vol

list

is.

Laest verhaeld' ick soo wat van het ghemeene peupel

Maer wat

isser

van

d' Geestlijckheyt die

Die gaet

Wat

selfs

daer

'

meer dan eene kreupel. oft te leeren

behoort,

behoorlljck in veel dinghen niet voort.

beduydt doch al

Sou men ons

is

ons leert,

't

dit

warren en disputeeren?

goeJe niet zonder twist konnen leeren?

is.

BEDOELING VAN DE IPHIGENIA. Hij

een

datzelfde jaar zijn treurspel Iphigenia

schreef in

iendenz-%X\ik

aanhangige

259

,

kwestie

Kerk en

van

Staat

beslechten,

te

geheel

,

„om de

onder anderen ten doel had

hetwelk

en het

den laatsten over de eerste te handhaven, Aan dat doel worden Iphigenia en Achilles en Calchas met meer dan priesterwreedheid opgeofferd". De even geestige als juiste opmervan

recht

king

van Bakhuizen

is

maar

^);

zij

niet volledig.

is

Het stuk

is

eene doorloopende geeseling van de orthodoxe Dominés, die het volk ophitsten: zoo kras,

dat

in

zelfe

onzen

tijd

Van Lennep de Iphigenia „een toonbeeld van genoemd

heeft

hoeverre

In

*).

drama in het licht verscheen. Er bestaat eene uitgave, en

draagt;

„inhoud"

de

Toen moge

teekend.

tijd

is

wij

onder-

1617 op den titel September van dat jaar gedag-

22

stuk geschreven

het

zullen

,

hebben bepaald waarop het

het jaartal

die

is

waar

dat

zoeken, wanneer wij eerst den

de orthodoxe

boosaardigheid"

zijn,

vertoond werd

het nog niet, en waarschijnlijk zelfs niet eens gedrukt; of, zooal

gedrukt

,

dan toch wegens de tijdsomstandigheden

Doch Haer

ick sie wel hoe

't

is,

niet uitgegeven

^),

de Priesters dencken dat

hoochste woort toekomt in yeder Dorp en Stadt:

't

d'Wijl zy dienen de Goon, die alle dingh bestueren,

Des mach niemant by haer van ampts weghen ghedueren.

Want hun

handlingh

is

Godlijck ende zeer ontsien

Sy willen Godsdienst doen, maer de menschen ghebien, 't Kerck-voochden is haer kleen, want sy moghen met eeren 't Volck wel na haren sin onderwysen end' leeren Maer dit ist dat haer schort, dat in sulcken ghebouw De Kerk-mner haer ghebiedt te nauw bepalen souw. Daerom prijs ick haer dit, naemlijk dat zy begheeren Te voeren heerschappy over Vorsten en Heeren." enz. ')

De

Gids van 1843,

';

J)e

Werken van Vondel, III D.,

^)

Men

tooning C.

schrijft

bl.

82.

elkander na, dat er eene uitnoodigingskaart voor de ver-

van het stak op

H. Wybrands zegt

ler's

563.

bl.

1

in zijn

November

1617

bestaat;

Amsterdamsch tooneel,

bl.

doch ten onrechte. 33, dat in F. Mul-

Ned. Historieplaten, no. 1317, "Cen prent beschreven wordt van

1617,

die

eene

uitnuodiging

bevat

tot

het

l

Nov.

bijwonen der eerste vertooning

van Coster's Jphigenia." Hetzelfde leest men bij Dr. Galle'e, Academie en Kerkeraad, bl. 13. Töch is het onjuist; want op de prent wordt geen jaartal 17*

,

,

TIJDSBEPALING VAN DE IPHIGENIA.

260 Coster

de

vierde

gelegenheidsstukje

eerste

dat,

in

:

vertoond, moest iemand

jaarfeesten

der

Academie met een

den

i^^

Augustus 1620 werd

'twelk

als proes'e

„uyt-spreken een ghedicht

Al over lang

ffherijirit,

dan volgt eene

en

lange

clan

quam

noyt en

tirade

bekende merkwaardige rede van Nestor, die

drama

het

En

gevonden.

titelprint niet,

is

te

De

merken.

licht'*;

als

en wel de

,

kern van

de

uitgave van 161 7

daarom

heeft

zij

kan onmogelijk van

zijn.

In dat jaar bestond de

die

ook hier gevonden wordt. Gallée

geeft de volgende juiste

1617

van de uitnoodigiug „Op de kaart staat de bekende prent, de uitgave van 1626, niet voor die van 1617 te vinden is; zij

beschrijving

welke

aan

is

't

Fphigenia

de

uit

in

't

:

voor

echter grooter en omgekeerd.

Er boven

„Academi". Er onder:

staat

„Op Alderheyiighen dagh Hoe 't in de Wyst Costers

wereldt gaet, en hoe

't

Dat zullen w^y alleene spelen voor Die

Land beminnen,

't

Allerheiligen dag; ziet,

Pauw,

te

gaen

maar zonder

die luyden.

en ons doen ten beste duyden."

Dat

jaartal.

op den len November 1621

dit

eene aanteekening in de uitgave van 1626. Zou de Iphigenia er

leert

zonder vervolgd

1617

in

behoort

Nestor in Iphigenia aen.

bekende

de

te

worden

voorzitter

van

zijn

van Amsterdam was? (Verg. Gallée, tegenstanders niet.

Men zie de stukken

afgekomen,

in het jaar dat Reinier

Rechters Burgemeester

Oldenbarnevelt's

bij

a.

t.

pi.

bl.

Gallée, bl. 20

,

14).

In 1621 zwegen de

2

Den

1

:

1

len

November

werd in den Kerkeraad geklaagd: "Alsoo men verstaet dat docter Coster verleden Sondach acht dagen in sijn spelen seer schandelijck is nytgevaren zoo tegen de politie als tegens de Kercke ende de Kerckendienaren reeds

niet

sonder

groote

ergernisse

van velen

,

soo

is

goet

gevonden

,

Rudolfus ende Ds. Smoutius sullen onderstaen wat er van de saecke

dat is

Ds.

ende

wat H.H. Burgemeesteren daerin gedaen hebben." En den 3 len November berichtte Smout in den Kerkeraad „dat hy de presideerende Burgemeester hadde gesproken nopende het ergerlyck tragedie spelen van Dr. Coster, daermede hij de politie ende de kercke schandelijck doorstrijkt ende hadden tot antwoord bekomen dat de H.H. Burgem. Dr. Coster hadden ontboden gehat ,

ende 't

Welck hadde geantwoort, dat hij hem van de H.H. Burgemeesteren ende niet en

vermaent.

believen

tegenswoordig

H.H.

niet

desen

tijt

den

heeren

sal believen. te

niet en sal gevallen, oft

Dit gehoort zijnde,

is

laten berusten tot nader bericht."

wilde reguleeren na sal

spreken yet wat

op solcke

tijden alst de

goet gevonden de saecke voor

TIJDSBEPALI>G VAN DE IPHIGENIA. van geantidateerd

allen schijn

mijn

ofschoon

Muller, aan

vriend

Ik kan niet anders

te zijn.

de bibliographie zooveel verschuldigd

-wien

niet waarschijnlijk achtte, als strijdig

drukkerijen.

Misschien

ook

heeft

om

Ucht

te

werd, toen toch,

Op

verlaten.

niet

derde

1620

zoo

wordt

gedrukt

al

den volke

een druk,

al sedert

dit

is,

gewoonte onzer het

dit

verscheen

maar toen was het stuk

heet;

vaste

stuk,

het

1626

In

met de

vatten redenen, de drukkerij

Augustus

i

verkondigd.

drukkelijk

aannemen

de geleerde Boekhandelaar Fred.

wijlen

,

261

nog uit-

de

die

verscheiden jaren

gespeeld.

Hoe

ook

dartel

en hoezeer tegen de Predikanten in het harnas

,

gejaagd, moesten toch de Academisten wat voorzichtig

zijn.

Wel

nu en dan een schimpscheut, wel deinsde Coster er voor terug om in de Polyxena wat verder te gaan en de

waagden niet

zij

wraakgierigheid der geestelijke heeren aan de kaak

en

veinzerij

maar zoo hevige persoonlijke aantijgingen zulke smaadwoorden die de diepste verachting uitdrukken als in de zouden- zeer zeker door den kerkeraadsrphigenia voorkomen gezinden magistraat, door den voor niets terugdeinzenden Burgemeester Pauw niet ongestraft worden geduld. Maar eindelijk liep de beker over. In 1620 werd Adriaan Smout tot predikant te Amsterdam aangesteld. Hij de man van te

stellen

;

,

,

,

,

,

Burgemeester

A\'ien

schrijver

mogen

kon aanwijzen

Academie;

en

't

Nu kwam

is

de Libertijnen zich

of

men

wel eenigen

hem zou

bij

zijne vestiging te

hun aanval heviger werd.

en weldra de Iphigenia in haar

men

de

werd het meermalen herspeeld, onder anderen ook

in

•

't

eerst

op

Dit Treur-spel 't

planken.

Althans

leest

werd.

is ghesjieelt

op Alder-Heyl'gen dagh,

openbaer, voor volk van allerhande slagh"".

het jaar (1630» waarin

stelt

de

1626, d^t in 1621

In

gezet

of

in

uitgave van

stuk

zetten en of

vooraf een proefje,

voor

Later

vroeg,

die in lasteren en schelden bij

,

Amsterdam meer schrap geheel

Hooft

de hevigste tegenstander der Poëten en der

was

halen,

Pz.

C.

Dit

Smout om

was

doorgaans de

zeker

zijne oproerige taal uit

eene

demonstratie.

boosaardigheid

de stad

Immers het

der priesters

ten toon,

262

costee's iphiöenta..

met Euripylus aan 't hoofd, door leugen en bedrog Agamemnon's dochter naar Aulis hadden gelokt om haar daar te slachten en de Grieken van hun Vorst en Legerhoofd afkeerig die,

maken.

te

niet

Is

't

noodig

het beloop der handeling

bij

nagenoeg bijzaak

die

geheelen handel van Troyen

is

een versiering

*)

qualyck afiiemen, dat ick hier mede speele, gelijck

om

te staan,

ofte ten

,

weynigh waarheyts aan; daarom en salmen

seer

isser

stil

Coster zelf zegt in den inhoudt":

is.

„Den minste

my

't

niet

als het ray,

voornemen uyt te spreken, ghelegen komt." En wat „voornemen" was, is niet onduidelijk op te maken uit de opmerking, waarmede hij die voorrede besluit, „dat de oude mijn

zijn

Poëten de

voor

niet

dit

stoppen; maar

als

menschen

siende

een logen de naekomelingen in de handt

een schildery aan de wandt hanglien, daar in des

loop kunnen

wereldts

af-meten

en

bespeuren hoe den schijnheylig, onder den deckmantel van Godtsdienst,

zijn

person?.gie

kleedt

der

oprechtigheydt

raken,

haar

werk

't

speelt; al

,

hoe

Staat-

soudet

op-proncken, en

schelmeryen

en Baatzucht

alles

onderste

't

tot

in het

boven

haar voordeel in

stellen."

Wij bepalen ons daarom

tot eenige karakteristieke aanhalingen.

Vooreerst betreffende het groote politieke vraagstuk. Daarheen reeds

verwijst

de

titelprent.

„Men

vindt daarop twee krachtige

paarden voorgesteld. Het eene volgt gedwee het spoor, dat

door den

teugel

wordt

aangewezen

,

kenteekens der vorstelijke waardigheid versierd,

den schouder

over

legt.

hem

met de gerust de zweep

terwijl zijn rijder,

Het andere draagt twee

ruiters:

vóórop

een gekroond persoon, die de opgehevene zweep in de hand

zit

voert

;

maar een ander

in geestelijk

gewaad

,

achter

hem

geplaatst,

den teugel, terwijl zijn mederuiter het ros voortjaagt. Gij vermoedt het verdere: het geplaagde dier schopt en steigert en is gereed den eenen als den anderen meester in het zand te

kort

werpen"

eii

*).

eene uitgedachte, niet gebeurde geschiedenis.

'j

D.

')

Bakhuizen Van den Brink,

i.

Schetsen, II,

bl.

14.

in de

Gids van 1837,

bl.

170, of Studièn

PBOEVE UIT DE IPHTGENTA.

De

263

uitlegging geeft Nestor in het derde bedrijf aldus

^

:

Aen 't opperste gebied heeft d' Onderdaan geen deel, Maer niemand komt dat dan den Vorst alleen gheheel: Die 't beste volck van 't Land te met wel roept te samen En boord haer spreken, om na sijn begeert' te ramen •

Wat

oorbaer zy gedaen tot welstandt van den staet,

Snlcks dat dat volck verstreckt

So

xvel in geestelijck

Want datmen

in een

zijn dwanji; niet,

Land

wil twee vooghdyen

Wt

tweederlye volck, en tweederlye wet.

Dat

dit

op

maer syn raed,

als wereldlijcke saken.

maken

werelds, en dat op het geest'lijok let.

't

Dan sal 't niet missen of de Liefde sal versterven, En beyder wanganst sal 't Land in den grond verderven. Als by gelijckenis: De wereld is een paerd Vol quade stuypen, ruw, gantsch stog, en boos van aerd Dat staegh word van de hooge Overheyd beschreden Met dapperheyd en dwang, want 't is heel sonder reden;

Daerom

(tot

temming' van

Bmyckt Een Dat

't

als

God

het heyl'ge recht, daer meed'

de roede die 'y voert in

Goods-dienst

is

't

of Godlijck vreest)

dan twee seer voorneme dingen

die Rit-meester

is

is

onbetemde beest,

dit

Dat meer des rechters dwang

sijn

hy

't

kort moet dwingen,

rechter hand;

ander, en daer leyd hy

't

meed' aen band;

Bn die verstreckt hem 't toom, dat hy wel moet bestieren, En met den slincker hand nu korten, en dan vieren. Sulcks dat ervarenheyd ons niet doet vinden goed

Datmen den toom en roed, (daer meed de wereld moet Gedwongen worden) voorts dus sorgelijck sal laten In de twee handen van de twee veischeyde staten,

Maer datmen

't beyd' waar meed' de wereld word bereên In beyd* de handen geef des Rechters maer alleen. ,

Want

so men op dit paerd wil twee berijders setten. Dat die sal op den toom, dees' op den geessel letten, Voor seker salter dan heel qtialijck me vergaen.

Doordien sy nimmermeer elckand're wel verstaen:

Maer

Want

't

d'

moet

oft

aen den een

oft

eene sal den toom, of

t'

aen den and' re schorten. ontijd' wille korten,

Oft d' ander sal de roed' niet swencken op sijn tyd:

Sulcks dat door quaed beleyd

')

Dat

werd,

zie

is

bl.

de

plaats,

260.

die

in

1G20

't

paerd

voor

't

('t

spoor en

eerst

dwang

heel quyt)

op het tooneel gebracht,

:

264

,

:

:

COSTBe's rPHIGElflA. Raeckt aen het hollen

,

en de

Ik

nu de

laat

Kerk wordt

rijden".

in

plaatsen daar, waarin de zienswijze van Olden-

de

betrekkelijk

barnevelt

rijders beyd' in lijden

Ros de rug

Die'r zelfs bederven, en den

uiteengezet

^)

van den Staat tegenover de op te wijzen hoe de Predi-

roeping

om

,

er

,

kanten hier met scorpioenen worden gegeeseld.

Geen wonder reeds,

hoe

,

hij

dat de dichter op hen verbitterd was. Wij zagen hen van leugen en laster beschuldigde; hij komt

daarop in de Iphigenia temg: ..Wachi u

Te

Van Een

guyts

te

valsch, en

Als hy

En

stael,

('halchas weer te boos.

is

onbeschaemd,

t'

weêi-partyd"" daar

sijn

Die lengenaer! die lieght

Tot dat hy

self

Maeckt dat

Nes.

Als

't

meent dat

zijn zij?

niet

liegen.

te

sijn

al

de selfde gang.

leugen wel so lang

sijn

oude lengen waer

Zonne dat hy

selfs

de

't

is.

so openbaer

Maen

is

belieght.

dat verdeck d' eenvoudigen bedrieght.

Die het niet weten

En wat

hem

het volck eeps wijs, hoewel

licht der

En onder

ontsiet

maer meed' magh Imdriegen

aenhang gaet oock

al sijn

zylny met qualyck spreken.

voege

'Eurypylus

Pal.

Pro.

met

schenden op haer Heer door vnyl gesnap".

elders in dezer

Te

siaet

vry een groote vorst als van een' haerer leken vorst wreeckt sich

En

En

den geestelijcken

voor m}' 'k was liever in den haet

terregen

oft sijn

tong spreeckt Godes wetten".

„Een hope vreemde

slaven."

wordt herhaaldelijk geklopt. Onder anderen

Op

dit

aanbeeld

in eene lange tirade

van Nestor, die aldus eindigt: Men heeft twee verkeerde dingen gedaan. Vooreerst, dat men van lieverlee de geestelijken veel te veel

macht

heeft laten krijgen;

»Het tweede dat nn mee de saken qnalijck gaan.

datmen

Is

hier in plaets

van Burgeren (gebooren

Van ouder afkoomst, en wt goeden Huys') verkooren Maer vreemdelingen heeft die V tieren gelijck of ,

Ons' Lands-man

En ')

oft

tot

het

ambt

des Priesters

was

te

hy van de Goon geen harsens had gekregen".

B.v. in de uitgave van 1626,

b'.

2, 25, 57.

grof.

265

costbe's iphigenia.

Worden de vreemden aan de kaak inboorlingen

vaak van geringe afkomst

,

gesteld,

en

,

„gesproten uitet schuim ende gespuis van

zei:

haten

onwetent

ende

snoeit

^).

volck

,

't

gemeene onbe-

van naturen

die

minder de

niet

zooals zeker Regent

,

alle

Overheit

Coster noemt ze "Gecken ,

om

Gemackelijcke

sijii

Die kosteloos

ander''

Luyden

alsse plack

,

en

roed"" ontv,-assen

Niet vasters leeren dan op niemand yet

En

geld

hooger school besteld,

ter

Daer sy ondanekbaer

goeder

passen".

te

in gelijken zin spot hij

„Soud' dat volck Godes wil Nier weten

So gafmen

En waren deerden

het

,

om

dat so lang

t'

Goods-wille studeerden

onrecht haer den

nog maar

naem van God-geleerden".

altijd lieden

van verstand, die

stu-

!

datmen niet ken verbieden De School-geleertheyd voor de oordelose lieden. Eer datmen yemand voerd ter hooger schole in Behoord men wel te deegh' van sijn verstand en sin Bewust te weseii dat hy was van deeghlyck oordeel Dan sou geleertheyd eerst de Landen sijn tot voordeel." „Beklaghelijcke saeck

,

,

Vandaar,

zoo

dat

dan noemen

zij

„O ghy

dikwerf „geleertheyd

laet-dnnckende

is

verkeerdheyd".

,

waerom

laet

ghy u lippen

Sulcke Gods-lastering' so reuckeloos ontslippen IT stout 't

?

beroemende, dat dat u grof verstand

Verborghen Goods begrijpt? en roemt u GodJijck? want.

Wat ghy seght dat seyd God, dat wild ghy moetmen Wat is dat anders ais God selfs sijn eer ontroven?" Gij meent, dat

•En Dat

ghy

TA^

der Laen,

bij

uitnemendheid Gods volk

niet, waert

Voor Godes

^j

gij

beeld u dat niet in: sijt

Dan het bij

En

Gods!

zich tolken

't

vertoog

van

ghy

zijt!

want 't gheen ghy schijnt te wezen ghy 't dan wierd ghy recht gepresen.

geest'lijk volck

schijnt dat

loven.

niet

daer geeft ghy u voor wt.

weet wat dat die

staet

beduyd.

den Oud-Burgemeester van Haarlem, Geer.

Brandt, Hislorie der Reformaüe,

IV

D.

,

bl.

639.

Van

,

costeh's iphigenta.

266

Gods volk soeckt Liefd' en Vreed', dan ghy soekt maer

En

gij

;

volck

't

te

Hoever uwe twistziekte gaat denkt met Euripylus: „Hy moet, oft ick En hiss'' het volck Ick

wel

stel 't

Aen

die

K

rwisten,

leeren datse beter niet en wisten".

,

gebleken. Weerstreeft u iemand,

is

hem binnen landsche hem wel eerder als hy

berey

op

al in roer.

macht, dat ick

Het

sal

sal

my

niet

twist, gist.

't

ghebreecken

de klare water-beecken

Veranderen in bloed, door moord, die man aen Bedrijven sal, waer op daet'lijck

sal

man

volgen an,

5o veer hy op sijn oude vryheyd wil volherden. Dat dese steden tot puynhoopen sullen werden. De boomen galgen, en het woest' onvruchtbaer veld Een kerrick-hof, daer romp op romp rot, door 't geweld

Van

Om

So

volck

te

een trommel sal verstrecken

ruyen op, dat

harnas aen

sal

trecken

't

die luiden zouden

't

dit

handen

roer in

„Waer Der Edelen van

O

't

maer gebied? Laet hy dat dencken vry, spreeck, dat dan God spreeckt yverigh door my".

ras ick

Als ick

En

my

dese tong, die 't

is

toch

nu

krijgen! 't

verstand

ons vrye Vader-land?

wei-geboren volck dat noyt en wierd gedwongen

Van

's

Werelts-dwingeland , werd ghy nu noch gedrongen

Te moeten buygen onder

Van

malle Papery

?

moeyelijcke juck

't

Snorckt nu vry van

Daer ghy de Werelt deur u

loflijck

't

geluck

van beroemden,

So dat de Buren a de vrye Lnyden noemden, 't Is slimmer als het was, want seker meerders

Was

last

nu minders, dien 't niet past. O Helden d' oorlogh was veel beter niet begonnen Daer is met vechten meer verlooren dan gewonnen''. niet so lastigb als !

Men heden

ziet,

zijn;

hoe duidelijk de toespelingen op de tijdsomstandig-

en zoo gaat

"t

het geheele stuk door.

Dat men zulk een heftigen aanval op 't tooneel durfde brengen kort na de overwinning der orthodoxe partij verwondert ons maar^ 't is natuurlijk, dat de Tphigenia na Maurits' dood en toen de Regeering wat zachter 't optreden van Frederik Hendrik was meer op den voorgrond kwam. dissenters gestemd de iegens ,

,

,

vondel's palamedes. In

1626

dat

het

Ds.

Smout de orthodoxie

En

wat

in '
van Ds. Badius,

tegenspartelen

—

kent Vondel's hekeldicht

hum

"Het quyl dat loopt

Soo

i.yt

hy (rAcadcmy'";

schelt

mongt,

sen

—

het in dat jaar onder grooten toeloop werd vertoond, blijkt

dat

de

uit

Regenten

de

bij

ondanks het

1630 reeds de zesde.

in

toen de oproerige houding van

datzelfde jaar,

in

had,

gebracht

men

de derde druk:

verscheen stuk

267

bespot,

dien

krijten

so

de penninghen

Had

alle

gaende gemaeckt hebben, dat de speelplaets

aenschouwers

de

druk, waarin de dichter de bedanckende deze voorsz. ghede wereldt met haer roepen en

zesden

„hartelijcke

uylskuyckens dat se

stoorde

om

van

voorrede

Predikanten

ende de bus

vatten,

te

te

enghe

kleen was

om

vergaren."

te

de

Coster

te

zaak vooral van den kerkelijken kant bezien

zijn Palamedes of Vermoorde Onnozelheit meer de staatkundige zij van 't vraagstuk op het tooneel en had het vooral op Prins Maurits gemunt. Het is bekend, dat met de „vermoorde onnozelheit" Joan

en

de Predikanten gegeeseld, Vondel bracht in

,

Van Oldenbamevelt bedoeld geeft

Vondel

zelf

was.

onduidelijk

niet

naam van Palamedes een ander Euripides,

,

bedektelijck

verweet".

speling

het

altijd

in

,

zijne

te

kennen

,

schuilt, als hij er

dat

onder den

op

wijst, „dat

Palamedes ten tooneele voerende, Athene de gepleeght in het ombrengen van Socrates,

zijnen

moorddaedigheit

In de voorrede van het stuk

Het

geheele

is

stuk

aantrekkelijkheid

aan die zeer doorschijnende toevolgehouden

,

ontleend heeft,

dat de

Palamedes

zoowel vroeger

als

thans.

drama

Als

zeggen

valt

anders van dit „treurspel" niet veel goeds te

en Van Lennep

;

zelf,

tiie

het voor een „meesterstuk" wil

doen doorgaan, moet toch belijden, dat het niet op eenheid kan roemen daar het „niet te ontkennen valt dat men bij de lezing ;

,

zich gestadig in een twijfelachtigen

en met

zijne

kamp voor

,

dobberenden toestand bevindt,

gedachte zich naauwlijks in den heldentijd, in het

Troje en in de raadsvergadering der Grieksche leger-

,, ,

tondel's palamedes.

268 hoofden

geplaatst

"s

Gravenhage"

men

zal

Het

zien, dat het

hoe

welke

men den

nog

allerlei

bitter

aan

laatste

als

loop

waarin

,,expozitie"

gaat inblazen, hoe

is,

,

zoowel

hij

als

plan aan

Dyomedes mededeelen

alles

nog eens

Agamemnon

Trojaanschen

een

krijg.sraad

onderzoek in

wordt

offer

ontwrongen

Dan

snorkende samenspraak met

den val van

zijn

gehouden

betuigt,

beweert

hij

Koning

den vijanden van

juist

verschijnt

zijn

besloten een nader

Calchas,

die

't

slacht-

in

eene

handlanger Euripylus besluit tot

doodvijand Palamedes. Als deze nogmaals eene

verschijnt

pijnbank

de

afgesproken

hebben, en waarin het

te

Daarm wordt

geen

't

,

opgedragen.

alleenspraak

als alles is

lezen staat. Terstond laat de

te

bijeenkomen.

te stellen

—

in

een (nagemaakten) brief, dien

slaaf

verraad van Palamedes

den

Hooft.

komt Ulysses

,

hunne tent overleggen. wordt het beraamde volvoerd. Dyomedes

In het derde bedrijf brengt aan

en

;

kan

zijn doel

navolging van

verraadt

zijn

't

ver-

de bombastische

deze onderaardsche personen verdwenen zijn

zij

en

geeft

Dan

vervolgd wordt.

Als

gaan

heeft.

de personen van Megeer en Sisyphus

in

(Jlysses

gekleed

zij

te

stukken van Vondel, met

Ul3''sses

bereiken. Die tusschenkomst der Hel taal,

Binnenhof

't

van het stuk nagaat

andere gebreken alle

Palamedes de

door

hij

Hel zelve

de

schijnt

als

waarin

alleenspraak,

verhaalt,

daar terug gevoerd

naar Holland en naar

,

bedrijf begint,

eerste

eene

En

').

men wordt van

of

heeft,

naar de zeventiende eeuw

heeft

hij

brengen

,

waarin

op nieuw

hij

,

zijne

Agamemnon

voor den Raad.

wil

onschuld

hem op

hetgeen Nestor keert. Dyomedes verhaalt

nu hoe hij den spie heeft overrompeld en Ulysses vertoont het nadat dat zij in Palamedes' tent gevonden hadden goud zijzelf het er eerst hadden begraven. En daarop wordt de beklaagde niet gevonnisd, maar naar den kerker gebracht. In het vierde bedrijf bepraten de vrienden van Palamedes zijne onschuld, waarbij een hunner eene 90 verzen lange levensbeschrijving van Calchas inlascht. Zij besluiten er op aan te dringen dat Nestor in de rechtbank zitting hebbe in de hoop dat dit den ,

,

—

,

,

,

beschuldigde

')

zou baten.

Van Lennep's Vondel,

Agamemnon II D., bl. 510.

stemt daarin toe.

De

vier-

269

VONDEL 's PALAMEDES. schaar vergadert

:

men

de verrader met eeuwige gevan-

weifelt of

dan met den dood zal gestraft worden. In 't eind dringt de gemeente in de zaal door en eischt een doodvonnis, dat dan ook geveld wordt. Daarmee is eigenlijk het stuk uit; maar de classieke regel genis

een

eischte

vijfde

bedrijf:

bestaat

dit

uit

een paar verhalen

^).

Eerst geeft de Bode eene breedsprakige schildering van Palamedes' dood. Dan verschijnt Neptunus, Palamedes' stamvader, en onthult de toekomst: de verschrikkelijke geschiedenis van het Huis lange

omdoolingen van

komen Priam en Hecuba

zich verheugen in

van

en

Atreus

de

Ulysses. 't

Eindelijk

gebeurde, en de

Trojaansche maagdenrei jubelt in den dood haars ergsten vijands, die door de zijnen zelf

Waar

is

afgemaakt.

de stof voor eene Tragedie? Straffeloos vermoorden kerkelijke en wereldlijke boosheid en wraakzucht een schuldeloozen verdienstelijken grijsaard: leugen en bedrog triomhier eigenlijk

is

,

Want de moderne toeschouwer, vooral Homerus vertrouwd is, zal de hand der wrekende

feeren.

die

niet

met

Gerechtigheid

genoegzaam ontwaren in de voorspellingen van Neptunus, geheel aan de Classieke Oudheid ontleend, en ook niet in het minste verband staande tot de historische personen, die onder den Griekschen naam de belangstelling gaande maakten. En welk antwoord is te geven op de zoo natuurlijke vraag: wat is er niet

de persoonlijkheid van Palamedes, hetwelk hem, bij al het goede dat van hem verhaald wordt of dat hijzelf ons vertelt

in

.

,

noodzakelijk

dat

')

gemaakt,

aanschouwelijk

Dat

168-5,

vierde

doorgjaans

dit

vóór

stukken,

den

dien onverzoenlijken haat op den hals haalt?

zijn

die

op

bedryf en

ganschen

tot zijne

geschiedde

Palamedes zou daardoor

tot

erkende T. Asselijn reeds, toen

Dood van Egmond

en

Ware eene

hij, in

Hoorne schreef: „De voornaamste

onze Schouwburg: werden vertoond, eindigen meest in het is

het

inhoud."

vyfde niet anders als een verhaal, en besluit van

Merkwaardig

is

het, dat L.

Meyer

in

de voorreden

Verloofde Koninksbruidt (1668) reeds zei: «dat de ervaarentheidt, in

onzen Schouwburgh, meenighmaals vertoont heelt, dat, in dierghelijk gheval, ndchte hoogdravendheidt van vaerzen, ndchte heerlijkheidt van konstwerken

de

Kykers

heeft

konnen weerhouden, dat zy

niet opreezen

,

en doorghingen."

tondel's palamedes.

270

hem

„vol-

van allen blaam" (Van Lennep), verdwjnt

houdt

zuiver

strekt

gestempeld zijn; maar nu de Dichter

figuur

tragische

de tragische werking.

Ook van

Drama

als

zelfe

„lofwaardig"

handeling

komt

de

verhaal

veel

te

onderwerp en den spreker waardig"

nimmer

wijligheid

dradig

persoon

handelt

,

in

't

En

dit

zijn, het

te pleiten ,"

vrij

geheel

niet

;

moge nu zelfs

Palamedes

zeer „lang,

de

uitersten

gevolge,

in

,

waartoe

niet in het leven

,

zijn

niet gerechtvaardigd

geheel

't

Men neme

lijkheid.

vervallen

zij

hoofd vijand

zijn

b.v.

de hoofd-

en de weinige daden zijner

geroepen door

houding tegenover hen. Deze wekt hun hartstocht

zijne

„het

al

„toch van lang-

is

soms

zelven.

lofi-edenaar

worden dan ook

tegenstanders

en

geheel

volgens den

,"

verre

de karakterteekening. Er

als

voor.

in

Pala medes

de

is

dramatisch gemotiveerde

wezenlijke

zoowel aan ontbreekt

er

veel

algemeen

in het

daar

,

,

deels

niet

op;

ook dienten-

door hunne persoonUlysses.

Zoo

hij

al

door nijd verteerd wordt, wat heeft dien hartstocht opgewekt? En welke eigenaardigheid van zijn karakter verklaart de gruw-

zame

waarop

wijze,

van

antwoord op

niet

uit

zijn

voort

hart

haat botviert? Geen zweem De schelmsche daad komt zelfe maar wordt hem door eene helsche

aan

hij

deze

zijn

vraag. ,

macht ingeblazen. Dit

moet

alles

veroordeelen

te

vind^

eenigd

;

er toe leiden

want het

is

,

om

niet

het stuk als tragisch

genoeg, dat

men

drama

daarin ver-

een overvloedigen keur van schilderachtige

„zulk

beschrijvingen, zulk een levendigheid in de gesprekken, zulk een

van

rijkdom

of het

ooit

Grieksche rol in

Het

fraaie

en

treffende

belangstelling

personages

niet

beelden,

een kracht en

zulk

Het is dan ook zeer de vraag, zou hebben gewekt, als men in de

van uitdrukking"

cierlijkheid

^).

de

personen herkend had, die eene

de treurige werkelijkheid hadden gespeeld. is

niet

noodig

,

als bij

het stuk van Coster

,

de toespelingen

op staatkundige en kerkelijke toestanden en personen in bijzonderheden aan te wijzen. Het gedicht zelf is bekend genoeg, en waarmede het in den evenzoo de verklarende aanteekeningen ,

')

Van Lennep,

de Werken van Vondel, II D.

,

bl.

511.

tondbl's politieke toespelingen. Amersfoortschen druk van 1707

is

voorzien

'),

271

en die door

Van

Lennep in zijne uitga\'e zijn overgenomen. Wij komen in 't algemeen nog met een woord terug op de tendenz van het stuk bij de beschounang van Vondel's leven. Hoe algemeen zij bekend was, blijkt niet alleen uit het proces, dat zij den Dichter berokkende, maar ook uit het feit, dat onder zijne letterkundige

naam van Cakhassen droegen ^), Die let op Vondel's temperament en geschiedenis, zal zich niet verwonderen dat hij ook als dichter deel moest nemen in geestverwanten de orthodoxe Predikanten sedert den

,

de groote gebeurtenissen die Nederland betroffen. de natuurlijke tegenhanger zijner hekeldichten

is

was

eenige

het

niet

,

waarmede

hij

De Palamedes ,

en

drama

dit

het veld der Politiek betrad.

Hij had dit in zekeren zin reeds gedaan in zijn eerste stuk, het

De verlossing der Kinderen Israël's uit Egypte was licht op te vatten als beteekenende de verlossing der Nederlanders van het Spaansche juk. Voor wie de toespeling nog niet voelde, Pascha.

de

heeft

dichter

zelf

ze

duidelijk

gemaakt

in

de aan het stuk

toegevoegde „Verghelijkinge."

En sedert heeft Vondel nooit aan de verzoeking weerstand kunnen bieden, om eene toespeling op de politieke aangelegenheden aan te brengen of daaraan een geheel drama te wijden, zij het dan ook onder bedekte maar altijd doorschijnende namen. De Amsterdamsche Hecuba in hetzelfde jaar als de Pala,

,

medes

het licht verschenen,

in

bedoeling

,

om

te

is

zeer

zeker, niet

van de

vrij

wijzen op de gruwelen „onder godsdienstschijn"

In den drie jaar jongeren Hippolytus wordt gezinspeeld op de Amsterdamsche beroerten en Oldenbamevelt's dood *).

begaan.

')

Wij ^eten

dat de dichter

maar

dat

hij

arbeidt van de

Brandt's Leven van Fonde/

uit

"een wijdluftige uitlegging op die,

uit vrees

vlam

liet

(bl.

113 der uitg. van Verwijs),

Palamedes treurspel had

voor de gevolgen, „in

verslinden."

Toch

heeft

"t

Brandt

vier

gestelt"

smeet en

zelf naar

al dien

Vondel's "ver-

haal" de aanteekeningen bijna allen gesteld, zooals Dr. Penon heeft aangetoond in zijne Eist. en Bibliogr. ')

In

een

Calchantes et ')

Er wordt

Beschomoiny van Vondels Hekeldichten,

van 12 Nov. 1628,

brief

Agamemnonem in

schrijft

bl.

160 vlgg.

Barlaeus: "Amstelodami inter

pessime convenit." Epistolae, pag. 256.

gewaagd van het „graeu, den vromen trouweloos"; en van

den jager heet het:

,

POLITIEKE TOESPELINGEN IN VONDEL's DRAMa's.

272

Ook op

later

Vondel

strooide

leeftijd

toespelingen in zijne tooneelstukken herstelt

^

Samson

David

,

of den Faëton

,

^).

onrechte,

of ten

terecht

hij in 1638, omdat men daarin, den Prins geschilderd waande, vernie-

Messalina had

Zijn

drama's.

maar een

tigd;

de Batavische Gebroeders

,

onthield zich niet van het schrijven vau geheele politieke

hij

Ja,

Adonias

niet zelden soortgelijke

als b. v. in

,

jaar

later

verscheen

Gebroeders

het treurspel

dat, gelijk wij later zien zullen, alleen als /^««'^«^-stuk volkomen

verklaren

te

In 1641 verheerlijkte

is.

met Salmonens,

mede

hij

in

de

hij

waarschijnlijk

Maria Stuart

(1646), „gedramatizeerde elegie," naar de gemeene opvatting aanlei-

die

vond „om

ding het

gelijk

Peter en Pau-

in zijn

hij

de Katholieke Kerk: hetzelfde bedoelde

wels

zijn

gehechtheid aan de Katholijke leer en aan

der kroon, en zijn haat tegen het Protestantismus en

recht

tegen de Puriteinen aan den dag te leggen"

Maar

heylijre outevs

„Sijn''

Tot overloopens

niet

*).

ontboezemingen van geheel anderen

dit zijn alle politieke

drincken

treplengde Raedsheers bloed.

'c

Dat viycrevochten volck en vryheyd treuren doet." ')

dat

Van Lennep Vondel,

vlgg.)

mond

den

in

heeft reeds

IX

D.

,

217),

bl.

hy den Aartspriester {Samson, vs. 793 het zonder twyfel gemunt had op de steil recht-

legt,

Amsterdamsche

zinnige

opgemerkt (VondeVs Werken,

"by de woorden,

die

predikanten,

die

tegen

de tooneelvertooningen

uit-

voeren."

Samson en David

Betrekkelijk

gelooven,

te

van beide

tot het schrijven

Zoo 't

wijst hij er

verhaal

Herstelt, zegt

hij

(XII

D., bl. 250), „'t

is

dat de gebeurtenissen in Engeland Vondel hadden aangespoord

Chusaï

dat

wordt aangaande

het

aan epizoden

de

uit

treurspelen.""

op flX D.,

bl.

doet, in

vs.

een

317), hoe in Adonias „byna elke regel in

1278

— 1322,

zoowel

als

hetgeen

gezegd

kring geteekende stuk, vs. 1329, ontleend

is

beroeringen tegen Spanje, in 1560 en volgende

eerste

jaren."

In de Batavische Gebroeders komt in

wederom

't

vierde bedrijf

Walburg, de moeder

„by de schildering van welke personaadje zegt Van Lennep flX D., bl 724), Vondel ons het beeld der Weduwe

der gebroeders

,

ten tooneele

,

,

van Oldenbarneveld geleverd heeft."

Welke Lennep, -)

toespelingen

X

D.,

bl.

men

al zoo in

Faëton gezien heeft, kan

327, nalezen.

Van Lennep, VondeCs Werken,

V

D., bl. 429.

men

bij

Van

vondel's politieke toespelingen. aard,

waarbij

wij

hebben

niet

hier

stil

te staan.

273

Vondel

heeft

buitendien nog twee geheele tooneelstukken dienstbaar gemaakt

aan de meer of minder bedekte

uiting van zijne staatkundige hebben geen betrekking op het tijdperk onzer geschiedenis dat ons thans bezig houdt, en zijn ook veel meer te beschouwen als de vrucht van zijne persoonlijke inzichten dan

gevoelens.

Zij

als strijdschriften

voor eene

hier ter plaatse te huis

van

zijn

leven en

,

van

partij.

Ze behooren daarom dan ook

niet

maar

zullen natuurlijk bij de beschouwing

zijne

dramatische werken niet over het

hoofd worden gezien.

JONCKBLOET, Ncd.

Lett.

XVII

E.

I.

3e diuk.

18

XIV.

RODENBURG'S TOONEELWERK. Wij hebben hiermede de ernstige stukken der Hoofdmannen van de Acadejnie afgehandeld; wij moeten nog terloops bij die

van Rodenburg stilstaan, ten einde ons voor te bereiden op de beantwoording der vraag: wat het karakteristiek verschil tusschen de Oude Kamer en de Jcademie uitmaakte. Wij staan,

Rodenburg

zelfs niet in

stil.

het voorbijgaan, bij al de stukken van

Hoeveel rumoer

in

hij

hebbe, en ofschoon hem geen verdienste

der

ook gemaakt

tijd

mag worden

ontzegd,

kan hem zooveel plaats niet worden ingeruimd als dit zou eischen. Bovendien, van Keyscr Otto is nauwelijks eene analyse te geven wegens gebrek aan eenheid van den inhoud. Ofschoon hij zijn

Wraeck-gierigers treurspel rekende onder de „stichtige en

vermakelijcke wercxkens

„gaende

houden",

te

afschuwelijkheden

gebrek aan

:

is

,"

hoererij,

dan een samenraapsel van 't

eigenlijk

enz.;

De Alexander

allerlei

is

met volslagen meer

niet veel

ongerijmdheden, en het Mays-

geheel geen inirigue.

besten zijn zeker die stukken,

den toon

om het tooneel der Kamer

familie-moord

karakterteekening.

spel heeft eigenlijk in

De

wel geschikt

het niets anders dan een samenlapsel van

blijspelen

zijn,

die door

ofechoon

hun imbroglio en hemelsbreed van

zij

Comische van Brederoo en Coster verschillen. Ze doen min of meer denken aan de stukken, die op het Engelsche tooneel toen gewild waren, in den trant van Shakspere's As you like it het

b.v. op de Mellibea. Ofschoon met tien bedrijven vervat is beantaan den omvang. De heldin, naar wie het

en Midsnmmer7iightsdream. Ik wijs dit stuk in drie afdeelingen

,

woordt de diepte niet genoemd is, wordt door zeven jongelingen

,

gevrijd.

,

Een daarvan

MELLLBEA.

—

DE JAXOüRSE STUDENTEN.

275

zij. Hij zou in eene onder hen afgesproken vermomming op eene bruiloft verschijnen: de andere vrijers zijn achter dit geheim gekomen en trekken dan allen hetzelfde masker aan. Den

bemint

acht

vertoont

zich

die

eersten

haar

zij

liefste

te

en

zijn,

zij

onderhoudt zich met hem op de meest vertrouwelijke wijze, hetgeen oorzaak wordt, dat de ware minnaar haar

dan door een paskwil hare

hij

haar ^vreken, en

komt de

die gelegenheid

bij

Als

laat loopen.

eer aanrandt, willen de anderen eigenlijke toedracht

der zaak uit, en de vrede wordt hersteld.

Er

in

zijn

stuk een paar niet onaardige tooneelen en een

dit

personen; maar de intrigne die door vermommingen wordt in 't leven gehouden is niet zeer treffend. Een geestige dialoog zou het stuk op een hooger peil hebben gebracht, maar dit is de zwakke zijde, daar gerekte en misplaatste tweetal lachverwekkende

,

,

bespiegelingen er juist alle frischheid van opvatting aan ontnemen.

om

Ik laat thans,

van

in één voorbeeld de karakteristieke trekken

samen

zijn trant

te

vatten

eene wat uitvoeriger beschouwing

,

volgen van een der stukken uit zijn besten

Studenten Juliana

haar

Leidsche

eene

is

optreden geeft

eerste

met de

De

tijd:

Jalourse

i).

te

lente ontluikt, evenals bij

„Vermakelijcke Lent

Wat

uw

teelt

van

juffer zij

,

wat

complexie.

bij

Bij

haar de liefde

de vogels:

laet

liefde kracht!

verliefde

kennen, dat

ghy

al gheschien

de lieve herdei innen

Ondoydt ghy 's borstens kil door 't dartelijck beminnen, terging van de graecht hun teere herte doet

De

Verkrachten door de dwang des boezems heete bloer."

Waarom zou

zij

niet „Is

voor hare 't

liefde

uitkomen?

voelen zulcken quel,

En 't lyden onze hel, Waerom is 't melden schande?"

Dan ')

hij

prijst zij

Er bestaan

W.

Jacobz. heeft

J.

Stam,

De

toch

de ,,ambroselijcke smaek' van het kussen en zegt van

dit stuk

raet

eene opdracht en voorrede; eene te Leiden

Fries, veel

zonder voorwerk.

goede

Jalourse Studentin,

twee uitgaven van 1617: eene

is

varianten.

De

De Leidsche titel

te

o.a.

.•

Arasterdam bij

Barthol.

tekst is slordiger,

maar

der Amscerdamsche uitgaaf,

eene doorloopende drukfout.

18*

De

DE JALOUfiSE STUDENTEN.

276

„O Gheen kussen ons verveelen.

Vervelen? hoe? och neen, 't

Zijn bodekens alleen

"Waer

Het

zoetste

't

na moet volgen".

niemand verwonderen, dat

zal

de Studenten Cardenio en Valerio ontvangt en

afwisseling

bij

twee minnaars heeft,

zij

welke

,

zij

Cardenio ontdekt dat spel en

is

is

van

's

liefde betoont.

Hij ontzegt

er troosteloos over.

haar zijne genegenheid in een monoloog, uitdrukking

beurtelings bij zich

op de teederste wijze hare die

ontwijfelbaar de

Dichters eigen gevoel, opgewekt door de

herinnering aan zijne trouwelooze minnares.

Intusschen gaat Cardenio's vriend Vireno, die medelijden met

hem

de hulp inroepen van eene andere schoone, Celia,

heeft,

en beduidt haar deze verzekering krijgt zijn

zij

,

trachten

,

maar

hij

is

lief

wantrouwt

Zij

heeft.

bemint immers Juliana. Neen,

zijn vriend

ten antwoord, sedert deze

dan „mommerij" Celia

Cardenio haar

dat

want

hart van haar af; zal

zij

,

hem bedrogen

heeft trok hij

troosteloos. Zij belooft

zijn leed te te leenigen,

nu dat

ofschoon het niet meer

zal zijn.

op haar beurt

,

wordt bemind door Marcio

,

en ofschoon

hem niet lief heeft had ze wat met hem gecoquetteerd en hem zelfs haar portret geschonken, dat ze evenwel van hem zij

,

als hij zich over hare koelheid beklaagt. Zij ontmoet dan Cardenio die in hare liefde vergoeding zoekt voor de trouweloosheid van Juliana. ,.De mensch kan zonder liefd' niet leven", zegt ze; en a.s Marcio haar op 'tzelfde oogenblik haar portret terugzendt, begrijpt ze dat op hem niet meer te rekenen valt, en daarom laat zij zich bepraten en schenkt nu het afbeeldsel aan Cardenio. Opgetogen deelt hij zijn nieuw geluk aan den

temgvordert

,

bedaarden Vireno mee, maar deze lacht

hem

wel zoo, dat de minnaar niet merkt, dat dubb'le zot houdt". Daardoor

is

daarover uit; evenhij

dit tooneel zeer

hem voor „een comisch,

In het tweede bedrijf toont Juliana berouw, dat zij Cardenio van zich vervreemd heeft: zij tracht hem weer te lokken; maar de samenkomst die zij hebben geeft aanleiding tot eene bepaalde scheiding. blik

dat

Haar andere minnaar zij

treft

haar juist aan op

Cardenio's portret verscheurt. Hij

ziet

't

oogen-

daarin slechts

DE JALOl'ESE STUDENTEN.

277

dat zij hem nog in haar hart draagt en scheidt in toorn van haar. Maar ook Cardenio is niet volkomen gerust omtrent zijn nieuwe geliefde, te minder omdat hij Leiden verlaten moet waardoor zijn hart breekt. Hij zou heel naar den Haag gaan!

het bewijs

,

,

„Dat's uyt de werelt", spot Vireno, die sentimenteele

minne

hem

een zot en puur mal dingh".

is

hartelijk over zijne

overdrijving uitlacht, en tot het besluit komt: „de

Ook

dit tooneel is

van

zeer comische werking.

Vireno

Cardenio's

vindt Marcio

weet

op zich genomen Celia op dat vertrek voor

heeft

en

bereiden

bij

haar, dien

hij

kondigen.

te

te

Hij

behendig door een valsch bericht

Dan wordt

verwijderen.

te

aan

afscheidsbezoek

afscheid

het

van Cardenio en

Celia comisch overdreven geschilderd. Als het meisje flauw gevallen

brengt Vireno haar tot haar zelven alleen door het uitspreken

is,

van den naam van Juliana. Het „goed doctoorken" meent, dat de jonge meisjes van zulk eene knappe tooneelspeelster nog wel wat konden leeren. En nu blijkt het, dat de geheele reis slechts vier

dagen zou duren.

Thans maken vertelt

aan

wij kennis

met een ander student

een zijner vrienden, hoe

hij

men met de schoone Tembranda, hoe beminden, en hoe

hij

zelfs

,

Fabricio. Hij

was geko-

in aanraking

elkander

zij

spoedig

„geheel heur lieve gunstr gehadt" had.

Maar zij wil niets meer van hem weten. Reeds vroeger heeft Tembranda aan haar vriendin Celia meegedeeld dat zij verdrietig was omdat Fabricio haar liet zitten ofschoon ze „hem te veel ,

,

vertrouwt" had. Er schijnt een misverstand

te

bestaan

,

dat even-

volkomen wordt opgehelderd. Fabricio bemint haar altijd, en zweert, dat hij haar voorgenomen huwelijk met een ander, waarvan de spraak ging, zou beletten. Hij gelooft dat Celia hem dit leed gebrouwen heeft, en als hij verneemt, dat wel

niet

Cardenio

haar

wil

trouwen

,

belooft

wreken. Hij raadt Leonardo aan

,

hij

zich op haar te zullen

Cardenio tegen dat huwelijk

te

waarschuwen

»0m Hij

doet

hem

dat ick zelfs by henr een kinde heb ghehadt".

tevens een pak brieven van hare

waaruit hun minnehandel bleek. Cardenio

is

hand toekomen,

daarover troosteloos

278

DE JAXOUBSE STUDENTEN.

en wil sterven. Voor

dood

zijn

schrijft hij

der onwaardige een

brief vol verwijten.

Derde

Celia

bedrijf.

dat

begrijpt,

Fabricio bedrog gepleegd

Tembranda geraden had te bannen. Daarom Zij wil nu terstond „nae den en besluit er met Tembranda

heeft

„uyt nickerlycke haet", omdat

zij

hem

toen

haar hart

had

,

trouweloos scheen

hij

haar

hij

uit

,

nagebootst.

schrift

Haegh, waer nu Fabricio is", heen te gaan, in mans gewaad en verzeld van een

vriend.

Men

zou ze voor studenten aanzien: „Vireno die zou

En wy bestellen

Zij

Maar ook

zijn

ons beydens pcdegoge.

klercken, gaen

zijn

koets- waghen"

„een

om d'Hage en

de

Haag,

naar den

bezien".

te

wordt aanvaard.

reis

om

eene nicht te gaan zien, maar eigenlijk, zooals Valerio vermoedt, om Cardenio op te zoeken. Hij besluit haar te vergezellen, en vermomt zich Juliana

voerman van

als

Cardenio zijn liefste te

't

had

wil

rijtuig, dat

in

haar derwaarts voert.

en haar gezelschap.

Zij

hij

en

zoo

op den Vijverberg met

hem

Celia

wordt, ondanks hare vermomming, door

herkend, en van schrik en wanhoop

komen

geroep van Porcelio

om

boerenkleeren gestoken,

gaan bespieden. Terwijl

over zijn toestand staat te praten, ontmoet

Porcelio

hem

ook

zich

quasi

valt hij flauw.

Op

het

Juliana en Valerio, beiden verkleed,

zij gemaskerd toegeschoten. Zij verneemt nu wat de oorzaak van haars vroegeren minnaars lijden is. ,

belasterd

nu

niet

ontmoet, en met den degen in

heeft inmiddels Fabiicio

Celia

de hand wil

zij

heeft.

hem dwingen Cardenio

herkent omdat

wil

bemiddelen.

wat

er eigenlijk

De

,

die

zij

is,

hij

Celia

op het gerucht aankomt en haar

een valschen baard heeft aangelegd,

verdediger

gebeurd

haar te bekennen, dat

der eer van

Celia verhaalt nu,

en waarom Fabricio

„Heeft heur eer gerooft

Door valsche brieven

De

geheele

om

haar huwelijk met

schuld.

„De

minnarij

lietde

die

hy zelven had geschreven."

was een valsch

my

Cardenio

te

verschoont",

verzinsel, alleen strekkende

verbreken. zegt

hij;

Fabricio bekent

maar

hij

had

al

CEITIEK VAN EODENBUEQ-.

berouw en

hij

bemint Tembranda nog

baarden

valsche

alle

en

minnaars verzoenen zich

Men

om om

het,

ziet

iynbroglio

't

Bovendien 't

geheel

is

ligt

vermeerderen. dat

der vrouwen,

en den

thema van het

stuk.

daarbij in het spel was,

opdracht

blijkt, dat hij

maar ook

De

moge zwak

intrigve

zijn,

het stuk,

een onmiskenbaar comisch waas.

coquetterie

legenheid brengen, het

stuk heeft als comédie de car actere niet veel

goed gespeeld, toeloop had. de toon natuurlijk en levendig, en daarbij komen gelukkig geslaagde comische tooneelen: ja, over

zeer

De

te

men

toch begrijpt

eenige

't

worden

steeds. Natuurlijk

vermommingen nu afgelegd: de drie met hunne geliefden en gaan ter bruiloft.

de gewone vermommingsmiddelen worden hier gebruikt

lijf:

't

279

is

waardoor

man

Dat

zij

zichzelf in

onge-

veel leeds berokkenen, ziedaar

eigen zielsgesteldheid

dichters

's

duidelijk: niet slechts uit de berijmde

nog aan

zijne trouwelooze geliefde hing,

de alleenspraak van Cardenio, den aanvankelijk bedrogen minnaar (bl. i3). uit

men

Veel diepte van psychologische opvatting zoeke

Doen

hier niet.

hefboom door Rodenburg even als door alle Romantici gebezigd. Daarom realistische schildering in den dialoog ') daarom vooral groote afwisseling van tooneelen en personen. Hij heeft daaraan nog niet genoeg, en waar hij kans zien

,

dat was de

,

,

bovendien een tableau^ eene „vertooning", aan

ziet

te

brengen,

laat hij het niet na.

In

't

algemeen werken op de zinnen, ziedaar, wat

elk hulpmiddel

weet

hij

te

is

hem

streelen,

ook het gehoor. In

het lyrisme eene voorname is

rol.

In den

al zijne

het doorgaans weinig aantrekkelijk, vooral als

dicht voordoet, kUnkt het altijd

gezongen in

zijne stukken

,

Uefelijk.

maar ook

In de Jalourse Studenten vindt aanwijzing:

men

Men

stukken speelt

hij

daarin zijne

en minne-

als lied

Er wordt

niet alleen

veel „ghemusikeert".

zeer dikwijls de tooneel-

„Binnen wert ghesongen en ghespeelt", met opgave

der coupletten, die gezongen werden. Keyser Otto

')

beoogt:

vorm van alleenspraken

verheven grandezza lucht ; maar waar het zich veel

hij

daartoe welkom. Niet slechts het gezicht

zie b.v.

de schildering van Celia,

bl.

25.

:

„Binnen de

CEITIEK VAN EODENBUBG.

280

gordijnen wert ghemusikeert en ghezongen

en midlertijds schaken

,

Trouwe Batavier: „Binnen wert ghemusien ghezongen". Zoo in Cassandra Celia, en elders.

zonder spreken".

zij

keert

,

Hij roept

de stem van lucht en dieren

zelfs

komt eene echo voor, en

zijne stukken

al

geluiden van vogels hooren. Als Theodora

In nagenoeg

te hulp.

in

't

Mays-spel\z.dX\i\\

de genoegens der lente

,

prijzend, zegt: •Hoort hoe staat er

van

't

ghevoghelt juyght",

op den kant deze tooneelaanwijzing

binnen"; wat verder

„De voghelen

:

singhen

koeckoeck koeckoecken

„de

laat hij:

kievit kievitten", en op een derde plaats hooren wij „twee koeckoecken tegen malkander koeckoecken en twee kievitten tegen malkander kievitten".

en de

Die muzikale richting bleef der Oude Kamer bijzonder eigen en hebben gezien in welke mate Krul haar trachtte uit te breiden. ,

wij

Rodenburg's grootste gebrek bestaat Als een zijn

aangebrachte

onpas

ten

zeer

en

en doorgaans

bespiegelingen.

op de disputatie tusschen den Koning en

staaltje wijs ik

zoon over het

in langwijlige

redeneeringen

of niet bestaan van den vrijen wil

al

,

in het

Gaandeweg neemt die bespieSigismund e?i Manuella (1632)

vierde bedrijf van Hertoginjie Celia. geling

hem

bij

bereikt

ze

en in zijn

toe,

zoowel

haar toppunt,

de gewoonte

als

bijzonderheden of redeneeringen in

zijn

drama op

Niet alleen herinneren de uitdrukkingen

gebezigd, soms zijne

in

natuurlijk

al

deftigste

te zeer

stukken

voortloopen,

,

in

aan het alledaagsche zelfs

zooals

om te

prozaïsche

nemen

').

de samenspraken ;

vaak komen er

geheele tooneelen voor, die zeer

dat

in

't

prozaleven

van eiken

burgerman plaats heeft maar juist daardoor naar onze opvatting van de eischen van 't Drama, kwalijk passen in de meer aethe,

,

rische

')

atmosfeer.

Evenwel

men

zie

niet

over

't

hoofd, dat die

Ziehier een staaltje van de Jalourse Studenten ontleend:

Cardenio.

„Maer, schoon,

'wat gaet

ghy doen?

.Tuliana.

'k 'k

Ga

slapen

Ben zeker

om

te

rusten,

zeer vermoeyt."

281

CBITIEK TAN EOBEKBTJRG.

men

toch zelden afdalend tot de platheden, die

huiselijke trant,

Academie veroorloofde, waarschijnlijk juist die spelen zoo gewild maakte bij de Amsterdamsche Burgerij. Naar dien triumf heeft Rodenburg zeer stellig gestreefd, zelfs met verloochening van eigen natuur. Het moet hem toch strijd gekost hebben om dien burgerlijken toon te treffen: hij is veel meer zich in de

om,

geneigd zelfs

het

vooral

pathetische rollen,

bij

bombastische

Zoo

vervallen.

te

in

het overdeftige,

spreekt b.v. in

Celia

de molenaarsknecht Molimpo geheel buiten en boven zijn stand. Rodenburg voelt dat somtijds zelf, naar 't schijnt. Immers in de /alourse Studenten

Cardenio, die

laat hij

altijd uiterst

gemaakt,

hoogdravend spreekt, door Vireno toevoegen: „Cardenio,

Uut

En

als

zijn

uw

zinnen

ghemend?"

den Rodomont zich aan verheven bespiegelingen

in

hij

redens-spoor

over liefde en wederliefde

de opmerking

te

is

buiten gegaan, legt

hij

Angelica

den mond:

in

»neer Medor,

't

is te

hoogV.

geeft ook wel daarom te treffender uitbarsting van hartstocht. Ik wijs op het slot van het derde bedrijf van Cassandra waar de Hertogin en haar schoonzuster Leonoor

Trouwens, de

van sommige tooneelen

huiselijkheid

aanleiding tot eene natuurlijke en

,

zich den tijd verdrijven, eerst door de meest alledaagsche damespraatjes,

dan met

kaartspel. Als

„een knecht" „f huys haelt" eene

venijnige

,

Leonoor

daarbij

met de AT'wm^/w

Cassandra aanleiding tot

geeft dit

op de geheime minnarij der Kleefsche

toespeling

vorstin, en dit bepaalt juist den verderen loop des stuks.

Vond de

Burgerij

toon,

begrijpelijken

bespiegelingen

,

in

misschien,

Die kon

eene

Dichter

is

er

geen

zij

hoorde, deels

om

waren

wezenlijke

om den

de meer algemeene

niet

voldoende

en blijvende vogtie

om

aan

te ver-

verkregen worden door den gang, de

alleen

beweging en levendigheid

De

't

die eigenschappen

Rodenburg's spelen zekeren.

smaak deels,

,

waardoor die stukken zich kenmerken.

dan ook vooral op

uit,

de branding en uitwer-

soms met de schreeuwendste kleuren. Hij doet dat op tweeërlei wijs: hier en daar doorpathe-

king der hartstochten

te schilderen:

,

CRITEEK VAN EODE>'BrRÖ.

282 tische

schoon veelal wat

,

maar

doorgaans die

stellen,

door

samengesteld

dan

spreken

duidelijker

eenige

2)

^);

te

Dit

redeneering.

onbepaalde reeks van bedrijven

in eene

geschiedt

te hoog opgeschroefde ontboezemingen den toeschouwer feiten voor oogen

bijna altijd

,

op zichzelven staande tafereelen vormen, zonder onmiddelijken samenhang, maar uit wier bijeenvoeging de totaal-indruk moet geboren worden. Dat gemis aan tooneelen.

uit

die

verbinding der elkander opvolgende tooneelen

woordige opvatting •die

zich in al zijne werken openbaart.

zoodoende verkregen het schijnt

maakt

,

De scherpe

tegenstellingen

die stukken voor ons te bont

dat de afwisseling

,

naar de tegen-

is,

een van des dichters technische zwakheden

,

die er uit

,

voortkwam

;

doch

niet weinig

,

tot de levendigheid bijdroeg, die de toeschouwers trok.

Maar wat vooral de aantrekkelijkheid van zijne drama's uitmaakte was de snaar van het gevoel, die overal trilt. Dat is het juist, wat zijnen tegenstanders ontbrak, en wat den toeloop verklaart dien zijne

Daarentegen

De

spil

waar

,

van minnenijd
de

liefde

er

hem

werken zoo lang behielden. de intrigue doorgaans niet zeer

is

op

alles ,

,

niet

de

altijd

is

onstandvastigheid

hetgeen

,

draait

,

liefde

trouwbreuk

verwondert

bij

,

,

fijn

gesponnen.

met haar gevolg twist wraak en ,

iemand, op wiens

lot

zoo grooten invloed gehad, maar wiens levenservaring toegebracht had

om,

b.v. in

Keyser Oilo

,

het schoone

geslacht te stempelen ais "Eondt-voete-weer-haen- vrouw".

Om

den knoop der handeling

te

verwikkelen of te ontï\'arren

gebruikt de dichter steeds hetzelfde, aan den vreemde ontleende

middel

maakt misbruik van vermommingen. Ik geloof

hij

:

dat er één stuk van

hem

bestaat

,

zich niet eens of meermalen in een vreenid pak steken.

had

er

vermaakt

Had

ik

ruimte,

der wanhoop

Cassandra, ^)

Het publiek

evenwel niet slechts vrede mee, maar schijnt zich daarbij

kostelijk

')

niet

waarin de voornaamste personages

Celia

en

uit

telt

te

ik

razernij

hebben.

zou

van

hier zeer zeker de

Lodewijk zoowel

het slot van het spel van dien

er vier, de Jalourse Studenten diie,

goed geslaagde schildering als van het berouw van

naam,

ten bewijze aanhalen.

Rodomont

zes,

Alexander negen.

CHITIEK YAN EODENBÜHG.

De

slotsom

Lennep veel

,

uit dit alles te

tooneelspelen

noemde

trekken

volkomen

te hard, ja,

is

,

Van

dat het oordeel van

onjuist was, toen hij

„de ellendigste

*)

,

283

rijmelarij

Rodenburg's

welke

,

men vinden

met bastaartwoorden om den anderen regel zich hinkende voortsleept, en die door rhetorische figuren en sententiën by de vleet zoekt te vergoeden wat aan poëzy en gevoel ontbreekt". kan

die

,

,

,

Tegen dien volzin

wat in

heel

is

te

brengen. Als

men

zich

door eigen onderzoek overtuigd heeft, dat het Rodenburg's stuk-

ken vooral

niet

door

juist

dat de

betreuren,

van

uitmunt,

taal

Critiek zoo bout was,

voor uitkwam

tegelijk

hij over 't algemeen dan moet men het

aan gevoel mangelt, en dat

zuiverheid

dat

,

niettegenstaande

„ook den geduldigste

het

zij

zij

er

zette

[van die stukken] er tegenwoordig een uit te lezen."

En toen

ik geloof dat

Men

Alberdingk Thijm maar op goed geloof afging

dezen tooneeldichter een „strompelaar" noemde

hij

geve zich de moeite Rodenburg

hem

gunstiger oordeel over zijn best geslaagde

aanraden

overtuigd

,

vellen. Ik durf zelfs

men zoodoende

dat

,

uit

en ik erken

maar wat

zelfs

zal

gebrek aan kennis

dichterlijke zinswendingen

niet rijk,

,

en

^).

men

zal veel

de vergelijking van

stukken met sommige commedies van Shakspere

vooroordeel, dat alleen

Aan

te lezen

terugkomen van een is

ontstaan.

en uitdrukkingen

is

zijne poëzie

dat de versbouw dikwerf stootend

,

houd

is;

volkomen overtuigd dat de liinkende regels zoo niet uit des dichters pen gevloeid waren de vergelijking der twee gelijktijdige uitgaven van Atjaiourse Studenten doet zien, hoe slordig de drukkers met zijne teksten omsprongen. Maar in allen gevalle, de meerdere of mindere rijkdom aan dit laatste betreft

ik mij

,

:

poëtische

détails

is

men

toch niet de eenige maatstaf waarnaar

een drama moet beoordeelen

;

en

Van Lennep

zelf erkent

,

dat

de stukken van Rodenburg door levendigheid en verscheidenheid van handeling de menigte trokken. En dat is geene geringe verdienste.

De

studie

van

zijn

tooneelarbeid

is

dan ook leerzaam

voor de kennis van den smaak der Amsterdamsche Burgerij vóór dat het Classicisme haar werd opgedrongen. ')

In

'y

Zie

zijn

De

Vondel, II D.,

bl.

331.

Gids van Febr. 1879,

bl.

336.

,

XV. EGLENTIEtl EN ACADEMIE.

Volgt nu uit hetgeen voorafgaat, dat er werkelijk een verschil van beginselen, van letterkundige richting op den bodem der beschreven twisten ligt of was het bloot een strijd van personen, voortgesproten uit jalousie de fnctier ? Let men alleen op het algemeene karakter der stukken die op beide tooneelen werden vertoond, dan zal men geen groot onderscheid ontwaren. Zoolang de onderlinge veete duurde heeft de Academie geen minder romantisch aangelegde stukken op het tooneel gebracht dan die ,

,

uit

Rodenburg's pen

stoffen uitkipten,

Zoo Hooft en Coster

vloten.

de bewerking

is

al

antieke

behalve classiek. Eerst in

alles

de Isahella ontwaart men een streven om zich niet aan de eenheden te vergrijpen. Sedert Vondel's invloed overwegend werd komt het classieke drama in de mode; maar toen was de strijd bijgelegd.

al

Men kan

zeggen,

dat

en

Brederoo

Coster

nog

romantischer waren dan de banierdrager van den Eglentier:

midden van de ernstige tooneelen waarvan Rodenburg den grootsten afkeer had.

lieten iets

het

Toch

is

tooneelen

toon,

Voor

Comische er

Die

van Rodenburg didactisch:

deftig,

om

worden, nimmer nooit daalt die

zijne

virtuositeit

hij

„heroyck"

is

is

van

stichten.

dit haast bijzaak: zij

Zoo Rodenburg soms de hooge

door de Burgerij niet trekt hij

zijn

hoofddoel

zijn

van de anderen daarentegen

willen hoofdzakelijk vermaken.

brozen aflegt

zij

toe,

een verschillende geest in de stukken der beide

merkbaar.

doorgaans die

te

al te

onverstaanbaar

te

de sokken van het kluchtspel aan, en

af tot de platte soms vrij wat onkiesche straattaal

tegenstanders hanteeren.

met

Hunne

tastbare

richting

ingenomenheid en groote was ontegenzeggelijk meer

VERSCHIL VAN EICHTING.

285

en bij hen lag de kiem dan het ware volksdrama. Hetgeen hunne zwakke zijde uitmaakt was het gebrek aan hart dat hen kenmerkt. Bij al zijne pedante redeneeringen doet Rodenpopulair

,

burg de snaar van het gevoel trillen; terwijl Coster en Hooft ondanks hunne snaaksche invallen ons koud laten. Bij den Drost kwam dit voort uit de dorheid van zijn gemoed, bij zijne twee medestanders

de ongepolijste omgeving hunner vroegste jeugd.

uit

de beschuldiging van onzedelijkheid, van verwaarloozing der „Vrese Gods", die Rodenburg hun toevoegt verdiend? Zeker Is

in hunne ernstige stukken. Noch de Rodderick noch de Griane staan op lager zedelijk peil dan eenig deftig stuk van Rodenburg: zelfs niet in het comisch intermezzo, waarmede den smaak van den kleinen man streelden. In klucht of blijzij

niet

werd, zooals vanzelf spreekt

spel

,

een

vrijer,

dikwerf zeer dartelen

toon aangeslagen; maar van onzedelijke strekking

er

Onkieschheden

pleiten.

te

vrij

zeker

maar ook

voor,

in

,

in

zijn zij geheel

volgens onze begrippen,

komen

Rodenburg's stukken bleven ze

doch het is nog geen dit lag in de zeden van den tijd van onzedelijkheid. Maar de Spaansche grandezza van den gewezen Diplomaat trok den neus op tegen al wat plat en in den eigenlijken volkstoon was. De Academisten bleven nader niet uit

,

:

bewijs

aan den volksaard

,

en waren vooral verlekkerd op de toejuiching

der smalle gemeente.

Gaandeweg wenden

zij

zich daarvan af, en

lieten zij volkstoon en geworden waren burgerlijke richting aan de mindere talenten onder hen over en hingen zichzelven het uitheemsche plechtgewaad van het Classi-

toen

ook

zij

deftig

,

Had Rodenburg aan zijne onmiskenbare levendigheid van voorstelling en zijn waarachtig pathos meer wezenlijk dichterlijk cisme om.

talent

van

en vooral meer Hollandsche burgerzin gepaard, de uitslag

den

strijd

ware

wellicht

anders geweest

,

of liever

,

er

zou

denkelijk geen strijd zijn ontstaan, en alle krachten hadden dus-

doende kunnen samenwerken te vestigen.

om

Maar

dit

mocht

om niet

voor goed een nationaal tooneel

gebeuren

:

wij

waren veroordeeld

het volksdrama door het koude Classicisme te gronde te zien

richten.

Trouwens om

dit onheil af te

weeren hadden de leiders

der Romantische school meer scheppende kracht moeten bezitten

en

niet

aan

den leiband van vreemden loopen. Door vinding

^

GEBEEK AAN ORIGINALITEIT.

286

munten

Rodenburg

niet uit:

zij

of Brederoo.

uitheemsche

Zagen romans

van Coster of Heldendicht

uit

nog minder dan Coster

wellicht

de stukken van den laatsten aan

wij

dat

zijn

ontleend en dat

de antieke legende

de stof der drama's

gesneden of aan Ariosto's

van den

stukken

ce

ontleend,

is

Ridder

niet

zijn

oorspronkelijker.

Trouwen Batavier noemt

Zijn

ward hem,

kon

werkt

is

voorbeeld:

en van den Alexander

;

woorden,

De Bondt

uren

iets

meer

heeft hij

den

uyt

of

„de

de berijming Bij

beide

een geheel afge-

gedaan aan den RodoDiont

ghelaurierden

Ferraerschen

:

volbrengen.

sprake van nabootsing van

waartoe Reynier Ewoutsz. alleen de stof voor kipt

argument"

„'t

„behandicht"

vier-en-veertig

in

slechts

eigen

zijn

neef

zijn

daarom

hij

stukken

blijkens

door

historie"

„een naboots van den

hijzelf

ghelaurierden Poëet en Riddere Guariin"

hem had

„uytghe-

Poet Luys Ariostijs

Furieusen Roeland".

Maar ook van andere stukken niets

laat het zich aanzien, dat zij

anders waren dan navolgingen, zooal geen vertalingen, uit

Wraeck-gierigers

den vreemde. Dat geldt zeer zeker van het treurspel, hetwelk hier en daar is

zelfs

eene

letterlijke overzetting

van Cyril Tourneur's Revengers Iragedy '). Ook Sigismund al den schijn van aan 't Engelsch

en Majinella en Mellibea hebben ontleend te

')

zijn.

van den heer Loffelt, die op het geheel gelijkluidend

Mededeeling

begin van beide stukken

„Duke

And And

!

-wijst:

royal letcher

!

go , grey-hair'd adultery

I

thou his son, as impious steep'd as he: thou his bastard, true begot in evil."

Waarvoor Rodenburg "Ey Hertoch

heeft:

vleesch-lust-beelt

,

die

't

leven

zijt

onwaert,

Gelijck zijn zoon, die rechtelijc heeft zijn vaders aert.

En ghy

zijn bastert, in

vuyl overspel ghewonnen."

XVI.

THALIA IX AMSTERDAM.

De

kracht der Academie zat in haar klucht- en blijspel. Daarbij

wij dus nog wat uitvoerig stilstaan. Het is te betreuren dat de classieke richting allengs alleen genade vond in de schatting onzer geletterden en toongevers op het tooneel. Immers daardoor werd gaandeweg een uitstekend middel van volks-

moeten

beschaving verlamd, en het uitzicht op een nationaal Treurspel^

zoo onze nationale aanleg daar althans uitzicht op kon geven

goed afgesneden. Maar het Classicisme

De

was

,

die

laat

zich

verdedigen,

,

voor

dat het overwicht van het

ook den nadeeligsten invloed had op het

stelling

verheffing,

ergste

dat bij

Blijspel.

de geringe ideale

onzen volksaard kenmerkt, een eigen Treurspel

op den duur weinig kans van slagen had, en zich daarom niet tot een hoogen graad van volkomenheid zou hebben ontwikkeld. Het is hier de plaats niet, om die stelling in het breede te bespreken en de tegenwerpingen te wegen, die daartegen zouden kunnen worden ingebracht. Zoo wij haar ook als bewezen aannemen, men zal toch niet ontkennen, dat daarentegen het Comisch Drama hier den weelderigsten bodem vond om te kunnen tieren mits die inheemsche plant werd gekweekt gesnoeid en geleid. En die groei en bloei mogen al met onontwijkbare bezwaren te kampen hebben gehad, zij zijn toch ook door de classieke deftigheid verhinderd; ja, de geheele plant werd er hier

,

,

eindelijk door ontworteld.

Inderdaad, hier

te

de

geschiedenis

lande geruimen tijd,

leert

ons, dat Klucht en Blijspel

zooal niet steeds door uitnemend-

heid, dan toch door veelheid van vertegenwoordigers eene groote rol gespeeld heeft.

,

HET COMISCHE.

288

Ons Volk moge niet door geest uitmunten, en over het algemeen meer ingetogen ernstig misschien zelfs wat kwezelachtig ,

zijn

,

toch heeft het ten allen

,

stellingen

smaak gehad

tijde

in boertige voor-

voor zoover het zoogenoemd fatsoen of ook wat

,

voor Christelijke vroomheid hield

men

ons den gullen lach niet

,

als

eene misdaad toerekenden.

Waarin bestaat dat Comische dat m.et onweerstaanbare kracht in beweging brengt? Het moge niet gemakkelijk ,

onze lachspieren daarvan

zijn

eene

en beknopte

duidelijke

verklaring

geven

te

omdat de comische uitwerking door zoo groote verscheidenheid van middelen wordt teweeg gebracht dezen trek gemeen hebben ning gebracht

op

eene verwachting wordt opgewekt

,

of groots

iets ernstigs

ding

het

oplost

in

voorgespiegelde plats,

iets

noodzakelijk

eene

als

voor

het

vereischte:

niet weinig

front

der

zeepbel

en

een zijsprong,

eerste

vol

—

en

majesteit

hart opwellende

met

krachtig,

,

fiere strijdros,

zich

wanneer

op eens

in

al dit

,

een

treedt

op

schijnt

te

ligt

in

het zand,

uitwendig vertoon van

niet verdwijnt.

"t

^vij

zijn per-

dat dien edelen last

wereldbedwinger

de

voor de vuist sprekend

bezieling

Nemen

vooral.

Een

ingenomen krijgsbevelhebber die hij met zijn blik

troepen

wij lachen onwillekeurig

kracht

en

uiteenspat

voor de comische uitwerking

zijn

het

beheerschen: op eens doet het torst

door het uitzicht

,

onbeduidends en alledaagsch. Dit contrast

paar hoogst eenvoudige voorbeelden.

soon en rang

dat ze allen

,

dan door eene plotselinge wen-

terwijl

,

en die plotselinge omzwenking een

dit staat vast

,

dat eerst onze aandacht wordt in span-

,

kluistert

Een redenaar,

door die

woorden eene opgetogen schare aan

uit het

zijne lippen:

hij wordt bleek te stokken op eens begint hij te stotteren en woorden blijven weg; hij is genoodzaakt in den ,

,

gedachten

zoeken naar de met zorg voorbereide improvisatie

rokzak

te

en

lachen

wij

om

den ontmaskerden

ijdeltuiter.

Een

—

ijdele rijk

geworden kruidenier acht zijne dochter veel te voornaam om hare hand aan een burgerman te geven ofschoon die eerlijk en vlijtig is zij moet Gravin worden want Papa hoopt daardoor zelf in aanzien te stijgen en zijne plebeische afkomst te doen vergeten. ,

:

Wij

lachen

(in

den schouwburg,

de adellijke schoonzoon,

dien

hij

niet in

de werkelijkheid!)

als

met een groot gedeelte van

KLUCHT EN BLIJSPEL. zijn

de

vermogen gekocht deur

voorbeelden

begrijpt licht

eenvoudig wijze

legio

dat

,

,

den neus tegen hem optrekt en hem

is

Avij

heen,

als wij het aantal

wilden vermenigvuldigen

hier

,

tegendeel

het

zijn:

valt

,

!

Men

dat niet alle comische voorvallen of toestanden zoo

van

ontwikkeling

Comische

heeft

Maar waar zouden

wijst.

289

waar

het

is

waar, evenals er eene trapsge-

laag

tot het

meer

verfijnd of

nemen. Maar desniettemin

te

is

hoog

de grondslag

voor beide soorten dezelfde. Het eerste openbaart zich vooral in uiterlijke,

gemakkelijk waar te

nemen toestanden en

feiten; het

tweede meer op het gebied van den geest, door tegenstrijdigheid

van karaktertrekken, en

in

stijl

en uitdrukking door tegenstellingen

en woordspelingen.

Drama

den aard der zaak meer ingeeffect op het tooneel reeds teweeg gebracht worden door de levendige voorstelling van eene weinig samengestelde gebeurtenis, waarbij de lachwekkende Terwijl

Avikkeld

kracht gelegen

het

ernstige

van natuur

de

in is

,

ongepolijste

boert.

van Kluchten. beschaafde

ongerijmdheid

terwijl

Zij

als

der

geschilderde

toestanden

zelf

de gesprekken gekruid worden door meestal Blijspelen

van deze soort dragen den naam

beantwoorden aan den smaak van eene minder

maatschappij

dwaasheden, of

uit

kan het comische

is,

,

die

zich

daarin

hare

meest

zoodanig opgevatte verkeerdheden

spiegel ziet voorhouden.

De even dwaze, maar

,

gewone

als in

een

vatex g-era fineerde

of ondeugden eener vormelijk meer gepolijste kunnen wanneer ook deze zich in haar wat scherp geteekend of hoog gekleurd afbeeldsel zal verkneukelen, alleen in zoodanig drama worden tentoongesteld, waarin vooral de comische werking zich ontwikkelt uit het conflict van belachelijke karakters en dwaze gemoedsopwellingen, meer dan uit koddige toestanden. Aan die behoefte voldoet het hooger Blijspel. Dat dit gekruid zal moeten worden met fijner, minder uitgelaten scherts en geestiger kwinkslagen dan de Klucht, ligt in den aard der zaak; maar evenzeer, dat de voorstelling ingewikkelder zal zijn en meer kunstaanleg vereischen. Bij zijne opkomst in de middeleeuwen is het Comische Drama niets meer dan eene eenvoudige Klucht, en zoo heeft het lang voortgeleefd. In de eerste jaren der zeventiende eeuw had het 19 JONCK.BLOET, Ned. Lett. XVII E. 1. 3e druk.

onhebbelijkheden

maatschappij

,

,

costee's teeuwis de boee.

290 nog

zich

niet

verder ontwikkeld: en ook het volk, dat er zich

mee vermaakte was

toegenomen. Ondanks

in beschaving niet veel

groote wereldgebeurtenissen, die hebben plaats gehad,

de

weinig

of

niet veranderd:

en het lacht er even

is

het

dwaasheden kleven het aan, als vroeger, wanneer deze ook

dezelfde

hartelijk

om

op dezelfde naïeve en weinig kiesche wijze worden tentoongesteld. Wij hebben comische tooneeltjes al ontmoet tusschen de meer emstigen van het Romantische Drama of zelfs van de Tragedie ingevlochten; maar wij vernamen ook dat de Klucht op eigen beenen stond. Zien we thans, hoe ze zich voordeed. Het eerst is Coster's Teeuwis de Boer aan de beurt. Teeuwis, een boer, is gehuwd met eene flinke, huiselijke, liefderijke vrouw, maar die hem te leelijk en te koel is. Hij is „een haen met een dubbelde kam" die veel van een pretje en weinig van werken houdt. Hij gaat met Keesje, een aartje naar ,

om

vaartje, naar stad

't

komen." De vrouw want,

zij

hout aan zijn heer

voor den wagen, want

de beste paarden

niet gerust over

is

met

leste

brengen, en spant wil

„wat

briet uyt

mans gang naar Den Haag;

w^eet het,

«len gebicck het hy,

en

's

te

hij

luchtige

geld wel

hj

zeggen

deernen,

verteeren."

siet te

Daarom

byster gaern

vrouwen;"

haar de buren, „sou hy geeft ze

sijn

hem den jongen

als

dwarskijker mee.

Jonker Berent

Van Grevelinckhuysen

hout bestemd was, duitschen tongval

is

stoft

op

zijn adel

inderdaad oploopend en grof

„om

sijn

,

voor wien des boers

een Drentsche „knoet," die in een

goedjen," en dat

is

is.

en

fijne

manieren,

Mevrouw heeft hem

bitter tegengevallen.

dien een veel te „melancholisch"

man

voor het

alleen

Hij

half-

terwijl hij

is

gehuwd buiten-

lustige vrouwtje.

op de jacht is komt de boer met zijne vracht hout aan de achterdeur, waar hij zijn zoontje laat staan om zich ter voordeur aan te melden. Hij ziet Vrouw Meyken uit het venster liggen en krijgt zoo'n behagen in haar, dat hij wel „wagen en ros" zou willen geven om een korte wijl bij haar te zijn. Zij hoort dit en laat hem op hare kamer roepen. TerAvijl

de Jonker

costee's teeuwis de boee. weldra,

Blijkt

't

want

een

zij

dat

om

zendt

zij

rouwt

Intusschen

hij

woord gehouden

verkoopen had

te

komen; „maer geld by de want nu moet

zijn

heeft;

Jan Soetelaar, den paardetuischer, aan wien

paarden

span

hem aan

zij

291

moest

hij

:

spoedig

visch."

den boer van

zich

spoedig

al

zijn

wagen en

ros

„apostels paerden" naar huis

zijn

laten dragen. Hij heeft zijn genot niet gestolen; en toch durft hij

van hetgeen

reppen

niet

komen

last

wat zou

vrouw razen

zijne

en

besluit

zijn

advocaat,

hij

slechts

in

bezit

't

is

En

advocaat

die

,

hij mocht nog in wagen quijt!" ... wat hem te doen staat

want

Mr. Bartelt,

,

.

raadplegen, ofschoon

te

van „drie groot mit ien

iets

bang voor de

eerst

is,

„paerden quijt

Hij overlegt ,

!

toch geen „consultatie-geld"

De hem

gebeurd

er

den Schout.

bij

du3't," hetgeen

is.

aan

hem hoopt die

straf,

dreigt daarop alles aan zijn neef

op

te

zijne

verdienen

misdaad

Van Grevelinckhuysen

maakt

,

staat, te

en

zeggen.

Terwijl zij voor 's Jonkers deur staan te praten komt deze van de jacht, en Teeuwis belooft den rechtsgeleerde „een paer ouwe

Nobels"

zwijgt.

als hij

Daar de Jonker hun

op

te dicht

't

lijf is,

zegt de sluwe boer: "Mr.

Bartelt,

Neemt me

En

Mr. Bartelt, neemt me hiele

hael de rest

Maer

my

laet

En

tas, maer rept niet van 't wijf; met geldt, met al; over acht dagen koom ie je weer by weerom; maar spreekt een woordjen in 't vly,

tas, seg ie,

men Heer

mit

zij

juist

een knoey geven."

beduidt dan den Jonker, dat Mevrouw, omdat er wat

hij

kromhout onder dat

hem

gaen, 'k sal

beslag

zijne

had

lading

was,

zoo verstoord

is

geworden,

gelegd op zijn paard en wagen, en dat

met den advocaat daar was gekomen

om

hij

haar tot andere

gedachten te brengen. Mevrouw wordt geroepen en zegt, dat zij den boer maar bang heeft willen maken: zij wil in 't vervolg echter niet meer van zijne waar gediend.

—

"Je

sellet je

antwoordt

noch beklagen, dat

boer

er niet

meer van

opdoet,""

Teeuwis driestweg; en de Jonker stemt met hem

„Ja, warlich, Theeuwis,

De

jij

laat

zich

dija holt

is

goet,

wy

willen do

van den advocaat, die toch

me

in.

van."

zijn tasch in 19*

,

TEEÜWIS DE BOEE.

292

TTSKEN

SCHELDEN.

T. D.

pand heeft, een halven gulden geven en maakt zich uit de voeten. Mr. Bartelt juicht er in, dat menigeen zich hier zoo heeft laten maar bemerkt weldra dat ook hij is beetgenomen bedriegen want de tasch bevat maar steentjes. ,

,

De moraal "Want Daer

't

niet moeyelijk te

is

om

recht een dingh

is

men

't

vatten: volck

te

vertoonen,

werd hoe die rabau'very sijn zelfs kan Iconen, En dat die, die een ander meent te bedriegen door sijn list, Van die hy meent te bedriegen bedrogen werd eer hy 't gist." in

srewaer

,

Het zal wel geen breed betoog behoeven dat wij hier werkelijk met comische toestanden te doen hebben. Koddig is vooral de vnjze waarop ieder voor zijne zedelijke wankelheid moet boeten. En het genot wordt nog veel grooter, wanneer men bij de ,

détail-schildering

edelman

Hoe

!

levendig

van

krixig

is

niet

de voorstelling

den boer zoowel

Hoe

den hebzuchtigen

levendig

is

het Blijspel,

,

met

zichzelf ingenomen

jaar

later

zijn

de

al heel dicht

en met dezen eersteling toonde de dichter hoe

groot zijn aanleg voor het Comische

Een

van den

de dialoog, en hoe kwistig

kwinkslagen gestrooid! Waarlijk, deze Klucht staat bij

als

scherp zijn de hoofdfiguren geteekend, van Teeuwis

af tot Mr. Bartelt toe,

advocaat!

Hoe

stilstaat.

van den huiselijken

schreef

hij

Drama

was.

een tweede stuk, „Tijsken Vander

Schilden" getiteld, op het spreekwoord:

„Luy, lecker en veel Dat zijn drie dinghen 't

Is

de

blij-eindende

niet

gewend van den

oorlogsbuit,

te

meughen.

die niet en deugen.''

geschiedenis

ook

al

van den Kapitein,

bestond die uit altaarkelken

en kerksieraden vroolijk te teren; die gedurende het Bestand van inkomsten beroofd, tijd en geld in kroegen en kitten door,

brengt,

terwijl

Mevrouw

t'huis

raakt op, en geen wonder, want

goede hij

sier

maakt.

Het

boeltje

erkent zelf:

„lek verlny't en verpoy't en van mijn wijf wordt het versnoept en vermoyt."

vrouw haar grooten staat zou kunnen blijven het land met eene bende af, berooft den koopman en brandschat den boer. Een tijdlang gaat het hem naar Opdat

zijne

voeren, loopt

hij

van der schilden.

ccstee's ttsken

wensch

maar

,

raakt hij

eindelijk

293

handen van

in

't

Gerecht en

wordt gehangen. Zonderlinger

sommige

aan

samenstel

zich

laat

gedachte door de luchtige capriolen

Het

schemert.

vrouw,

hare

in

van het dagelijksch

in het vrijbuiters huishouden geschilderd: de onbedachtzame spilzucht en snoeplust gestijfd

door het cynische dienstvolk

maat"

;

aan de deur, en de galg in

dit

alles

met „Jan Rap en

,

daaronder niet

lachlust

geprikkeld

loontje

zijn

van den held, die

komt.

Zoo men

zag, misschien

was van het

dit kluchtige treurspel

talent

daar

,

krijgsbedrijf,

een e ernstige

zijn

in

de

juiste

voorstelling

ofschoon het

plat,

terwijl eindelijk

tooneel

bij

elk

bij

de terechtstelling

zijn

had opgewekt, maar toch hij als zoo menig ander, ,

—

voor het leven bevatte

les.

van den dichter blinkt

dan wel

wel

zelfs

niet veel m.edelijden

niet al te afschuwelijk scheen

slachtoffer

soms

aan gezonde moraal,

ontbreekt

om

De

verschiet.

't

en

luchtig

vroolijk,

is

boontje

Het

man

de

kaatsbaan of bierhuis op krediet terende; de schuld-

in

eischers

ding,

der vroolijke figuren heen-

het treurspel zonder pathos

is

leven

het lekkere

ook

waar de meest ernstige

,

en van de smalle gemeente. Met zeker welbehagen wordt

leven

van

denken. Het herinnert

niet

van Jan Steen

schilderijen

hier

minder

uit in

de vin-

teekening en het levendige koloriet

van alle figuren. Het onderwerp moge al ontleend zijn aan een bekend oud liedeken, de bewerking getuigt van geslaagde studie van het leven. Zoo Coster er werkelijk de schrijver van is ^)

dan vormt tot

stuk den natuurlijken overgang van zijn comisch

dit

ernstig

zijn

onverdeeld

tooneelwerk,

wijdde,

aan welk

waarschijnlijk

niet

laatste hij

zonder

zich eindelijk

nadeel

voor de

ontwikkeling van zijn talent.

Brederoo ging

-)

is,

Het

schijnt niet

hoewel het in

wens,

het

uitgegeven

werd

juist

boven allen

twijfel

eerste

verheven, of dit stuk wel van Coster

al de

verzamelingen zijner werken gevonden wordt. Trou-

later

nog op de Academie gespeeld en

door dienzelfden

van Teemois

den tegenovergestelden weg. In de

in

1642 op nieuw

Dirck Cz. Houtliaeck die den verbeterden druk

in het licht gaf en

met een

lofdicht veroeide.

,

294 plaats

BEEDEBOO'S LÜCELLE.

komt

„overgesette Lucellé" in aanmerking, „op het

zijne

woordt Schijn Bedrieght."' Het oorspronkelijk stuk van Le Jars (1576), maakte veel opgang, werd herhaaldelijk herdrukt, en in 1607

uit het

Fransche proza in verzen omgezet.

het Fransche publiek; want laat

men

zich bij

de boert terzijde, waarmee

Brederoo zijne navolging kruidde, dan

De

Men moet

dat de Lucelle zoo hoog stond aangeschreven

verwonderen,

blijft

er niet veel over.

Lyon, een eerzaam, deftig, ijdel, met zichzelf en zijne schatten zeer ingenomen oud heer, heeft eene jonge en schoone dochter. Tal van edelluiden staan naar hare hand, en wel, zooals de vader zich verbeeldt, om zijnentwil '). Onder die vrijers is zekere sentimenteele Baron die haar werkelijk lief heeft maar dien zij afwijst om zich den boekhouder haars vaders, die niet het minste werk van haar maakt, naar 't hoofd te werpen. En dat „thresoor van ware suyverheyt" gaat daarbij vrij onkiesch te werk. Als zij den jonkman hare liefde bankier Carpony

rijke

te

,

,

verklaard heeft, en "'k

Heb

,

nog

hij

aarzelt, zegt ze:

goederen genoegh, dat racen ick

Mijn vader

is

,

voor ons beyden;

stock out, en sal wel haest verscheyden;

Ons

schort maer lijdsaemheydt dien tijdt te dulden Tot hy het eene been als "t andre heeft in "t graf."

af.

Hij laat zich dat fortuintje aanleunen, want, zegt hij, „lek waer wel onbeleei"!, waer 't

En dan

biedt

zij

hem

dat ick ging ontseggea

eene samenkomst in haar kamer,

„Omtrent de klokke

')

"t

Geen daer veel Edellien te kost om souden leggen Haer eygen vleys en bloedt."

tien, als vader

is

te

bedt."

„Ick ben schat-rijck van geit, en groot van vrienden machtigh,

In stadt

treflijck

behuyst, op

't

landt noch wel so prachtigh,

Ick heb een eenigh Kindt, die al de Weerelt seyt

Te wesen een Thresoor van ware

suyverheyt.

Meer soud' sy mijn behagen. En waer sy niet soo stuurs, noch afwysigh van sin Aen een'ge edel-lien die ick van herten min ,

En

die

om

mijnen

't

wil haer eerlijck

komen

vryen."

295

BEEDEROO'S LUCELLE.

Die samenkomst heeft onder het oog der toeschouwers plaats; en men verbaast zich over hetgeen toen ten tooneele kon worden

Want de

gebracht.

gelieven kweelen elkander niet slechts zeer minnekout toe; maar, de daad aan het woord

gekruide

sterk

parende, ontlokken

den toegeschoten vader deze klacht:

zij

»Ick

sterf, ick sterf waerachtig;.

lek wort kranckhoofdig. Och

Door

vreeslijck gesicht!

't

!

ick beef, ick schud

Maer

,

ick schrick

raes ick? of sien ick?

Ick sien Ascagnes enz."

En tiende

niet

het

eeuw

,

rijcke

dochter

dragen

,

,,

minst

vreemd

een

,

en nechtigen gehoor, dat de

aendachtigen

soo

redenen, door yemant beweeghlijk uytgesproken

beroerelijke

nyverer ziele inne braken

der droever woorden ten."

Roemers," aan wie het stuk is opgemaar daaraan

Tesselscha

de eerste voorstelling bijwoonde niet alleen

verleende

bij:

voor ons, kinderen der negen-

is

dat de achttien- of twintig-jarige „eerbaere en konst-

,

sulcks dat de weerslagh

,

,

ter

van de windt

ten blyen oogen met silvre parlen uytbors-

Zoo spreekt de dichter in de opdracht, en hij voegt er „Het medelyen van u Even-naesten trock oog-schijnlijck

door zinnen en zenen. Wederom, by wijlen mengelde de grilligheyt der boerteryen, dat kostelijcke en koninghlijcke purper vel van u maegdelijcke wangen. Kortom, het 't lelywitte hoogdraghende gelaet uws volmaeckten aenschijns, verwisselde

onder

zich na de verscheydenheden der dingen."

Wat 't

redenen"

„beroerelijke

die

tweede gedeelte voor.

De

betreft,

vader,

zij

kwamen

woedend, dat

eerst in

zijne dochter

zich vergaapte „Niet aen den konincx kint

Verarmden vreest

,

dat

hij

„O

eer

,

maer aen een onbekenden

visschers zoon,"

overal bespot

zal

worden

^)

:

daarom moet het

van mijn geslacht! adieu mijn suivre staet: sullen my na wysen by der straet.

De Kindren 't

Geselschap dat ick plach in eeren

Dat sal my schuwen Mijn vyant sal (o

De vreemde

te

trots, of spijtigh spijt!)

behagen,

van sich jagen.

noch spotten met mijn schant.

spelers, die soo loopen door het landt,

BEEDEEOO'S LüCELLE.

296

en dat kan alleen door den dood der

gebeurde niet uitlekken;

gelieven verhoed worden. Hij dwingt ze den giftbeker te drinken.

Nauwelijks

dood, of daar komt de

tijding,

een

Ontzetting van

ze

zijn

boekhouder Ascagnes

verkapte

was.

Prins

dat de

den vader, die terstond de vlucht wil nemen Gelukkig is het gif dan een slaapdrank geweest en eind goed al goed. Men zal gereedelijk toestemmen dat de gegeven toestand meer !

niets anders

;

,

,

voor comische dan voor pathetische bewerking geschikt was; en het

verwondert ons,

voorbeeld het

dien

in

zeker wel, daar

Brederoo het niet gewaagd heeft

dat

zin

te

wijzigen

*).

Immers gevoeld

herhaaldelijk de belachelijke kanten

hij

zijn

heeft hij

van

verschillende personages, vooral van den vader, als zijns ondanks

doet uitkommen,

en eindelijk het geheel smakelijk maakt door er

eene saus van „boerteryen" over heen

te gieten

die het origineel

,

zeker miste.

Want

het was een geluk voor het stuk , dat

voorganger

hij zijn

maar „somtijdts uyt vrypostigheydt een sprong uyt des fransmans wech gesprongen" Daaraan hebben wij de figuur van Lecker-Beetje Carpony's is. niet

altijd

in

„'tgheleyde pat naghetreden"

is,

,

knecht, stuk

,"

te

heeft

danken;

„Lecker's luim doortintelt het gantsche

en

Ten Brink

terecht opgemerkt

^).

Hij is de levende en levendige tegenstelling van alle sentimentaliteit, de Hollandsche Sancho Pansa, die alleen acht wat met zijn

belang strookt en wat zijne zinnen kan streelen. Voor geen

enkel ideaal wordt

hij

warm. Liefde en trouw

zijn

maar klanken.

Die sullen overal op Kamers en tooneelen

Desa geschiedenis afschilderen en naspeelen. lek sal het sproockje zijn van de gemeene licn,

Een yeder

sal

my

daer scheets lachend op aensien."

Tot de meer sentimentcele opvatting werd hij wellicht verleid door zijn hartstocht voor Roemer-s dochter. Het portret van Luceile, in het eerste ')

tooneel door den baron geschilderd,

ding

tot

den

rijken

tegenover Carpony.

vader

— Zou

hij

liet

past geheel op haar. Zijn eigen verhou-

zich wel vergelijken

met

der geliefde misschien een

geven, hoe de weigering van

den

ouden heer

te

die

van Ascagnes

wenk hebben

neutral isceren?

willen

Dit zou

althans verklaren hoe een zoo echt Comicus de comische situatie ongebruikt ')

Gerbrand Adriaensen Biedtroü,

bl.

201.

liet.

—

BBEDEROO'S LUCELLE.

De

spreuk der \Touwen moest zijn

Maar

het genot van

Daarbij

woord

hij

297

met

alle

winden.

"^

herhaling

bij

trek van welsprekentheydi";

alles overtreffende

waarde van geld en goed» en nooit om een ant-

spottend,

vroolijk,

geestig,

hij

is

„wij gaen

:

lekker eten schildert

't

„Met een Ciceionische

en niet minder de

KLUCHTEN.

verlegen.

Hij

de,

ongetwijfeld

is

zij

het ook wat al te sterk gekleurde^

type van dat „klootjes-volk", die kleine burgerij, die het grootste gedeelte van het publiek overdrijving,

lijke

vormde, en

die aldus door eene vroo-

lachende op eigen gebreken werd opmerk-

al

zaam gemaakt. Coster deed

hetzelfde in zijn Tijsken

en „Lecker, de raeyt", philosofen

de knecht",

soort; en, gelijk daar zoo duidelijk uitkomt,

zijn

met

waar „Luy,

,

van dezelfde

hetzelfde doel,,

waarschuwing der goe gemeente, geteekend.

De het

lachverwekker

stuk.

kelder, bij

goede

Zijn

den Baron

sier

Door

te

Hofmeester, heerscher over keuken en

worden,

wordt gemaakt,

bespieden en aan

licht

't

van

hier een der onontbeerlijke personen

is

om

trek

doet

in wiens adellijke

hem de

intrigiie

woning veel van Lucelle

brengen.

aldus het comische toevoegsel in het organisme van het

stuk op te nemen en er eene zoo breede plaats aan te gunnen^ had Brederoo op het gebied der Kunst en op de baan zijner

eigen ontwikkeling een grooten stap vooruit gedaan. Hij was zich ongetwijfeld

zijner

roeping bewust geworden en wijdde zich

nu

geheel aan het Comische Drama.

De

eerste

vruchten van die richting waren de Khichten die in

de jaren 1612 tot 1613 het licht zagen: de Klucht van de koe van Symen zonder soeticheyt en van de Metclenaer ').

y.

,

De

eerste stelt ons

een huisman voor oogen, die zich van een

gauwdief zijne eigen vette koe zonder ze

te

herkennen, voor

brengt en verkoopt.

')

De

werken

klucht

van

opj^enomen,

den is

De

laat ontfutselen, die hij zijn

aantrekkelijkheid

hoor/duj/tschen

zeer

nieuwen makker van

dit

dan ter

zelf,,

markt

en de beide-

Quacksalver , ofschoon onder zijne

waarschijnlijk

niet

van

Brederoo.

onafgewerkte frao;menten laten wij mede buiten beschouwing.

Een paar

,

:

BBEDEBOO'S KLUCHTEN.

298 volgende stukjes

vooral gelegen in de levendigheid der schilde-

is

ring

van

zijn.

Het comische

personen

en

doordien de boer,

toestanden,

die

zich

die

laat

leven gegrepen

het

uit

in deze eerste klucht

wordt teweeg gebracht

beetnemen, grooten dunk van

zijne eigene wijsheid heeft, over alles en een ieder critiek oefent,

en,

het publiek reeds weet hoe deerlijk

terwijl

nog van

„O myn

En

Dat

moet duyster wesen daer ick dwalen

't

de rechte 'wraeck

die

,

is,

zelf

sel."

gewaarschuwd:

dat die sleets een yeder laeckt,

van andere weer werd

sonder

Symeii

nyt gemaeckt."

leelijck

de vermakelijke

geeft ons

Soeticheit

vrijerij

te

van een oud gezel met de eerzame Teuntje Roert-mij-niet

zien

katje

zonder handschoenen

niet

,

samenspraak van

afgewisselde

met

goe maet,

was nog wel door den gauwdief

hij

„'t Is

een

bedrogen

hij

zichzelf getuigt

zijn lief is vol

luim

,

een

aan

te

tafereeltje vol

De

vatten.

ouderwetsche

het

gierige

,

zeer

ventje

ongekunstelde natuur-

lijkheid uit het leven der burgerklasse.

de

Eindelijk

steêvrouw,

vindt

een eerzaam gaan

,

Khicht van de Meiilenaer. Trijn Jans, eene 's avonds de stadspoort gesloten, en daar zij wil ze in geen der slechtbefaamde herbergen

v/ijf is,

maar roept de

Piet en zijne vrouw. te

hebben,

niet

van

wel

voorbijgaan

Eerst leest

verlangen

de eerste begroeting en na wat gekald

de mannen, dan over de plaag der dienstvrouw haar kinders te bed leggen. Piet, die

eerst over

meiden, gaat de altemet

van den molenaar Slimme

gastvrijheid in

Na

zij

„een snoep-reisje" houdt,

om

hem de

toe

en

hof aan

les,

maar dan

belooft,

dat ze

laat

de gelegenheid

de knappe Trijn

zijn

geeft

hem

zal

zij

te

maken.

schijnbaar aan zijn

wachten

als zijn wijf

op den molen is. Hoe zij nu de molenaarsche in hare plaats stelt en hoe slimme Piet zelf schuld wordt, dat zijn knecht dingen doet, die den baas noodzaken

te

bed en

hij

oogenschijnlijk

,

hem op

staanden voet weg

voorgesteld

,

maar

te

niet geschikt

zenden

om

,

dat alles

is

zeer comisch

hier nader ontleed te worden.

Ofschoon deze Kluchten geene oorspronkelijke scheppingen van Brederoo zijn, daar van de twee voornaamsten, die van de

299

BBEDEROO'S KLUCHTEN. en

Metilejiaer

van de Koe, thans bekend

vroeger dikwerf

elders

van onzen

Mi7incnloop

toch de lof toe, lijkheden terwijl

in

de

voor

hij

is

dat

hij

behandeld

,

Dirk Potter

^),

zelfs in

Der

zoo komt den dichter

de bewerking der stof ons persoon-

bij

die tintelen van leven;

en

toehoorders doet schateren van lachen, laat

hij

oogen gesteld heeft,

zijne

hun inhoud

dat

is,

de Meulenaer

laatste klucht zijne boert

schuwen tegen eene zwakheid

,

om

tevens strekken die

van oudsher

hen

te

waar-

inheemsch

hier vrij

schijnt geweest te zijn.

Nu mogen

de meeste onderwerpen, vele tafereelen en de platte

volkstoon dezer kluchten ze in onze d^gen, al

voor het tooneel ongeschikt maken,

bij

onze beschaving,

nog geen recht daarom ook onaesthetisch te verwerpen. Dat geen hartstochten in geschilderd worden met het doel om de dit geeft

ze als onzedelijk en er

volksdriften aan te blazen, dat ze integendeel al lachende leeren, wij reeds op. Het platte of onkiesche van den vorm is evenmin een absoluut gebrek als ingetogenheid van détails een absoluut vereischte der Comedie is. Alles hangt hier af van den graad en den aard der beschaving en op de fijnheid van het begrip van betamelijkheid der zeventiende eeuw valt nog al af te dingen. Maar 't is niet genoeg, den vertooners nu en dan eenige

merkten

;

aardigheden

plat

,

of niet

,

in

den

mond

leggen

te

,

of eenige

onhebbelijke gebeurtenis tot „miltekitteling" der smalle gemeente

De ware Comicus versmaadt ook dit soort van maar geeft er de kunstwijding aan door de comische situatie juist te doen geboren worden uit karakter en handeling van figuren vol leven. En hoe Coster, maar vooral Brederoo daarin uitblonken, springt te meer in 't oog, als men hun werk vergelijkt met soortgelijke stukken, in hun tijd te Amsterdam ten tooneele gevoerd. Men denke slechts aan de platte, geestelooze edoch ,,boertighe Clucht van Claes Kliek gespeelt op d' Oude Kamer In Liefd' Bloeyende", of zelfs die van Claes Cloet van C. Biestkens, die in 1617 op Coster's Academie voor opgevoerd, den 2iei Januari 1629 nog werd „gespeelt 't eerst te

doen dienen.

realisme niet,

,

,

')

Zie

het

belangrijk

stuk

van Jhr. Mr.

Nederl. Spectator van 1872, no. 42,

bl.

J.

De Witte van

330 vlgg.

,

en no. 45,

Citters in bl.

357.

De

BIESTKENS' KLTJCHT VAN CLAES CLOET.

300

op de Brabantsche Kamer" heeft gehad. Zij

Claes

hem

boezemen

te

hem

haar zin op

In

straat

,

hij

verlaat

Zij

door toover-

weinig op haar

hem

in haar

een deerlijk pak slaag.

krijgt

gehuwd met eene deerne

hij

is

Antwerpen.

te

hij

daar een meisje zal vinden, dat

hij

gezet had; en

derde deel

het

vrijster tracht

maar

;

de gedaante van den droes zoo, dat

in

onder voorwendsel, dat

huis

blijkbaar groote vermaardheid

water loopt. In het tweede deel lokt ze

het

in

zij

in

liefde

verschrikt haar

gesteld,

en

eene ijdele smit. Eene oude

is

kunsten

,

verdeeld in drie deelen, van dezen inhoud:

is

uit

nachts het huis

's

de Lepel-

om met

een

op den tril te gaan. Als Claes het merkt, doet hij den grendel op de deur en sluit „Belle-Mayken'" buiten. De sluwe vrijer

vrouw

een

ploft

brengen

steen

in

't

om

water

dat zijzelf er in gesprongen

,

Nu

te lokken.

wordt

op

hij

is

zijne beurt

Claes

in

den waan

en hem zoo buiten

,

door haar op

's

te

huis

straat gezet,

en door de ratelwacht opgepakt. Eindelijk komt het gedrag der snoepsche

en

uit,

juffer

Zoowel

wordt aan den Schout overgeleverd.

zij

haar geheel

in

als

in

de

détails

meer dan eene poppenkast- vertooning

veel

hier en daar er blijkbaar naar streeft

Er komen

figuren

om

door de zucht

voor,

in 't

door

is

deze klucht niet

ofschoon Biestkens

,

om

Brederoo na

niets

gewettigd

te

volgen.

dan alleen

publiek te doen lachen: een gauwdief, die

zich voor een Waalsch

koopman

uitgeeft

en een mengelmoes van

gebroken Fransch en Hollandsch revelt, en een Dokter, die

zijn

gezwets doorspekt met slecht potjes-Latijn. Strenger eischen stelde

men aan

de Klucht niet

^);

en zoo het deswegen natuurlijk

is,

dat ze zich doorgaans niet hooger verhief, des te verdienstelijker het,

dat

streefde

om

is

Dat

onder zoodanige omstandigheden Brederoo er naar haar tot een blijspel te vervormen.

blijspel

was het Moortje. Wij zagen

gebracht werd

Nog

')

gens,

de

la

dat

een stuk van Terentius

1640 schreef de dichter en diplomaat

hij

farine

meening

V

in

om

„Ie

D. (1860),

hem de vrai bl.

in

'c

Claes

leger hoopte te bezoeken, Cloet

mort-au-rats 233.

en

divers

,

hoe de Dichter er toe te

Van

om

bewerken voor het

der Burgh aan

Hny-

hem' „une belle pièce

dialectes"" te laten zien,

naar

zijne

de la melancholie." Zie Dietsche Warande,

BEEDEEOO'S MOORTJE. Nederlandsch tooneel:

hij

Fransche vertaling, daar

deed

hij

301

naar eene zeer middelmatige

dit

geen Latijn verstond.

Ofschoon hij den inhoud zooveel mogelijk met het oog op Amsterdamsche toestanden, zeden en gebruiken gewijzigd, en daarom den hier onbruikbaren hoofdpersoon van 't oorspronkelijke in eene „mooris ," eene negerin herschapen had scheen het toch bijna eene wanhopige poging om den gegeven toestand in den Eiinnchus zoo volmaakt in strijd met de Hol landsche denkbeelden van 's Dichters tijd, voor het Hollandsch tooneel bruikbaar te maken. De positie der Grieksche hetaira die de onmis,

,

,

,

bodem voor

bare

nationaliseeren

te

Amsterdam was

het geheele beloop van het stuk

dit

niet

is,

mocht

al

vaderland van Ninon, in het oude

zijn in het

eene Amsterdamsche „snol"

mogelijk:

men nog over Amsterdam onwaarschijnlijkheden heenstappen. Maar men kon dat doen vooreerst omdat de hoofdhandeling niet zoo heel ongewoon was, en niet alleen maar zelfs vermakelijk moest voorkomen aan niet aanstootelijk

leefde

eene andere wereld. Bovendien moest

in

andere Atheensche eigenaardigheden

,

in

,

,

,

een publiek gelachen

,

had

dat van zulke „oolijcke boeveryen" hield bij

omtrent hetgeen Jannetjen Stellaers overkomen was.

ook omdat de gebreken tafereel rijkelijk

in

hartelijk

En ten anderen

de samenstelling van het algemeene

van bijzonderheden.

Die eigenaardige bijzonderheden waarmede aanleg

en

Meulenaer

vergoed werden door de onweerstaanbare aantrek-

kelijkheid der schildering

stoffeert,

,

zeker verhaal in de Klucht van de

hij

zijne navolging

doen op nieuw uitkomen, hoe voortreffelijk Brederoo's was voor de teekening van dramatische figuren, hoe

hij bedeeld was met die gave van opmerking, die ook onze schilderschool kenmerkt. Maar zij brengen tevens aan den dag, hoe het hem nog mangelde aan gekuischten smaak om de weelderigheid van zijn talent ten behoeve der eenheid en den dramatischen gang van het kunstwerk te besnoeyen.

ruimschoots

Bakhuizen Van den Brink heeft reeds de aandacht gevestigd op die comische verhalen, „die in geestigheid van voorstelling, kunst van uitdrukking, kernachtige kortheid, den besten Ouden naar de kroon staken" ')

^).

Hij

In de Gids van 1843, 1 D.,

bl.

schrijft die 566.

op rekening van „den

302

BEEDESOO'S MOOETJE.

Ouden"

hetgeen meer dan betwistbaar is. Veiliger op rekening van het eigenaardig talent van een Brederoo of Hooft stellen. Wil men er in het Moortje eenigen zien aangewezen, ik herinner aan die wandeling van den „pan-

invloed der

mag men

met

licker" Kackerlack

zijn

berooiden makker langs de verschil-

markten van Amsterdam

lende geeft

,

die

eene

tot

schilderij

,

,

treffend

welke

den dichter aanleiding

van leven en waarheid

,

die

wedergade vindt in de beste stukken van Jan Steen of Teniers, en zeker de Amsterdamsche toeschouwers niet weinig hare

alleen

Ze

streelde.

heeft

een hors-cTauvre

één gebrek:

slechts

dat

ze

op dat oogenbiik

is.

Denzelfden lof en denzelfden lachter verdient het door vader

Lambert

naar

het

leven

ijsvermaak

geschetste

het

in

vijfde

bedrijf

En dan en

ons

een

dagen;

die

waren

om

uit

te

de

blik

jonge Reinier ons zijne vrienden voorstelt,

gunt op de genoegens der jeiinesse dorée van

of waar

Writsert

koopen;

of

om

als

hij

liefet

om

kantoorbedienden

gewaagt van de middeltjes, door de

naar de nieuwe

de dienstmeisjes er

zelfe

hoe de beste en lekkerste

vertelt,

vaders pakhuis gebruikt werden

gebruikt

nufjes

van de Amsterdamsche jeugd! Dat

schildering

die

waarin

tooneel,

mode

bleek te zien, terwijl

uitzagen „ofs' uyt een gieter gedroncken

hadden." Niet minder natuurlijk en vermakelijk

hoe

hij

hem

in

juist

't

:

„bochtjachten"

is

zijn verhaal

gesnapt werd door zijn

zoolang ophield, tot het wild, dat

hij

oom

,

die

najoeg, uit het

oog was. Of het optreden van den aangeschoten Frederjxk

,

die

eene lofspraak op den „duytschen dronck" houdt; of eindelijk

en

vooral

dat

uitmuntend tooneel, waarin de oude Geertruyt,

„de minnemoer", zich zoo innig vermeit in het huiselijk leven van den goeden ouden tijd; een tooneel, waarin de natuur als

op heeterdaad betrapt is. Die uitweidingen en verhalen, zoo geheel in het Hollandsch karakter gelegen die geestige teekening die den waren kunstenaar kenmerkt, stempelden het Moortje daarom nog niet tot een volmaakt Blijspel; maar het een en het ander doet ons op nieuw ,

wat er wel van zooveel comischen aanleg te wachten wanneer de jonge Dichter eenmaal achter het geheim der

vragen,

was,

,

303

HOOFt's WAEENA.B.

Ouden

zou

geraakt

compositie

Hoe hoog

waartoe de kennismaking met de

zijn,

kon bijdragen.

het hare

het Moortje, ondanks zijne gebreken, bij de tijdge-

om

nooten stond aangeschreven, vooral

om

tafereelen,

had,

ontleend

navolging,

wat

datgene,

duidelijk

blijkt

men

die

aan

niet

zijn

origineel

de onmiskenbare sporen van

uit

en

Coster

bij

de aangestipte boeyende

Brederoo

spoedig

al

bij

anderen b.v.

D. Hooft (1628), en wat later bij M. Waltes (1653), aantreft. De bijzondere opgang, dien het bij het groote publiek maakte, ^V',

blijkt

het

door

geprikkeld

best

het

uit

de

dat

feit,

voelde,

om

door

voorname Hooft er zich werk dezelfde

soortgelijk

toejuichingen in te oogsten.

Hij

schreef namelijk

in 16 16 zijne ,^Cliichtighe

Comedy van

Aulularia van Plautiis nae 's lants gelegentheit verduitscht " die in den ongeloofelijk korten tijd van nog geen negen dagen voltooid was ^) ofschoon het zich laat aanzien, dat er later nog wel wat aan gepolijst is. Hooft gaf zich Ware-nar,

dat

is,

,

,

ook thans volx"

even

,

als bij

mee ophad

veel

niet

naar

den Baeto

')

Hij

den

schrijft

van

daer

se

d' overgesette blijft;

weer den schijn

alsof hij er

,

dan terstond zijn De Groot? en het dan terstond drukken? Wij hebben hier weer

Engeland en een

sulx

't

17en

te

,

die wij later de gelegen-

1617 aan Huig de Groot: „...dat de

Januari

Aulularia

doen

hij

aan Huig

afschrift

waarom liet hij met dezelfde ijdele nederigheid

clad

,

daar het stuk alleen voor „d' oogen des

Maar waarom zond

bestemd was.

„clad"

,

over lange in Engelandt

al

eenich exeruplaer in

't

landt by

U

Ed.

is

is.

gesonden,

De

welcke

daerom gebeden wordt, als hy dies zijn becoomste hebben sal, 't selve my weder toe te schicken ten huize mijns vaders: op hoope dat het noch eens

mocht dienen doen, en voeren.

te

om

eenighe

"Want

te

vallen

,

t'

Amsterdam,

oft hier,

maer

om

wat voordeels den Baeto

te

uit te

dien einde zijn er bynae neghen daegen aen gespilt; in de

welcke het begonnen te

armen

vervallen een deel van de costen, noodigh

en voleindt

alleenlijk

voorby

als hebbende in geen zinlijke handen oogen des volx over een tooneel getroc-

is:

d'

ken te werden. Oock had het te Rotterdam anders geen boodschap, als te comen zien, oft Ud. geest sich beginnende te herhebben wt de sieckte, gedient mochte wesen met eenighe afleidinge van haer wichtige gepeinsen.'" EuofCs Brieven, I D., bl. 116—117.

HOOFT 's WAKE NAR.

304

heid zullen hebben nader op

te

merken

,

en die een der verkeerde

plooyen van het karakter van den Drost uitmaakt.

De Groot was

met het stuk ingenomen

zeer

ook. Het werd eerst wat

op het tooneel. Dat het

lang

zich

hield

mag men opmaken En in

werd,

dat jaar waren

Me7igelwerken

,

en het publiek ,

vertoond, en

1670 nog gespeeld

in

Vondel

uit het feit, dat

gedicht op schreef*).

^)

op het eind van i6i 7

later,

er toen

een

behalve in Hooft's

er,

reeds acht afzonderlijke uitgaven van verschenen,

1729 met nog zes anderen vermeerderd waren. De beste gaf ons Leendertz in 1875; eene met lezenswaardige aanteekeningen, Prof M. De Vries in 1843, welke men niet kan die

in

al

vermelden

zonder

,

den eersten

dit

opstel

dus

juister blik in

De

stoot

vanzelf tot

als

eene vergelijking met het

uit:

De gang van

Hooft's stuk

als

mag

Brederoo in

verduitscht:"

men zou kunnen

en

,

deels

,

de Drost het Latijnsche voorbeeld „nae

heeft

Anhdaria

deels uit de

FAvare, bekend gerekend worden. het Moortje en met niet minder geluk,

uit Molière's navolging,

Even

De

de geschiedenis onzer Letterkunde.

Wareiiar lokt

Moortje

op Bakhuizen Van den Brink's Gids van datzelfde jaar, omdat gaf tot een minder bekrompen en

wijzen

te

beoordeeiing in

meesterlijke

zeggen,

's

lants gelegentheit

dat

hij

daarin nog

beter geslaagd was.

De

hier gegeven toestanden leverden voor Hooft vrij wat

bezwaar op dan hier

niet

voorganger

zijn

heeft

overwinnen had;

hij

gewaagd wijzigingen

het

minder

waren van den Eunuchus.

Atlieensch als die

zoo specifiek

IMaar bovendien

te

ze

te

brengen

in de handeling, waarvoor Brederoo was teruggedeinsd.

Wat daar

')

,

Hij

iaria,

ons in het Moortje het minst bevalt,

of het

bij

antwoordde den 24en Januari: -Ik zonde

een

is

het

Ik laat

slot.

Terentius eene bevredigende ontknooping

translaat,

't

welk,

U

is

,

dat

E. wederom de Aulu-

mijns oordeels, bet origineel in vcele deelen

maar meermalen overlezen met zondermede stel onder de instrumenten gediend hebbende tot herneeminge van mijne gezontheit. Het dient ten eersten gemeen gemaakt, om veelen te verlustigen en met eenen te onderrechten." *) Vonders Werken, Xle D., bl. 267.

overtreft.

linge

Ik heb het zelve niet eens

plaizier,

zulks

dat

ik

het

,

,

,

hooft's -wauenae,

305

de vader

,

besteed

de hetaira onder zijne cliënten en in

,

dankbaarheid voor de zorg aan het geroofde meisje

uit

waardoor hare betrekking deze den rijken

terwijl

tot zijn

hopman

zijn huis

opneemt

oudsten zoon verzekerd wordt

toestaat haar

van

tijd tot tijd te

bezoeken; maar, ik zeg het Dr, Ten Brink gaarne na, „vooreen

Nederlandsch Blijspel zou zulk een

slot in

geenen deele voegzaam

Een Amsterdamsch burger der zeventiende eeuw, zou

-zijn.

onmogelijk in omstandigheden kunnen schikken ^'an

Menanders

tijd

aannemelijk kon vinden.

"bescherming te nemen,

betrekking onderhield

Eene snol

in zijne

dat zijn zoon met haar eene

zou den Amsterdammer

,

Athener

altijd aanstootelijke

i).

dwaasheid zijn"

Ook

dulden,

te

het slot der Aulularia hing te

nauw samen met de zeden

der Oudheid; maar Hooft heeft het gewijzigd. Als

den schat bemachtigd

slaaf

meester

kennis,

Als dat niet lukt

verzonnen

zich

die een

,

in ,

heeft,

geeft hij

hoop daarvoor

de

beweert

alles als

hij

bij

Plautus de

daarvan terstond zijn

zijne vrijheid te krijgen.

eene aardigheid

te

hebben

ten slotte evenwel verwerft hij zijne vrijlating en stelt

:

den schat ter hand. Voor dat tooneel was natuurlijk in de Amsterdamsche wereld geen plaats: daarom liet Hooft Lecker den gekaapten pot met goud verbergen met plan den inhoud ten eigen beste te gebruiken. Ritsert overvalt hem, ontdekt zijn geheim, en dwingt hem den schat aan den eigenaar terug te geven. Die wijziging werd in de bijzonderheden echt Amsterdamsch, maar tevens echt comisch zijn meester

,

gekleurd.

Ook de vinding. latere

er een

verdere tooneelen van het laatste bedrijf zijn van Hooft's

Het

slot

schrijvers staart

der comedie van Plautus was verloren geraakt:

hadden wel getracht daarin

aan toe

te

voegen,

te

voorzien,

staande; maar daarmede was de Drost terecht niet tevreden. dichtte er een

nieuw

slot bij

door

ééne matte tweespraak be-

uit

Hij

waarin onder anderen die lofspraak

,

van Reym, de meid, op Klaartje voorkomt, die zoo eigenaardig en waarmee De Vries zoo hoog loopt ^).

is,

')

Gerbrand Adriaensen Brederoö

,

bl.

399

—

-100.

XXX—

UoofCs Warenor, Inleidinj^. bl. XXXI. JOKCKBLOET Ned. Lett. E. I. 3e druk. »)

,

XVH

,

20

:

hooft's wakenab.

306 Bij

die verdiensten

al

oog

het

uit

van

fout

verliezen

te

zijn origineel,

van den Warenar heeft men toch niet dat Hooft's bewerking eene dubbele ,

van den vrek^

betrekkelijk het karakter

heeft bestendigd.

Warenar, die

is

rijkdom

stuk zijn

even armzalig

blijit

Dit

leven.

lijker

behoeftige omstandigheden leefde,

in

pot met goud en

Avare ; de arme,

een trek,

ja

,

alleen

wellicht

,

hem

bijeengeschraapt ,

heeft

vindt een

noch kommer-

eigen, die stuk voor zooals

b.v.

Molière's

op eens rijk wordt, is daarentegen veelal geneigd tot verkwisting van den schat, waaraan hij geen einde ziet. De tweede grooter fout ligt daarin dat de vrek op eenmaal los wordt van zijn rijkdom dien hij aan zijn aanstaanden schoonzoon schenkt. Bakhuizen heeft den schrijver van den Warenar op dit punt trachten te verdedigen; maar zijn scherpzinnig pleidooi bewijst meer zijne hooge ingenomenheid met den dichter dan de juistheid zijner stelling ^). die

,

,

,

In de meermalen aangehaalde beoordeeling in

')

nadat

571,

toegegeven MolièreJ

waarheid

„Hooft hield

:

bij

dat

zijn,

teregt

voorbeeld.

scherpzinnigheid

zijne

had gedaan

De

Gids zegt

hij, bl.

der beide opmerkingen in het algemeen heelt

zich

Latijnsch

het

mogelijke

het

de

hij

of

ten

eenmaal nader [dan

onregte

Toch zou het

die leemte niet

moeijelijk te bewijzen

had gevoeld, en

hij

niet al

die te herstellen. Dit deed hij, onzes inziens, in

de Lar van Plautns, die dengenen, welke hem behoorlijk maar de Mildheid is hier hoofdpersoon, die de Gierigheid een huis, dat in haar bezit is, zal verjagen. De gierigheid van Warenar

zijne Proloog. Niet

vereert, uit

zegent,

derhalve eene familiekwaal,

is

het

door

is

hem

en

zoo die des te moeijelijiter

de gevolgen zijner gierigheid grievend

te

te

genezen

is,

laten ondervinden,

met eene wonderkuur zal redden. Die strijd Godheden geeft aan het stuk van Hooft ik zou bijna zeggen iets tragisch, en terwijl voor den nadenkenden toeschouwer de opgevoerde personen van het blijspel in de schaduw treden, draait de in trigue op den eenigzins idealen wedstrijd die welligt in menig ander Amsterdamsch dat

de

tusschen

Mildheid den

lijder als

allegorische

beide

,

huis, dan dat van Warenar,

De

om

redeneering gaat niet op.

zou zien

tusschen

de

den voorrang kampte."

Mildtheydt zegt, dat

zij

gaarne een huwelijk

dochter van den vrek en den weigestelden

jonkman

"Van dit paer soud' ick gaern een huwelijck zien. 't Welck comende re schien, salmen my beter eeren.

En

ick in plaets des Giericheyts, dit

Daaruit volgt

wel,

dat

zij

vertrouwde,

dat

huys beheeren.""

met nieuwe heeren nieuwe

TEBGELIJKIlfO VAX MOORTJE EX WARENAK. Als geheel wint dus de

evenmaat

,

voorkomen

niet

Warenar

daar in het eerste die ,

draait,

maar de

in

den gang der handeling ook kiescher in toon en taal,

is

zonder voor het minst in deftigheid

om

Ook

Moortje.

't

breed uitweidende verhalen

al te

die in het laatste dikwerf

stremmen. Het stuk van Hooft

alles

het van

307

De

ontaarden.

te

spil

,

waar

in beide stukken hetzelfde loszinnige vergrijp;

is

waarop het gebeurde wordt beschreven, verschilt Men houde slechts het derde tooneel van het vierde bedrijf van beiden tegen elkander, en men zie hoe wijze,

in beiden hemelsbreed.

moeder

kiesch het verhaal van Ritsert aan zijne Zij

al

de kieschheid aan Hooft 's

had

gelijke verhalen

zij

luidt.

de levendigheid van der-

,

Brederoo afgezien. Studie van

hij

zijn voor-

maar ook Warenar de avondwandeling van de barbiersvrouw vertelt (slot van het IIP bedrijf) of waar Rijkert de beslommeringen opsomt, die het huwelijk met een rijk meisje meebrengt ganger

verraadt

slechts het aangehaalde tooneel,

niet

waarin

dat,

Duidelijk

(III, 5).

kijkt

eind van het stuk,

waar

Brederoo over Hooft 's schouder op het

Reym

aan Geertrui

onwillekeurig

het

Dit brengt ons

tooneel te binnen,

meesterlijke

minnemoer Geertruyt

de goede hoe-

al

van hare schoondochter voorhoudt.

danigheden

waar de oude

zich, in de herinnering van den

ouden

tijd

verkneukelt. Ontwijfelbaar heeft Hooft dit tooneel willen navolgen

maar hoe

staat

wetten

hnis

in

't

hij

hier bij zijn voorbeeld in de

komen; maar

zouden

niet, dat

schaduw!

Warenar zoo

De

plotselings

bekeerd zou worden. Dat blijkt ook uit de slotwoorden van Gierichheydl:

'O ^Yacrnar, "Waernar, onthout mijn Slet

datmen

Gelijckmen

niet

my

weere

my

leere.

heel uyt u gemoet,

uyt u wooninghe doet.

Syts altijdt vroet, al moet ick spoen mijn ganghen,

lek weet, hy heeft

Dat hy

sal

zijn hart soo vast

blyven ghe vangen met

aen

my

liefde tot

gehanghen,

my.

Al ist dat ick door dwang van synent ty." Al moest men toegeven, dat hieruit blijkt, dat Hooft de inzag,

stuk

steld".

de

volgt

Integendeel,

misgreep

haast

er

des

bewerkt.

te

nog

niet uit, dat hij ze door

door den

strijd

tusschen

sterker in het oog.

Hooft zou zeker

dit

Ware gebrek,

't

fout

van het

den proloog heeft „her-

voorspel en het

drama

valt

de Warenar niet met zooveel dat

hij

voelde, wel hebben

weggenomen, 20*

,

VERGELIJKINa VAN BEEDEEOO EN HOOFT.

308

oude Geertruyt

waarom

werd

Reym

daarentegen

als

,

in

hare persoonlijkheid

tot hare breedsprakigheid.

meest gereede aanleiding

van

leven gegrepen; en zoowel in de reden

uit het

is

gehaald

zij

is

niet gerechtvaardigd.

Zij

de

ligt

,

De praatzucht kon

er zeker

geen ongeschikter oogenblik voor hebben uitgekipt. In haar ou-

derdom of karakter vindt schoonmoeder zijn

om

,

te laten

heeft

te

en

de

voortvarende vrouw te

zich in die oogenblikken zoolang buiten de

Bakhuizen

heeft

,

kraamkamer

van dergelijke schilderingen sprekende zijn ze talrijk,

zoo sober en kiesch

niet

verontschuldiging;

houden.

gezegd: „Bij Brederoo hij

geene

zij

getoond eene veel

als

en

bij

^)

mindere beschaving

Hooft, maar zeker

rijker,

is

kwis-

doller". Wij geven dat gereedelijk toe: de comische ader van Brederoo was onuitputtelijk rijk. Die overtuiging dringt zich bij de studie zijner werken met onweerstaanbare kracht aan ons tiger.

op;

en

wordt slechts versterkt,

zij

de besten

zijner tijdgenooten,

Coster en Hooft.

En daaraan

hem

als wij

vergelijken

paart zich eene opmerkelijke neiging

voor het volksleven beneveris een weergaloos plastisch

Hooft

Vv'^as

om

en

beschaving

fijne te

vinden

nog veel

zijn in zijn

talent.

hem ter school gegaan, van den man van keurigen smaak

die eigenschappen

Brederoo kon op zijne beurt sporen

met

baan betraden, met

die dezelfde

leeren.

bij

Zien wij

,

of

daarvan ook

volgend drama.

Dat was de Spaansrhe Brabander waarvan hij den inhoud vond of in een Fransche vertaling of wellicht in de Nederlandsche overzetting ^) van een Spaanschen roman {Lazarillo de Tormes) van Don Diego Hurtado de Mendoza. Daaraan ,

hoofdzakelijk

,

ontleende

hij

zijne beide

hoofdpersonen en het kader der meeste

maar stempelde dat alles zoo met den Amsterdamschen stempel, dat het niet noodig is hier langer bij den uitheeraschen roman stil te staan ^). tooneelen van zijn werk,

')

T.

a.

p., bl. 569.

in 1579 te Delft en te Antwerpen bot licbt onder den titel: «De ghenuechlijcke ende cluchtighe Historie van Lazarus van Tormes wt Spaengen" enz. *)

^)

Zij

zag

De doorloopende

vergelijking

bij

Ten Brink,

t.

a. pi. bl.

457 vlgg.

309

BREDEROO'S 3PAA>SCHE BRABATsDER.

van Brederoo's werk is het noodig den inhoud aan te stippen. Eerste Bedrijf. In eene armoedige steeg van Amsterdam woont en onker Jerolirao Rodrigo die in platte Antwerpsche volkstaal j „met een verwaende hoogmoedigheyt" opsnijdt van zijne vroegere

Ter

juiste

beoordeeling

althans de hoofdlijnen van

,

,

,

grootheid in zijne vaderstad, van zijn banketteeren met de „korprincessen"

diale

uit

de Lepelstraat

*)

,

ten gevolge waarvan

hij

maakte en naar Amsterdam trok,

schandelijk bankroet

eindelijk

nu de Hollandsche ,,bot-muylen" „wat fatsoeneeren" zal. Robbeknol, een bedeljongen, dien hij tot zijn page aanneemt. Als deze een verhaal van zijne afkomst en lotwaar

hij

ontmoet

Hij

de Jonker naar de mis en laat het tooneel over aan Floris Harmensz den hondeslager van de nabijgelegen kerk, die de doodbaar naar een sterfhuis gaat brengen; gevallen gedaan heeft,

gaat

,

is in de stad. Twee kwdjongens plagen den ouden en gaan eindelijk op de vlucht voor drie eenvoudige Amsterdamsche patriotten die met Floris over allerlei onderwerpen

want de pest

man

bitter

,

keuvelen,

vooral

over

de jongens terug,

die

de

krijgen en ten slotte door

een

Als

zij

zijn

vertrokken

knikkeren,

partijtje

komen

dan ruzie

den hondeslager worden weggejaagd.

De Jonker maakt zijn toilet, woorden een scherp contrast maken met de

Tweede groote

sterfte.

eerst

bedrijf.

werkelijkheid. Dit geeft den page

,

als zijn

waarbij zijne uiterst schrale

heer weer ter mis gaat

gelegenheid tot eene bespiegeling over den ijdelen schijn

,

waaraan

de menigte zich vergaapt. Jerolimo komt in aanraking met twee „snollen" aan Avelke hij op overdreven galanten toon het hof maakt, zoodat zij hem nauwelijks verstaan. Als zij een beroep op zijne beurs doen, ,

druipt

een weidschklinkend voorwendsel

onder

hij

deernen besluiten dit tooneel door elkander

De

af.

te vertellen,

twee

hoe

zij

in „'t groote gilt" geraakt zijn.

Robbeknol

heeft inmiddels zijn

oud

')

Wat

de, boven,

bl.

hand genomen waarmee hij t'huis

bedrijf weer ter

en een schamel middagmaal bijeengebedeld

,

300, reeds vermelde Lepelstraat was,

zie

men

in

de aanteekening van Dr. E. Verwijs achter zijne uitgave van den Sp. Bra-

bander,

bl.

100.

,

BEBDEBOO'S SPAANSCHE BRABANDEE.

310

komt. De Jonker zegt

hem

medelijden

uit

leeg zijne

Derde

maag dat

hebben

te

Robbeknol ontdekt zonder eenig geld

hij

de knaap hem,

besluit

gegeten

maar

;

proeven,

te

knecht

als zijn

toont

hij

hoe

is.

bedrijf.

kleeren,

al

noodigt ook eens

ondanks

bij

het schuyeren van

is.

Door

zijn

die

armoe

Brabantschen

Jonkers

's

getroffen, niet te

trots,

verlaten.

De

komen weer keuvelen en hangen een levendig op van de Amsterdamsche zeden. Dan wordt van de pui

drie patriotten

tafereel

'van

Stadhuis een plakkaat afgelezen tegen bedelaars en land-

't

hetgeen de oudjes gelegenheid geeft hun hart

loopers,

over de vele vreemden er

door genoopt

luchten

te

Robbeknol wordt gaan verdienen door voorlezing van

die de stad bederven.

,

zijn kost te

het Evangelie.

Dan worden heid

ons drie „3pinsters" in

maar ook met

,

beknol aan deze heeft voorgelezen

T'huis

snoeft

al

tot

,

,

hare eigenaardige ruw-

al

haar goedhartigheid voorgesteld. Als Rob-

hare groote stichting

ge^^en

zij

hem daarvoor

Jerolimo meer dan ooit:

een stuk uit de Schrift

,

te eten.

eindelijk geeft hij zijn

dienaar, tot diens verbazing, een stuk geld

om er

een maaltijd voor

Robbeknol mijmert over de lekkere beten die hij zich aanschaffen zal, komt eene lijkstatie op hem toe. De weduwe, die het lijk volgt, klaagt, dat men het heendraagt koopen.

te

Terwijl

„In het huys daer men weet van diincken noch van eten

Robbeknol,

hetgeen

doeld

is,

Vierde

met angst

,

hunne woning be-

al

zijn

pratende een blik in haar

Dan worden

gierige Geeraert,

de huisbaas,

op

straat verplaatst:

van den vrek

op het,

te

,

halen.

dat

zij

hun door koopmanschap

laat

heeft zich

Hem beiden zijn

veel

opgemaakt

om

om

bediende zeggen te

druk

heeft

geld ,

wij

weer

de type

zijne achterstalHge huishuur

ontmoet Byateris, Jerolimo

bedrijf.

page aan den maaltijd, die op-

nieuAv tot allerlei gezwets aanleiding geeft.

de

op weg

uitdraagster en koppelaarster,

gunt ons

de Jonker met

is

dat daarmee

vervult.

bedrijf. Byateris,

naar de „lommert"

Inmiddels

die nieent,

,"

dat

om

en na een praatje

blijkt

Deze met allerlei groote hun te woord te staan; gaan aanspreken.

hij

het

BEEDEEOO'S SPAANSCHE BBABANDEE.

maar

tot

den

De

schuldeischers

,

om

kale,

neemt,

sérietix •

die ambtenaren.

in beslag

,

die zichzelf,

ondanks

en zedelijke berooidheid, in zijne dwaasheid

zijne maatschappelijke

—

Maar

het ledige huis verzameld

„revelduytsch"

beurs en zijn barbaarsch,

,

den

slotte door den genomen. grootsprekende Brabantsche Jonker, met zijne leege

Schout voor de gerechtskosten Avordt

zullen

hij

waartoe

voort.

,

au

dat

„afschrijven".

met Schout en Notaris kijven onderling en met Er is niets in huis als een schamel bed, dat ten

De

,

zal betalen,

pond zal doen met stille trom

in werkelijklieid pakt hij zich

Vijfde bedrijf.

eindelijk beloven

penning toe

laatsten

zich op de beurs duizend

hij

hem

het razen der feeks doet

volgenden dag

311

en

verwacht,

dat

anderen

ook doen

dat

die pocher zou altijd en overal een comisch type zijn

te Amsterdam, en Hetgeen buitendien deze üguur zoo bijzonder welkom moest maken bij het echt Hollandsche publiek was dat zij als tegensteUing zoo duidelijk deed uitkomen dat schoon de Amsterdamsche burgerij wat minder hoofsch van

maar was het

in Brederoo's

dagen bijzonder

dubbel op het tooneel der Academie.

,

,

vormen was, ze dit ruimschoots vergoedde door eene eerlijkheid en goedhartigheid, die wel zooveel te beteekenen hadden. En dit thema vooral heeft de dichter als kunstenaar, aanschouwelijk en echt comisch,

ontwikkeld: zijne boert verheft zich daardoor niet

melden tot humor.

De stuk

,

persoonlijkheid van Jerolimo, is

den comischen held van het

meesterlijk ge teekend en schitterend van koloriet

men moet erkennen,

dat

ze

niet

vrij

is

van

,

ofschoon

naar caricatuur

zweemende overdrijving. Dit lag trouwens al in het onderwerp; €n het is natuurlijk, dat Brederoo zijn dartelen luim niet heeft bedwongen toen het gold, den man, dien hij aan de algemeene laclilust wilde prijs geven, nog bespottelijker te maken. Ondanks of onder die overdrijving had men stellig den Ridder in den Jonker herkend. Terstond na de vertooning was gebazuind. Brederoo zelf erkent lui

,

dit

door de stad

dat het stuk door eenige geleerde

„met sommige hypocrytsche schijnheylighe" op de spraak was

gebracht; ja, zegt hij, „Deghene

die ick

heb gheraeckt

Onwetens, hebben niy ghelaeckt".

BEEDEUOO'S SPAANSCHE BEABANDEE,

312

Hoe

het met die onwetendheid gt%t^di\v2&^

Ucht te

het

in

van zich

stellen.

hij

om

wij trachten

de aanklacht

God is 't bekend zoo schrijft hij „dat noch om yemand te vertoornen noch te vermy en alle menschen te verlustighen en ver-

om

maer

hebben

doet zijn best

af te weren.

ick niet uyt haet, bitteren,

Maar

,

,

beteren ghedicht en gheschreven hebbe".

Om

aan

drukken;

—

een

praatjes

alle

eind

te

maken

het stuk

hij

liet

ook wel om enkele al te bijtende toespekunnen laten die misschien bij de vertooning

denkelijk

weg

lingen er uit

te

,

^en meesten aanstoot hadden gegeven. In de voorrede wijst gestreefd

had

daarom

en

vroegeren

om

„die tijd

hij

eiken

van

personaliteit

gebruyckt"

beleeftheyt

,

„op dat men

plaatsen,

te

op, met hoeveel zorg

er

schijn

hij

naar

er

vermijden,

te

de gebeurtenissen te

in

minder beduyde-

op de teghenwoordighe levende soude maken". Ten einde in het oog te doen vallen heeft hij zelfs verscheiden tooneelen in zijn drama opgenomen, die, hoe levendig en

nisse

dat

wèl

boeyend ook op slechts „met een geknoopt"

zichzelf, fijnen

(Verwijs).

het eerste bedrijf.

De

daarin toch minder t'huis hooren,

Daartoe

rekene

men de tweede

mentlijck de sterfte over meer dan veertigh jaren",

den „Inhoudt"

Zoo niet

juist

om

kunnen worden

gemist

ouwe

tijd,

„na-

gelijk het in

heet.

figuren,

die

van

helft

hondeslager met de baar en de „drie

dienen daar alleen tot aanwijzing van den

klouwers"

als

draad aan het weefsel van het stuk vast-

tooneelen, waarin

zij

,

de tijdsbepaling, in de schildering

door

de uitgebreidheid

,

optreden, erlangd hebben, worden

die zij

de een

hors-d'ceuvre.

Ook de overige tafereelen vormen eene bonte mengeling maar hebben toch meest allen het doel om de comische dwaasheid van den Jonker, en het nadeel dat de goedronde Hollandsche zeden door de overkomst van zulke sujetten leden, beter te doen uitkomen hetzij door al het licht op den hoofdpersoon saam te ,

,

trekken,

hetzij

sterker te

De

door

tooneelen,

voorgrond

de hoofdgedachte in tegenstellingen des te

doen uitkomen. treedt,

waarin

vooral

het

behoeven we

niet

comische element op den nader aan

te

wijzen; wel

BEEDEROO'S SPAANSCHE BBABANDEE.

313

moeten we de aandacht vestigen op die, waarin aan de ethische stiekking meer plaats wordt ingeruimd.

Men

vergete toch niet, dat jerolimo niet bloot als praalhans,

maar ook hij

als

Te Antwerpen

bankroetier wordt geschilderd. ghefalgheert"

„schandelaijck

heeft

en in Amsterdam maakte

,

hij

Tegen die vreemde gelukzoekers waarvan er meer in Holland waren dan wenschelijk scheen trok Brederoo met warmte te velde: hunne „verdoemelijcke schelmery" stelde hij aan de kaak en waarschuwde er tegen ^). In dat licht nu beschouwe men de tooneelen van het derde het niet beter.

,

,

het gekeuvel der drie patriotten en het afkon-

vooreerst

bedrijf:

digen der stadskeur

puye van

ter

't

Stadhuis; maar niet minder

optreden der drie „spinsters." Schetsen ons de oude manne-

het

kens „met haar slechte kleedinge

,

(d.

i.

eenvoudige) manieren, spraeck en

de oprechte slechtheid der Amstelredammers"

gelijk

,

de „Inhoudt" zegt, hetzelfde wordt met de „spinsters" beoogd.

Wel

ongesiepen van vorm en vrij ruw in den mond, minder goedhartig en brandend van Christelijke liefder

ze

zijn

maar

niet

en

uit haar gesprek blijkt overvloedig, dat die eigenschappen onder de Amsterdamsche gemeente niet vreemd waren.

Zoo deze tooneelen bij den eersten oogopslag den schijn hebben van in geen dadelijk verband te staan tot de handeling, zij hangen toch zoo nauw samen met 's dichters hoofdgedachte, die door de tegenstelling dat ^)

hij

zijn

Men

hoore

myn, haer

te sterker

uitkomt , dat

denkbeeld

hem

in

zoo

men

het

aanschouwelijk

moet toejuichen

heeft

het voorbericht: „lek kent, het

is

uitgewerkt; een slapheit in

dat ick de eereloose-gheen-noot-hebbende-moetwillige-Bankeroetiers (di& goet

ghewijs

aensien

de vromen

en geloof by die lieden met eeren misbruycken, en t'

diefs-

haren onbruyck arm en ellendigh maken) niet en kan

troetelen noch na de mondt spreken , ghelijckerwijs alsser veel fielen en rabauwen doen, die de buyt t' samen staen, of die aen 't selve evel sieck zyn, en wel lichtelijck den eenen dagh of den anderen het opgheven en

deur ga3n sullen. Ick ben soo kleen

van ghemoet: dat ick

so

een

als ick

rnach

,

maer soo groot en goet

stucke-drochs niet en kan toestaen, soo een

verdoemelijcke schelmery, noch ick en kan niet onbeklaeght noch onbeschreyt laten,

Hoe

deghene die door ongevallen de

geschetst.

vreemdelingen

van minder

tot

een bedroeft verloop moeten komen."

allooi leefden,

is

boven

blz.

240

— 242,

,

314

CRITIEK

men ook de

ofschoon

vraag niet kan onderdrukken, of hier zijn

Die gedachte dringt zich echter nog

talent niet al te kwistig was.

en met meer recht op

sterker

BEEDEHOO.

VAÏJ^

de beschouwing der figuren

bij

van Byateris en Gierige Geraert in het vierde bedrijf. Zij zijn ontegenzeggeUjk voor den gang van het stuk onmisbaar doch zij worden met het oog op de evenredigheid der deelen en de ,

der perspectief veel

eischen

grond komt

De

De

uitvoerig geschilderd.

te

achter-

naar voren.

te veel

's

Dichters

zijne

gebreken

bespreking van het stuk brengt ten duidelijkste

uitnemende verdiensten aan den dag, maar doet ook scherp uitkomen.

eersten behoort ontegenzeggelijk een comische aanleg,

Tot de waarin

door niemand onder

hij

Niet minder treffend

zijne

landgenooten

en onovertroflen

is

geëvenaard.

is

zijne levendigheid

van

Die eigenschappen, in verband met zijne studie van stelden hem in staat personen ten tooneele te brengen

voorstelling.

het leven

,

die door teekening en koloriet al de aantrekkelijkheid van het

hebben.

leven

Wat

hij

met

tooverstaf aanraakt

zijn

ki-ijgt

voor

ons een werkelijk bestaan.

De

hem

onzen eersten comischen Dichter stempelen zijn van geheel personeelen aard. De gebreken daarentegen, die hem aankleven, komen ons voor slechts ten deele individueele fouten te zijn, en in groote mate op rekening van eigenschappen

en

volk

zijn

zijn

,

die

tijd

te

tot

moeten worden

Een geheel

gesteld.

persooonlijk karakter draagt zijne al te groote weelderigheid: een

gebrek trouwens, dat menigeen dat

besnoeyen

niet

zijner

eenheid van het kunstwerk zoo

vaak

toch

merkelijk

evenwel geen

lijdt

al niet

twijfel,

of

hij

te veel

om

er

staat,

als

den.

Hij

te

voelen,

zal

benijden.

dat

is

een gebrek.

zich

Het

zou zich daarvan gaandeweg

Kunstenaar (Dichter en Schilder),

eerst eenheid in eene schilderij ont-

hare verschillende gronden uit elkander heeft

Maar toch, waardoor de

geheel verloren gaat, dan

overschaduwd wordt,

ontdaan hebben. Hij was niet

hem

levendige verbeelding,

blijkbaar

een

tijdlang

tot

gehouden wordie

uitvoerige

teekening van al zijne comische figuren laten verleiden door de ervaring,

en

om

dat ze grooten bijval vonden ouder het publiek, met

hetwelk

hij

zich vaak

ook vermeide

in grover

en onkiescher

CBITIEK TAN BEEDEEOO. boert, dan misschien zelfs in zijn den Spaanschen Brabander begint

luim op

zijn

hem was

wat

men

Zijn

ontwijfelbaar naar kiescher

verloren gegaan. Zonder

te offeren heeft hij

eene kieschheid behandeld

Bakhuizen

,

hier

iets

sommige tooneelen met

die volgens de juiste waardeering

„met wezenlijk aesthetisch

^)

noodig was. In

volstrekt

tijd hij

Wij zien daarin het bewijs, dat het voor-

voorstelling te streven.

beeld van Hooft niet voor

van

315

talent

van

deed vermoeden,

niet wilde zeggen."

inzicht

juist

in

dit

deel

van

zijn

ons, dat ook die andere wenschelijke

kunstvorm waarborgt

besnoeying niet zou zijn

achterwege gebleven.

Maar

er

een derde

is

,

meer wezenlijk gebrek

,

dat geen aan-

dachtigen beschouwer kan zijn ontgaan: het volstrekt gemis aan handeling.

Niemand, beweren,

Brederoo's werk

die

dat

het

„niets

waarheid gaf"; niemand

Maar

ontzeggen.

kunstwerk

dat

is

stempelen.

te

heeft

gelezen,

zal

thans

meer dan de afspiegeling der zal

niet

nog

platte

aan het stuk eenheid van gedachte

genoeg

om

het tot een dra?natisch

Gemis van handeling kan

in het

Drama

vergoed worden door eene reeks van tafereelen, waarin de

niet

hun wezen alleen openbaren door redeneering en verhaal. heeft, op het voetspoor van Bakhuizen, beweerd, dat die uitweidingen en verhalen uitgelokt werden door den geest des tijds; dat de dichters er zich met bijzondere ingenomenheid op toelegden, omdat de toeschouwers den schouwburg niet bezochten om te zien, maar vooral om te hooren; „en de lange maar figuren

Men

uitweidingen,

geestige

getreden van

—

de ingevlochten verhalen

—

waren hun (niet alleen) geen hindernis met welgevallen aangehoord" ^). Rederijkers

')

het

T.

a,

oog,

"alsoo

't

pi.

bl.

die

hij

oock

te kies, te

in

de plaats

de nog voor kort in zwang zijnde moralisaties der ,

maar werden

Wij hebben de samenspraak der twee „snollen" op meende „van hare neeringh" te moeten latea spreken,

567.

\vel te

dencken en ghelooven

keurlyck en

te

is,

dat sy de Schriftuur niet al

scherp-sinnigh doorsoecken, en meer met vleesche-

lycke dingen haer bemoeyen, dan datse met over-natuurlijck verstant, landen

en luyden ')

in

de waegh-schale stellen."

Dr. E. Verwijs, Inleiding op den Sp. Brabander,

bl.

XXI.

riTWEIDINGEN EN VEEHALEN.

316

Ik stem dit laatste volgaarne toe; maar

handeling,

publiek

Men

is

het juist, daaruit at

dat de dichters die verhalen in de plaats stelden van

leiden,

te

om

alleen

den eigenaardigen smaak van het

aan

voldoen?

te

hetzelfde

heeft

Treurspel in

het

betrekkelijk

de zeven-

eeuw beweerd, en Willem De Clercq herhaaldelijk nageschreven, dat „het volk, nog minder op tooneelvertooningen verlekkerd, deze soort van verlustiging meer als het hooren van een dichtstuk beschouwde" '). Ik betwijfel dit ten sterkste. Vooreerst, omdat uit het gemis tiende

der

meest

eigenschap, zonder welke wij

wezenl'jke dramatische

de vertooning koud

bij

blijven,

uit

den aard der zaak geene

aantrekkelijkheid voor het publiek uit welken tijd

Ten anderen, omdat

volmaakt in

ook kon ontstaan.

zijn met dien smaak voor aanschouwelijke voorstellingen die de burgerij al vroeg kenmerkte. En zij had dien niet afgelegd; want de ervaring leert, dat juist de spektakelstukken van Rodenburg en Coster even als de zeer bewogen Spaansche drama's en die uit de school van Jan Vos grooter toeloop hadden dan de verhalende en redeneerende

het

zou

strijd ,

van Vondel, hoe vol poëzie ook.

classieke dramatische gedichten

In het

de

omdat

Tragedie,

versterken;

geleverd,

werken

Blijspel

beijverde

kunstwerk.

inderdaad

ze

ieder

zich

om hem

ze de handeling vervangen

Nog

veel

minder

daarin ,

Zoo

alle als

klaard

uit

')

als

Brederoo op comisch terrein, aan

dan

rijst

de

vraag,

of

gemis van vindi?igskracht

En

als

Poëzie bat waren slotsom

volgen.

te

waar de werking

aan het verhaal te

onze dramatische Dichters, Vondel op tragisch gebied

toegegeven,

vermogen.

na

ontstaat toch geen echt

in het Treurspel,

van het geheel volkomen wordt verlamd, veel plaats wordt ingeruimd. zoowel

element soms

comisch

het

toen Brederoo in dit opzicht kunstjuweeltjes had

en

Maar wanneer

uitweidingen niet zoo storend als in

komt

Verg. ook

,

,

men den dan

is

blik

dit niet ,

uit

gebrek hebben moet worden ver-

dit

gebrek aan scheppend

over het geheele veld onzer

het niet onnatuurlijk

,

dat

men

tot

de

dat hier aan geene bloote leemte in de individueele

Van Lennep, De Werken van

Vondel, II D.

,

bl.

512.

GEBREK

AJLN'

SCHEPPEND VEEMOGEN.

317

kunstenaarsgaven der twee genoemde Dichters kan gedacht worden raaar dat het een gebrek schijnt

,

onzer Hollandsche natuur eigen.

Wij konden herhaaldeUjk opmerken, dat waar wij steunen op de ons eigen gave van waarneming der voorvallen van het dagelijksch leven, ons volk vormkracht genoeg heeft om het waargenomene weer

te geven; en daar het juist de comische contrasten waarvoor wij een bijzonder oog hadden, zoo moest wel de comische Poëzie in volle frisghheid ontluiken in den vorm

treffend

waren,

van Boerde en Klucht. Maar van het oogenblik, dat het begluren der werkelijkheid niet meer voldoende is, dat men het rijk der idealen moet betreden en \'Tij spel laten aan de scheppende

— van

phantasie,

dat oogenblik houdt onze plastische kracht op.

Vandaar, dat ons middelnederlandsch tijdperk zoo overarm is aan oorspronkelijke gewrochten. Vandaar voortdurend die overvloed van bespiegelende poëzie

in stee van schildering beop den voorgrond staan. Vandaar, dat de volkssmaak voor het romantische drama slechts kon worden gevoed met vertaalde stukken, aan het Spaansche of Engelsche

waarbij

,

,

,

schrijving en redeneering zoo

tooneel

ontleend;

handeling

;

en vandaar

volkomenheid ontwikkeld

En

in later

vandaar ook een Blijspel

,

dagen treurspelen zonder

dat zich nooit tot dramatische

heeft.

op den dag van heden, ondanks den onmetelijk en vooruitgang der beschaving, ondanks onze kennis van de dramatische meesterstukken van den ouden en den nieuwen tijd, dat scheppend vermogen niet bij ons als nationale eigenschap is ontwaakt, blijkt wel uit het kleine getal boeyende romans waarop •m] hebben te wdjzen en vooral uit het nog steeds ontbreken van een nationaal Tooneel. Zou dit alles niet de straks gewaagde dat

,

,

uitspraak rechtvaardigen?

Brederoo zou zeker, wanneer hij niet op jeugdigen leeftijd aan de Kunst ontrukt ware, nog in menig opzicht zijn vooruitgegaan;

maar

niets

is

er in zijn eigen verleden

noch

in

den aard van ons

volk, dat, ondanks zijn werkelijk uitstekend comisch talent, de

verwachting wettigt, die meer dan eens

ons eenmaal een volmaakt

blijspel

is

uitgesproken,

dat hij

zou hebben geschonken. Hij

bezat in verwonderlijke mate de luim, de gave der schalksche opmerking en der teekening van comische persoonlijkheden die al ,

;

HET BLIJSPEL EN HET CLASSICISME.

318

onze echt Nederlandsche kunstenaars kenmerken; der schepping was

hem evenmin

als

maar de gave

iemand van onzen landaard

verleend.

Toch hebben het

laatste

kelijk

comische voortbrengselen, hoewel

zijne

woord op

dit

gebied nog niet geproken had

hij

hooger kunstwaarde dan het langwijlige classieke Treurspel,

weldra op ons tooneel het volksdrama zou bekampen.

dat

ook

betrek-

,

Daar-

enboven waren zij in harmonie met het volkskarakter, en het liet dat door zijn voorgaan aan Klucht ot zich daarom aanzien Blijspel eene bloeyende toekomst gewaarborgd was. ,

En toch vindt men men in 't vervolg

telt

van vooruitgang mate,

die

dat

is

zich in die veronderstelling bedrogen. "Wel

onze kluchten

stilstand

Verwijs,

moest waarschuwen

^)

bij

honderden

en terugtred maar

al te

,

doch

in stee

merkbaar; in

die toch niet jufferachtig vies was,

tegen „dat

tal

van

blij speldichters

,

wel

die zich

vaak alleen ten doel stelden door ruwheid en platheid den smaak des

volks

te

die

streelen,

bijna

niets

dan vuiligheid ten beste

ruwheden gaven en daardoor walging en verveling verwekken die niet door daarmede gepaard gaand vernuft en geest worden ,

goedgemaakt". Wij hoorden hoe hevig Rodenburg er reeds tegen

en een man zoo wenig preutsch als Huygens gewaagde van kluchten „die het haer doen steigh'ren in 't verhael". De oorzaak van dien achteruitgang is als met den vinger aan te wijzen. Zoo het al toegegeven moet worden, dat het comische

uitvoer,

Drama

,

wegens het aangestipte nationale gebrek zich waarschijnlijk zou verheven hebben het valt toch niet ,

niet tot de volmaaktheid te

,

loochenen, dat het, door de meest beschaafden en geletterden

gesteund en gekweekt, zich binnen de mogelijke

sfeer niet alleen

had kunnen handhaven, maar zelfs ontwikkelen. En wie weet, wat er zoodoende nog van zou gegroeid zijn! Maar het had juist te kampen tegen het Clascicisme, 't welk deftigheid en fatsoen en Latijnsche modellen boven alles stelde. Het Blijspel kan alleen tieren op den bodem van het volksleven en dat was

te plat,

Had men op ')

het

te

onromeinsch voor die

volkstooneei

dien

Inleiding op den Sp. Brabander, bl. XI.

fijne lettervrienden.

heidenschen

Pamas

willen

HET BLIJSPEL EN HET CLASSICISME.

319

men in den mond moest hebben om Dichter te men had kans gehad hetzelfde antwoord te krijgen, dat

dien

vieren,

heeten,

den Spaanschen Brabander Trijn Jans op de verheven poëtische

in

toespraak van den Jonker gaf: "Met oorelof, mijn Heer,

Ghy Ghy

ick

kan u

niet verstaan,

spreeckt als een Portegijs of als een Italiaen, loopt ons veel

te

hooch met u poëtiseren."

Ofechoon eene enkele maal een der aristocratische Renaissance-

mannen

verwaardigde tot de laagte van het volkstooneel at

zich

Hooft met den Warenar en nog een verloren Huygens met zijn Trijntje Cornelis in het algemeen trokken de „Heeren" den neus op voor volkstoon en voor volkstoestanden. Deftige, ernstige helden op antieke cothurnen, schoon met looden schoenen, gaande, trokken hen meer aan. En de talentvolle burgerzonen zelfs, die onder hunne vleugelen opgroeiden, plooiden zich naar den voornamen smaak. De waarlijk geniale glazenmaker Jan Vos schreef ééne klucht, die zeker niet dalen,

te

stuk

^)

,

als

of

werk

beste

zijn

,

de kousenkooper Joost Van den Vondel be-

is;

zondigde er zich in gissen,

laten

wat

't

geheel niet aan

,

ofschoon zijne hekeldichten

op comisch- dramatisch gebied had kunnen

hij

voortbrengen. Hij was evenzeer tegen den inhoud als den

gestemd, en op

later leeftijd, in

1650, geeft

vorm der kluchten

hij

aan dien tegenzin

onverholen lucht. Immers in zijne Aejileidinge ter Neder duitsche

Dichtkunste

wijst

hij

op, hoe de Poëzie met betrekking tot

er

de zeden „jammerlijck misbruickt wort"; en, zoo gaat hij voort, „gelijck het zwaerste meest weeght, zoo moet men zich wachten

')

Dat Hooft meer in den

men opmaken

trant

van den Warenar geschreven heeft, mapj

van 21 April 1631, aan Huygens, waarin hij dezen noodigt «eenen dagh Muidens gast te wezen op een poijen o/t twee uit

een

bri^f

,

r-an

de

kost,

die

zondt ze wellicht over;

moghen dient

,

wel

maer men

en op zee uitteeren.

Aen

van mijn' handt gedaen

daer alleraan niet in uitgeleert

Zou

Warenar zoo

haer in den

het stuk al

te

bijster

scheen

vint wijnen, die tegens 't

schenken zijnde

:

't

te 't

monden. Ick

water niet en

is ook wat gcleghen ende Amsterdamsch een' spraeck :

is."

ondeugend

zijn

geweest en door den auteur vernietigd?

,,

320

VONDEL's tegenzin TEaEX HET TOLKSTOONEEL.

voor ongebondene en oneerlijcke woorden en vonden, daer niet

dan

laster

voor den Dichteren in

gaf oorzaeck

dit

tooneelen

verboden

spreeckwoorden zoo

zal

voor

dat

,

algemeen

't

men

Indien

wierden.

bordeelspreucken

tij t verdrijf

Wie

openstaen.

lieden

zich

een

zijn

giond

,

waarop

in een volslagen

echt volkstooneel

;

^)

wezen

latere platte ;

maar had

gemis aan sympathie voor

een gemis door

de overige geleerde vrienden dagelijks

wij

verloopt,

tegens

Die tegenzin was zeker vooral opgewekt door de kluchten zonder eenige verdienste

ook

de en

strecken, en oock

hier

bederft te zeden, en den luister van zijn werck".

toch

want

en vuilicheit van hoeren en boevejaght uitbant

de Schouw'burgh een eerlijck

deftige

uit ontstaet:

de Rederij ckkamers gesloten,

eertijts

bij

Van Baerle, Vossius en hem aangekweekt.

Allen hadden slechts smaak in het classieke Treurspel. Vondel die door zijn groot talent en grooten ijver veel invloed had,

voorbeeld

het wij

,

ondanks eene

tische

om

en sleepte anderen mee.

volksdrama

tijdelijke

en talentvolle

doen zegevieren

te

,

het nationaal ernstig

vroegen dood

')

zoo

ondanks de

latere

pogingen

het door vertalingen althans op het tooneel te houden

geheel onder den plak der Latijnsche

Drama

als

VI

D.,

bl.

Muze

zaten

,

,

weldra

en dat zoowel

het Nederlandsche Blijspel een te

stierf.

Vondels Werken,

gaf

kwam het, dat poging om het roman-

En

50.

XVII.

HOOFT EN DE MUIDERKRING. De

oorzaak der nu volgende

tijdelijke

overheersching van het

Classicisme lag in den overwegenden invloed, dien eene vereeni-

ging van talentvolle

mannen

gevormd waren en

zich onder de banier van den

om, onder

schaarden,

overwinning

zijne aanvoering

ook Hooft, zooal

Coster zich van de Academie terugtrok, niet vroeger,

de nadere betrekking

Amsterdamsche tooneelisten varen. Hij bepaalde af aan hoofdzakelijk toe

op het gebied der

,

om

woning

tot

de

van nu

er zich

Dichter en Maecenas zijn invloed

als

doen gelden.

letteren te

was de

Steeds

Muider Drost

aan hunne beginselen de

te bezorgen.

Toen omstreeks 1620 liet

welke allen geheel classiek

oefende,

van

een

aanzienlijk

lettervriend

het

middelpunt geweest, waar de „geesten" zich verzamelden. Eerst

was het Meerivijk gezellige huis

,

de „Muzentempel" van Spieghel

van ,,den ronden Roemer." Deze

zeventig-jarig grijsaard in 1620;

placht zegt

,

het

die zich

om hem

verzamelen, spatte daardoor niet uiteen. Een tijdlang,

te

men

maar de kring,

toen

;

stierf als drie-en-

,

sten" ten

zouden ook na

zijn

dood nog „letterkundige bijeenkom-

huize gehouden

zijnen

dwaling van Brandt zal wezen

zijn

,

hetgeen echter wel eene

i);

maar ook Hooft ontsloot meer dan vroeger voor zijne kunstvrienden zijne woning, welke voor de Nederlandsche letteren in nog grooter mate werd wat Roemer's ,

huis daarvoor geweest was.

De

huiselijke kring

te

Muiden

en

hoffelijkheid

')

,"

had

van den Drost, vooral op

velerlei aantrekkelijkheid.

„'t

hooghe Huis

Vooreerst de gulheid

van den gastheer, die er wel van hield de

Zie N. Beets, Alle de ijedichten van A. R.

JONCKBLOET, Nüd.

Lett.

XVII

E.

I.

3e druk.

Visscker , I D.

,

bl.

rol

4.

21

van

,

!

,

,

hooft's huiselijke kring.

322

Maecenas

aristocratisch

te spelen

dan de schoone kersen

;

,

de geele

en blauwe pruimen, de suikerpeeren en „perzen", of de „gesuikerde Fransche

en

opleverde

boomgaard

van

aardbeezen"

Rijnsche

goed

de

men

was naar

voorziene

woorden

„een vuurige beminner

^)

„troonde" zijne

daarentegen

„met vingers wis en

sne]

Vlaeyende wijsen wt het sangrich snaerenspel'"

weldra

tweede

de

worden"

op

„zoet

Geen wonder,

^).

dat

naar Muiden

den jongen

').

klavesimspel

het

vooruitzicht

het

meestal tot lokaas diende, waarmee

snarenspel

kelder

muziek en de

er steeds aantrof.

zijne eigen

maaj geen kenner" van muziek; schoone eerste gade

terwijl

uitnemende

de

voorts

tuin:

die

eindelijk en voornamelijk de liefelijke

^);

geestige kout. die

Hooft

en

wijnen,

begint te

van gezang of zijne vrienden

hij

Daar vond men b.v. de leerlingen van zoon van den beroemden organist Dirk Swelinck „belas"

^).

,

Toonkunstenaar Joan Pz. Swelinck, en zelf een uitmuntend musicus, ^'an dat geslacht getuigde

Vondel

^)

,

dat

zij

„zongen

Een eenw den Aemstel gelijk hij

van den zoon

bij

,

..Hoe juichte

't

toe

met hemelsche orgeitongen"

dood

diens

zei

'') :

hart van oude en jongen

Wanneer zijn vingers ongedwongen Op noten en op siecken sprongen

Men kon

,

door kerkgewelf en kooren

Den Vaader

in

den zoone hooren."

Hooft was een vriend des beroemden vaders geweest 162 1

en stelde den hoogsten

overleed,

')

Verg.

»;

Brieven,

o.

a.

Hooft's Brieven, II D.

IV

D.

,

bl.

,

prijs

Gedichten, uitg. van Leendertz, 1 D.

Brieven, I D.

*;

Van

')

Aldaar,

*)

Toen Maria de Medicis Amsterdam zou bezoeken

Barlaeus:

Lennep's

VI

..Eene

349.

Vondel,

Deel,

der

bl.

die in ^).

Of

91, 195 enz.

bl.

')

bl.

,

52.

')

,

^)

op den zoon

')

V

Deel,

bl.

126.

onthaelingen,

bl.

Zie

v.

Brieven, II D.,

bl.

258.

557. ')

die,

101. b.

Briei-en, II D.,

mijns

bl.

68.

schreef de Drost aan

bedunkens, meest by haer

ÖEZELLIG SAMENZIJK TE MOEDEN. wel

hij

te

Muiden verkeerde

valt te betwijfelen

,

de muzikale advocaat Ban, met wien Hooft eerst in aanraking kwam, toen Ban sommigen zijner zangen op

evenmin 1640

huisvriend

als

323

als

in

muziek

zette

Maar wie

^).

wij er des te vaker aantreffen

't

,

zijn

Tesselschade Roemers, en Juffrouw Francisca Duarte, „de Fransche ,"

op muziek en zang vergastten *), werden genoodigd. Dan eens zijn het „vijf oft zes paer vrienden," waaronder Hooft's zwager Baeck, dan weer Mostart, Verburgh, Brosterhuyzen Reael, Wickevoort Nachtegael

die er de vrienden

op die

deze

gelijk

•*)

tractatie

;

uit den Haeghe" *). Eene andere keer zien wij „Tesseltje" genoodigd „om Marino te helpen lezen" '^); dan weer is het Baeck, die met Dr. Pauw bescheiden wordt „om een' Poëetschen maeltijdt te houden, mits Vondelen aangeboden heeft ons zijn vijfde Boek der Constanti-

benevens „zekere Heeren

Of wel Barlaeus wordt uitgenoodigd naar komen, met deze toevoeging; „U E, troone (is 't mogelijk) den Heer Mostaert meê. Alle spijs zal te beter smaek hebben met die saus. Dan zullen w)' 't vonnis vellen over

nade voor

Muiden

te lezen"

''').

te

zouden

geacht worden, zoude een'

Heeren

zich

treflijke niuzijk

Overzulks

zijn.

("t

zy de

der kosten ontzien) waer het wel raadzaem, eenige vermaerde

konstenaers uit andre steeden

t'

ontbieden

,

ende daer in

te

volgen den raedt

van den Orgelist meester Dirk Sweeling, wiens gelijk ik meine dat zy nooit gehoort heeft, zulks hy III D., ')

Zie Hooft's Brienen,

•)

Zie

III D.,

een fraai sieraedt der stadt zal dienen." Brieven,

tot

263. Verg. ook II D.,

bl.

b.

V.

bl.

1,

Hooit's

IV

BrievcJi,

om

Eene enkele aanhaling,

in

't

Nu

iToffrouw stel." enz.

1 D.,

vlg.

;

bl.

51; III D., 381.

201; II D.,

bl.

bl.

194, 317, 374.

doen zien, hoe hoog Hooft beider talent

te

bekennen Duarte

da"

zal

Barlaeus

my

zei

215:

in de lucht verheught.

water weet t'onthaelen, en hen

't

ze

bl.

noch toe, met haer keel, de minnende harten

menschen en dieren op aerde, de voghelen

zy ook de visschen in

moet ick

249

aan Tesselschade, Brieoen, II D.,

Joffre, TT E. heeft tot

vier,

73.

bl. bl.

,

68, 154, 249, 258, 259 enz.

stelde, uit een brief

'Me

D.

is

re

doen hoveren,

a tout faire, ende goedt voor alle elementen.

vergeven

,

dat ick d'uwe voortaen boven de haere

van beiden (Poëmatum Parte II,

p.

432):

'/Quae canitis, quales non cecinere Deae. ')

Brieven, II D.,

';

Aldaar,

bl.

373.

bl.

194, 195. ")

Aldaar,

'}

IIJ

Brienen, II D., D.,

bl.

bl.

317, 320.

3.

21*

., .

!

324

DE LEDEN'

doorluchtighe gedichten

füe

DEN MUIDEBKUENO

VAN'

[van

Barlaeus

zelf]

door weldaedt

,

der welke onze Muiden

Taufum

Ook heb

noch

ik

ende spaere

wat

Of

').

Muiden

Coster, den Dichter, te

den Heere van Zuilekom.

van

nieuws

banket"

tot

't

caput extulit urbes.

alias inter

vinden Vondel met Dr.

wij

waarheen de

laatste zich begeven had „om eenighe bezonderheit van den slagh van Heiligerlee, daer de Geuzen haer' eerste zeghe behaelden, te verrekenen; want zijn vader z. g. heeft ze helpen winnen" ^). Of Baeck

Mostart en Vondel zijn

om

,

's

Drosten disch geschaard

de buitenlandsche politiek van den dag

Maar hoe zouden

aan een einde raken

wij

aanstippen

gelegenheid

,

praten

te

vrienden

waarbij

om

over

*).

Avilden wij elke

,

Muiden genoodigd

te

werden

Onder de mannen van Muiderkring

,

noemen

,

wij

wetenschap

en

die

talent,

tot

den

althans tot de vrienden van den Drost behoorden

de

buiten

nog Huig de Groot

verm.elden

reeds

Rutger Wessel Van den Boetzelaer,

J.

Van

Wicquefort, de Raads-

Rochus Van den Hoorert, Nik. Van Reygersbergen Doublet; den Voorzitter van den krijgsraad, Generaal Wijts; den Fiskaal en Dichter Nikolaas van Kinschot; Jacob Professor Tulp den Advocaat Plemp ; Brederoo Van der Burgh heeren

George

;

,

en Brosterhuysen Parnas

*)

;

wat

die Castor en Pollux

,

Van

later

van den Nederlandschen

Baerle en Vossius ;

nog

later

Jan Vos

mogen vergeten

Conmaar zelden te Muiden, in zeer drok en vertrouwelijk verkeer met Hooft en zijne innigste Reyer Anslo

en

vrienden

,

sommigen

•)

Hooft's Brieven, III D.,

Aldaar, II D.,

*)

Zie ,

bl.

van

anderen hier

kring

dien

gaan

althans

wij

zullen wij later

met

stilzwijgen

met een enkelen

trek

geschetst.

")

D.

,

ofschoon

bespreken,

terwijl

moeten worden

V

dien wij het minst

Eenige leden

stond.

uitvoerig

voorbij

,

Huygens, welke,

stantijn

meer

en

,

bl.

bl.

156.

over den eersten vooral Dr. 211 vlgg.

;

"";

Aldaar, II D.,

bl.

191.

284.

Van Vloten

in de Dietsche

over den t^veeden Barlaei Epistolae

p.

834.

Warande,

325

DE DOCHTERS VAN HOEMEE VISSCHER. In

de eerste

behooren

plaats

van Roemer Visscher

Van

^).

gestorvenen niet meegerekend,

roemd

gebleven

de

terwijl

,

worden herdacht de dochters de twee vroeg-

te

zijne drie spruiten

,

anderen

beide

onbe-

Truitje,

middelste,

de

is

Anna en Maria

,

eervolle plaats onder de Nederlandsche ingenomen. Beiden waren met buitengewonen aanleg begaafd, in menige kunst bedreven ^) en beoefenden de

Tesselschade

eene

-)

hebben

vernuften

Toch waren

poëzie met goed gevolg.

maar zooals Van Lennep ze meisjens van

gang

zang en snarenspel

in

,

dreven

en

,

ten

dan

vrolijk,

houden".

leerzaam

hoewel meer stemmig,

•

De

opdraagt omdat

Ned.

den

de

spreuk

zoon

een

hij

hem

aan

om

hare geboorte deze voor-

den

Pieter

lo'

krans

Vis-scher

Rz.

het

te

bejagen,

geheeten,

die

onderwerp ontleend had. Zie Dr.

—

van Sept. 1877.

Spectator

„Men moet

:

bij

1628

in

Oude Kamer was en aan wien G. NoUens een povere klucht

der

in

bezig te

Intusschen gaf

noch Aiachne met u^- naeldwerck uyt zult dagen

had ook

Hij

')

Secretaris

door nu eens

^)

genaeckt, dat

tijd

Ghy

om

,

hare gasten

toe.

der Hemellien"

den mond leggen

spelling in

bovenal

van om-

Anna, (in Vondel kon Terecht

jongste.

haar niets

,,

lieftallig

Fransch en Italiaansch be-

't

onderhoud,

op de

Dit past vooral

Rey

in

,

de kunst verstaande

volle

weder

1624) aan „de

aangenaam en

beschaving,

fijne

het geene pedante ^dtx-^/f^'j,

terecht geschetst heeft ^),

daer aeu"

Nog was

der Kamer.

lid

J.

H. Gallée met

een J. Visscher,

Hij schreef een quatrain

op den dood van Brederoo".

Een

')

vaders noemde haar aldul^ naar eene zeeschade, die

haars

gril

kort voor hare geboorte *;

In

in zijne

1612

seer

de

latere

Harderwijksche Burgemeester Ernst Brinck

Memorabilia, na een bezoek aan Roemer gebracht:

„Romer, in

schreef

Visscher,

die

fraye

exercitiën

iste

sijn

Belgicus Martialis, heeft 3 dochters, die alle

opgetoogen

,

connen seer fray Mnsyque ,

deren, in glas snijden, ofte graveren, refereyn maken, emblemata teren, sich

extra

')

manufacturen

alderley

van

urbem.""

Van Van

bl.

Ernst

Brinck

qeschetst

,

30.

Lennep''s

Vondel

Lennep-6

Vondel, II D.,

,

I

D.,

bl. bl.

te

schil-

inven-

oock goet swemmen, en het alwaer een grachte met water was door .Jhr. Mr. F. A. Ridder van

borduren,

geleert hebben in haer vaders tuyn

Rappard, ')

hij

Texel geleden had.

bij

62.5.

210.

: ::

:

:

,

,

,:

LOF VAK ANNA. BOBMEE8 VI8S0HEE.

326

Nature met 't pinceel, graefyzer, kole, en Polymnia met zangh Erato met uw snaren

krijt:

:

met

uw

pen, die in elck een zai baren

Verwonderingh,

als

ghy der

De

schrijvers

Der kunstbemindren oogh

schrijvren Phoenix

zijt.

gaen de muren vryen.

zal

uwe schilderyen De spiegelglasen die te cierlijck zijn vermaelt De boecken gestotfeert met duysenderley dingen, Die rijcklijck

Vol kunst

De zyde Maer

Uw

bekleed met

zijn

vol printen

,

uw

naeld.

dit zal

"t

minste zijn, wanneer de

Faem

rijm, en proze

,

van

zal loven

dat zijn ziel ontfingh van boven.

Als Grotius verstomt

Als Hooft verwondert

Uw

en verscheiden teeckeningen

,

stoffen die gezielt zijn

als Cats zoo bril

:

toekijckt

Heyns met

als

staet:

zijnen Schrijver

gulde veerzen leest, en d'een uyt grooten yver

By

Sappho

Pallas, d'ander u by

vergelijckt.

Wanneer ghy met uw dicht verdient de lauwerbladers En ciert de Poppen en uytbeeldingen uws Vaders ') ,

Die n in wijsheyds school van jonghs heeft opgequeeckt.

Wie van uw Spreucken Zal roepen 't

dit

:

Maro

Is

,

uw Rijmen komt

en

geen maeghd, noch van

's

die hier singht,

schreef namelijk de bijschriften

')

Zij

^)

Evenzoo spreekt Hooft

„Soo 't

is

't

Vrouwen

Cato die hier spreeckt"

*).

haar vader» Zinnepoppen.

bij

in het volgende,

haar gewijde sonnet:

u, met diamant, lust op een glas

't

t'erkouwen

geslacht der

't

te

stippen:

de vlinderteelt. Het geestighe gedroghr

Is in

Siet oft het laeffenis aen sap van druiven soght

En sit Neemt

soo kuin, ghij

Geschaepen

het van den roemer knippen

bos en bergh

,

Met groene Dat haelt

men soud

pinceel oft naeld: daer

graesen. Daer

sijn

uw

aem, soo

en

;

't

't

worden kuil en klippen vochte veldt bedoght

welvaerend vee nae toght.

schijnt, en staet

't

met gaende

lippen.

mensch van leem, Prometheus werck. Maer wen gh'u in de veem "t Haelt bij Der sanggodinnen vlijt; en woorden schoongeschreven. Een redelijcke ziel met wackren sin instort Bootseert

aerdighe' handt, en maeckt een

,

Soo

Van Gedichten,

Poëmata.

bl.

blijckt dat ghij al

't

geen, dat

lijf

beids kunt geven; dan den dichten uitg.

33.

van

Leendertz

,

I

D.

,

bl.

ofc leven schort. 't

183.

eeuwigh leven." Zie

ook

Heinsii

^ed.

ANNA ROEMERS VTSSOHEE. Maar 't

roemt niet minder haar „oordeel en uytsteeckende ver-

hij

even

stand,"

327

Hooft

als

van

beoordeelen

op haar

wijst

waarin

geschriften,

noemt '). was in 1584 geboren. Ofechoon woord van den Drost in 1608,

vernuft"

„gesuivert hij

„een

haar

in

scherpe

rechtster" Zij

zij

in hare jeugd, naar het

«Een grooten hoop minnaren Die voor u knielen

En bouwen

U had gehad ^) huwd. Lang

bleef

,

overlevering gegaan

weinig

mond dat

,

huer sielen

na haars vaders dood onge-

tot vier jaar

zij

„van

is

in

altaren''",

zij

tot

mond

en van boek

boek de

tot

nadat hare teederbeminde moeder

,

na de geboorte harer zuster ontslapen was, spoedig

tijds

met gestadige huiszorg en het opvoeden van de kleine Tesselschade belast werd en dat zij om haren vader bij te staan die in zijn hooge jaren veel hulp vereischte bij zwakheid van lichaam en geest, verscheiden aanvragen ten huwelijk afsloeg, om niet dan ,

vier jaren

,

na

,

dood daaraan gehoor

zijn

Wij weten thans beter. Hare moeder eerst

stierf

De

de zorg

zoo

later.

,

die

had

minste geloof

mag

»)

Sonnet,

bl.

Hooft-s

is

in een brief

Sanrj

bl.

in

van

men

ten

uitg.

van Leendertz,

I

D.,

74 en hec

bl.

7.5.

N. Beets, Alle de gedichten van A. R. In een der bl.

als

204.

de

*)

D.,

waarschijnlijk,

o. a.

niet

„den spijtigen uitval van aan Huygens, noemt '^).

')

VI

en waarvan

slaan aan wat Beets

Hooft's Brieven, I D.,

Verg.

,

Dat aangeboren koelheid haar

teruggehouden

Dorothea van Dorp",

')

toch wel gelegen

zal

aan haar vader wijdde

zij

breed opgeeft.

huwelijk

een

^).

Februari van dat jaar in

26^1»

reden van haar langgerekt vrijsterschap

zijn in

Cats

geven"

Aefgenjans van Campen,

Amsterdam begraven. Haar vader overleed juist

te

maanden

twaalf

en werd den

16 19

in

de Oude Kerk

te ,

477

met haren man.

vijf

vlg.

brieven door Alberdingk ,

uitgegeven,

.JoflFrou

Demmers

schrijft

zij

heeft haer

Visscher, II D.,

Thijm

bl.

30.

in de Dietsche

Warande

„Anne Rommers is hier getien. Sy is soo versiert met

o.

a.

:

,

ANNA EOEMERS

328

Op

huwde

veertigjarigen leeftijd

Wezel,

een

dien

met Dominicus Booth van

zij

Hagenaar,

aanzienlijk

geslacht ^),

VISSCHJIE.

een Dortsch regeerings-

uit

had leeren kennen toen

zij

zij

1623 Cats te

in

Deze Dichter had voor haar, misschien om de overeenkomst van de richting van zijnen geest met den haren groote aantrekkelijkheid, en zij waren door hartelijke vriendschap bezocht.

stede

dier

aan elkander verbonden. Dit belette intusschen niet

•

,

dat

steeds

zij

Huygens en hare Amsterdamsche vrienden, vooral met Reael en Hooft, welke laatste zich nog in 1630 op hunne „ouwde en openhartighe vrundschap" beroept -). Terstond na haar huwelijk was zij haar echtgenoot naar de verkeer

innig

in

met

bleef

om

Wieringerwaard gevolgd,

zich „als levend te begraven".

er

Alkmaar, na zich eenigen tijd te Leiden te hebben opgehouden, waar zij zich in 1646 met haar man, om der wille van hare beide zonen, had neergezet, die er met hun in

stierf

Zij

165 1

te

vader student werden

Hare gedichten

^).

(1881) voor

zijn thans

deelen uitgegeven door Nic. Beets

Op

aanteekeningen.

historische

Anna Roemer Zij

is

centrum

het

eerzaam

,

vruchtig,

geraken

te

zonder

liefhebbende;

om

')

en

,

alle zijden

tegen ;

te stellen

overmaat van

degelijk

aan

rijkbe-

ontwikkeld, zonder uit

boven de wet

of zich

zonder

stijfheid

de catholieke

door

;

lof bestand;

kerk

god-

;

gehecht,

ook in zijne \Tijzinnigste protestantsche maar ook de hand uitstrekkende naar al

ofse sal

een joni^he malote waer. Al bevrucht

haer niet verwachten

sulken ouwen crijng soo mal

jaren ond ')

als

lek

schoonste tijdperk onzer

uit het

vaderland,

vrije

man

,

preutschheid

zonen,

vroa.

naar

zonder vertooning;

en het

den

Vrouw

eenvoudigheid,

en

hij

overnemen:

buitengewoon, zonder zonderlingheid;

gaafd zonder eigenwaan;

zelfkennis

die wij gaarne

Visschers hebben wij te doen met hetschoone

type eener Nederlandsche geschiedenis.

twee

met belangrijke

xxi zijner inleiding geeft

bl.

de volgende karakterschets van haar, „In

eerst volledig in

't

die ze verrijkte

,

om

te sien.

De

te sien".

—

de

sieckelycke

lek sou qualick worden

schrijfster

was omtrent

dertig

de beschrevene veertig.

Zie over zijn geslacht, Beets Hooft'g Brieven, II D.,

hl.

i.

7.

a.

pi., ')

II D.

,

bl.

Zie Beets

t.

211. a.

pi.,

II

D.,

bl.

308.

329

AIJNA EN TES8ELSCHADE HOEMEBS.

wat in

de

Spaansche Nederlanden,

achting waardig

leeuw

zijne

in

is

en haar

geestdrift

„haar vriendenland"

strijdbaarheid toejuichende

dat voor den vrede

,

voor

gelijk

al

hare

,

opwekt; den Hollandschen ,

maar met een

hart

wat schoon en goed en groot

klopt."

is

Schoone lofspraak! En toch was de schrijver zij van de tijdgenooten „overmaat van lof"

er niet blind voor, heeft te verduren

dat

eersten

Hare poëtische begaafdheid geeft haar geen recht op den rang: Heemskerck kenschetste die in een paar woorden,

als hij

sprak van haar „deftigh soet gedicht". Zeer juist heeft Beets

gehad.

nader omschreven

dit aldus

„Het didactische

^

:

)

epigrammatische onder haar bereik;

behoort.

zeggen

aan

het

,

aan aangenaamheid

gratie".

Nog hooger aangeschreven

,

zonder daarom en

,

,

aan een goede keus van woorden

,

haar zaak

het lied, en niet

Doch in haar nederiger genre bezit zij wat er Het ontbreekt haar niet aan geest, aan kracht van

de lierzang .... toe

is

de elegie,

anderen

laatste

mijn"

hare

tien

te vervallen in

van haar

jaar

jongere zuster Tesselschade

deed

pedanterie getuigen,

;

hetgeen dan ook Hooft

dat

zij

haar geest „verre

omdat hiet werk der „nae schoolmeesterye ruikt" ^). Hoe ook gevierd zij bleef „dat ouwde evenjonge zoetemelxhart wel gesoorteerd met lieve Leonoor', zoo als Hooft in 1633 aan Huygens

boven die van altijd

staat

die haar in schoonheid zoowel als vernuft overtrof,

schreef

Jofifr^

Schuirmans" stelden,

,

.

*).

„Laet niemand zich vermeten Haer onwaerdeerlickheit in woorden uyt

zong de

laatste bij haar

vernuften van dien

tijd

,

,

\'oor haar

,

is

uit

XXUI.

',

T.

')

Hoofi's Brieven, III D.,

')

Hooft's Brieren, II D.,

nl., bl.

meten,"'

nood; en hij drukte daarbij uit, wat alle Vondel zoowel als Hooft Breederoo niet

minder dan Van Baerle was van den Muiderkring

a.

te

bl. bl.

287. 33('.

gevoelden.

menigen

Dat

de

ziel

trek reeds gebleken.

De

zij

:

:

,

.

TE88KLSOHADE.

330 vele

,

eigenschappen,

schitterende

schildert

„Mingod

verhieven

^):

streng van heerschappij

maeghd aen

Ziet ghij wel die

Op

daartoe

haar

die

Hooft aldus in haar bruilofisvers

't

Y,

het eêlste van haer daeghen

Die uw' moeder heeft ontdraeghen Blos van kaeken

Van

en den slagh

,

die lieffelijcke lach ?

„Wat

trekt

Doende

zijn onleedigh.

een jeughd van jaeren

Tegen zoo "Vat

handen gaen.

,

haer ooghen zeedigh.

zijn

Keel en lippen

Magh

aen?

zich zorghen

zij

Zinnen wercken

fris.

moeyenis?

veel

diamant, een kras

zij

Spreecken doet het stomme

glas.

Zie die duim, met goude draeden

Maelen kostele gewaeden Vingers voeren pen, penceel:

Knokkels

kittelen de veel.

„Ziet eens gaan dat mondje teer.

Met de nooicn

')

Gedichten,

nitg.

woning sprekende,

zei

van (

op en neer

,

Leendertz,

D.

I

Poëmatum Parte

Barlaeus,

212.

bl.

.

II, p. 429):

manu, Muydae moenia

"Vidi tabellas Tesselae pictas

Psychen volantem Portusque

,

et arces,

celsa

eminentis Hoofdii

Vidi tapetos, seripta Tesselae

manu manu

Monninenta

carmina,

Celebrea recessus. Tesselae textos _,

vidi, versa Tassi

Italumque amores, qaosque Vatibns

Modulos

Quam

dicavit. Tesselae vidi

suis

chelyn,

fidibus illa pulsat exactissimis

Murisque sacrat, pendnlum

vidi

mare,

Marisque spolia, totque concharum ordines,

Quos

illa

docte sedibus

fixit suis,

Placidaque juxit dispares concordia."

van hare

TE8SEL8CHADE. Oogh

't

331

zich aen de letters lijmen.-

Zinnen steecken

het rijmen

in

krommen

Tons; zich

klanck

in de

Van den Roomer, en den Frank." Dit gedicht brengt haar huwelijk in herinnering.

verbond

melijk

met wien

zij

zich

maar

vrijers:

Alkmaar

te

en-twintig-jarigen

men

althans

behoorde,

afgewezen

zij

In 1623 na-

een zeeofficier,

op negen-

eerst

niet uit gebrek

zeker

aan

dat de vader zijne dochters niet gaarne

schijnt

't

Dat

vestigde.

huwde was

leeftijd

afetond. Dit weet

aanbidders

aan AUart Krombalch,

zich

zij

en

dat Brederoo onder hare vroegere

,

dat

door den ouden Roemer werd

hij

').

In 1634 verloor

het oudste harer twee dochtertjes en weldra

zij

ook haar echtgenoot, die, volgens de schilderachtige uitdrukking van Huygens, „stracks daer aen dood gebloedt" was. Toen dong Professor Barlaeus, ook sedert 1635 weduwnaar, en die zich in dien staat maar niet schikken kon -) naar hare hand welke zij ,

,

hem

weigerde,

hoewel

de innigste vriendschap tusschen beiden

Sedert 1642 was zij opnieuw in Amsterdam gemaar de daardoor weer steviger aangeknoopte banden werden aldra door den dood verbroken. Na eenige jaren ontvielen bleef bestaan.

vestigd;

Hooft en

haar

stemming, ter neer

Van

Baerle,

waarin

drukte

zij

^).

Toen

zij

kind verloren had, bezweek

Hoe hoog Hooft gebied had

vragen

')

')

,

geruimen

haar

ook zij

in

achtte

om

hem gevormd. Zoo hij

gaarne de hand

,

Van Vloten,

Tesselschade Roemers, schrijft

hij

haar oordeel over zijne verzen

van den anderen kan leende

Den Hen Dec. 1646

zeer

^),

1649 te Alkmaar van rouw. zagen wij reeds: op poëtisch

zich hoofdzakelijk naar

zich

verkeerde

1647 haar eenig overgebleven

in

schatte

ondanks de zalvende

tijd

Gerbrand Adriaensen Brederoo, door Dr. Jan Ten Brink, Zie den curieusen brief van Hooft, Brieven, III D. bl.

Dr. J. ')

zij

beneden

niet

hetgeen haar,

al sedert

bl.

bl.

om

het te

de

113, 117.

80, en verg.

16 vigg.

Barlaeus aan Huygens {Epiatolae,

p.

943):

„Tessela praeter sacra nihil loquitur vel scrihit." ')

Over

hare

betrekking

zijn leven zijn genaderd.

tot

Vondel

in die

Jagen spreken wij

ais wij

tot

,

332

—

ROEMEli VISSCHER's dochters.

haren

beschaven

te

te

,

„betuttelen"

JOOST BAECK.

zooals

,

het

hij

noemde

^).

waren schitterende sterren aan den intellectuelen hemel der zeventiende eeuw; beiden, vooral de jongste, waren Beide

een

zusters

sieraad

het middelpunt van den Muiderkring

in

gelijk zij

,

Roemers huys". stond Tesselschade boven Anna,

het vroeger geweest waren van „'t salig

In dichterlijke gave en talent

wier verzen voor de haren in geest,

vernuft en verheffing

*),

en

ook zoetvloeyendheid onderdoen. Zij heeft niet veel nagelaten en daarom is het des te meer te betreuren dat hare vertaling van .Tasso's Verlost Jeruzalem waaraan zij gedurende verschillende ,

,

,

perioden van haar leven onder Vondel's toezicht werkte verloren

is

^)

geheel

,

gegaan.

Onder de voornaamste leden van den Muiderkring

ziju

onge-

twijfeld

Baeck

ook

kunstenaars geen aanspraak hebben op den eersten rang.

als

De

innigste

Baeck

,

Mostart

,

en Reael

rekenen

te

van den Drost was wel

vriend

ofschoon ze dan

,

zijn

de tweede zoon van dien rijken Maecenas

van Vondel

,

op

die

zijne hofstee Scheibeek

,

,

zwager Joost

den beschermer

nabij de Beverwijk

om den Palamedes. Van den zoon getuigde Hooft, dat in hem de koopman den dichter bedorven had *). Hij was het, die, blijkens de een

toevluchtsoord

Briecen, II

'j

]).,

vond

bl.

gedurende

13; III ]).,

vervolging

287.

Verg. Beets, Inleiding op de Gedichten van A. R.

*)

In 1623 spreekt Vondel {Il D.,

'•')

bl.

zijn

bl.

F., I D.,

bl.

XXII.

187) haar aldus toe:

»Ghy, wiens schrandrc sinnen hangen

Aan Tassoos heldenstijl, wiens assche ghy beroert En soo hooghdravond door ons Holland speelen voert. En durft met Godefroy den oorloogh u getroosten;".... en

1633 herinnert Hooft haar {Brieuen, II D.,

in

aan

bl.

3101, dat

rijmen geraekt, en in dien diepen Tassoo verzoopen

't

is.""

-weder

zij

Galant voegt

.,Alreeds word iek dronken van de geur uwer dichten, al en maar uit het papier. Wat zal 't zijn, als U E. de zelve met de leevende stem komt bezielen?" er

hij

ruik

bij:

ik

ze

Wij weten voorts

uit de

opdracht van Vondel's Electra (III D.,

dat haar "bezigheid ondertusschen by poozen

van

snede

werck ";

,

vernuft en zinnen, door het al

niet te verstompen." In

Hooft^ Britveii, III

D.,

te

150.

485),

om

de

stadigh blocken, op een zelve

Mei 1639 was het werk dus nog

bl.

bl.

wat uitgespannen (was),

niet voltooid,

—

JOOST BAECK veelvuldige brieven

woonlijk wereld

had

,

LATJRENS REAEL.

hem en Hooft

tusschen

333

gewisseld, dezen ge-

op de hoogte hield van hetgeen er in de staatkundige vooral buiten Nederland omging. Maar dat hij ook liefde ,

voor wetenschap

vermelde

feit

,

vooral historiestudie

,

dat Hooft voor

Tacitus vertolkte, gelijk

HoUandschen Tacitus

hem

blijkt uit het reeds

,

die geen Latijn verstond

,

,

den

wederkeerig de prozawerken vanden

hij

Van

in het net schreef.

zijne „liefde tot

Poezy'' gewaagt Vondel in een gedicht aan zijn broeder

de

i).

Nevens hem moet Laurens Reael worden vermeld. Hij was in te Amsterdam geboren, waar zijn vader, als een der uitstekendste ,,oude Geuzen", in hoog aanzien stond, en een der 1583

Kamer was

voornaamste leden van de Oude Reael

,

Maar

geletterde opvoeding.

De

geweest.

die voor de rechtspraktijk bestemd was

jonge

ontving eene zeer

,

dit belette niet, dat hij in

i6ti, door

Compagnie als Kommandeur van vier schepen naar de Molukken vertrok. In 1616 volgde hij Reynst als Gouverneur-Generaal van Indië op en keerde in 1619 naar het vaderland terug, na zijne hooge betrekking overgedragen te hebben aan Jan Pietersz. Coen. Later werd

bemiddeling van Oldenbamevelt

tot

hij

verschillende

het meest

hij

het

met Hooft overeen

minnedicht

opvatten

,

tot

hem onder hunne den besten

is

een

ook een

hij

ons

en munt

,

Mag men

uit.

dan zou

evenwel niet

')

Krijgs- en Staatsman

gekomen

Maar

in

veel

Danckgedicht aan Jaco>^ Baeck

"Uw

broeder

,

.schaft

deze

,

,

en met Vondel stond

uitgebreider kring had

III D.,

my

bl.

36:

dickwils kost

In liefde tot de Poëzy,

En suyght Het Efiitaphium Ivit

in

haci''

suyvre

bor.'-t."

Barlaei Poi-matum P. II,

Musa comes

letterlijk

geschreven hebben

Van Iluygens, of den Muyder Drost, En blaeckt, gelyck sijn' geraalinne

)

vooral in

dat

,

Hooft en Tesselschade telden

2).

innigste vrienden

voet.

hield hij zich

van Barlaeus

vers

epos

als

,

,

Als Dichter komt

voorkeur met letteroefeningen bezig.

bij

I.

onbelangrijke gezantschappen gebruikt.

niet

Hoewel een zoo ervaren toch

der O.

in dienst

,

bellis,

p.

221, legt:

interque sarissas

Nobile bellatrix dextera

scrip.'^it

ejos.

hij

hij

op

zich

334

DA.NIËL MOSTABT.

achting en liefde verworven legenheid

van „het

schrijven:

De

zoodat

,

dood,

zijn

in

1637

Groot's zwager

voorgevallen,

een zware ramp voor de stad,

is

ter ge-

,

kon

terecht

de

het land,

maar vooral voor zijn vrienden" '). Onder die vrienden behoort ook Mr. Daniel Mostaxt Secretaris \an Amsterdam '') mede een der ititimi van Hooft. Hij was een

maatschappij

,

,

,

man van

belezenheid en smaak, beroemd

Dichter in zijn

van

getuigenis

zag 'dien

treurspel

zijn

Vijf jaar vroeger

3).

hij

aan

had

Hoe

*).

genomen v/as, mocht heeten,

dat in 1640 het licht

,

Z,endbriefschrijver uitgegeven

met

werk

dit

.

hem

"tgeen deze

bijzonder Hooft evenwel

in-

er op vervaardigde ^1. maar zoo hij om zijne welschaduw van Cicero''' noemt dan

blijkt uit het gedicht dat hij

geschrift;

dit

sprekendheid den auterur

meer

als

dat een voorbeeld van vloeyend Hollandsch proza

Ook Vondel bezong dat

Mariamne

hij zijn

der Drost had willen opdragen,

echter afried

is

Declamator, en

als

zonder naam. Hooft geeft een zeer gunstig

tijd niet

als

,,de

,

eene vriendschappelijke vleyerij aan

merken.

te

Want Mostart behoorde ook onder Vondel's vrienden, en hij hem in zijne studie van het Latijn. Niet alleen bood hij hem met Johan Victorijn bij de vertaling van De ondersteunde

,

,

Groot's

weten

treurspel

ook,

Horatius

dat

maar wij "); Vondel met hem de „Latijnsche leckemy" van Sopho7npaneas „rustig de hand"

hem de opdracht

hetgeen

las,

verwierf van het sierlijke

De Roomsche

Lier '). Onder de poëten, die omstreeks het jaar 1607 leden van de Oude Kamer, waren, noemt Hooft, in zijn omgewerkten rijmbrief uit Florence, gedicht, dat ten opschrift voert

Aan hem

Zie over

';

De

*)

Niet

Dat

sedert zal

zich Victorijn aan.

hem Van Lennep's Vundei,

opkomst van

zegt.

als

sluit

het A'ed.

1662,

gezag

zooals

in

0. I.,

II, 113; III, 300, en

IV

D., bl.

Van Lennep

wel eene drukfoiit

zijn

zoodanifr voor. Volgens een brief

in

zijn

Vondel,

voor 1626; want

van Barlaeus

al

I

')

Brieven, III D.,

Hooft" s Gedichten,

*)

Van

';

Aldaar, III D.,

bl.

285.

uitg.

Lennep's Vondel, III D., bl.

198.

";

(Ë/iist.,

Aldaar, III D.,

van Leendertz, bl.

219.

I

D.,

bl.

bl.

343.

D., bl.

in 1G28 p.

939)

de eerste maanden van 1646 gestorven.

*)

De Jonge,

LXI.

63.

655

komt is

hij

bij

in

OOEK. QZ. PLEMP.

JOAK VECHTERS. Vondden

„Koster,

Die nu

De

laatste

die

,

al

Breeioó en Victorijn

toonen wat

eigenlijk

335

hier

z'

naamaals zullen

Vechters heette

Joan

zijn."

is

,

zoo be-

niet

roemd geworden als de anderen en wij zouden hem waarschijnlijk met stilzwijgen zijn voorbijgegaan, zoo hij niet den grootsten invloed op Vondel's classieke ontwikkeling geoefend had. Wij zagen reeds hoe hij met Mostart den Dichter behulpzaam was in de vertaling van een Latijnsch treurspel van Grotius. Weinige ;

,

jaren

haalde

later

zooals

hij

,

„in wiens

Vondel getuigde,

dezen

mond Elektra over om dit

bestorven was''

van

meesterstuk

Sofokles voor het Amsterdamsche tooneel te bewerken

^),

hetgeen

hij

„met hulpe van dien hooghgeleerden Jongeling Isaak Vossius", deed. In 1640 vereeuwigde de Dichter zijns vriends naam, door hem zijn foseph in Egypten op te dragen, in welke opdracht wij de ,

volgende bijzonderheden omtrent Victorijn vinden aangeteekend

„Mijn Joseph verblijt zich en lacht alreê, om dat hy uwe handen, die hem zo groot eene gunst toedroeght,

*)

valt in

gelijck

Sophompaneas toen uwe boeckkamer voorhenen en sedert menighmael ons voor een' Parnas

bleeck in gelijck

vertalen van

't

,

,

uwe

want

diende:

t'elckens het heur beroep toelaet,

bezigheit,

gaerne

met de Zanggodinnen uitspannende

ofifert,

of gedienstigh een slaghveêr streckt,

zwanen die gryze en afgezonge den hemel ter eere zingen". ,

Wij

,

hadden

Comelis

eigenlijk

Gijsbertsz.

vroeger

al

Plemp,

volgels

,

zelf

Apollo vaerzen

aen de wiecken der

van verre nastrevende

behooren

te

spreken

die, in 1574 geboren, de oudste

van

van

den Muiderkring was. Hij had recht op den naam van een geleerd

man, was

geneeskunst en rechtswetenschap ervaren, en prak-

in

tizeerde

een

praktijk

echter

sterdam

en

,

waar

Poëzie.

Latijnsche

')

')

tijd

lang

als

Advocaat

in

den Haag.

Hij zei der

vaarwel en vestigde zich in 1630 weder hij

Hij

verzen

dagen

zijne heeft

enkele

geschreven.

sleet in

III

1).,

Am-

HoUandsche, maar voornamelijk Hoe hoog Hooft met hem liep.

Zie de opdracht van het stuk aan Tcsèclschadc,

Van Lennep's Vondel,

te

de beoefening van Letteren

bl.

808.

Werken, III

D., bl. 484.

,

336

CASP. BAELABU8.

GBR. JOH. V0S8IUS.

van 1610

blijkt uit diens bruiloftsvers

,

,

'),

waarin

gewaagt van

hij

hooch van waerden", die hem zelfe den bijnaam van „ApoUo" verwierven. Hij was bovendien een goed musicus en dat maakte hem vooral te Muiden een weikomen gast. zijne „gedichten

„Hij streelt het lecker oor met wtgelesen ciersel

Van

treffelijck «gedicht,

En

en overschoon versiercel

troont zijn handt cfeleert,

met vingers wis en

snel

Vloeyende wijsen wt het sangrioh snaerenspel."

Maar ook met Vondel

,

van

hij

wordt hier vooral genoemd wegens

die

hem

gestadig raadpleegde en partij

Het

zijne veelzijdige kennis.

hem de

daardoor ontstaan,

wenden Kerk terug

schijnt

zijn

verkeer

kwam

trekken

dat de gemeenzaamheid

,

gelegenheid gaf

om

zijn invloed

,

aan

ten einde den Dichter in den schoot der Katholieke

te

brengen; want, volgens het getuigenis van Vondel

te

zelf,

"boven Poëzy en snaer

Omhelsde

In

yvrigh

't

Roomsch autaer"

kwamen twee mannen

163 1

letterkundige

Hooft

[hij]

wereld

grooten

roem

naar Amsterdam,

hebben verworven

die in de ;

volgens

3)

«Twee helden, die der dingen diept En steilr.' afpeilen op een prik Van 's hemels kruin in 't hart van 't

De

*).

een

was Gerardus Johannes Vossius,

Barlaeus. Beiden

,

slik."

de ander Casparus

vroeger als Professoren aan de Hoogeschool van

maar in 1619, ten gevolge der kerkelijke van hun post ontzet, werden nu tot Hoogleeraren aan-

Leiden verbonden, twisten, gesteld

bij

de op

te richten

Doorluchtige School

Vossius zou den leerstoel in de Historie,

te

Amsterdam.

Barlaeus dien in Wijs-

begeerte en Welsprekendheid bekleeden. Vossius, de geleerde, dien

"Van meer dan een

half hondert

'J

HoojVs Gedichten, uitg. van Leendertz, Zie over Plemp, Van Lennep's Vondel,

')

Gedichten,

')

I

D., bl

330.

1

!>.,

Il D.

eeuwen" hl. bl.

114.

159; III D.. hl. 470.

CASP. BARLAEU8.

GER. JOH. VOSSIUS.

heugde

337

was een van de meest geachte vrienden van Hooft

,

')

op hem stelde, dat hij aan zijn zwager Baeck „de Heer Vossius, oft Reael, neven U. E. zijn my

die zoo veel prijs

schreef alle

*):

de wereldt".

Hij

was dan

ook dikwijls

de Muider vrienden,

bij

bijeenkomsten zijne geleerdheid zoowel

als zijn

wier

in

smaak de „kout"

kruidde.

Met die

ergens voorstelt

zelfs

wetten afgerecht".

man, dien geleertheid

over de Dichtkunst liep Vondel zeer hoog,

theorie

zijne

hem

De

als

^)

bovendien beschouwde

hij

gesteigert,

vlijtig

hulp

Gebroeders

zijn ^), spreekt hij

hem

,

waaraan

deze

aldus toe:

schatkamer van boecken en papieren heeft

rijcke

den

bij

„die op den top der

boven met arends oogen al wat van kan worden naeuw doorkeken heeft". In

de opdracht van het treurspel de

„Uwe

als,

van

redelijck brein begrepen

woorden ontleend

bijzonder „op de tooneel-

Dichter zocht dan ook

,

nefïens

andere gunstige vernuften, dezen wercke geen voedsel geweigert,

maer heusselijck bygezet het eerste gezicht uwer kostelijcke aeloudheden en bedenckingen op tooneelspélen en andere poezy, gelijck wy dan in meer dingen, voorhenen by ons uitgegeven, het gemoed niet luttel verbonden houden aen uwe beleefde geleertheid, en geleerde zoonen".

Wat Gaspar Van Baerle betreft, hij was in 1584 te Antwerpen geboren en straks daarop met zijne ouders naar Noord-Nederland Hij

verhuisd.

en werd in

studeerde te Leiden in de Theologie,

16 17 aan dezelfde Hoogeschool tot Professor der Logica aangesteld

maar, ten gevolge van twee jaar

later

zijn partijtrekken

weder

1631 naar Amsterdam, waar

Twee

')

») '}

zaken trokken

hem

Zie Hooft's Brieren, III

Aldaar, III D., Zie

het

Berecht

bl.

Hij

afgezet.

D,

voor de Remonstranten,

kwam

,

gelijk wij

zagen

*)

Van

in

uitnemendheid aan: Wijsbegeerte

bij

bl.

17, 166;

3,

IV

D., bl.

14, 92.

78.

voor

den

.Teptha,

in

Van Lennep's

Vondel,

D., bl. 11.

Lennep's Vondel, III D.,

JONCKBLOET, Ned.

,

aanzien en achting genoot.

hij

Lett.

XVII

E.

bl. I.

639.

3e druk.

22

VIII

,

CASPAK VAN BAERLE.

338 Poëzie

en

Vooral op den naam van Dichter stelde

^).

dan eiken anderen

schatte dien hooger

hij

van

iets

streelen

de

Godheid had

hem

dat Hooft

,

dan ook,

schudde

Hij

mouw"

makkelijk uit de

niet weinig

^).

volgens dezen

*),

„de braeve veirsen

ofschoon hijzelf beweerde

;

zijne gedichten broeide

op

Het moest hem dus

*).

prijs:

hij

omdat de Dichter

,

nooit anders dan den „Vorst der Poëten",

noemt

of den „Aartspoëet"

titel

^).

Hoe

het

zij

dat

,

lang

hij

heeft eene menigte

hij

,

grooter en kleiner verzen in de Latijnsche taal uitgegeven.

Ofschoon

liepen als zijn vriend de Drost

dat

zijne

,

valt toch niet te

zijne

zelf

„prolixiteit"

,

even

als dat

In de opdracht van het tweede deel zijner Poè'mata

')

zegt hij:

ontkennen

verzen veelal gezwollen en vol klinkklank zijn

ook

erkent

even hoog met

zijne tijdgenooten als Latijnsch poëet

hem

„Mihi duae maxime

voor

^).

Hij

hem

niet

aan Daniël Schonek,

,

arrisere: Philosophia et Poësi«.""

Hij hield zich echter ook met historie op.

In een brief van 8 Maart 1647 van Barlaeus

dat

Is. Vossins aan Nic. Heinsias heet het met een groot geschiedkundig werk bezig was. „Versatur

toen

in

silia

,

novo orbe,

ille

brevi dabif. librrira de gestis Comitis Manritii in Bra-

et

cui magnitudine cedat Livius ingens."" In

Burman

Siillorje

,

Epislolarum,

III, 568.

In de opdr. van Poé'mat. P. II: «Poëtae nomen, quod adeo venerabile

*)

omnium dignitatum et appellationum titulos transcendat .... Est Deorum omnia nosse, et supra vulgus sapere; nee minus per universa ocnlos

arbitror, ut

mentemque circumfert ^)

Staaltjes

39.

poëta." Zie ook zijne Epistolae ,

van

wederkeerigen lof vindt

men

in

Epistolae,

p.

206,

Brieven, III D.,

bl.

312.

Hoe hoog Hooft met

IV

D.,

bl.

22,

Barlaei Poè'mata, P.

II,

330, 348 enz.; Tesselschade Roemers en hare Vrienden

p.

192.

p.

Zie b.v. Hooft's Brieven, III D., bl. 71, 121, 342, 296;

zijn

,

bl. 70,

vriend

en Barlaei

liep,

zie

men

292, 302.

IV

'^

Hooft's Brieven,

^)

In de opdracht van het eerste deel zijner Poëmata, aan Huygens, zegt

D., bl.

18.

van zich, in tegenstelling met dezen, die vlug werkte, -traho carmen et avium more parturio longiore incubitu." Dat was echter niet altijd het geval. ') Graeviu?, „Quantus in zijn aanteekeningen op Florus, zegt van hem enim in illo tumor, quantus optime sonantium verborum ubique inanis strepi-

hij

:

tusl"

mee

En Peerlkamp, eens.

Zie zijn

zeker geen onbevoegd beoordeelaar,

boek

suerunt, ed. 2a, p. 342.

De

vita

is

het daar geheel

Nederlandorum qui carmina Intina compo-

CASPAR \AN BAERLE. puntigheid

maar breedsprakigheid en

,

i).

waren

aandrang hem de 65

— 66

mag men

Buitendien

geplaagd

Maar

werden.

dat

men

van

eene

handen

in

lier

uiterUjke

en

vorsten

Wij vernamen (boven

gaf.

,

en

;

Barlaeus

deswegen

hij

van de Aartsbedelaar had en brieven doorbladert, niet weerspreekt

in zekere kringen

men

Als

^).

in

de hoop

In

den naam

zijne Latijnsche gedichten

dat de inhoud die beschuldiging

blijkt,

^).

opdracht

zijne

zoo

schijnt daarin

Gewoonlijk wordt Barlaeus ook geteld onder de dichters

")

bl.

,

verzen

vooral was het in dien tijd gebruikelijk,

belooning dat

om

hoe de dichters

aanzienlijken verzen opdroeg,

stoffelijke

ver geweest te zijn

vorm de hoofdzaak

dat niet altijd innerlijke

gissen,

den mond van Heinsius,

uit

339

Huygens,

aan

zegt

de

dezen: "Uti in Mathesi

tot

hij

in

pnncta differunt a lineLs, in Physicis to vüv a tempore, in Arithmeticis unitas a

Tu

numero, nos meditatione discrepamus.

amas, hoc

puncta

est,

et

momenta, ego

saltus breves et succinctos iteras, ego testudineo

Nee

tarnen oneri tibi

prolixitas

sit

merkwaardig

Hoogst

carmine acumina

in

tempora

lineas,

et cnspides

numeros; tu

et

gradn emetior mea spatia

mea." van Janus Vlitius,

in

„Composueram epithalamium sereniss. Electori Brandcuburgico, atque obtulerara. Ea maxima de caussa, quod videbam multos illum

in

^)

is

in dit opzicht een brief

1647 aan Nic. Heinsius geschreven, waarin

hij

zegt:

tempore

munerum

procuratione

complecti

favore

suo,

passim

et

promovere

in

etiam

apud Principes Arausionenses."

De Keurvorst boven

hem

beloofde

voorspraak

zijne

met eene kostbare keten

aureos

pendit,

XCl

quo

„Torquis

,

hem minimum CC lucripetae famem en vereerde

daaren-

ipsc

versus, et vel avarissimi

scutatos

exsolvi

ac sedari posse nee tu scio negaveris

"Barlaeus

ejusmodi bravit."

De

(quem hoc nomine Archimendicum vocare

occasiones

Burmanni

nnnquam

solet

Bruno, quod

easdem nuptias carmine

negligat)

Sylloge Epistolarum, T. III, pag. 718

cele-

— 719.

van Barlaeus aan Huygens bevestigen dit oordeel. Een enkel Huygens had Richelieu aangetast, op wien Van Baerle een lofgemaakte, en nu schreef hij aan zijn vriend: „Per me Heet illi irascaris, brieven

staaltje.

dicht

dummodo atavis,

niihi

etc.;

annuat;

fuerit

sit

tortor

tibi

parricida purpura

Mediceae,

lapillos rois intonatos fluctibus." Zie ')

Verg.

De

dummodo

Hooft's Brieoen,

Lat. Briei^en van Const. Hwjqens

(Verhaml. der K. Acad.

v.

dummodo mihi

mihi

Wetensch).,

bl.

,

sit

Mecenas

restes mittat aureas et

IV

D., bl. 307

—

8.

beschreven door J. C. G. Boot.

24.

22*

,

VAN BAERLE ALS HOLLANDSCH DICHTER.

340

naam eene

volkstaal, vner

eervolle vermelding in de geschiedenis

men neemt gaarne aan, dat hij ook „met zwier en bevalligheid de hand aan de Hollandsche lier sloeg" ^). Maar op dien lof schijnt wel wat af te dingen. Want onzer Letteren verdient; en

ofschoon

was

met Hollandsche in

later

zijn graf toch

en Hollandsche verzen.

taal

door omgang met mannen

tijd,

en erkende

,

aan

tot

ietwat zijn teruggekomen

geven

HoUandsch

zich wel eens aan een

hij

van zijne jeugd

hij

het in den

hij

Hij moge hiervan Huygens en Hooft,

bleef altijd de voorkeur aan

hij

,

dat

,

als

vers bezondigde,

weinig ingenomen

't

Latijn

HoUandschen kunstvorm

had -). nu en dan wel eens een HoUandsch vers geschreven. Het eerste, dat hem door den verzamelaar van het eerste deel der Verscheyde Nederduytsche Gedichten (1651), zijn eigen schoonzoon G, Brandt ') wordt toegekend is de Bruyloftsvraegh op de bruyloft van J- V. P(etit) van 28 April 1626. Maar ook anderen zijn als auteur van dit vers genoemd. In een liedeboekje van het jaar 1626 zelf draagt het een onderschrift, dat niet zeer ver gebracht

Hij

echter

heeft

,

,

L. Reael als dichter schijnt aan te wijzen

N. Gedichten wordt het Register evenwel

,

wordt Barlaeus uitdrukkelijk

aannemen, „dat

als

en

al

toen reeds overleden schoonvader was gedicht". Sedert

hij

in

in

de Verscheyde

de dichter vermeld

kon weten wat

zeer wel

hij

,

met de letters C. D. In dat denkelijk van de hand van Brandt is

het onderteekend

,

en men

mag

of niet door zijnen *).

Amsterdam was komen wonen, vinden

wij

nog

enkele Hollandsche verzen van zijne hand. Voor een deel mocht

*)

Crit.

I,

JeroD.

Letteren

der

De en

Proeve,

Wetensch.

Woordenb., I D.,

bl.

p.

69;

Brieven, lil

D.,

136;

Van Kampen,

Geschiedenis

140: Witsen Geysbeek, Biogr. Anth.

176.

Ziehier eenige plaatsen, die Hoolt's

D., bl.

I

D., bl.

I

,

*)

Hoofs Brieven, p.

Vries,

IV bi.

men kan

naslaan.

Poëmata,

ed. 1655, tom.

D., bl. 386, 275; Barlaei Epistolae, p. 595;

294;

IV

D., bl. 291, 297; Barlaei Epistolae,

857, 858. ^)

Dr. G. Penon heeft in zijne Bijr/raqen

I D., bl.

72

vier.

tot

de Geschiedenis der Ned, Letterk.

duidelijk aangetoond, dat Brandt het grootste aandeel heeft

gehad aan het bijeenbrengen der verzameling. '')

Dr.

G. Penou, Bijdragen

tot

de Gesch. der Ned. Letterk. I D.,

bl.

39.

VAN BAEHLE ALS HOLLAKDSCH DICHTER.

341

daartoe verleid zijn door het voorbeeld der Muider vrienden

hij

meest

het

voor

wel bijgedragen zijne neiging

daartoe denkelijk

heeft

Tesselscha,

geen

die

Maar

verstond.

Latijn

er

geen

is

overdaad. In 1634 het eerste gedichtje: twee jaar later een ander versje

en zoo nu en dan

;

had

Hijzelf

Die verzen

nommers

veel die

En

d.

Neniet

,

vooral de besten en meest vloeyenden

,

Verscheiden zijner Latijnsche gedichten

zijn.

door V.

zij

toch dringt zich de vraag op, of allen,

hem worden toegekend

zijn vertaald

Verscheyde

(Amsterdam 165 1 en 53), waarin

beslaan.

wel van zijne hand

weinige regels.

,

zooals blijkt uit zijne brieven.

uitgegeven in de

zijn grootendeels

derdiiytsche gedichten

uitzondering

als bij

,

mee op,

er niet veel

Burgh

Van Santen, G. Brandt en

,

Schrijver

zelfe

Westerbaen

,

door Vondel

^).

,

Huygens

Den

laatsten

riep hij in 1637 toe:

„Vondeli, mea quo

loties

interprete

Tentonico popnlis gestut ore loqui"

Toiies

zoo

,

gevoelen

,

vaak! In dat

alleen

het

*).

had Vondel, naar

jaar 1637

gedicht

Musa

Baeck

aan Jacob

't

gemeen

vertaald en de

van den intocht van Koningin Maria de Medicis binnen Amsterdam ^). Eerst in 1640 bracht hij nog een gelegenheir'sversje over *). Is dit nu genoeg, opschriften

om aan

de

bij

vertooningen

ter

Duidt het woord

dat toties te rechtvaardigen? dat Vondel

,

eere

meer van hem vertaald

meent? Ik weet wel, dat men

dit toties

heeft

van den Dichter niet in

maar ik herinner toch HoUandsche verzen

al te

enge beteekenis behoeft op

ook

dat er onder de aan Barlaeus toegekende

,

verschillenden

')

In

later

')

Poimata. bl.

;

voorkomen, die uit zijn eigen Latijn vertaald, en welke hij ontwijfelbaar heeft zijn dan anderen

tijd

A. Van der Hoop D.,

te vatten

van vorm

beter

niet veel eer

dan men doorgaans

II,

,

werden

nog enkele stukken

vertaald

door Bilderdljk en

Jr. p.

208;

aldns

door

Van Lennep

vertaald (^Vondel

.312):

Mijn Vondel, gy wiens lier den >v uêrgalm van mijn snaren Zoii vank herklinken deed in Nederduitsche maat! '

Pocmaia, II,

*)

Poëmatn,

426,

Vondel, III D.,

bl.

309; 445.

II, p. 361;

Vondet, III D.,

bl.

:'2^.

p.

III

, :

VAN baeble's intloed.

342 geschreven

denken.

^):

Is hier

dat

geoorloofd?

In allen gevalle

de beteekenis van Barlaeus voor onze Letteren

,

de

in

niet

steekt

t\vijfel

Hollandsche gedichten die

weinige

geschreven; maar in den grooten invloed, derkring in in

algemeen

't

Vondel doen

ze bepaaldelijk aan

zoo goed,

geen

,

dien

op Hooft en Vondel

,

hij

heeft

op den MuiJan Vos en Brandt hij

bijzonder, oefende.

't

verkeerde veel ten huize van den Drost,

Hij

en was de mid-

denpersoon tnsschen de Amsterdamsche Dichters en de Letterkun-

Den Haag. Vooral met Huygens was

digen van Leiden en

drok verkeer. Door zijne persoonlijkheid en classieke ontwikkeling,

gaande

gezelschap

en

,

dat zich

kan

ik

leven"',

niet

schrijft

Danckelman op een

kennis gemaakt met

Van hem

der Mast, waar

hij

Op den maar

Cato kan niet

Katheter houd ik mij

,

min hij

den Advocaat

bij

de wenkbrauwen fronsen.

een Professor, deftig en ernstig;

als

dat ik toen

dan veel

zit,

bij

is.

ik mij ais uit

Mijn poëtische geest

verlost.

haakt naar wat aangenaam en vroolijk

zoudt denken

,,zoo

„Ik was toen wat heel vroolijk

den kerker en van de slavenboei ge niet

van het

In 1642 had

^)".

feestmaal

altijd

aan een vriendenmaal

ik

als

ziel

tamelijk uitgelaten was geweest. Hij schreef

daarover terstond een brief:

en weinig deftig:

de

herhaaldelijk,

hij

een aap zonder noten of bokkesprongen

als

hij

den Mui der Drost vereenigde. Vroolijkheid kout waren hem eene behoefte. „Zender

bij

vriendschappelijke

scherts

door zijne poëtische gave en door-

als

opgeruimde gemoedsstemming, was

^)

hij in

zoowel zijne geleerdheid

,

Ik schrijf u dit, opda

uitzondering

,

een roes

in

Verg. echter Huygens" brief aan Hooft, in des laatsten Brieven, II D.,

')

462.

bl.

*)

Soms

leed

hij

aan

zware

hypochondrie, die, volgens sommigen, een

einde aan zijn leven maakte. Zeker

van 1637,

bitter

is het,

dat

hij

in

een brief aan Huygens,

over deze zijne „oude kwaal" klaagt.

Hooft's Brieven,

IV

D., bl. 298. ')

qam „Ego sine

In

1634

schrijft hij:

Gallas sine scabie sine

jocis,

nncibus

et

et coelestibus."

et

«Sine jocis et

honcstis puta, vivere saltu

,

rii^u

vivere non possum

Gracculus sine frictione."

et tarnen

non jiossum

E/jist., p. ,

,

.5o5.

non magis In 1641

non magis quam simia

gaudia haec mea flagcUo cogitationibus

Hoofts Briecen, IV

D., bl. 341.

piis

AARD DEE MUIDER GEZELLIGHEID.

343

opspeelde. Zoo ben ik altijd, daar waar men gezellige kout niet op een goudschaaltje afweegt" '). Ik breng dit bij ter karakterizeering van de Muider samenkomsten. Het gezelschap was er niet altijd groot, maar immer uitgelezen. Dit viel in den smaak des gastheers. Zoo schreef hij in 1635 aan zijn

zwager Baeck

my

juist

U

neven

:

„My

aengaende

de grootste vreughd E.

my

zijn

En

die

in

heer Vossius,

moet

,

zeidt

,

Reael,

oft

getal der Gratiën

't

men

.

geen zoet

^).

samenkomsten werd

„De kout, meende de

voorkeur geestelijk genot

bij

van de bezoeken

is

de

ziel

de vreughd die van de banketten"

^).

Wij hebben van het-

gezocht. gelijk

de grootste maeltijden baeren

De

de wereldt. Onder

alle

noch boven dat van de Musen gezelschap loopen"

,

niet.

Drost,

geen daar werd verhandeld reeds enkele

gehad (boven,

321

bl.

—324),

staaltjes

onder de oogen

ontleend aan de brieven van Hooft

nog eene enkele aanwijzing van Barlaeus bij. Huygens ten zijnent noodigt, zegt hij: „Wij doen wat wij te Muiden gewoon zijn wij zullen philoso-

zelven: wij voegen daar

Als

in 1642

hij

zullen hier

pheeren

,

:

schertsen en banketteeren als poëten doen"

Als

*).

hij in

aan Van der Burgh bericht gaf omtrent een aanstaand letterfeest, dat te Muiden zou gehouden worden en eenige hetzelfde jaar

dagen duren nationaal

,

voegde

Synode

genoodigd: twee

zijn

priesteres,

uit

hij

er bij

:

„Het

uit

den Haag,

Japan verdreven kooplui of dergelijke on-

uit

glaasje

't

')

keek

man

Efjistolae, pag. 890.

Aldaar, I D.,

')

Barlaei E/jistolae,

•)

Zie

bl.

')

336. p.

Brieven, III D., *)

Aldaar,

IV

aan

te

bij

diep

78.

bl.

310.

892. Zie ook aldaar, p. 735.

EpistoLae,

Nic. Heinsius:

bl.

D.,

p.

914 ea

Ilooft's

Brieven,

franschen zeiden, dat onze verzen naar bier roken. 1648

wel eens wat

^).

')

Barlaei

^).

evenwel niet, dat er soms een goed glas wijn

gedronken werd, en dat de geleerde in

geen

ik.

derwerpen, maar alleen over zaken van studie" Dit belette

,

Holland

Alkmaar de vrouwelijke Daar zal niet gepraat

uit

Amsterdam Vossius en

worden over onze

een provinciaal

zal

alleen deftige en geleerde lui uit

zijn,

,,Pereant lutulenti

isti

IV

D.,

bl.

331.

Isaac Vossius schrijft

De ixi

urbis lutosae magistri, qui

,

TAN bauele's invloed.

344

Hoe zagen

de Drost met den gezelligen Professor was ingenomen,

Hooft 's dood het

En

wij reeds.

die neiging was wederkeerig

ziekwordens toe aantrok

tot

vertrouwen in

grootste

Het en

daarom ook wel

zal

verzen het classieke

zijne

in zelf

den

hij

was

eeretitel

Men

ligt.

godendom

').

Ook

digheid in den

mond had

schurft der ziel

was

,

voorbeeld

weet, hoe Barlaeus

^\:

Hij gaf zich

eeretitel,

want

man,

die steeds de aar-

dat de Poëzie de voortdurend jeukende

^).

na deze uitweiding

,

carmina cerevisiam

nostrae

Epistolarum

zijn

veel kieschheid in uitdrukking

of gedachte viel niet te leeren van den

gentis

de

van Goden en Godinnen moest zwijgen en een

hij

^vij

gelijk

dat een Dichter te minder Dichter was,

Christelijken toon aanslaan

Staan

zich

stelde

die al te vaak

misbruikte.

van „halfheidenschen dichter"

van oordeel,

naarmate

aan

tint toe te schrijven,

over Vondel's gedichten verspreid

hij

'^).

niet te stout zijn,

heidensche

de

invloed

leert

zoodat

oordeel,

letterkundig

zijn

opdracht van den Joseph in Dotha7i

:

Ook Vondel

^).

,

nog wat meer

olere mentiuntur."

in

In

't

bijzonder bij

Burman

,

S>/Uoge

III, 576.

,

maanden na den dood van Hooft, schrijft Amsterdam aan I^ic. Heinsius: „Barlaeus noster ab aliqno tempore in magno versatur periculo, ne in veterem suum incidat morbum. Nimium ad animum creditur revocasse obitum Hooftdii dynastae Mudani, cujns araicitiam prae omnibus curam habebat." In Burman, Si/lloge Episto-

Den 25

')

Juli 1647, juist twee

Isaac Vossius uit

larum, III, 570.

Vondel

*)

uwe

die

hangt, «al gestelt

druck ')

zegt daar tot Wickefort:

zij

,

1625

noemt

ganum Poëfam." *)

I,

hij

zich,

Epistolae,

p.

in

bl.

,

734.

een brief aan

585)

Poëtas

aan

esse

cum

Cats:

a

„Tn

diis

et

,

Van

Haestrecht, „semipa-

128.

In 1635 schreef hij, ter gelegenheid van

p.

Professor Kasper van Baerle,

,

Vondel, III D.,

te verbeteren.'"

In

„De heer

van Philosophie, dagelix voegelijck op de zijde helpen oordeelen (zijn wy des waerdigh) wat hier wel, wat qualijck en de misslagen beterende oirzaeck geven die in den naesten

E., als een rappier

vir

zijn

summe, mecuin

deabus

et

Hymnus

Saloinouis {Pugm.

judica, tune Poëtas minus

profanorum vatum

elegantiis abstinerc

cogantur, aut ea exprimere, quae religionis Christianae propria sunt."" Epistplae, p. ')

594.

In de voorrede

tot

de eerste uitgave zijner gedichten (1628) schrijft

hij:

345

hooft's verdraagzaamheid.

Hooft

om

stil

en slaan wij althans een vluchtigen blik op den Mensch

,

dan wat

Wat

den Dichter

uitvoeriger over

verdraagzaamheid

wat doorgaans hemelhoog

heeft,

getroffen

allen

Drost geprezen wordt, het

die

in

zijne

is

in

den

dagen zoo zeldzame

zaken van Kerk en Staat. Zeker

in

,

te spreken.

het, dat

is

lieden van de meest uiteenloopende kerkelijke richtingen onder

hij

is het dat hij aan zijne bruid schreef, gemoedt ende niet in 't wtwendighe geleghen is" ^); zeker is het, dat hij den strijd op het gebied der kerkelijke en niet gaarne met vrome dogmatiek ten sterkste afkeurde ,,kerkuilen" te doen had; maar 't is niet zoo uitgemaakt, of de bron van dat ,, Christen dom boven geloofsverdeeldheid" wel boven en of men Van Lennep niet moet alle verdenking verheven is toestemmen, dat de Drost dit standpunt niet had ingenomen uit

zijne vrienden telde

„dat de Religie in

zeker

;

,

't

,

)

,

van

.,ware grootheid

„Didici

ziel"

gemakzucht

uit

cum

esse mentis,

scabiera

poësin

maar

,

^).

Immers toen

perpetuo praritu conjunctam.'''

En

in zijne brieven herhaalt hij dat gedurig, b.v. £Juisio/ae, p. 322, 333, 695, 760.

Aangaande

Van

toen

hij p.

vrouwen,

zijne kieschhcid tegenover

Roemers,

Vloten''s Tesselschade

hem

verhaalde, had

aan Tesseltjen

zie

de noot op

25 van

bl.

Het sprookje, dat

of Epistolae, p. 849.

zeer getroffen, blijkens Epist.,

579.

Brieven,

Hooft's

')

„Wien

D.,

I

woorden

Priesteres deze

in

mond

(bl.

lei

hij

Baeto der

den

in

353):

wijsheidt het verstandt genezen heeft van blindtheidt.

Die stemmen over een

Aan Van

Evenzoo

312.

bl.

den

dat geen ding het gevalt

,

eeuwig Wesen, dan de deftighe gestalt

't

een oprecht gemoedt:

En God

niet aengenaemers

Heeft dan een hayligh hol en suivre binnenkaemers

Van vroomer In *)

Toen Vondel

Jnquisteur

en

Hooft zich

te

in

daarover

onzer quale uit

schreef:

cum ')

aldus

had

uitgegeven

hunne reukelooze

geest

van

zijn

dulligheit, daer niet

vriend

Lennep's

Voixdel,

IV

bl.

70)* liet

weder-

ter

dan vererghering

II D., bl. 34.

Van

Baerle, die aan V.

„Malim tecum, malim ciim Hugenio,

sacris noctuis luctari." Epist., p.

Van

(Vondel, III D.,

„lek en kan dien stookebranden

uit:

koomen kan." Brieven,

den

houdt mctter woon,

der deughden opgesoon."

1630 zijne Medaeltie voor de Gommariste Kettermeester

Dordrecht""

zijden niet vergeven

Geheel in

borst, daer sich een hart

d' eedel eerlijckheit

d.

Honert

aliisque philosophari,

709.

D., bl. 444; verg. III D., bl. 623.

quam

,

hooft's karakter.

346

Vondel in 1645 ^i^^"^ door de uitgave van zijn gedicht op het Eeuwgetij der Heilige Stede alweer als een hevig kerkelijk partijman had doen kennen, hoewel nu in eene andere richting danvroeger, liet Hooft zich daarover uit op een wijze M, die Van Lennep terecht aanleiding geeft om op te merken „het is niet :

Vondels verandering van godsdienst, het geloof aan

niet

hem

die

— het

waar en

gevaar loopt

dien

,

pak slagen,

woorden

den

durft

,

met eene boete

strijd

met het leven,

ja

uit

heilig acht

„my

brief:

des mans,

die

,

hoewel

,

met een

En

bekoopen".

te

deert

hij

deerlijk

de

waarlijk,

die geenes dings

dan der ruste" zijn wel geschikt als wij daarmede vergelijken de schildering van het kalm en rustig leven op het Huis te Muiden in een brief aan Joost Baeck van 1629: eerder

om

moede

worden

wellicht

,

eene

de onvoor-

is

kampen

zelfe

is

als

uitkomen

durft

,

hij

Hooft,

welke hy.

eene legende,

dwaze middeleeuwsche fabel verwerpt, neen zichtigheid van Vondel die voor zijn geloof voor hetgeen

ergert; het

schijnt te

aanstoot te geven;

„D'eene dagh nochtans,

als

die

raept'

als te

in

men

om

geen steenen

ons leven een

dat

gelijk,

doode stroom ende

hardt gewaeit. Hier preekt

van onzen Heere; er

,

den anderen zoo

is

schip schijnt zonder riemen, stil

,

eer,

te

Beter

stilte.

men geen

passy,

men

dicht 'er geen requesten;

de Heeren nae

hooft te werpen.

't

De kussens zijn 'er zoo zacht niet dat ze iemants billen bekooren kunnen. Jae, die 'er op belust was, kreeg 'er wel goedt koop een nae 't hoofdt. Ook roert men 'er geen' trom; men timmert 'er geen wachthuizen, en de wachtmeester behoeft zijn wijf niet ,

ambt

in zijn

hy er

zijn' is:

te laeten

treeden, met wachten in

ronde doet. Daer

maer somtijds wat

[d.

i.

zeer"

te

bedde,

't

Amsterdam]

in

voelt

alles is karakteristiek

:

er spreekt eene gepolijste

,

die niet voor

')

HuofD's Britven,

')

Hij

Papisten is

zijne

wachtte

IV

zich

D., bl.

wel

datm'

^),

tegenzeggelijke zelfzucht uit

Dat

terwijl

men

>)

182.

„Papisten"

eenigh foment van verstoutinge

iii

de

te

den

schrijver

Aldaar,

I

,

maar on-

inneemt

^),

D., bl. 336.

rej^eeiinj? te

brengen, of „den

verstrekken." Zeer merkwaardig

verontschuldiging dienaangaande jegens „den President ende Raeden

over Hollandt"

in zijne

Britven, III D.,

bl.

95.

hooft's kabakteu.

347

'

en zeker de betuiging van Busken Huet ^) niet wettigt: „Hooft, daarvan houd ik mij overtuigd, zou voor elke goede algemeene indien de nood het geëischt had, zijne bezittingen en zijn hebben opgeofferd. Had hij moeten kiezen tusschen het

zaak, leven

leven en de eer , of tusschen het leven en eene duldelooze smart

onverschrokken zou

zich zelven

hij

Die opwinding verwondert

te

den dood gegeven hebben".

meer, omdat zoowel de schrijver

dezer regels als een ander lofredenaar van Hooft erkennen moeten dat

hij

zoo weinig hart had,

hoffelijkheid

Hoe

later

men hem

toekende,

^).

blijkt uit

voor Susanna van Baerle had ontboezemd

Hellemans zou

Eleonora

voor

minnedichten de

met geringe veranderingen de verzen,

hij

zijn hartstocht

hij

zelfs in zijne

er aan hartelijkheid te kort schiet

weinig hart en kieschheid

de beschuldiging, dat waarin

dat

moet aanvullen, wat

Alberdingk Thijm heeft dat sprookje,

hebben pasklaar gemaakt. 'twelk toch onlangs weer

—

werd opgewarmd, volmaakt weerlegd. (Zie boven bl. 77 79). Daarom verwonderde het mij te meer, dat dezelfde schrijver elders ^) dezelfde beschuldiging, hoewel op andere personen toegepast, weer heeft te berde gebracht, zeggende: ,,Met (Chr. van Erp) deze goedhartige wz/jzV/Vw/;^ had Hooft minder komplimenten maken dan met de fiere Leonoor. Ds. Leendertz heeft aan-

te

getoond, dat

op de opgeden jonkvrouwen

Christina werkelijk onthaald heeft

hij

warmde minnezangen

die hij vóór zijn huwelijk

,

Spieghels en Quekels geschoteld had."

Heeft Leendertz

da.t inderdsia.d

betwijfel het ten sterkste

,

aan^e^oond

op de gronden

,

dat

is,

bewezen'^ Ik

de noot *) aangevoerd.

in

')

In een artikel over HoofCs Poèzie, in Z)e GiWs van Maart 1881

')

T.

tijds

a. pi.

,

bl.

420 zegt Busken Iluet ,

:

"Komen

bl.

429.

zijne erotische gedichten

som-

,

hartelijkheid tekort, het ontbrekende wordt door hoffelijkheid aangevuld".

Denzelfden indruk kreeg de heer D. C. Meyer Jr.

van April 1881,

bl.

129 over

De

,

lende, schreef: „Zijn galanterie, in hoe schoone taal

komt meer

uit zijn

die, in het Gerfs'

nommer

jeugd en jongelingsjaren van Hoojt hande-

goeden smaak dan

zij

zich

ook lucht

geeft,

uit zijn diep gevoel voort, en het zijn

de oogen meer nog dan het hart, die zijne pen besturen". ')

Portretten van Vondel,

)

In het

XXIVe

deel

dat Hooft uit zuinigheid

bl.

van f?

!)

8.

De

Navorscher

trachtte Leendertz te betoogen

soms gedichten tweemaal dienst

heeft laten doen.

,

:

,

hooft's karakter.

348

maal een

Ik wil aannemen, dat onze dichter een enkel

galant

versje,

voor een zijner veelvuldige flammes gedicht, ook aaneen

ander

tijdelijk

toegezonden

heeft

liefje

ofschoon het mij zeer

;

vreemd voorkomt, dat hij den datum van dat feit zou hebben aangeteekend. Maar evenmin als hij zoo iets deed toen het eene die zijne tweede vrouw werd oprechte neiging gold voor haar evenmin acht ik hem in staat dit gedaan te hebben ten aanzien van ,

zijn,"

,,Er

ze»t

Op

hebben.

bl.

„ook

hij,

minuedichten

meer dan

die

,

eenmaal gediend

58 vinden wij er een, dat eindigt met de regels:

vrouw

„Hoochloffelijcke

die goedich

,

Soo diepe weelde baert

vroedich

,

in mijn, als ick

moedich

,

n jon.

Voor u bedenckt de May haer maexels overvloedich

Van bloemen Het

,

voor u blinckt het goudt

,

en

is

voor wie het bestemd was; maar bovendien staan er de

A.

J. S., dat

iets

Me Vrouwe Anna dit is niet in

""

dat

onder M. V.

I.

A. 5—1608—29. Het is dus gegeven wel te onderscheiden van Dia,

— —

Van Erp

Christina

is

letters

Jansdochter Spiegels. Doch er staat" [in

den gedrukten tekst opgenomen] „nog meer

lager namelijk staat D.

DIA,

aan

is

want

het hs. dus,

onder:

de zon

licht

begonnen den 6en en voltooid den 20en Mei 1606, en reeds dat zegt

den 29en Mei 1608, denzelfden want daarmede is Ida Quekels gemeend dag, waarop hij het gedicht schreef, waarin hij aan haar dacht (bl. 77). „Onder een ander gedicht, van Januarij 1606 (Tgemoet herwenscht enz., ,

bl.

voor Electra bestemd, staat" [ook al niet in

derhalve insgelijks

en

55)

den druk]

D.

„datzelfde

A., waaruit

I.

blijkt,

dat

Christina

er

de tweede

van nog een, wat ouder gedicht geweest, van „Amaryl de deken sacht" enz. Amaril in dit en het voorgaande gedicht Maar daaronder" [niet onder het aangehaalde gedicht althans is Ida Qnekel. lezeres

van geweest

Zij is dat

is.

,

in

de dichter gewoon was Christina van Erp aan

„Ach Amaryllis" is

men de

de uitgave; wel onder het voorgaande] „leest

staat (bl. 39) D.

In

eene drukfout.

Hier

een stip er boven. Dit betoog

is

DIA

1°

dat als

worden, 2'

er

;

duiden.

I,

waarmede

Onder het gedicht 1.

A., doch hierin

maar een gewone met

dus Ida gemeend."

is

blijkt, dat

bedoelde.

redeneering begaan

te

Q. en daaronder D. geen kapitale

staat

weinig afdoend.

maar vraag: waaruit letters

het hs.

I.

letters,

Mij

door aan

Ik laat nu de vergissingen in den tekst daar; zijne aanstaande tweede vrouw met de

Hooft

dunkt, Leendertz te

heeft

twee

fouten

in

zijne

nemen

twee verschillende aanwijzingen onder een vers gevonden

dit bewijst, dat het

dat de verzen van 29

voor twee jonkvrouwen gediend heeft; en

Mei 1608

tot 28

aan Christina van Erp zouden gewijd

zijn.

Juni 1609, met D. ,

I.

A. geteekend,

349

hooft's kabakter. haar,

Het oordeel 'van Leenis. op een misverstand.

gade geworden

zijn eerste

die

dertz berustte ook hier

tusschenpoozen tusschen die twee ernstige neigingen vulde

De Hooft

een

als

Aan heid.

te fladderen.

dat Epicurisme paarde

hij

eene aristocratische welwillend-

blazoen was dan ook eene Zon,

Zijn

Noch wij de

aan met van de eene schoone

Epicurist

galante

bloem naar de andere

Om

het een, noch het ander acht ik juist.

en zijne zinspreuk:

aan

dit

mededeelen van de verschillende schoonen

lijst

geklopt heeft.

Op

Bl. 20

is

toonen moeten

—

Hooft''s hart

Philb/s, waaruit

trekken.

te

Galathea

:

—

J. C. B.,

en

bl.

Ik kan daarbij slechts aan

Galathea.

J.P.L.

ik het onderschrift:

vind

reeds

19

bl.

geen gevolg

te

waarvoor

,

22

,

omgekeerde orde

in

J. C. B.

:

—

en dezelfde persoon denken, of het

e'e'n

wordt erger dan onkieschheid.

Dan

daagt eene andere schoone op, die viermaal met dubbel onderschrift

—

wordt aangeduid, ook met veranderde volgorde. Bl. 22: Spgnora] J/. V. S. Chariclea bl. 24bis: Z>rame] M. V. Charidea; bl 24: ./[otfr.J M. V. S.

—

—

S.

Nu

—

J.M. V. S. bl. 27: Aen Charidea naam W.B. vijfmaal, voorafgegaan door

Chariclea; volgt de

;

Si'ignora], en gevolgd door het

woord Diana

(bl.

./.[oftr.],

ZJfame] of

29, 29bis, 30, 31,

S'.bis).

—

Ohjmpia Dan komt Ida Quekels op het tooneel. Bl. 33 Tegen M. I. Q. Iphigenia Dia-, bl. bl. 34: Voor M. I. Q. — Olympia; bl. 35: D. I. Q.. 37: D.l.Q. — 23 Nov. 1603; bl. 39: D. I. Q. — Dia. Vooreerst ziet men uit deze voorbeelden dat Idi. Quekels nu eens met den :

—

,

,

dan weer als Iphigenia wordt aangeduid; maar bovendien staat nog eens onder haar eigen en eens onder haar toenaam het woord Dia, dat eene omzetting van Ida mag zijn. Verder daagt Brechje Spiegels op, met toevoeging van het anagram van toenaam

Olympia

haar naam.

M. B.

prijkt,

Charife

Bl. 43:

—

D.B.

S.;

bl.

44:

M. B.

S.

—

Chari/'a-, bl.

B. J. S. Het laatste stukje is gedagteekend 8 Januari 1605; en zeven dagen later was het meisje overleden. Reeds den 15en Augustus van hetzelfde jaar, de 45

:

S.

;

bl.

46

eerste minbetuiging

Bl. 51, 54:

61: Electra;

Het

aan hare zuster Anna.

D.A.

bl.

:

S.

55. 59:

—

laatste dezer stukjes

Den 29 Mei 1608

Electra;

bl.

M. V.A.J.S.; is

52, 52bis, öTbis, 59bis, 60, Gubis en bl.

gedagteekend

57:

M. V.A.J.S.

Leiden,

uit

—

Electra.

15 Februari 1607.

dicht hij het eerste stukje, waaronder staat /)/-4, bl. 79;

2 Augustus een tweede , bl. 84; weldra een derde

,

den 13 Mei en den 28 Juni 1609 wederom aan

bl.

86, geteekend:

DIA

(bl.

96, 97).

W.DIA;

,

:

HOOFTS KARAKTER.

350

Omnibus idem

Van

Baerle,

Zijne

,

gehuwd aan

huishouding was met

').

Hollandsche deftigheid ingericht

Fransche modes

van

zijn

van betrekkelijken eenvoud, het

zijn

stand ophield

Dit mocht een blijk

^).

dat hij gaarne

belette niet,

en soms wel vorstelijke feesten gaf

de aanteekening op

zei reeds ia

„^^i'^

schreef

,

mannen van

alle

een tweeden Laelius of Atticus"

als

zonder navolging

Leendertz

defiigheid

op den Muider Drost, dien

zie

smaak roemen

—

Hooghartig en herablassend genoeg.

^).

ge een voorbeeld van minzaamheid

bl.

„DIA

79:

is

Den

*).

Christiua vac

Maar op welken grond?

Erp".

Het

leo

eerste

HARTEKVAüc 2 Januari

-waaronder

gedicht,

begonnen

—

PRiis

16 iO, leest

wordt genoemd,

zij

MiTHRA GRASiDA. Onder men: Christika van Erp, verstelling

bij

van

HARTEXVAxr

is

den 18en December

Daaronder

bl.

99:

het volgendc gedicht,

van

volgenden dag voltooid.

en den

staat,

letteren

Priis.

MiTHRA GrAMDA. Dan

1610 nog 13 zangen, allen met de laatstaangehaalde

in datzelfde jaar

een, waaronder staat

Den 25en Augustus 1612

woorden geteekend.

(bl.

132):

Diamithrina.

weet niet

Ik

wie

1608

in

en

't

begin van 1601 met

maar vind geene enkele reden om aan steeds

op andere wijze wordt aangeduid en aan wie het

de allerlaatste dagen van December wordt toegezongen.

in

maanden

zes

vers,

bl.

verstandt,

77

zijn

te

op de zeventienjarige Christiua?

op Pallas

Kon

bedoeld

Zou Hooft

En

bogen „op

zij

vrou,

die

goedich,

vroedich,

volle

past dat 't

gesneden, van Fallas eigen handt"? "Was

leest

is;

denken, die

eerste gedicht eerst

ontboezemingen aan haar hebben ingehouden?

„Hoochloffelijke

die

DIA

Erp

Christina van

vierigh zij

toen

moedich" kon genoemd

worden?

't Wil er bij mij niet in. Dat Leendertz dat stuk niet zonder overhaasting opmerking omtrent het gedicht op bl. 39. ')

Brieven,

IV

")

Ibidem,

p.

tem

,

admiratus

hujus seculi et in ')

D., bl.

822:

Barlaei Ejjistolae, pag. 914, 762. *J Hoofdio praeter facundiam, prudentiam, comita-

7.5.

"In

semper

ritus,

schreef, leert vooral zijne

fui

quibus

priseam illam vicina

Gallia

morum

simplicitatem

,

nee ftuxos

Batavorum constantiam expugnat,

Proteos transmutat." 'Epulati

sumus apud Satrapam

Hooft 's Blieven,

IV

I).,

bl.

312.

jiaaüixc^s

,

schrijft

Barlaeus aan Hnygens.

hooft's kahaktee. indruk,

dien

gewone manier van

zijne

Barlaeus

geeft

terug,

als

„magnificus" noemt, of vergelijkt

hem

doorgaans

brieven

Jupiter en zijne Drostin bij

Juno

om

voor

„man van kom-op" was

Als een echte

niet

Mostart

bij

en spreken maakte,

zijn

zijne

in

^).

een burgerman gehouden

V volk

hem

hij

351

zie

,

hun nu dezen

hij

zeer bang

„Ik, hoewel anders vati

worden.

te

trek af", schrijft hij aan

den Secretaris

om

in Frankrijk,

Hij spaarde dan ook geene moeite

*).

ter

belooning voor zxya Hendrik den Groote

te

worden,

toen in de

gelijk

mode was

honderd franken over voor hetgeen

,

Hij had wel twaalf-

^).

hijzelf

geridderd en geadeld

eene „matière

frivole",

si

(„ma vanité") noemt. Hij drong vooral op „Naerdien ik door den Heere van der Mijle

of ook zijne ijdelheid adel aan.

erfelijken

ben,

bericht

ende

van

brieven

dat

dien zy verleent worden

naekomelingen edel

zijn'

schen dat

zij

maeken

te

ik

my

te Parijs

geirne getroosten".

en

•*);

ijdelheid steekt

de lofdichten op

afdrukken

my

„omdat

,

Zoo

bekend, dat

is

't

Tegenover die belette

zoo zoud'

,

De

zijn

kosten,

schreef

hij

hij

•)

Hooft'6 Brienen,

;,

Aldaar, III D.,

IV

naar wensch slaagde.

de kieschheid gunstig af die ,

Hendrik voor

het

boek

altijds

Bnzanval

in

•Jan.

1604:

schoonzoon er

D., bl. 380.

zijne

')

Aldaar, III D.,

Aanteekininaen op C. Droste,

„Il est

de heer

,

om

lastig

viel,

fait

malade

Van Veenhuizen

Brieven, III D.

=•)

Aldaar, III

I).

,

,

63

bl.

bl.

bl.

den Franschen gezant de 22

est

de

oïi

la

250. 250.

,

277: „Onze Toen Olden-

maladie epidemiqne de ce pays, qui

d''une

Ce mal

est

qnelques chevaliers de ce pavs;

•)

bl.

schreef deze aan den minister de Villeroy,

vonloir avoir dus k-ttres de chevalerie. fene Reine a

wat wan-

^).

republikeinsche voorvaderen waren op adelbrieven zeer gesteld. barnevelt's

hem

te laten

249, 273, 280, 284.

bl,

schrijft

doen,

hierin te

zulk een ten toon stelling van eighen lof,

voeghelijk gedacht heeft"

Fniin

van

my ende

aan onzen Gezant

hoewel zy door de gewoonte verschoont wort,

R.

hem

wel wen-

ik

maer ook de waerdigheit van edeldoom

,

mijnen naekomelingen vergunt wert. zal

dengeene,

enkelijk

uitdrukkelijk inhielden, dat niet alleen de eere

my

ridderschap

Ridderschap

dienen tot zoo verre toe , zonder

,

venu d'Angleterre

etc.''''

,

,

HOOFT ALS DICHTER

352

Valt er ook op den wierook,

wel

dingen

iets af te

staan

hij

,

,

als

,

Hooft

Dichter zal

hij

als

Mensch toegezwaaid, hoog aangeschreven

steeds

„dat doorluchtig Hooft der Hollandsche Poëten"

eene omkeering in onze poëzie teweeg bracht en in historischen

Rederijkers, waarbij Hooft ter schole ging, weinig

poëtische gedachten in

vrij

ongekuischten vorm gebrabbeld

bracht Holland in verbazing met verzen

inhoud

terlijken

De melodie

zangen ruischte

—

—

uitmunte

,

Hooft

die evenzeer door dich-

,

en vloeyende inkleeding uitmuntten.

als liefelijke

zijner

in zijne minneliederen hij

die

schiep.

stijl

Hadden de

,

proza den

't

muziek

als

een genre

dat

,

hij

,

terwijl hij vooral

veredelde

,

en waarin

eene liefelijkheid ten toon spreidde, tot op zijne

dagen in Hollandsche verzen ongekend. Huizinga Bakker het gezegd heeft (1781), wordt dat Hooft gedurende

Sedert

onomstootelijke waarheid aangenomen,

als

zijn

Zuiden den Italianen de muziek der taal had afge„Daar ontdekte hij de cadans, het .hooge en lage der lettergrepen kunstig bij een geplaatst voorts de maat de rust de snede den trant den dans en de muziek in zijne vaderlandverblijf in

luisterd

't

^).

,

,

sche verzen deelt

hij

,

en keert met deze kundigheden naar kunstbroederen zijne ontdekking,

zijnen

gedachten mede: trant

,

:

,

schrijft

hij

Reeds vóór

gissing.

Hooft verzen met regelmatig

getal

^).

Dat oordeel

is

niets

van lettergrepen en natuurlijke

in Italië niet verloor, zooals blijkt uit uit

dan

zijne Italiaansche reis schreef

cadans, ofschoon hun nog eene stroefheid aankleeft, die

vóór zijne terugkomst

Alhier

zangen en minnedichten naar den

en aartigheden der Italianen"

eene onjuiste

huis.

opmerking en

den rijmbrief, dien

hij

ook

hij

kort

Florence aan de Amsterdamsche Kamer-

broeders zond.

hebben wij Die cadans, althans de „getelde-syllabenmaten" aan Frankrijk ontleend. Rondsard, wiens gedichten in 1567 het ,

licht

')

*)

zagen, werd ook hier

Zoo nog Van Lennep

in zijn

Verhandeling enz. in de 4"

Leiden,

V

D., bl.

115.

te

lande gevierd, gelezen, vertaalden

Vondel, I D.

Werken

,

bl.

654.

der Maatsch. van Ned. Letterk. te

INVLOED VAN HOOFT OP DEN RHTTHMUS.

De

nagevolgd.

Hollandsche dichter,

eerste

Van Mander

versmaet", zooals Karel

ze

353

„de fransoysche

die

noemde,

bij

ons invoerde

was de beroemde Leidsche Secretaris Jan Van Hout. Reeds sedert 1575 schreef hij vloeyende verzen in den nieuwen trant *). In

Holland had Spieghel de voetstappen van Jan Van Hout met goed geluk gevolgd (verg. boven, blz. 40) en zijne persoonlijkheid was bij de Amsterdamsche Kamer nog in eere toen Hooft zich daar begon te vormen.

Trouwens de nieuwe rhythmus Jonker Van der Noot gebracht

en vandaar sloeg Heins,

Daniel

al in

die

zat in

de lucht. In Brabant had

1580 de betere zij

versificatie in practijk

naar Zeeland over.

een groot deel zijner jeugd

te

De beroemde Neuzen door-

bracht 2), had waarschijnlijk onder Brabantschen invloed den smaak voor die vloeyende dichtmaat weggekregen, die in zijne ten jare 16 16 uitgegeven Nederduytsche Poè'mata onze ooren streelt,

zelfs

die

in

schreven" waren.

stukken,

Ook

toen al „over veel jaeren ge-

die

Cats had dien rhythmus, gelijk bekend

is,

van „een eerbaer jongeling, uyt Brabant daer gekomen". Hooft was dus de vinder niet van de cadans der verzen; ja, wij zullen zien

,

dat

hij

eer een voorstander

Maar wat hem ontegenzeggelijk de stroeve,

eigen

is,

woordvoeging

onnatuurlijke

't

was van meer is

vrijheid.

de verwijdering van

uit zijne

verzen,

die te

meer aansluiten aan de natuurlijkheid van 't moderne spraakgebruik. Dat geheim dat geen zijner voorgangers kende had hij den Italianen afgezien, ofschoon het nog eenigen tijd duurde, eer hij zichzelf durfde zijn en van de oude rethorikale woordvoeging afwijken, In zijn brief aan de Kamerbroeders bekende hij het: vloeyender,

te

zangeriger

klinken,

naarmate

,

zij

zich

,

"Fiorenza schoon

Doet

maar

')

eerst

Zie

haer cierlijckheit van tael mij in haer blijven";

de omgewerkte tekst van dien

brief,

die zes of zeven

over de invoering van dien trant verder Mr. Prudens

V erhandelmg »)

om

over den Ned. versbouw, I D.,

Dietsche Warande,

Vil

JOKCK15LOET, Ned. Leit.

bi.

Van Duyse,

34 vlgg.

D., bl. 277.

XVII

E.

I.

3e druk.

23

,

HOOFT's OOEDEEL over EHTTHMrS.

354 jaren

later

kwam,

stand

tot

dat Hooft meester van den

toont,

vorm was geworden. was

Dit

niet

Ten

geschied zonder ernstige oefening.

bewijze

daarvan strekt de gedachten wisseling met Huygens „roerende de

maet van de Nederlandsche dichten"

,

den

uit

toen de „letter-

tijd

Het

kunstige vergaderingen" het ijverigst gehouden werden (1623).

van den Heer van Zuylichem

opstel

ons bewaard gebleven:

is

van Hooft alleen eenige aanteekeningen daarop treuren; theorie

De nieuwe

„'t

zijne

Gebruyck van groote mannen

op de overvloedicheit van onse

oor en oordeel soo vast ingelijvet

erkennen willen; unde Behalven

,

tael

,

hem

heeft

difficilis

erit regressus

ad asperiorem

gemack ende gevoechlijkheydt

't

onser aller

nu weynighe meer

datter

zijn

Jambum ende Trochaïcum kennen

die andere voeten als den

tiam.

be-

te

is

regelmatige rhythmus was toen reeds algemeen ge-

worden. Huygens erkende het: gesticht

Dit

^),

maar men kan er toch duidelijk uit zien, welke omtrent den „vloeyenden vall" der verzen was.

de

der

die

,

oft

licen-

singhers in vinden".

Tegen

die eenparigheid

kwam

van die toch welluidende vrijheid zeer

Italianen

d'

lange

silb

gaeme

toe;

nae

als

't

groote

afbijten

Hooft op; en wijst hij

juist als

op de

voorbeeld

Italianen.

vrydoom gebruycken, ende

een

een goeden inval verkrepelen, stae ick

als

maar houde evenwel dat zy nae wat anders getal

„Dat

liever

luisteren

Want wat soetheyt gelijck zy noemen degene

der silben ende de rijmen.

soud' er dan in hunne versi sciolti zijn

,

daer de rijm gebreeckt".

En waarom zouden wij die vrijheid opofiferen? „Waerom sal „Mijns men ons verpeenen niet wt onsen tredt te gaen?"

—

vveetens

heeft

jamben

te

gebruycken ende indien verscheiden dichters alsoo ge-

daen hebben staet vry

niemandt by ons den reghel gemaeckt van suivere

,

dat en

kan anderen geene wet

andere formen van vaerssen

In het lied achtte

hij

sijn

Maer

oft

,

hun en

maecken".

meer regelmaat noodzakelijk

de nooten volghen moeten

^)

te

omdat „men

,

in Treurspel,

Zie het een en ander a'"gredrukt ac!iter Hoofi's

Brifen

,

I

D.

Heldenlof,

bl.

433

vl

HOOFT's OOBDEEL OVEE EHXTHMrS.

kan dese ondervinding geen klaght,

Brieven,

355

mijns

oordeels,

baeren".

Het is te betreuren dat de vrijheids-theorie van den Drost geen ngang gevonden heeft: zij zou zeker aan onzen rhythmus, thans in een te eng keurslijf gedwongen, meer levendigheid hebben bij,

nu

gezet,

alleen

van de vaste

te

verkrijgen

midden

rust

in

door enjambement en vermijding

den

regel

zoo eentoonig en vervelend maakt

Hooft bracht:

zelf heeft zijne theorie der

zwichtte voor

hij

gebouwd en

regelmatig

nauwernood

in toepassing ge-

gebruik. Zijne Alexandrijnen zijn steeds

alleen in enkele liedjes heeft hij zich eene

die aan de zangerigheid geen afbreuk doet.

veroorloofd,

vrijheid

't

welke de verzen van Cats

,

^).

B. V. in het allerliefste "Vluchtige nimph waer he:n zno snel"?

het bekende „Hoogher, Doiis,

of het wat

mijn gloetje'",

niet,

gema niereerde uw

„Amaril, had ick hair wt

De

aangehaalde gedichten zijn

Hooft vooral

zeggelijk heeft

zangen

zijn

De

zijn.

men

gebied van wat

minneliedjes,

en ontegen-

in die soort uitgemunt. Sonnetten

en

hij

is

Voorts

beweegt

hij

zich

liefet

op het

poëzie zou kunnen noemen.

Het dan ook vooral liefelijkheid. Slechts bij daar hoogdravend maar altijd zoet en zangerig.

zijner verzen

uitzondering

').

de vormen, waarin zijne lyrische en erotische ont-

boezemingen gehuld karakter

alle

tuitjen"

huiselijk is

,

sonnetten zijn niet zelden zinrijk en

Meestal slaat

pittig.

hij

een natuurlijken toon aan en wordt slechts nu en dan gemaakt, vooral wanneer

woordjes

')

Hooft

zei:

het liefelijke door opeenhooping van verklein-

hij

tracht

«In

te

verhoogen.

mijnen

zin

waarnemen van den middelstuit *)

Maar

zeer

worden meest

terecht

alle vaerscn

zei

Busken

lam met nan^v

in de wtspiaeck ," Aldaar, bl. 439.

In de uitgave van Leendertz I D.,

bl.

21, 137, 184. 23»

,

356

hooft's poëzie.

Huet

'):

,,Hoe vergoedt telkens het pittige der gedachte of de

aanschouwelijke

uitdrukking,

gewrongene der inkleeding!"

het

Het heidensch element is bij hem tot een minimum beperkt; en op eene enkele uitzondering na *) is hij altijd even kiesch: het een zoowel

Wij

van

als

het ander

kunnen ons

zijn

in zijn tijd eene bijzondere verdienste.

is

onthouden een paar proefjes te geven vooral om ook de verdienste van den vorm te

talent,

niet

doen uitkomen. Ik

bepaal

mij

twee der zooeven vermelde.

tot

Vooreerst een

.minnelied, dat waarschijnlijk al tot vóór 1607 opklimt: „Vluchtige nimph waev heen soo snel?

Galathea wacht u wel

Dat u vlechten Niet en hechten

Met haer

opg-isnoerde goudt

Onder de tacken van

dit hout.

Wackere nymphe wendt, en Eens

te

siet

deech van wie ghij vlyet, Sneller, dan de

Harten van de

Honden

die 'r

Vollegen

tot

met open

keel

haer achterdeel.

Immer en volge'' ick u niet Met begeerte van u schae, Maer van zinne

Om

nae

u minne

Te venuilen soor de mijn'. Acht ghy dat groot verlies te

Nymphe ghij vlucht En ick heb de borst

al

sijn?

even stuirs

vol vuyrs,

Met een kusge. Wilge, blusge

Dat

ten deel, en wort bedangt.

Geefdij dan

')

Hooft" s Poëzie, in

*) B.v.

De

meer

als ghij

ontfangt?

Gids van Maart 1881,

bl.

434.

het negende couplet van den Echtzang voor Reael,

I.

D., bl. 306.

357

PHOETEN riT HOOFT's POËZIE. Wildij mij niet dees jonste doen

*

Lijdt dan dat ick u slechs soen

Voor u

lippen.

Ghij gaet glippen,

Denckend

,

ick sou hier ter stee

Soenen u hals en oochgens mee. Mogelijck kusten ick van als,

Oochgens, lipgens, witten hals.

En niet trager Noch wat lager Yet wat poeselachtighs, dan, Dertele dier verloor g'er an ?

Al mijn

lust, en boeverij

Galathea dat

sijt

ghij

Comt wat nader

Want wat

spader.

Als de jonckheit neemt

sijii

keer

Salt u soo wel niet passen meer."

Dan

een Sa?ig van het begin van 162 1 „Amaril, had ick haer wt 'k

Wed

ick

uw

(I

D.;

bl.

tuitjen,

vleughelde' het goodtjen, het guitjen,

Dat met sijn brandt, met sijn boogh, met Landt tegen landt over einde kan hitsen.

En beroofde den Van sijn toorts,

sijn flitsen,

listighen stoocker. sijn

geschut en

koocker.

sijn

"Oft en had ick maer een van die vonken.

Die daer

laest in

uw

kijckertjes bloncken:

'K plantese boven de minne

Om

sijn

kaecken.

desen blinden eens siende te maecken

Dat

als

immer

hij

oorlooghen wilde,

Hij sijn pijlen met kennisse spilde.

"Maer ghij wedt, had ick een van Dat ick alle mijn lusjes allensjes, Daer

ghij

Mackelijck

En

mij ,

184):

nu om verleghen

weeten souw, deure

die wensjes,

laet blijven, te

drijven:

en wilt mij geen waepenen gunnen.

Die u selve veroveren kunnen".

,

: ,

,

,,,

PEOEVEN UIT hooft's poêzib.

358 Ik voeg

er een

paar

aan toe

coupletten

uit '!e

Prinsesse van Oranje, over 7 oorlogh voor

1630

(i

D.

318), waarin het innige en

bl.

'

liefelijke

aan het verhevene:

„Schoon Prinsenoogh gewoon te flonkren. Met zuiver' hemel vlam! kan ook

De grimmigheit, u dan verdonkren En smetten met een aerdschen rook ? ,

Wat

toght verleert die glinsterlichten

Hunn'

Om

zoeten swier?

liever brandt

van Mars

Dan Venus

te etichten

vier?

Zoo glooryzucht uw" zinnen prikkelt, Voert, in triomf, mijn' ëlavernij.

Een krans van bloemen

blij

gespikkelt,

(Geen lanwergroen en heeft 'er bij) Zal ick u vlechten heel doorwaessemt ,

Op nieuwen Met

vondt.

geur, mijn handtjens aengeaessemt

Van uwen mondt.

Op goude

lelj'en

en straelen

Laet trotsen Fransch' en Spaen&che kroon.

Om

daer een peiel af

En 'K

zal

streeft

halen

zoo niet, door duizent doen.

d'uw' al aerdigher doen blaken

Van Met

te

stee tot stee,

traentjens

dauwend' op mijn' kaken,

Uit minnewee.

'K hoor

alle

daeghs van versche dooden

Gevelt in hol, oft galerij

Elk

overlijdt aen eighe looden,

Maer

Want

aller koegheis

moorden

mij.

ick mij elkmaels voel bezeeren

Als van een punt, Die denk: op

Was

't

hoofd met witte veerea

dat gemunt.

Klaghte der

Hertogenbos

s

,

van

zich paart

hooft's dichteelijk talem.

„Wat mooght Bestooken

Zoo

,

veel en

Van Denkt

is

En Vernam

Zoo

gaen

,

;

waerdt, de vloeken

niet

't

om

is

veel,

om

hoe Madril zoud' stoften verquikt.

zijn

—

kindt

Als

voordeel

van scherp

't

U Om

hun

heel Kastilie op zich te laen, liever,

"Maer

u niet ea zoeken

ghij die in

359

,

Ach

zijn getroffen

te

mij schrikt.

om

lief,

om

!

om

lijf,

leven,

zoon van vaders naem

op veer nae,

geven

niet te

faem

een' glooryrijke

Zoo gunt mij dat ick met u rijde Door kout, door heet.

En

voert mij

bij

Waer

Men moet slecht

zich bedwingen

nog één

aan

wist

't

staaltje

rappier op zijde

dat ghij treedt"-

om

niet veel

meer

uit te schrijven

van den kiachtiger toon, dien Hooft ook

te slaan.

Maar zelden

heeft

zijne

Hij schreef,

verwijderd.

voor het publiek

').

De

Muze

zich van

den huiselijken haard eigenlijk ook niet

althans aanvankelijk,

verovering van Grol, zoowel als die van

Den Bosch deden hem eene

uitzondering op den regel maken; doch vooral het wat gerekte stuk op het laatste oorlogsfeit toont, dat hij hier niet op zijn dreef was. Evenwel in vroeger dagen had hij

een

krachtig gedicht gewijd

aan het twaalfjarig bestand

Naar aanleiding van eene allegorische prent beschrijft,

waarmee

')

ick

stort hij

hij

gemoed

uit.

die

hij

yet

om

hij

*).

allergelukkigst

Ik schrijf de regels over,

Vulkaan aanspreekt: „Vreest ge", zegt

In 1610 schreef somtijts

zijn

,

aan Prof. Heinsius: „Ick ben geen

hij,

dat

schrijver, al

heb

de geneuchte gedicht, dat tot mijn becommering onder

de gemeente geraeckt is. Ick ken mijn onvolmaecktheit soo wel, dat ik haer noch by vroomen jonst, noch by spotters vailigheit kan versekeren." Brieven, I D., *)

bl.

31.

Gedichten, uitg. van Leendertz, I D.

,

bl.

88 vlgg-

,

:

;

:

,

hooft's belangstelling in kerk en staat.

360

„Uw

Aenbeeldt ledich en

Door

't

stilstaen

van den

uw

conste

crijch

,

stil

staen.

sal

en keert u daer niet aen

nw tijdtverdrijf. In plaets van roers en sjwren, En helmen gladt, gewoon uw winkel te stofferen.

lek weet

Smeedt een Colos van gondt, soo grof en hooch, dat Halfwossen, van het Hof de Vijver overschrij

Dan

hij

volle rusting deck d'aensienelijcke leden

,

Gemaelt met Slotenval, en met verwonnen Steden,

Daer maeteloose moeyt en

En

drijft

Daer

tijdt in

gespilt,

sij

de groote slach van Vlaendren in den scbildt,

ghij dit opschrift

om

met

snit stellen

uw

handen:

BESCHERMER VAN DE VRT VEREENDE NEDERLANDEN.

En

als het

Soo

De

vleyerij

loochent

weken Het

,

is

,

swaere werck voltoyt

van

set 'er 't hooft

later

die

zich

ook

Voor binnenlandsche

met het

,

's

op".

Prinsen broeder niet ver-

den aanstaanden Drost

die weinige

,

dat Hooft zoo hoogstzelden groote

"t

Was

aan wijdde: het tegendeel

schrijven

Huys van Nassau

en nooit kerkelijke onderwerpen in zijne

gebeurtenissen

althans

bij

den top,

tot

met het voorname ambt begunstigd werd.

gedichten herdacht heeft,

hij,

is

Hooft des

later

karakteristiek voor

zeker merkwaardig,

is

politieke

niet

't

sedert

hij

,

niet

is

omdat

er zijne

hij

aandacht

waar.

bovenal voor buitenlandsche politiek had de geschiedenis

lands begon te be-

zijns

een open oor. In zijne brieven

ziet

men

,

hoe

grootste verlangen naar de loop- of niefnaren

die zijne weetgierigheid moesten bevredigen

,

en welke

hij

steeds

^)

uitzag,

zijn

zwager

Baeck hem gewoonlijk toezond. Dat hij evenveel belang stelde in wat er binnen Holland op 't gebied van Kerk en Staat voorviel

komt

niet

keur was

Theseus

zoo dikwijls, maar toch zeer duidelijk hij

evenwel een wereldburger

zijn eigene

meening

in

den

,

en

hij

mond met

uit

lei

*).

Bij voor-

zeer zeker zijn

deze woorden

„Daerom een oprecht man, bescheijden van verstant. Acht al de werelt ruim sijn lustich vaderlant".

')

Het woord Couranten vind

laeus van 1646. Hooft's Brieven, ')

ik het eerst gebezigd in een brief van Bar-

IV

D.

,

bl. 202.

Zie b.v. den brief aan Baeck van 29 Sept.

1630. Brieven, II D.,

bl. 97.

hooft's denkbeelden ovee kerk en staat.

Geen wonder dan ook

om

dat

,

heid,

hij

geen bijzonderen

maken, door

zich het leven lastig te

361 gevoelde

lust

zich bij iedere gelegen-

Vondel, over de kerkelijke en staatkundige toestanden

als

van den dag

uit te laten.

omtrent het staatsrecht van

Zijne hoofddenkbeelden

zijn tijd,

en omtrent de verhouding van de Kerk tot den Staat, zijn ons evenwel niet onbekend. Gijsbrecht van Amstel drukt zeker in den

Gheraardt van Velzen des

dichters overtuiging uit, als hij zegt,

dat het ,,de Ridderschap" en „de groote steen" zijn, „daard'op-

perheyt by staet".

En

wat de Kerk betreft, voor hare tirannie was

bevreesd. Dit blijkt genoeg uit zijn Baeto. Daar laat

Segemond

hij

hij

bovenal

de „Paepin"

zelve erkennen, dat het „priesterdom"

„Indien Sij

sij

wil haer konst te werke stellen,

om

sal

verre vellen

De troonen hoogh gebouwt, en

En

bruicken tegens

Daarom waar priesterlijke

het

te

standers vast geplant;

landt de waepens van het landt.""

mannen, maar vrouwen met de

geen

best

waardigheid

't

bekleeden,

'Op dat de flaeuwte van gemoê

Haar moght ontraên den

En men

vergete niet

,

staet des heerschappijs te schaeden".

zegt ze

dat alle macht

,

,

ook de kerkelijke

van de Overheid uitgaat: .,Daeromme, wie dat macht Zij

tot godsdienst heeft

seker, en gedenke' hoe dat

Der hooger Ovricheidt,

te

hij

die,

verkreghen,

van weghen

voeren heeft aanvaerdt."

Als tooneeldichter en „libertijn" was ook Hooft voorzichtigheid,

in

het vaarwater

')

ondanks

zijne

immers in een brief aan Blyenburgh ^) „gewoon 't seggen alleen te hebben, en hun

femelaars. Hij beklaagt zich

dat de schijnheiligen

,

gekomen der predikanten en

Hooft's Brieven, I D.,

hl.

215.

HOOFT EX DE KEBKELIJKEN.

362

oordeel over andere te vellen"

,

ook hem het leven

hadden

lastig

gemaakt.

„Aen my zegt hij mede hunnen ,

bense

Weesp

ick,

Al

leven ....

hart

hun

hun

noit in

vaervvater was

moeten toonen ende hoopen

te versteken

van

't

omspringen

recht van den Schout

....

laet

,

men de

,

Hij

trac'ntte

Maar

hij

zich,

men

naar het gebruik van

wreken,

te

my

met

schijnheilighen

de kat met de muis

als

zijn

en mijns

hun

sai

daerom de kaes (denckt het klem der Regeringe)

tooneelspel

heb-

,

vvaeters

Wacht U E. voor 't geselschap dat de den mondt bestorven is; selden sal se daer in "t

te stellen

Godsdienst in

gelijck

aert

om my

gemaakt,

vuil tot

die

,

hoop

,

niet bevelen".

tijd,

met een

en vertaalde daartoe Aretijn"s Ipocrito.

wachtte zich wel voor dat „Romeinsch bedrijf" uit te

komen. Zijn proza,

slechts aan enkele vrienden ter lezing toeverwerd aan een ander (waarschijnlijk Jakob Baeck) ter berijming en openbaarmaking overgelaten. Ja, "t schijnt, dat Hooft zijne voorzichtigheid zoo ver dreef, van zelf het praatje

trouwd

uit

'),

strooyen,

te

overleden v/as is

het

,

,

dat

Brederoo, die toen (1622)

dat deze lang daarvoor werd gehouden

Vloten de waarheid aan

Ook

dit

is

al

eenige jaren

de vader van den Schyn-Heyligh zou

't

licht

,

zijn.

Zeker

totdat Dr.

Van

bracht *V

eene treffende bijdrage

tot

de karakterkennis van

den Drost.

Ten

slotte

moeten

wij

bij

Hooft verwijlen

als Proza-schrijver.

beroemd gemaakt als historicus, en als zoodanig den bijnaam van „HoUandschen Tacitus" verworven. Wèl had hij op dat gebied reeds voorgangers maar sedert Mamix en Coomhert had niemand zich met bewustheid van het Nederlandsche Proza als kunstvoim bediend. Wel hadden in Noord en Zuid uitstekende mannen naar de pen gegrepen om Hij

heeft

zich

vooral

;

uit den worstelstrijd tegen Spanje te boek te maar geen hunner, noch Bor, noch Van Meteren, noch

de grootsche feiten stellen;

')

Brieven, III D.,

bl.

')

Zie

Warande vaa de jaron 1356 en 1357 eu Teu Biink's

de

Dietsche

148.

Gerbrand Adriaensen Brederoo,

bl.

311 vlgg.

363

HOOFT AXa PROZAÏST. Reidt had daarbij aan

iets

anders gedacht dan aan het geven van

een trouw verhaal van het gebeurde, zooveel mogelijk geput uit, en bevestigd met authentieke stukken. Zoo in hunne lijvige werken de

zich

gebeurtenissen

dikwerf

al

levendige,

tot

aandoenlijke,

soms dramatische tafereelen groepeeren, het geschiedt als huns ondanks; want zij hebben geen effect beoogd, zij streefden alleen naar waarheid. En zoo hunne inkleeding ons vaak aantrekt door haar ongekunstelden eenvoud,

den

taalschat niet

het blijkt toch duidelijk,

beschouwden

een palet

als

,

dat

zij

waarmee kon worden

geschilderd.

En

dat

heeft

Hooft beproefd

juist

gelukt. Hij schrijft als kunstenaar

even zwaar

en

,

't

is

hem

niet zelden

en de vorm weegt hem daarom

,

de inhoud.

als

Ter oefening schilderde hij een groot historisch tafereel dat hij Hendrik de Groote noemde. Deze eersteling spreidt reeds bijna al de eigenschappen ten toon, die Hooft als prozaïst kenmerken: ,

zoowel de kwade

de goede.

als

men de

Vergeleek

levendigheid

van het verhaal, de schilder-

achtigheid der voorstelling, den afgewerkten vorm, de zuiverheid

met hetgeen men kende, dan moest Dat verklaart ons genoegzaam den grooten opgang, dien het werk algemeen maakte, waardoor de Drost op eens als onze grootste prozaschrijver werd gestempeld. en kemachtigheid van

men

wel

opgetogen

De gebreken De toon,

ons.

taal,

staan.

vielen

den tijdgenooten minder

de waardigheid der historie:

boven het taal

van

de

,,\-igueur,

en

taal verhieven zich als

boven de

zoowel

platte straat-

Maar wat Huygens bewierookte als vol komt ons niet zelden gemaakt en

gemeente.

chaleur,

stijl

van het Hof

\)d^\.txé.-jarg07i

oog dan stemmen met

in het

hier aangeslagen, scheen overeen te

majesté",

gezwollen voor.

Men en

zegt

men

,

dat Bufïon niet anders dan met kanten lubben schreef;

beweert, dat zijn

siekleed

men

stijl

er

de sporen van draagt. Uit dien

opmaken, dat hij het zijden staaiaantrok en den degen omhing als hij zich in het „zeskant

van den Drost zou

haast

,

huisken", „het torentje in de boomgaardt van neerzette

't

Huis

om „Dien gouden

stijl

en Burgemeesters toou"

te

Muiden",

,

hooft's proza.

364 die

treffen,

te

brieven

Proza eigen

zijn

geheel

historiewerken

dat ze

zei,

,,

men

dat

,

dat van zijne

het,

van sommigen

model

van

zoo

nog wel

afvraagt of Hooft's Proza

als

eigen

zijn

zijner

de vorm

zoo onnatuurlijk,

overdeftig voor,

zich

mag aangemerkt worden waarvoor het sinds

is

Brandt

rieken naar oly van arbeidt". Ja,

komt ons somwijlen zoo onhollandsch

Zeker

is.

want

geldt,

Nederlandschen

stijl

veelal gegolden heeft.

tijd

Onnatuurlijk en onhollandsch : want het blijkt maar al te zeer, dat hij Tacitus twee-en-vijftig maal gelezen had. Hij tracht niet en komt

slechts de bondigheid van zijn voorbeeld na te volgen,

soms met den aard onzer taal en dikwerf met de duidelijkheid in strijd; maar hij vervalt ook wel daardoor

zinbouw,

een

tot

in Latinismen,

toonen, hoezeer

die

,

Neder landsche Historiën

zijne

vorm

inhoud

als

roem verzekerde

zijn

aan wier samenstelling

waren

,

zoo wat

,

betreft, hij veel tijd

en moeite

te koste legde.

bronnen.

Vooreerst

had

raadpleegde

Hij

,

de regels der Latijnsche

hij

grammatica in het hoofd had. Het groote werk waarmede Hooft

allerlei

moeite gegeven „van 15

oft

zich de

hij

18 schrijvers te vergelijken"

niet

');

meer voor de hand lagen als Bor die hoog bij hem stond aangeschreven 2) Bungundius Van der Haer, Hopperus, Pontus Heuterus ^), en daaronder ook zeldzamen of die niet in zijn bezit waren *) maar bovendien Italiaanschen en Spaanschen ^). Hij bepaalde zich niet tot openbaar gemaakte gealleen inheemschen of die

,

,

,

,

;

maar raadpleegde

schriften,

vlijtig

''').

Ja

,

door nog levende

ooggetuigen of hunne naaste bloedverwanten trachtte

')

Hooft's Brieven, II D.,

O Aldaar,

bl.

bl.

325.

=)

144, 159, 202, 308; III D.,

Aldaar, bl.

bl.

Aldaar, II D.,

bl.

145, 152; III D.,

Aldaar, II D.,

bl.

11, 96, 99, 140, 238, 239; III D.,

«)

Aldaar, II D.,

192

vlfr.,

Hij

te

IV

beklaagt

toegang

om

201;

tot

htin

,

36. bl.

4, 9, 44, 51, 128, 196, 220; III D.,

63. bl.

25, 28,

D., bl. 112.

zich

over

de

Amsterdamsche

Burgemeesters, die

hem den

archief geweigerd hadden, ondanks zijn „aenbod van eedt

swyghen," Brieven,

afgevraagd

met de

43.

^)

bl.

hij

70.

')

bl.

hem op

authentieke stukken,

verzoek door zijne vrienden verstrekt

zijn

waartoe

't

II

D.

bl.

hem dan moest

351. dienen.

Zij

hebben zich -waarschijnlijk

HOOFT ALS GESCHIEDSOHEIJVEE.

hem

bijzonderheden, die

worden ^). Al die bronnen oog

critisch

hulp en raad

als

Van den Honert,

uiterste zorg

zichzelven mistrouwde,

deskundige vrienden

bij

dien einde aan

ten

met de

hij

hij

bekend

zake dienende schenen,

ter

schiftte

En

'-)•

365

waaronder de Raadsheer

,

Schotte en Huygens,

Mostart,

en met een dan riep hij

Hij zond zijn handschrift

in.

„eenighe heeren'

te

die het zelfs

onder de oogen bracht van den Prins van Oranje ^). Zij werden geraadpleegd om in 't algemeen hun oordeel over inhoud en vorm vernemen. Sommigen werden omtrent bijzondere punten in den arm genomen, b.v. de Generaal Wytz over wat de krijgskunst raakte *) waartoe Hooft de bemiddeling van Huygens wel inriep ^). te

,

zei dan ook terecht oog op geleertheid, dan

Brandt ik

't

hier

zucht of inzicht de deucht prijst, zijne

waarheidsliefde

en

en de gebreken

132; III

bl.

D.;, bl.

')

Aldaar, II

D., bl.

193, 263, 265, 266, 313,

Aldaar, II

D., bl.

138—9; en

dezen

verzoekt

Hij

*)

beleg

b.v.

andere schrijvers

minder

uit

bl.

').

35, 40, 45.

bl.

355—6,

378.

7, 147, 157.

van

"'t

IJdt [z]ijner Historie,

dat

van Haerlem vervaet," en voegt er deze merkwaardige woorden

„De lompe ongerijmdtheden,

bij:

verg.

overzien

„'t

Om-

wij eene

1.

")

het

in

Aldaar, II D.,

maar zonder

een zijner brieven

zelf, in

Brieveti, II D., bl. 41, 339, 3G8, 369; III D.,

•)

,

lastert".

hebben

onpartijdigheid

merkwaardige verklaring van Hooft

*)

zijn Historiën;

de waarheit in

een vryheit die geen onwettig geweldt ontziet

is

trent

op Hooft*'): „Slaa

in zijne lijkrede zie ik

gespeurt,

strijdende tegens alle reden

doen duchten,

dat

de penne gedropen zijn, ende wenschen

krijgskundige handt, eer ick deeze klad in

Heere Wyts, dien

't

'er

om

my

van oorloghe, misschien geen

de zuiveringe eenigher

net doe stellen. Indien

't

mijnen

met de jeghenwoordighe toerusting ten halze toe in 't werk te steken, niet te lastigh viel, te met een uirken t' mijner onderrichtinge in dezen, uit te breeken, daer waer niemandt, van wien ick die ik achte

met grooter eerbiedenis ontfinge. Indien niet, het en kan anderen

mangelen,

plichten

zullen.

beschaedigen

schermen

In

sedert

grootelyx

die, 't

haer

gevalle,

te

bezonder verlangt

dien

tijdt

gehetert

my

IJ

Ed. aen geen'

my

door zulk eene moeite ver-

te

leeren, oft de middelen van

toegenomen hebben; want dat die van zijn

,

is

ook

enz. Briecen, II D., bl. 297. ")

Brieuen,

IV

D., bl. 443.

')

't

be-

den leeken in dat stuk kenlijk".

Aldaar,

IV

D., bl.

53-4.

,

hooft's taal ex stijl.

366 rekende

Hij

waare

„gehouden geen

zich

inzonderheid lof nocht

geen

,

daar op

reedelijck

en

't

verzwijghen;

te

om

en

ook benoodight geweest ben, begaan aan onze zijde doch reeds ik

,

,

door andren van de zelve,

gemelt

van belang,

Uit kracht van welke wet,

laster.

verwaarloozen

geloof te

bywylen eenighe snootheden dat

waarheit

schaade mijns vaderlands strekte,

tot

zij

op

my

ende

inzicht

haaien.

te

zulxs

Ende bid

ik,

quaalijk af

niet

^varde genoomen''.

De

laatste

Maar meer

en

woorden had

hij

zijn niet

beschaven,

te

de minst merkwaardige

ook naar gestreefd,

er vooral

of

Is

't

hem de

^).

en

taal

meer

stijl

gezwollenheid

die zijn

,

eerste geschrift aankleeft, getroffen had. Hij erkent, dat „nuchtere

siemmigheid in

historyschrijven vereischt" wordt ^);

't

van den historischen derdaad,

hij

sprekende

,

verklaart

hij

,

zoo veel in

heeft,

hem was,

en elders

dat die

„met gemete schreden gaen" moet

overtuiging,

zijne

stijl

^).

die leer in zijne

derlandsche Historiën in practijk gebracht. Zooveel in kern

want deftigheid en gemaniëreerdheid zaten hem in

Wat

zijne taal belangt, die

meende

Hij

een

in

't

Huygens, aan

zijn

bloed.

,

toen

hij in

1626,

Hendrik de Groote

hondert onhebbelijkheden" verweet

en

in-

iWwas:

merkelijk smijdiger geworden.

waarschijnlijk sterk te overdrijven

brief aan

..harnasduits

is

naar

,

En

*)

;

zijn

en toch

zooals Huygens hem hij op dat punt niet zoo groot ongelijk dan ook zeven jaar later beleefd onder 't oog bracht, schrijvende van de Historiën dat „de woorden soo krachtig als in Henrick

had

,

,

maer min wreed" waren ^). Evenwel, de min of meer gezochte woordenkeus, die hijzelf, ..de schorheit der ongewoone woorden" noemt *), is, evenmin als de Tacitaansche gedrongen en gewrongen woordvoeging, geen bemoeyelijkte reeds terstond de lezers in die

heel verdwenen,

*)

D.

,

om in

Merkwaardig bl.

22,

octrooi

mocht

hel,

is

in

de briefwisseling met Vosbergen {Brieven,

53.) ie lezen,

50,

voor het werk

te

verkenen,

uit vrees, dat er iets onbehoorlijks

staan.

D,

»)

Brieoen, II

»)

Aldaar, I D.,

•;

Aldaar, II D.,

bl.

bl. bl.

^ Aldaar,

68.

259. 391.

IV

hoe de Staten Generaal zwarigheid maakten

")

bl.

262.

Aldaar, II D.,

bl.

306.

367

hooft's purisme. mate, dat de schrijver

onderdrukken,

zoodat

,

van „de duisternis daar

gewaagde

zelf

gevonden van veelen"

in

vermoeden

het

hij

niet

kon

de lezing „meer vermoeyen dan vermaaken"

dat

zou M Daarbij voege

men nog

het overdreven purisme, dat Hooft als

eenig bolwerk tegen de verregaande taaiverbastering beschouwde

^)

;

maar dat de ongedwongenheid van stijl zoo min bevordert als de duidelijkheid. Te minder, omdat de vertaling meestal wel de kracht der etymologische bestanddeelen van het stadhuiswoord

maar in weg verkregen heeft

teruggeeft,

geheel niet de beteekenis, die het gaande-

't

^).

Hooft

erkende, dat dit „naetrachten

zelf

gemaeckt komt. Maerwat wy doen? (dus gaat hij voort) waer onze tae' belanden? Ardrius enim omnium modus, zoo men d' uitheemsheit haeren gang laet gaen" *). En hij beroept zich daarbij op het voorbeeld der Ouden zelf. Zoo practische mannen er zich over ergerden ^), de letterkundigen waren er zeer mee ingenomen en Barlaeus riep onder anderen in een brief vol brommende loftuitingen over dien eener zuivere Duitsheidt, viellicht

al te

zullen

;

,

historischen arbeid

om

geven"

te

Hoe

den Drost toe

,

HoUandsch

het

schrijver

zelf

uw streven geslaagd

in

IV

65.

met den vorm van het werk was inge-

M

')

Brieven,

Een paar voorbeelden mogen

D.,

bl.

pensionaris , president,

Wanneer

ongedwongen.

fwarande

,

is

Zie boven,

te

de

echter

beamhtschrij ver ^

In

stee

van

ad'wcant,

lezen: voorsprank, loontrekkend raad,

zeker verstaanbaar,

men

19—20.

bl.

toelichten.

dit

gouverneur,

raadshoofdmnn of zedevooqd

ij

zijt

^).

de

*)

schi

„Gij

:

keurigheid en zijn ouden luister terug

zijne

maar klinkt

vcrnufteling

voorlezer,

,

behalve

alles

woorden: pleithof,

moortkuilen

burgerlijke

stand,

tegenrolhouder of stadlhuisha venaar aantreft, dan zal het, zelfs in het zinver-

band

,

moeyeüjk

casemntfrn

uit te

register,

,

vinden notaris,

zijn

,

dat daarmee bedoeld worden

projessor

,

ingenieur,

politie,

:

parlement,

controleur

en

conciërge.

vreemde woorden

Enkele ra

''elijn

,

blijven

slechts

onvertaald,

als

b.v.

ransoen,

inquisitie.

*)

Hoofi's Brieven, III D.,

*)

•Belgico idioraaii

EpUtolnc,

p.

718.

et

bl.

3^2.

elegantiam

et

')

Aldaar, II D.,

bl.

391.

pristinum nitorem quaeris et invenis."

,,

PROEVE

368

nomen

blijkt daaruit

,

landschen

dat

,

voorhield

stijl

VA>' hooft's pkoza.

om

Ik weet niet beter te doen,

kingen,

het

model van Hol-

het zijn zoon als

hij

^).

der

schilderachtige

ondanks de gemaakte aanmeren het kernachtige

voorstelling

van den vorm der Nederlandsche Historiën goed te doen uitkomen, dan een klein tafereel uit het werk aan den voet dezer

nemen

bladzijde over te

1646

Ia

')

uwe

stigt

stigh

D.,

by

zal,

wat

wijlen

mijne

in

ghy ook

ik, op dat

Historiën

beneir-

waartoe u dien-

:

Brieven,

te leezen."'

IV

220.

Ik

kies

ievende boek

Duytsche

episode

een

uitg.

(fo.

Komel,

"De "'t

hem: „Dat vermaan

hij

moederlijk»^ taal wel te schrijven en te spreeken

zijn

bl.

*")

schreef

2).

van

vendel,

gebeurde

het

uit

te

Naarden,

1572, uit het

in

288):

bl.

i

den

door

deed,

opstaande

taafel

daar

van

tromslaagher

eggende, omroepen, dat alle burghers en bezette-

lingen, ongewaapent, in de gasthuyskercke , dat pas. voor stadhuys, gebruykt,

hadden

om

verschijnen,

te

den

zyn Majesteit,

aan

eedt,

vernieuwen.

te

Het arm onweetendt Yolk (weenighen

uitgezondert ,

Spaansche

aan heymelyke oorden, verstaaken)

trouw,

vergaadert in

zich

zommighen

Deez, wen

alles

oopen;

te

bereyden, leydt

met een

in

de

hun,

van

al

wyl,

een'

en

sterven,

eenpaarlyk

aan,

was en

een

te

denken hadden. Maar

ding.

Men

't

aan-

rukt de groote poort

schiet af, plompverlooren in

en schreeuwen, dat yder

gillen

op en needer wandelen.

hoop scheen, komt der weerlooze troepe verkundighen

veygh waaren, en op hun gewisse

zij

zeggen,

ongerust

Raadthuys; de Spanjaarts daar voor: en zagh men zeekeren

't

Paap, met dat

daar,

en

hier

die,

't

hondert;

hart deed sluyten, en de hairen

't

bergh staan. Dat wordt, bij die van binnen, schichtigh beantwoordt met een kryten en kermen, zuchten, en janken, om steen en staal te vermnrven. 't Koude zweet breekt hun uit. Werwaarts ook zij zich keeren, de wanten staan pal, en de doodt in de deur. Voorts vlieghen de vyanden, te

tot het

kerkjen in, als verwoede wolven, den tsaagenden drom, met deeghen

Dat weemelen, onder eikandere; van een' schaare, gepakt, dat buytelen in hun eyehen, oft hunner meedeburgheren en spitsbroederen bloedt, dat root- en doodtverwen van troonjen, breeken van gezight, krimpen van leeden, vlechten van vingeren, wringen van handen was wel 't grouwzaamste weezen dat ooit oogh' oft

en

daggen,

in

zoo

op

eng

't

een'

lyf.

plaats

,

,

,

oore

moght

vertooning

aan,

Maar

voorstaan.

gejammert.

zonder

door beloften

iemandt

Hij te

niet

houdt

spaaren,

den 'er,

Spanjaardt

eeven

uifgezeyt

fel,

vier

heeft

zoo

deerlijk een'

met punt en sneede, op persoonen alleenlijk, die,

van zwaar ransoen, gevankenis verworven. Naa

't

pionderen

XAVOLGHTG VAN HOOFT. geschiedwerk

Hooft's

heeft

369

ontegenzeggelijk den grootsten in-

hij bleef lang de vraagbaak voor al op ons proza gehad wie naar den eernaam van stylist dong. Onderde beste schrijvers, die zich naar hem gevormd hebben, moet in de eerste plaats

vloed

:

genoemd worden Gerardt Brandt (1626

— 1685),

die niet slechts

op eervolle wijze onder de Dichters der zeventiende eeuw mag worden geteld, maar die vooral als Prozaïst eene welverdiende vermaardheid verworven heeft. vooral zijn Leven va?i de Zijne Historie der Reformatie ,

Ruiter getuigen, hoeveel aanleg en

had.

gelukldg

hoe

aanleg

die

voor het schrijven der

hij

bij

wat den vorm

zijner geschriften betreft,

„dat zijn

dien van Hooft,

nam, dat

stijl

en

puristische

maar het verwijt

eigenlijke

laatste

,

valt

dat

hij

niet

te

welken

zieltvghende

smook

en

reeds

"Witsen

Geysbeek,

Van Kampen,

,

met looden schoenen

men

't

vuur

in

"'t

gebouw,

natreedt.

oni degeenen

,

onder de dooden gedolven laaghen, voorts met vlam

Ende werden alzoo omtrent vierhondert burghers, onder een dak om hals geholpen."

Biogr.

,

Lett.

,

Anth.

Gesch. der LeU. en

JONCKBLOET, Ned.

^).

van Hooft was Jan Wagenaar: ontkennen dat er waarheid steekt in het

booven een goedt getal soldaaten ')

en niets van

dat de lezing van

scholier

veelal zijn voorbeeld

verdelghen.

te

zich ten voorbeelde

hij

gedrongene heeft,

en uitschuddeii der lichaamen, steekt die

En

algemeen wordt erkend,

dezen wel eens minder welgevallig maakt

De

historie

ontwikkeld.

en kracht niet zelden overtreft,

in deftigheid

stijve,

hem was

XVII

Crit.

Woordenb., I D.,

WetenscL,

E.

1.

.3e

I

drak.

D, ,

bl.

bl.

.394.

388 vlgg.

24

Verg.

XVIII.

HOE DE STUKKEN OP HET TOONEEL GEBRACHT WERDEN. mogen de beschouv/ing

Wij

der dramatische letterkunde van

den aanvang der zeventiende eeuw

niet afgedaan rekenen zoo ook eenigermate de wijze schetsen, waarop de stukken onzer Dichters op het tooneel werden gebracht. Wij hebben de wijzigingen aangestipt, die het schouwburggewij

niet

bouw

allengskens onderging. Hier spreken wij hoofdzakeUjk over

den schouwburg zooals die in 1637 was geworden, en wel eerste plaats over de zaal en het tooneel *).

De

zaal

twee

,

rijen

in

den vorm van een halven

loges

,

en

daarboven eene

cirkel

galerij

,

in de

gebouwd bevatte met vaste oploo,

,

pende banken. Het middenste gedeelte, de „bak'", bestond uit eene opene ruimte met eenvoudige banken tot zitplaatsen, waar het geringer publiek, zat, stond, of rondliep.

Het tooneel was eenige voeten boven den

De

heven en had een vast decoratief. in den zin van coulisses men

waren gordijn

,

^)

omdat

—

kon

zij

,

in

men ')

bl.

tijd althans,

stelden eene gevangenis voor.

De tweede grond werd hooge

den eersten

dit voorste gedeelte

—

scher-

kan men ze natuurlijk

,

noemen

vloer der zaal ver-

voorste zijwanden

van de

ter weerszijden

niet

niet verschuifbaar

Door middel van een

worden afgescheiden. ingenomen door eene op rest

kolommen rustende gaanderij. Op den achtergrond zag mede op kolommen rustend portaal, met kroonlijst en

een,

Twee

prenten

daarvan

vindt

men

in

Van

Lennep's Vondel, III D.,

320 *")

Wèl werden

gekeerd als

't

al

vroeg aan twee

noodig was.

kanten

beschilderde zijschermen

om-

TOONEELSCHERMEN.

en daaronder was een troon geplaatst. Daarboven bevond

fries,*

tweede

eene

zich

371

portiek,

de

volgens

dat

zooals

eene soort van estrade vormde,

die

tooneeloverlevering

sinds

lang

gebrui-

kelijk was.

Men

deze eenvoudige inrichting nog niet veel ver-

dat

ziet,

van die

schilt

den ouden Rederijkerstijd

uit

beginne soms zijne toevlucht nemen moest

om

hulpmiddelen

vreemd; bord,

zoo

men,

of eenig

van

deel

hier

b.v.

zoowel

de handehng werd geacht voor te vallen

en

zoo;

lang

meening

de

althans voor stukken

aldra

was

Dit bleef echter niet

men,

dat

waarvan men goede ontvangsten verwachtte,

,

begon te vervaardigen. Dat want een tooneel-inventaris van

tooneelschermen

opzettelijke

eigenlijk geene nieuwigheid,

1622

*).

op een

der plaats, waar

gerechtvaardigd,

schijnt

den

te helpen, is niet als elders,

naam

tooneel den

't

in

de meest primitieve

den toeschouwer op den weg

schreef

Dat men

^).

tot

vermeldt reeds „geschilderde omdrayende doecken op het

tooneel," en daaronder „het daelende hemel werck met syn kaep-

stangen

In

koorden en block"

,

„Nu

zal

—

geven

—

om

in de opdracht

van

Zoo

decoratief vermeld. uit velen te

spelonkschaduwe

naer

,

heet

het

met recht een

tooneel

het

^).

van Vondel's stukken

verschillende

zijnen

wordt dan

ook het

een paar voorbeelden

Adam

toestel

in ballingschap

:

van boschloof en

oirsprongkelijcken

naem

(j-Kr,vr, ,

eischen"

'').

In Joseph

^)

Zie

Lett. in *)

Dat

Weringh

den

in

Egypten

bladwijzer

nog

dit

36,

,

achter

de Middeleeuwen

bl.

is

v.

i.

,

blijkens

het

den „inhoudt"

„Potiphars

,

tweede deel der Geschiedenis der Ned.

Tooneelinrichting.

1619 gebeurde, blijkt uit Rodenburg's Poëtens Borst-

in

waar

hij

zegt:

„Wat

kindt (staende voor

't

tooneel, en

met groote letteren de name van Thebes gheschreven op een oude vermolzemde deur; zal gheloven dat dat Thebes is". Uit meer dan één stuk van dezen poëet is op te maken, dat het tooneel soms iu de lengte in tweeën was gedeeld, zoodat de toeschouwer twee ver-

ziende

schillende localiteiten voor oogen had, waarin bijna gelijktijdig iets voorviel.

Verg. boven

,

bl.

20G

,

Van Lennep's

^)

Zie

*)

Vondel's Werken,

de noot. Vondel, II D.

X

D.

,

bl.

,

bl.

145.

357.

24*

:

TOONEELSCHERMEN EN TOESTEL.

372

huis het Tooneel"

op

,

men

en waarschijnhjk had

,

daarbij het uitzicht

die „Palaizen

naelden

,

lanen stroomen"

,

die Jozef van de zon beschenen zag

den

In

Sahnoneus zoowel

gebezigd:

toestel"

middel van

,,

het

tooneel

„Een lucht vol starren Behangen om en om".

Zoo ging

schijnt, en

meer; ja, het

het

den Lucifer werd „groot den hemel, en door

verbeeldt

zwerck"

geschil dert

langzamerhand regel

^).

in

als

laat

met

tapijt

van woleken

wel aanzien,

zich

dat dit

geworden. Het tooneel van het nieuwe

is

cchouwburggebouw van

1664

Andries Pels wijst er in

zijn

was er geheel op ingericht; en Gebruik en Misbruik des tooneels

op (1681), dat het schouwspel "met persoonaazjen Vertoond zynde, op naar eisch beschilderde stellaazjen.

De zaaken

netter,

In ons gemoed

,

en natuurelyker drukt

én ons veel heviger verrukt".

men

Behalve van tooneelschermen bediende ,,tooneelmatigen

groote

rol.

Nederdalende

toestel".

zich

van

allerlei

wolken speelden

eene

Wij zagen er reeds eene in 1622 vermeld, die waar-

Gerardt van Velsen en in Coster's habella Maeghden komt er eene voor, en die uit den Gysbreght is algemeen bekend. Bij het verschijnen van hemellingen rolde de donder, zooals wij in de habella opmerkten

schijnlijk in Hooft's

gediend

(boven

had:

bl.

de

in

174), en bij het

de aarde vuur en vlam.

opdoemen van

de Toveraer er twee oproept „Zij

Nu

komen,

d' aerde

helsche geesten braakte

Als b.v. in Peter en Pauwels, Simon ,

loeit,

zegt

Elymas

en tsidderend berst van een,

braecktze zwavel vier, en roock, en stof en steen.

Daer zijnze"

*).

•)

Vondel-s Werken, III D. 813.

»)

Aldnnr,

IV

D.

,

bl.

53.

TAFEREELEN EK TERTOONINGEN.

En

dat was

Maria Siuart sierd

men

"t

komt dikwerf

toestel"

tooneei

voor. In

verblijf der Vorstin vorstelijk ver-

woorden van Paulet

"Beveel dan dat

Van

,,

was het

b.v.

blijkens de

.

eene beschrijving van hetgeen op

stellig

Maar ook aardsche

gebeurde.

373

-)

voor dit pauweljoen

zwart fluweel, en voort

om hoogh

wat hier hangbe

al

in

oogh

't

Gewilligh wechneeme". 't

onnoodig daar langer

Is

bij

te

stil

staan;

doch

moeten

wij

op eene andere eigenaardigheid bij de vertooning in acht genomen. De gewoonte om geschilderde tafereelen ter opluistering of opheldering der stukken te bezigen, vroeger in zwang, Avijzen

,

werd nog

vrij

op

schijnlijk

Die schilderijen werden waar-

lang bijbehouden.

de

den achtergrond van het

verheven estrade op

tooneei geplaatst.

Het

koor,

schijnt

wel

dat het derde bedrijf van Vondel's

op zoodanige geschilderde

besluit,

wijzen.

te

In

Gebroeders werd „de vertooning daer de gebroeders hangen"

zijne

den toeschouwers voor oogen gesteld drie „vertooningen" voor,

heet

het:

en in de

In den Salmoneus

wedervaren,

vorige

„Josephs

^).

woorxe.diQ

wan /oseph in

''t

Hof

die anders

,

,

in schilde-

pas gebroght".

rijen te

Maar

komen

droomen en

Pharoos

en den welgeschickten Staet van Egypten konden op het tooneei komen, worden geestigh

gesichten niet

Pascha

tafereelen

werden niet altijd in schilderijen gegeven soms schijnen ze ook uit eigenlijke tableaux vivants te hebben bestaan, die dan door het opengeschoven middengordijn werden gezien

die „vertooningen"

^).

Vonders Werken, ^j

mei

V

D.,

bl.

Zoo begint het tweede deze

tooneelaanwijzing

Anchrysos omhelzingh,

460.

:

van

699.

bl.

,

Rodenburg's Mellibea's

„Dorothea

verzeld

Aldaar, 111 D.

')

bedrijf

in

een

vertooningh

eerste deel

leggende

in

Venus en Cupido, en naderhand het

met

gordyn ghesloten zynde komen zy uyt". In de Jalourse Studenten van denzelfden dichter heet het:

waar Juliana met Cardenio omhelst staet in een

hoeck vant gordijn en

Dat middengordijn diende ook

noemde stuk leest men: „Martio mighe reden van ( elia".

zijn

,

'/Vertooninghe,

Cupido schiet hun beyde. Valerio

siet

het,

nog

tot

en Vireno aen andere

staet half achter

einden. 't

d'

ander syde."

In het laatstge-

gordijn, en hoort som-

,

374

SCHILDEN.

Met betrekking

—

tot het tooneel

GOBDLTN.

uitdrukten

En hun

*).

was zeker

getal

woord van Melpomene

het

dat het in den waarop de spreuken stonden

,

thema der vroeger

het ware het

die als

nog vermeld

zij

beginne behangen was met schilden

(bij

,

gespeelde stukken

hier

want volgens

niet gering,

men

Coster) had

1620

in

„Speelen met hoopen, daer der som van zijn gespeelt,

Het

Van som

de rollen aen mijn kinderen verdeelt

Noch om

te

springt

in

leeren".

oog,

't

dat

men daarmee bedoelde de

kuischende strekking van het tooneel aan

zede-

wijzen, „hebbende

te

het ooghe op het ghemeene beste, niets anders soeckende dan al-omme de verbeteringe der veelen bedorvene zeden" gelijk alleen

,

het in de „toe-eygeningh" van Brederoo's Kluchieti heet.

Ook

het gordijn

dat het tooneel van de zaal afscheidde

,

opgetrokken,

niet

schoven,

zooals

Faëton^).

uit

het

werd

voorrede van Vondels

der

slot

was het anders; immers

Koninksbruidt

Verloofde

Meijer's

tot

blijkt

1668

In

,

thans; maar naar beide zijden openge-

gelijk

in

de Voorreden

men de woorden:

leest

„de voorghordijn dan ghevallen zijnde,"

Ten

slotte zij

Verg.

ook

soms aan

't

D., ')

Vos, Gedichten,

J.

althans in de

626. Iets anders zijn geheele tooneelen

•

In een der gelegenheidsstukken van Coster vraagt iemand:

„Maer wat beduyt

al

dit schrift, dat

lek bidde dat ghy dat

En

te

men

segghen voor

hier dus siet,

my

van spelen, hier

Zijn reghels

"'t

De welcke, Elders noemt

hij

„Het zoude

schuift

de

komende, 272.

niet en heelt".

een -Rederijker" antwoordt:

voren ghespeelt,

te

Reghels, wel verstaende, waer op de spelen

')

Oude kamer,

Jan Vos met den Lucifer AeGé. {Vondel"s 312), of zoo als met den Faëton geschiedde {Aldaar,

bl.

,

332).

bl.

bl.

men,

stuk toegevoegd, «ooals

Werken, VI D.

X

herinnerd, dat

In

't

weet

me

lusten dit breeder

open, te

zijn

men hoe

ghemaeckt,

heele spel smaeckt".

't

toneel

en

t'

ontvouwen, maer de schouburgh

Klymene met

haere

zwijgen, en aendachtigh toe

den inventaris

gordynen daer

proeft,

die schilden „de blazoenen''''.

my

qordijnen gebiet

mense

als

van

1622 vindt

mede wert

men „twee

geslooten." II D.

kinders

,

te voorschijn

luisteren."

te

groote bl.

146.

X

D.

,

bl.

swarte linnen

TIJD

op Zondag speelde Claes Kliek

BEH VEETOONING. den

blijkens

,

ons hier vinnen".

salje

reeds in Coster's gelegenheidsstuk van 1618 zegt Thalia: 'Daar sellewe een zundach

Men

van de Klucht van

slotregel

:

•Comt een Snndach weer, soo

En ook

375

op den

hetzelfde

leest

Op

uit dien tijd.

al

een kluytje van speulen"

titel

van verscheiden tooneelspelen

den Schouwburg werd dat anders, en Dapper

vermeldt in zijn Historische beschrijving der stad die

1663

in

licht zag,

het

dat

men

in zijn tijd

Amsterdam

„tweemael

,

ter

weke, des Maendaghs en Donderdaeghs" speelde.

Men

op

speelde

aanvang

later

etensuur.

In

klaar

gesteld

het

drij

middags

's

dag,

„ten

Nog geruimen Pels

spoedig de

al

verband met het

in

om

omdat „De

het spel te gaan zien,

gheslagen". Dat de vertooning, ook nog in 1639, vier

uuren presijs" begon,

kondiging van Vondel's Gebroeders vroeg.

ofschoon

waarschijnlijk

voorspel van Rodenburg's Keyser Otto (16 16)

heet het, dat het tijd was

klok heeft

lichten

werd,

zegt

tijd

in

daarna eindigde zijn

leert

een oude aan-

^).

het „avondspel" tamelijk

Dichtktmst van Horatius (1677), dat

het tooneel niet ontuchtig behoort te zijn,

„Schoon een Sleeperskne'cht

,

die

6//

Half achten, om zyn volk te haaien, aan komt ze'tten, En laat een' jongen op zyn paerd, én sleedtje le'tten, Terwyl hy, hoopend' nóch

De

een' brok

van

Fluweele woorden weet op zyn' manier

Om En der

"'t

spel te zien,

Géldontfangers aan de poort mét acht, óf tien te paaijen,

zo zich zelven in de Staanplaats in te draaijen".

het begin van het derde bedrijf van Langendijk's Spiegel Vader landsche kooplieden (^Gedichten, IV D. bl. 316),

in

,

wordt de vraag gedaan: „Zou de Schouwburg nog

De

')

niet uit zyn, Joris?

klucht, die er gespeeld word,

Vondels Werken, II D.,

bl.

is

Het

is

al

meer als apt uuren.

kort, zoodat het niet lang

648.

kan duuren".

,

DE TOONEBLSPELBES.

376

Omtrent de tooneelspelers doet zich in de eerste plaats de vraag op: wie waren de vertooners? Oorspronkelijk de jongere leden der Kamer. Dit leert Hooft's reglement voor den Eglentier (boven,

107)

bl.

Het

evenwel, dat

schijnt

om de moeyelijkheden opleverde. Men nam bezoldigde

anderde

,

werden betaald.

representatie

die

men

vroeg ver-

dit al

de verdeeling der rollen

tooneelspelers

In Dapper's

aan,

die

per

(1660) waren de

tijd

spelers

„voor het meerdeel zoodanige perzoonen , die zich weinigh

anders

als

Dan

met het van buiten leeren hunner

rollen bemoeien."

of thans de vrouwenrollen door

volgt de vraag,

^).

mannen

dan wel door vrouwen werden vervuld? Er bestaat eene naamlijst der personages van de Gebroeders waarop Vondel zelf de ^

namen

der

spelers

aangeteekend heeft; en daaruit blijkt, dat in

1640 de vrouwenrollen door mannen werden gespeeld echter gaf het geen aanstoot

-).

Vroeger

dat vrouwen het tooneel betraden

,

dat dit ook thans wel geschiedde, zoodat nu eens dan vrouwen in de vrouwelijke rollen optraden. Volgens de opmerking van Van Lennep „vindt men op het plaatje, dat den platten grond voorstelt van het toenmalig tooneel, voor de

en

't

schijnt,

mannen

,

vrouwen even zeer als voor de mans afzonderlijke personenkamers (d. i. kleed- kamers) aangeduid" ^). En in het meermaals ,

,

aangehaalde gelegenheidsstuk vanCoster van 1620, xatldX Bedroch, die

als

vrouw

eene

om

aan,

wordt voorgesteld

van hare kunst

proeve

eene

zich

,

bij

de Academie

als tooneelspeelster af te

leggen, en wordt zonder eeaig verzet toegelaten. ')

Zie zijn meer aangehaald weik,

441.

bl.

Hui man van Ut. Rey van Priesteren: Frans Schuyling (later vervangen door Triael). David .Taji Lemmers. Levyten: Adajn Carels. Gabaonners: Thomas Je Keyser. Benajas: Paulus Pierson *) Ziehier

namen:

de

Abjathar:

:

vervangen

(later Villié.

door

De Gebroeders:

Rispe: Isaak

Triael). .7aii

vervangen door Isaac Vos). Joab

:

Jan

Michol:

Verbiest.

Meerhui/sen. Mephiboseth

-.

Jacobus de

Treal P...ker (later

Baptist. Zangers

:

Barend van Hoorn,

Jacob Willemss, .Tan Nooseman, Jelis Nooseman. Verscheiden

hunner

Vondels Werken,

De

uitstekendste

XII

waren D.,

acteur

bl.

ook

tooneel-,

Van

Lennep'8 Vondel,

klnchtschrijvers.

voor verheven mannenrollen was

vermaardste in de vrouwenrollen heette ')

vooral

Zie

199—201.

XII

D.,

bl.

De Bray. 200.

De

Keyser, de

DE YOOKDEACHT. Aangaande de wajze van declameeren 't

is

dat

waarschijnlijk,

gegalmd

werd.

gezongen

').

er

is

ons niets bekend ; maar

Tragedie

de

in

377

Omtrent de koren weten

Wij

leerden zoo even de

wij

meer dan noodig dat zij werden ,

namen

der zangers

:'n de Vondel tot de vereischten van een goed treurspel ook „maetgezang van reien" rekende. Hoe groote rol de muziek in de Oude Kamer, hoofdzakelijk onder Rodenburg's beheer, speelde hebben wij gezien. Dat men tusschen de afdeelingen van een stuk ook muziek maakt, blijkt uit de woorden van Thalia in Coster's gelegenheidsstuk van 1619:

Gebroeders kennen;

„Wy

en

weten,

dat

sullen binnen gaen en laten jou

Welaen dan Vryeis, non,

Even meerd ')

en het

,

Dit volgt

"Zoo

bovendien

blijkt

een ,

gewijt

en

alle

der

deelen

datze

gecostu-

stellig

daaraan

vrij

wat zorg

van

om

tot

tooneel,

het

uitvoeren,

keur

van

en maetgezang van reien,

onder het speelen

d'

aenschouwers

eene hemelsche gelijckluidentheit van heilige galmen, die

hooren

bereickt,

dat

,

treurspel....

toestel

geoefent door eenen grooten Orlando, laeten

veel.'''

deze plaats van het Berecht voor den Jeptha

uit

vereischt

bequame personaedjen te

Toneel.

vroeger waren ook nu de tooneelspelers

als 2)

't

speul wat op je

goddelijcke

de

zielen

zangkunste

hunne volkomenheit zoodanigh

in

buiten zich zelve, als uit den lichame, verrackt,

en ten volle met eenen voorsmaeck van de geluckzaligheit der engelen vergenoeght." VllI D.,

En

bl.

17.

zoo verzoekt in den Gj/sbrecht Bisschop

Gozewyn aan de

rei,

„dat ieder non

Met my den In Abr.

„Choom

De

(of

lofzangh zingh van oudeu Simeon."

Koning's Spel van Sinne op de tweede Lotery (1615) heet het:

Sang) op de Stem:

O

Schoonste persooitage , enz.

Een enkel voorbeeld moge volstaan. Met betrekking tot het Treurspel wijs ik op Satmoneus, waar wij in 't begin van het eerste bedrijf lezen: vHier komen twee gewijde in witte koorghewaeden d'Een met een offerkruick en d' ander overlaeden Met eicke kranssen." In Rodenburg's Cassandra draagt de Kamerling „Een mantel vol fluweel, een pluymken op zyn hoed, Vo! reygers veeren, met een perlen band." In de Klucht zagen wij (boven bl. 230) Nieuwen-Haan |al in zijn bont pak optreden, en in Coster's gelegenheidsstuk van 1620 heeft mevrouw *)

,

,

Bedroch zich

,

COSTUüM.

378

jaars

geschouwd werd.

uit Coster's

gelegenheidsstuk

besteed, en de „garderobe" zelf eenmaal

Merkwaardig

de volgende plaats

is

's

van 1619. Daar vraagt de Academie: «Zijt

ghy van wtvoert oock en statelijke kleereo steed' gerijft? of komter wat te kort:"

Ter dezer

En Melpomene

antwoordt:

„Van

Men

had

in

kleeren zo vol op datter als niet aan schort."

twee jaar, dus vervolgt ze, „doen beryen

Al wat ons noodich was,

als snyers laten

neven

Hoop-werck van kleeren, en van allerley fatsoen, Van allerleye stof; en wat daer meer van doen

Tot wtvoert

geweest dat hebben

is

Beelthouwers

v,-t

Gheverght

maken

te

wy

doen snyen

het hout, de schilders schilderyen

en

,

wol volbrocht

alles

't

Door haer kunstrijcke hant, wat haer vernuft bedocht.

Met harnas en geweer wy menichten wtdosten Var krygers op 't Toneel dat al op uwe kosten 't Ooch hebbende alleen om deze burgery Te stichten, en met een de arremen daerby Te vorderen." ,

Decoratief van eisch

der

tooneel en costuum der spelers „naar den

het

roUe van de personaadjen"

drukking van Vondel

,

althans in i66i

zelf,

waren, blijkens eene ,

uit-

regelmatig in gebruik

^).

Dat het Amsterdamsche tooneel in eene behoefte voorzag en de uitdrukking was van den tijd, blijkt het best uit de

geheel

„in een statich pack

Gesteken, oin alzoo door

Te raken ')

„Zie

zijn

beelden

staet

eene

tot stichtigh

"t

(VI D.

den eisch der

ingekleet, historie,

vermaeck,

en of

van kleeren

geloof by vele luy met eeren".

Tooneehchüt

plat, toegestelt naar

beuren

in

dit fatsoen

,

rolle

gelijck

320): „Het

is

een

verheven

die elck volgens

vermomt, door stemmen en gebaer

waar schijnende

in het

tooneel

van de personaadjen,

uit-

verzieringe, of klucht, waerdigh

openbaer, gehoord en gezien

te

worden."

HET PUBLIEK.

379

opkomst van het publiek. Men kon dat reeds vooral

zien,

om

sloegen

werd,

haar

van

aftrek

en

in

de Oude

Kamer

Brederoo de handen ineen-

doen bloeyen. Sedert er van de rekening het Oude-Mannenhuis boek gehouden

te

hoe groot de inkomsten waren geweest. Van

bleek,

alle

Juli

dus in tien maanden, bedroeg de winst,

16 16,

1615 tot April

na

Coster

Kamer en

de

tusschen

Dr.

sinds

over de duizend guldens, „behalven

kosten,

Camer noch zoo aen kleederen als andere behoefticheden daer by grootelycx is verrijckt" '). Onder Rodenburg's bestuur dat de

was,

zagen,

wij

gelijk

pubUek der Kamer

het

ontrouw

niet

geworden. Denzelfden

toeloop

en

benijders,

veel

ook Coster's Academie. Wel had hij te lijden"; maar hij liet zich

trok

en klap

„snap

daardoor niet vervaard maken en ging rustig

zijn

gang, gesteund

door de goedkeuring „van een mensch vijf ses van oordeel" en de opkomst van heel Amsterdam. In de twee eerste jaren maakte de Academie reeds goede zaken; en op de vraag, wat men ,

gedaan had, kon

„Dat sullen voor

Van

mond antwoorden:

Coster door Melpomene's

my

dese stede doen

,

Het voordeel daarvan

wel de burj^ery en luyden en best het Weeshuys dat heeft in haren noot gehadt:

Ghelijck alst selver sal wel danckbaarlijck erkennen."

En

nog

zelfs

in

1639,

in

neelspelen zijn te krafteloos

dam)

trekken"

te

*),

een

om

dat Hooft zei:

tijd,

ons derwaarts

(d.

i.

„De

toon-

naar Amster-

bracht de schildering een er opeengepakte

menschenmassa Vondel terstond den dicht bezetten schouwburg voor den geest ^). Ofschoon de deftige burgerij zich niet onthouden heeft, bestond toch

den eersten „de gemeente en

stellig

Brederoo ')

Zie

de

Brederoo,

eigen

bl.

>) Hooft-s *)

In het

in

tijd 't

het publiek hoofdzakelijk uit wat

slechte volck"

woorden van Coster,

bij

Dr. J.

noemde. Wel zagen Ten Brink,

Gerbr. Adr.

104.

Brieven, III D., vijfde bedrijf der

bl.

321.

Gebroeders zegt

hij

„Het hangen van "t geberght met aDerleie standen Van menschen, zoowel out als jongh, en arm en rijck Behangen en gepropt, een' schouwburgh was geliick."

:

:

,

,

HET PUBLIEK.

380

de Kamer bezocht door „eerwaerdighe heeren, mitsvrouwen en vrome jonge lieden" ; maar tevens

wij in 1613

gaders

eerbare

vernamen

wij dat de „juffertjes" haar schuwden (boven bl. Dat was niet omdat zij den neus ophaalden voor 't geen er gespeeld werd, want zij liepen de vreemde comedianten wel na, van wie ze toch niet veel meer dan „ongevoechelijcke ,

,

84).

brabbelwoorden hoorden.

van

gedrag

meerderheid,

daar

„drie stuyvers"

't

en veel

ondienstige

dartele

lichtveerdigheden"

werden misschien afgeschrikt door het „wangelatigh" de toeschouwers: want het „klootjesvolck" had de

Zij

maar

toegang

de

.,een

aan geit" of

stooter

kostte.

')

men

Als het vol was gebeurde

Vooreerst

zat

wel,

een brutale gast het tooneel beklom en daar plaats

dat

nam; en

't

verwijderen

zeer

niet

stil.

dan niet weinig moeite hem weer vandaar te Er waren echter even als in andere landen

kostte ^).

,

op het tooneex zelf, voor sommige bevoorrechten. In voorspel van Tijsken van der Schilden ziet men hoe een

plaatsen het

,

oud man geheel achteraan

Een Rederijker

krijgen.

zorgt dat

daar wil gaan zitten voegt «Neen, bestevaer, en

Maer

treet al toort

den bak

in

hij

set

als hij

toe

u daer noch

niet neer,

komt op

binnen, en

en geen plaats kan

naar voren komt; en

hij

hem

staat

't

toonneel by

my,

Misselijck waer ick een oudt liefhebber noch een plastsje vley,

Die voor

Op ')

al

wel dient

te

bitten

,

om met ghemack

kijcken

In het Voorspel van Rodenburg''s Wraeck-t/ierigers Treursfjel {16\B) heet

het van de tooneel vertooningen der Oude

Kamer:

—

«Wat geeft men voor 't in-gaen? En aende Rederijckers? Niets

—

— *)

te

de plaets, daer veel andere sitten en prijcken".

In

het

voorspel

van

Drie stuyvers aen de door. als goet

ghehoor."

Tijsken van der Schilden verjaagt een Rederijker

zoodanigen indringer niet deze woorden:

„Ghy zijt wonderlijcke garen allegaer daer 't nau is. En by namen dit jonge goet en matroos die te wonder gau is Ghy slacht de hoenderen, dunckt my, ghy wilt enckel te boom. ,

,

Voort, voort, hier of: wel, hoe staet ghy nu das loom?

Knap

Nu

of,

want daer beneen is immers goe plaets. schickt wat, de bancken zijn niet min voo" dese maetó

wel aen daer,

Als voor u luy

,

om

te

kijcken

,

daer ghe^telt.'"

HET PUBLIEK. In

381

den bak stonden of zaten ouden en jongen, kinderen en knapen en meisjes dooreen er werd gevrijd gekust

volwassenen gegeten,

,

,

:

,

gerookt,

geschreeuwd, getierd, met schillen

gelachen,

en doppen geworpen. Ten minste zoo ging het Brabantsche Kamers

')

in

de Oude en de

en waarschijnlijk ook nog in de Academie

toe.

Vóór dat de vertooning aanving was men dan ook genoodzaakt stilte te verzoeken of te gebieden en het is zeker niets dan scherpe satyre als Rodenburg het Voorspel vóór zijne Mellibea (1618) ,

aldus aanvangt: .,Denckt niet, ghy Heeren, Helden, glaurierde Batavieren,

En eed'le Nymphen, dat ick nn na d'ouw' manieren, Aen n verzoecken zal, (jhehoor ons gheven wilt. En staecken 't luyd' ghespreck verleenen stille stilt: Men zoud' ons niet re'en-rijck, raaer achten onbedochten. ,

Zoo vry aen wyze Hens een

')

bak

In

de

klucht

Gaes

van

stil

Kloet

ghehoor verzochten."

roept

deze

den jongen

vrijers in

den

toe

"JoDgheluy.

siet

toe datje je

mongt

niet

Want sy n selden beter te pas komt dan Niet om soenen allien, maer om eten en In het eerste tooneel van de Griane spreken

lam

lacht;

hier ter stee.

drincken mee".

Bouwen en Nel

aldns tot en

over bet publiek: Nel.

„Schaemt jou, dat jy hier lecht en tabackt, en quylt en roockt, Denckt dat ien angdor van de bange lucht schier kaeut en koockt.

Wy

sinnen niet verkuyst met jou respen noch met jou stincken.

Loopt Bou.

In Nel.

in

de taback-huysen, wil jy taback leggen en drincken.

Die dorstige Dirck die leyd en roept en raest en Kijck

!

Meck en Lauwter die goyen mekaer men souwse so wat

Dattet de kyeren deen

Bou.

Jeray

Sy Nel,

O En

!

hoe blydt

is

lacht dat henr

,

Bon.

billen.

mongt

schier ien 't

in

vaem wyer

heur gat as duyts bier.

gien blaeu oogh te smyten, soo

hier.

om

kauwt sy

Dit klootjes volck vande vesten of uyt de slopjes.

Die leggen en loopeu, in gooyen elck ien mit dopjens.

hoe wangelatigh

is

't

is

is.

deuse schimel-korn komt mit so veel geluyts

Heer

tiert,

hiert of miert.

Machtelt datse by sucken moye vryer

dese schijt-jagers hebben

om hum

't

mit schillen,

Barber en Teunis, die lief-oogen, en werpen mekaer In

en

gilt

hoort hy wat moys, hy weet seper niet wacr

al

volck hier!"

't

't

sierst,

ierst.

,

HET PUBLIEK.

382

Dergelijke onhebbelijkheden waren in den blijkens het vers

van Vondel, dat in

Schouwburg verboden

,

portaal te lezen stond:

't

„Geen kind den Scbonburgh

lastigh

sij.

Tobackspijp, bierkan snoepery,

Nocht geenerley baldadigheyd.

Wie

anders doet, M'ord nitgeleyd."

Dat bleef zeker

zonder invloed op het gehalte van het

niet

dan ook nu en dan de meest beschaafde mannen en vrouwen in den Schouwburg. Vondel betuigt in 't publiek;

en wij

trefifen

bericht voor den Salnioneus

zien

^)

;

en

is

't

bekend

,

dat Prof. Vossius zijn treurspel ging

,

dat Barlaeus zich meer dan eens

Aran

bij

de

Onder de toecchouwers vinden wij van lieverlee ook de Amsterdamsche Burgemeesters. Bij de inwijding van den Schouwburg was de geheele vertooning van den

Titus verlustigde.

en

Regeering en corps tegenwoordig: Raedhnys wijd den Schouburg in,"

v£Iet heylig

kon Vondel zingen. Evenzoo twee voering

van

Gebroeders

de

bij

,

jaar later,

bij

de eerste op-

welke gelegenheid de

den Magistraat een „Danckoffer" bracht, waarin het "Volhardt ghy zoo

in

kunst

te

in

is

Regeering vereerd

^ )

heet:

').

1648 met de tegenwoordigheid der werd toegesproken.

jaar

't

Dichter a.

queecken;

Zoo hopen wy allengs te steecken Het grijze Athenen naer de kroon"

Ook de Salomon

o.

die plechtig in verzen

,

Toen in 1653 de tooneelisten van den Aartshertog Leopold in Amsterdam eene voorstelling gaven, liet wederom de Magistraat zich daarbij vinden

van

't

*).

En

in 1655, in het gedicht ter

„Inwydinge

Stadthuis", zingt Vondel ^):

„De tooneeldichter zuight, gelijck de bie, zijn stof En geur, uit heiligh en onheiligh, om met lof T' onthaelen al de

Wet

en wijze Burgerheeren

Die met hun achtbaerheit

')

VondeCs Werken, VII D.,

=)

Aldaar,

V

')

Aldaar,

VI

D., liJalezing D.,

bl.

682.

,

bl.

bl.

't

36. 27.

gestoelte hier vereeren.""

»; *)

Aldaar, III D.,

Aldaar,

VI

D.,

bl.

bl.

710.

144.

HET PUBLIEK BN DE CLASSIEKEN.

383

Het was dus niet bij uitzondering, dat de Burgemeesters den Schouwburg bezochten; en met volle recht kon hij dan ook in 1660, bij de opdracht van zijn Edipus aan Joan Huydecoper, dien „handhaver van de edele tooneelpoëzye"' met betrekking tot die Kunst gewagen van ,,het beleit van onze staetkundige regeerhoewel hij moeyelijk zou kunnen verantwoorden wat ders" ^) ,

,

,

dat

bijvoegt,

er

hij

tooneelpoëzye

onder

dat

beleid de „luister van de edele

want

toeneemt'' ^)\

dagelijx

omstreeks die

juist

dagen (1668) verklaarden de leden van een Amsterdamsch dichtdat „buiten Amsterdamschen Hoofdpoëet Vondel, er geen zes in vertoond worden die van eigen vinding zijn" maar bloot

genootschap omtrent de toenmalige tooneelstukken

,

die van den jaar

't

,

,

vertalingen uit het Spaansch en Fransch.

In

stuk wordt erkend,

datzelfde

dat „sedert eenige jaren her-

waards de grondvesten van de oefïeningen der Tooneelkunst ondergraaven" waren; hetgeen wel zal beteekenen, dat het Tooneel achteruit

was zeker daaraan

Dit

ging.

dat de klove

te wijten,

tusschen het „slechte volck" en de beschaafden

al

wijder en wijder

De eenvoudige kooplui waren „Patriciërs" geworden die liever met den toenaam hunner heerlijkheden dan met hun burgerlijken geslachtsnaam werden toegesproken; en die was gaan gapen. ,

hadden

.jHeeren"

smaak

alleen

in

het

hoogdravende

Latijn en

Dichtkunst.

En

toch

om

minder

wij

gelijk

volk

rymelary"

dat bl.

het

te

')

te zien,

ofschoon ze geen buitengewone letterkundige ver-

,

is

wij

zóó,

uitgekreten hier

publiek

is

om

bl.

En

de

als

„de ellendigste ,

wiens

en die de theorie was toegedaan,

Poëzie van

toe schrijven,

283.

zelfs

evenwel moet Van Lennep

't

stuk

kwam

(zie

boven

dat „de toeloop die dezen stukken te beurt

VondeVs Wtrken, VIII D. Zie boN'en,

hun vorm

dat ^).

aanhaalden,

erkennen,

316), viel, daaraan

')

algemeen

om

hooren. Dit bleek reeds in de

hadden:

diensten

niet

Oude Kamer, waar, zagen, de stukken van den Ridder Rodenburg veel

lokten

oordeel

Amsterdam Het groote publiek kwam vooral

het Classieke Treurspel viel in

,

den smaak.

in

,

bl.

dat er veel verscheidenheid

670.

»)

Aldaar,

XI

D.,

bl.

is

in

91.

^®*

TKBTAX VAN DB KLUCHT.

de tooneelen, en dat de handeling met veel meer zorg gespot en veel meer mgewikkeld is dan in de treurspelen van Vondel ik hennner mij dan ook nauwelijks de schouwburgbezoekers an genoemd te vinden dan ^oescAourvers kijkers;

V?T

n Klucht had u' De Coster

^'^°'^' ^' "°°^ ^^™g °^ ^e laten zi, meer volk getrokken. In 1610 van hare zuster Thalia getuigen, dat ze

^"'"'^^^

altijd veel

Melpomene

"t^e luvden ken vermaken met soet en boertich kaken bhelijckse twee jaar lans met voordeel heeft ^edaen Der Wesen deser steed^ met arremoed belaen".

Veel meerder „och

Maar de Klucht aan sympathie van schaafden haar

te

op

en

zich

vroeg

op

als ick

moest de

harer

veredelen:

wel

zijde

niet

achteruitgaan,

niet door geb maar omdat de

der menigte,

aantrokken.

Men

dacht en niet

a.

men

trok meer dan ooit den neus tegen h heel voornamen toon, of men op dramati-

gebied „de voornaamste, de geleerdste, en de verstandigste Burgeren dan of men 't gemeen volk, ja 't grauw zelf tot tydverdryf moet nooden; en of men de ooren dan of men oogen voldoen moet" -)?

De

tegenstelling

is

duidelijk genoeg.

voornaam was, en de Kunst,

Maar

juist

.

omdat menz

niet slechts

de dramatische, m. de Dichtkunst in het algemeen, meer en meer van 't volkslev losmaakte, kon zij geen schitterende toekomst hebben. Voor dat wij getuigen zijn van haren ondergang mogen v

haar

m

haren

grootsten

luister

maken met de hoofdpoêten

enj^ ')

uit

genieten, als wij nader kenr de Muiderschool voortgekomei

met den eersten onzer Dichters, Joost Van den Vond(

Vondets Werken, II D., bl. 331. het zoo even aangehaalde stuk,

») Zie

n

niet toehoora\

,

Vondel Werken. XI

D.,

bl.

89

PT

5060 J6 188ii

Jonckbloet, Willem Jozef Andries Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde

v.3

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIVERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY